УУЛ УУРХАЙ БА ОЮУН УХААН БАЙГАЛИЙН БАЯЛГИЙН ӨГӨӨЖИЙГ ИНСТИТУЦИ БОЛОН ХҮНИЙ ХӨГЖИЛД ЧИГЛҮҮЛЭХ НЬ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 оны 9 дүгээр сар 1 2 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 УУЛ УУРХАЙ БА ОЮУН УХААН БАЙГАЛИЙН БАЯЛГИЙН ӨГӨӨЖИЙГ ИНСТИТУЦИ БОЛОН ХҮНИЙ ХӨГЖИЛД ЧИГЛҮҮЛЭХ НЬ Эдийн засгийн хөгжлийн загварын тойм судалгаа 2020 оны 9 дүгээр сар i © 2020 Îëîí Óëñûí Ñýðãýýí áîñãîëò, Õºãæëèéí áàíê/Äýëõèéí Áàíê Êîëóìáûí ä¿¿ðýã 20433, Âàøèíãòîí õîò, Áàðóóí Õîéä õýñýã, 1818 H ãóäàìæ Óòàñ: 202-473-1000; Öàõèì õàÿã: www.worldbank.org Ýíýõ¿¿ àæèë íü Äýëõèéí Áàíêíû àæèëòíóóäûí á¿òýýë þì. Ýíýõ¿¿ àæèëä äóðäñàí ¿ð ä¿í, òàéëáàð, ä¿ãíýëò íü Äýëõèéí Áàíê, ò¿¿íèé ÿéöýòãýõ çàõèðëûí Ǻâëºë, ýñõ¿ë òýäãýýðèéã òºëººëºõ Çàñãèéí ãàçðûí áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëýõã¿é áîëíî. Ýíýõ¿¿ àæèëä äóðäñàí ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ áàéäëûã Äýëõèéí Áàíê õàðèóöàõã¿é áîëíî. Ýíýõ¿¿ àæèëä õàðóóëñàí àëèâàà ãàçðûí çóðãèéí õèë õÿçãààð, ºíãº, òýìäýãëýãýý áîëîí áóñàä ìýäýýëëèéã Äýëõèéí Áàíêíû ç¿ãýýñ òóõàéí ãàçàð íóòãèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òàëààð ýñõ¿ë õèë õÿçãààðûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí ýñõ¿ë äýìæèæ áàéãàà ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é þì. Ýíä äóðäñàí ÿìàðâàà ç¿éëèéã Äýëõèéí Áàíêèíä òóñãàéëàí îëãîñîí äàâóó ýðõ, äàðõëààã õÿçãààðëàõ ýñõ¿ë òàòãàëçàõ ¿éëäýë ãýæ ¿çýõã¿é ýñõ¿ë îéëãîõã¿é áîëíî. ii ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 АГУУЛГА ТАЛАРХАЛ vi ТОВЧИЛСОН ҮГС vii I. ОРШИЛ 1 I.1 Богино хугацааны хөгжил үү эсвэл илүү урт хугацааны зөв хөгжилд чиглэх үү? 2 I.2 Тайлангийн ерөнхий бүтэц 9 I.3 Үндсэн гурван зорилт: Тогтвортой байдал, илүү өндөр бүтээмж, хүний болон 10 институцийн хөгжил II. ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 15 II.1 Эдийн засгийн тогтворгүй байдал байнгын шинжтэй болж байна 16 II.2 Макро эдийн засгийн бодлого хэлбэлзлийг бууруулах бус харин нэмэгдүүлж байна 19 II.3 Бодлогын тэргүүлэх чиглэл - Мөчлөг дагасан бодлогоос татгалзах 24 III. БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТИЙГ ТЭТГЭХ 35 III.1 Бүтээмжийн өсөлт зогсонги, шинийг эрэлхийлэх, нэвтрүүлэх сэдэл буурч байна 36 III.2 Бүтээмжийг хязгаарлаж буй хүчин зүйлс 42 III.3 Бодлогын тэргүүлэх чиглэл - Гол бэрхшээлүүдийг шийдвэрлэх 46 IV. ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 50 IV.1 Монгол Улс хүний хөгжлөөсөө илүүтэй уул уурхайг хэт шүтэж байна 51 IV.2 Хүний болон институцийн хөгжилд учирч буй гол бэрхшээлүүд 55 IV.3 Бодлогын тэргүүлэх чиглэл - Байгалийн баялгаас хэт хараат байдлаа бууруулах 61 Хавсралт 1. Зорилтот эдийн засгийн загварын ерөнхий бүдүүвч 75 АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ 77 ШИГТГЭЭНҮҮД Шигтгээ 2.1 Макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлын өртөг 16 Шигтгээ 2.2 Перу улсын төсвийн дүрэм - Монгол Улсад туршлага болох нь 25 Шигтгээ 2.3 Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл үр дүнтэй ажиллахад түүний бие даасан байдал чухал үүрэгтэй болохыг бусад орны туршлага харуулж байна 28 Шигтгээ 2.4 Баялгийн сан нь макро эдийн засгийг тогтворжуулах, ирээдүй хойч үедээ хуримтлал бүрдүүлэх үр дүнтэй арга хэрэгсэл юм 29 Шигтгээ 2.5 Уул уурхайн орлогын хэсэгчилсэн хуримтлалын дүрмийн симуляци загвар 31 Шигтгээ 2.6 Төв банкны хараат бус байдал, засаглал 34 Шигтгээ 3.1 Монголын компаниудыг технологийн хөгжилд хүргэж буй хүчин зүйлс 40 Шигтгээ 3.2 Томоохон компаниудын инновацийн жишээ 49 Шигтгээ 4.1 Монгол Улсын харьцангуй давуу тал 54 iii Шигтгээ 4.2 Мэдлэг, чадамжийг сайжруулах талаар ЭЗХАХБ болон Дэлхийн эдийн засгийн форумаас өгсөн чиглэл 63 Шигтгээ 4.3 Жендерийн мэдрэмжтэй төсөв ба эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо 64 Шигтгээ 4.4 Чадварлаг боловсон хүчинг татсан Малайз улсын туршлагаас суралцах боломж 66 Шигтгээ 4.5 Аж үйлдвэрлэлийн бодлого - Сул ба давуу талууд 69 Шигтгээ 4.6 Махны экспортод томоохон боломж байна 71 ЗУРАГНУУД Зураг 1.1 Монгол Улсын эдийн засагт уул уурхайн салбарын нөлөө нэмэгдэв 4 Зураг 1.2 Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын байгалийн баялгийн өгөөж нэмэгдэж, бусад улс орнуудаас харьцангуй өндөр байна 4 Зураг 1.3 Уул уурхай түшиглэсэн хөгжлийн зарим эерэг тал 5 Зураг 1.4 Ижил төстэй улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улс хүмүүн капиталыг дутуу ашиглаж байна … 6 Зураг 1.5 … сүүлийн 10 жилд институцийн чанар муудсан байна 6 Зураг 1.6 Монгол Улс уул уурхайн орлогын нэг ам. доллар тутмын 99 центийг нь хэрэглэж, зөвхөн нэг центийг л хуримтлуулж байгаа нь ажиглагдлаа (2004–19 он; тэрбум ам. доллар) 6 Зураг 1.7 Уул уурхайн орлогын зарцуулалт 1998–2019 онуудад (ДНБ-ий хувиар) 7 Зураг 1.8 Тогтворжуулалт, Ирээдүйн өв сангийн хуримтлал сүүлийн жилүүдэд үлэмж өссөн … 8 Зураг 1.9 … мөн үед засгийн газрын өрийн ДНБ-д эзлэх хувь буурсан 8 Зураг 1.10 Хятад, ЭЗХАХБ-ын орнуудад нүүрсний хэрэглээ нэлээд буурах төлөвтэй 8 Зураг 1.11 Хятад улс цэвэр эрчим хүч рүү шилжих нь Монгол Улсад сөргөөр нөлөөлнө 8 Зураг 1.12 Эдийн засгийн өмнөх хямралуудтай КОВИД-19 цар тахлын нөлөө төстэй 9 байна Зураг 1.13 Тайлангийн үндсэн агуулга 10 Зураг 1.14 Түүхий эд экспортлогч улс орнууд дунд Монгол Улс макро эдийн засгийн хэлбэлзэл өндөртэй орны тоонд орж байна 11 Зураг 1.15 Хөдөлмөр бүтээмж багатай, экспортын бус үйлчилгээний салбарт шилжив… 12 Зураг 1.16 …улмаар бүтээмжийн өсөлтөд бүтцийн өөрчлөлтийн нөлөө буурав 12 Зураг 2.1 Ижил төстэй улс орнууд дунд Монгол Улсын үйлдвэрлэл (ДНБ)-ийн хэлбэлзэл өндөр байна… 17 Зураг 2.2 … хэрэглээний өсөлт илүү хэлбэлзэл өндөртэй байна 17 Зураг 2.3 Уул уурхайн бус салбарын үйлдвэрлэл илүү хэлбэлзэж байгаа нь анхаарал татаж байна 17 Зураг 2.4 Томоохон ордыг илрүүлсний дараа үйлдвэрлэлийн хэлбэлзэл нэмэгджээ 18 Зураг 2.5 Хэрэглээ ч улам хэлбэлзэлтэй болсон 18 Зураг 2.6 Уул уурхайн орлого огцом нэмэгдсэн үед (2004-19) зээлийн өсөлтийн хэлбэлзэл эдийн засгийн өсөлтийн хэлбэлзэлтэй өндөр хамааралтай байжээ 19 Зураг 2.7 Банкны ашигт ажиллагаа түүхий эдийн үнийн мөчлөгөөс хамаарч байна 19 Зураг 2.8 Гадаад шок болон бодлогын хэрэгжилт эдийн засгийн хэлбэлзлийн дийлэнхийг тайлбарлаж байна 20 Зураг 2.9 Монгол Улсын баялгийн өгөөж ижил төстэй орнуудаас өндөр байна 20 iv ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Зураг 2.10 Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтийн хэлбэлзэл түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлтэй шууд холбоотой … 21 Зураг 2.11 …Монгол Улсын хэрэглээний өсөлт нь түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлтэй мөн эерэг хамааралтай байна 21 Зураг 2.12 Макро эдийн засгийн бодлого мөчлөг дагасан шинжтэй байна 22 Зураг 2.13 Эдийн засгийн мөчлөгийн оргил, уналтын үед бодлогын шок мөчлөгийн хэлбэлзлийг даамжруулж байна … 23 Зураг 2.14 … мөчлөгийн оргил, уналтын үед бодлогын болон гадаад шокууд мөн хоорондоо эерэг хамааралтай байна 33 Зураг 2.15 Улсын нийт өр 31 Зураг 2.16 Тогтворжуулалтын сангийн хөрөнгө 31 Зураг 3.1 Эдийн засгийн өсөлт бүтээмжээс бус, биет капиталд суурилж байна… 37 Зураг 3.2 ... бүтээмж дэлхийн жишгээс доогуур хэвээр байна 37 Зураг 3.3 Хөдөлмөрийн бүтээмж өсөв 37 Зураг 3.4 Гэхдээ уул уурхайн салбарт ч хөдөлмөрийн бүтээмж ижил төстэй орнуудынхаас доогуур байна 37 Зураг 3.5 Боловсруулах салбарт бүтээмж доогуур хэвээр байна 37 Зураг 3.6 Үйлчилгээний салбарт бүтээмж мөн доогуур байна 37 Зураг 3.7 Капитал уул уурхайн салбарт төвлөрсөн байна 38 Зураг 3.8 ГШХО уул уурхайн салбарт төвлөрөв 38 Зураг 3.9 Хөдөлмөр бүтээмж муутай, экспортын бус үйлчилгээний салбар руу шилжив… 39 Зураг 3.10 …улмаар бүтээмжийн өсөлтөд бүтцийн өөрчлөлтийн нөлөө буурав 39 Зураг 3.11 Монгол компаниудын шинийг санаачлах байдал 10 жилийн өмнөхөөс доогуур байна … 40 Зураг 3.12 …бүтээлч шинж нь буурсан байна 40 Зураг 3.13 Компаниуд улам бүр дотогшоо чиглэсээр … 40 Зураг 3.14 …гадаадын технологийг бага ашиглаж байна 40 Зураг 3.15 Судалгаа шинжилгээ, хөгжүүлэлтэд зарцуулж буй хөрөнгө, ДНБ-д эзлэх хувиар 42 Зураг 3.16 Мөчлөгийн оргил үед бодит ханш чангарч байв 43 Зураг 3.17 Цалингийн хурдтай өсөлт … 43 Зураг 3.18 …нь бүтээмжийн өсөлтөөсөө давж, өрсөлдөх чадварыг сулруулав 43 Зураг 3.19 Монгол Улсын нийтийн алба дэлхийд томоохонд тооцогдоно 43 Зураг 3.20 Монгол Улс бизнесийн орчноо сайжруулахад тодорхой ахиц гаргасан ч … 45 Зураг 3.21 …төрийн дарамт өндөр хэвээр байна 45 Зураг 3.22 Өрсөлдөөний үзүүлэлтүүд сул байна … 45 Зураг 3.23 …голлох салбаруудад эзэмшлийн төвлөрөл өндөр байна 45 Зураг 3.24 Компаниуд санхүүгийн эх үүсвэр татаж чадахгүй байна 46 Зураг 4.1 Нэг ажилтанд ногдох улсын капиталын үлдэгдэл буурав … 51 Зураг 4.2 …харин нэг ажилтанд ногдох хувийн хэвшлийн капиталын үлдэгдэл нэмэгдэв 51 Зураг 4.3 Монгол Улс хүмүүн капиталыг ашиглах тал дээр бусад орноос хоцорч байна … 52 Зураг 4.4 …Монгол Улсын нийгмийн капиталын баялаг муудав 52 Зураг 4.5 Активын төрөлжилт нь бүтээгдэхүүний төрөлжилтийг дагуулна 53 v Зураг 4.6 Монгол Улс актив болон бүтээгдэхүүний төрөлжилтөөр бусад улсаас хоцорч байна 53 Зураг 4.7 Монгол Улсын байгалийн баялаг бусад орныг бодвол илүү түргэн шавхагдаж байна 55 Зураг 4.8 Хятад цэвэр эрчим хүчний эх үүсвэр рүү шилжиж байгаа нь Монголд сөргөөр нөлөөлөхөөр байна 55 Зураг 4.9 Казахстантай харьцуулбал, Монголд боловсролын өгөөж хязгаарлагдмал - дээд боловсрол эзэмших хувь өндөр ч залуучуудын ажилгүйдлийн түвшин өндөр байна 56 Зураг 4.10 Монгол залуучууд ажлын байрны олдоц харьцангуй муу салбарыг сонгон суралцах хандлагатай байна 56 Зураг 4.11 Чадварлаг боловсон хүчинг татах, хадгалж үлдээх чадавхи, 2019 57 Зураг 4.12 Монгол Улсын иргэдийн ЭЗХАХБ-ын гишүүн орнууд руу шилжин гарах урсгал 57 Зураг 4.13 Цагаачлагч Монголчуудын ихэнх нь өндөр боловсролтой байна 57 Зураг 4.14 Зүүн Ази, Номхон далайн болон бусад ижил төстэй улсуудтай харьцуулахад Монголд эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо хамгийн бага байна 58 Зураг 4.15 …мөн, энэхүү үзүүлэлт нь 2012 оноос хойш буурсаар байна 58 Зураг 4.16 Улсын хөрөнгө орууллатын үр ашиг сул байна 59 Зураг 4.17 Үр ашиггүй зарцуулалт нь авлигын эсрэг зохицуулалт сул байгаатай холбоотой 59 Зураг 4.18 Авлигын эсрэг сул зохицуулалт нь эрдэс баялгийн өндөр өгөөжтэй холбоотой 60 Зураг 4.19 Хууль, эрхзүйн сул зохицуулалт нь эрдэс баялгийн өндөр өгөөжтэй холбоотой 60 Зураг 4.20 Монгол Улс ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад эргэлт буцалтгүй 60 ардчиллыг бүрдүүлсэн цорын ганц нь болж байна ХҮСНЭГТҮҮД Хүснэгт 1.1 Уул уурхай ба Оюун ухаан: Бодлогын зөвлөмж 14 Хүснэгт 3.1 Ложит регрессийн ахиу үр нөлөө - Санамсаргүй үр дүнгийн загвар 41 vi ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 ТАЛАРХАЛ Уул уурхай ба оюун ухаан сэдэвт энэ тайланг Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч ноён Жан Паскал Нганоугаар ахлуулсан баг бэлтгэлээ. Багийн гишүүдийг дурьдвал тэргүүлэх эдийн засагч Себастян Экардт, ахлах эдийн засагч Луан Жао, эдийн засагч Батсуурийн Даваадалай, судлаач мэргэжилтэн Батмөнхийн Ундрал, санхүүгийн салбарын тэргүүлэх мэргэжилтэн Катиа Д’Халстэр нар болно. Энэхүү тайланг боловсруулах явцад эдийн засагч Жеймс Каст, хувийн хэвшлийн асуудал хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Дүгэрээгийн Жигжидмаа, улсын секторын мэргэжилтэн Дондогийн Бадамчимэг, эдийн засагч Фанг Гуао, судлаач мэргэжилтэн Брадли Роберт Ларсон нар үнэтэй зөвлөмж өгч, хамтран ажиллалаа. Дэлхийн банкны макро эдийн засаг, төсвийн асуудал хариуцсан менежер ноён Деепак Мишра тайлангийн тодорхой хэсгийг бэлтгэн, ерөнхий удирдлагаар ханган ажиллалаа. Мах, ноолуурын салбарын өртгийн сүлжээтэй холбоотой үнэтэй зөвлөгөө өгч ажилласан Хүнс, ХАА-н байгууллагын суурин төлөөлөгч ноён Винод Ахужад талархлаа илэрхийлье. Мөн тайлангийн бэлтгэлд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан дэд бүтцийн салбарын ахлах мэргэжилтэн Бернард Аритуа, ахлах эдийн засагч Калвин Жиофак, зөвлөх Славена Георгиева, зөвлөх Жамбалын Ганбаатар, эрчим хүчний салбарын ахлах мэргэжилтэн Петер Жохансен, боловсролын салбарын ахлах мэргэжилтэн Дебора Микэсэл, ядуурлын эдийн засагч Икуко Өучи нарт багийн зүгээс гүн талархлаа илэрхийлье. Тайлангийн хэлэлцүүлэгт оролцон, үнэтэй зөвлөмж өгсөн Дэлхийн банкны Зүүн Ази, Номхон далайн бүс нутаг хариуцсан ерөнхий эдийн засагч ноён Аадитяа Маттоо, менежер Ирина Астрахан, менежер Алма Канани, менежер Ринку Мургай, санхүүгийн салбарын ахлах мэргэжилтэн Уле Ломус, засаглалын ахлах мэргэжилтэн Каролина Ваира, уул уурхайн тэргүүлэх мэргэжилтэн Брайн Кристофер Ланд, Исландын их сургуулийн профессор Торвалдур Гилфасон нарт мөн талархаж байгаагаа илэрхийлье. Тайланд үндсэн санал зөвлөмж өгөх үүрэгтэй оролцсон Дэлхийн банкны суурин төлөөлөгч Биргит Хансл, Монголбанкны Ерөнхий эдийн засагч Доожавын Ган-Очир, Оксфордын их сургуулийн профессор Рик Ван дэр Плог, ерөнхий эдийн засагч Рабах Арэзки нарт багийн зүгээс гүнээ талархаж байна. Тайлангийн суурь тооцоо, судалгааг боловсруулахад Манчестэрийн их сургуулийн Пиэр Ричард Аженор, Пурду их сургуулийн Доминик ван дэр Мэнсбругг, ахлах эдийн засагч Суприо Дэ, Анкарагийн их сургуулийн дэд профессор Бариш Алпаслан, Солонгосын хөгжлийн институтийн профессор Хонг Сонг Чанг, Эдинбургийн их сургуулийн профессор Кэннэт Амаэши, зөвлөх Хюго Александр Роха Ромагоса, эдийн засагч Хасан Дуду, Монголбанкны ахлах эдийн засагч Дагвын Болдбаатар, Монголбанкны Судалгааны хэлтсийн захирал Лувсаннямын Даваажаргал, зөвлөх Ли Юша, зөвлөх Чулууны Алтан-Өлзий нар хамтран ажиллалаа. Дэлхийн банкны БНХАУ, Монгол Улс, БНСУ-ыг хариуцсан захирал ноён Мартин Рейзер, Бүсийн захирал ноён Хасан Заман, Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгч ноён Андрей Михнев нар нь уг тайлангийн бэлтгэлд ерөнхий удирдлагаар ханган ажиллалаа. Багийн зүгээс Дэлхийн Банкны Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгчийн газрын гадаад харилцааны ажилтан Баатархүүгийн Индра болон уг тайланд хэлзүй, найруулгын зөвлөмж өгсөн Дианн Стем нарт талархлаа илэрхийлье. Туслалцаа үзүүлж хамтарч ажилласан Энхтөрийн Ангар (туслах ажилтан)-т мөн талархаж илэрхийлье. vii МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР САНХҮҮГИЙН ЖИЛ Нэгдүгээр сарын 1 - Арванхоёрдугаар сарын 31 Валютын ханш (2020 оны 9 дүгээр сарын 6-ны байдлаар) Валют = Төгрөг (₮) 1.00 ам.доллар = 2,853.40₮ ТОВЧИЛСОН ҮГС БШУЯ Боловсрол, шинжлэх ухааны яам ГШХО Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ДЗҮ Дэлхийн засаглалын үзүүлэлтүүд (WGI) ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ДХҮ Дэлхийн хөгжлийн үзүүлэлтүүд (WDI) ДЭЗФ Дэлхийн эдийн засгийн форум ЖДҮ Жижиг дунд үйлдвэрлэгчид ЖМТ Жендерийн мэдрэмжтэй төсөв ЗАНД Зүүн Ази, Номхон далай ЗГХЭГ Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар МИАТ Монголын иргэний агаарын тээвэр МУЗГ Монгол Улсын Засгийн Газар НҮБ Нэгдсэн үндэстний байгууллага ХНХЯ Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам ОУВС Олон улсын валютын сан ОҮИТБС Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилга (EITI) СЯ Сангийн яам ТС Тогтворжуулалтын сан ТСУ Төрийн сангийн удирдлага ТТБЗ Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл УИХ Улсын Их Хурал УХОУ Улсын хөрөнгө оруулалтын удирдлага ҮБМ Үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй УУХҮЯ Уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн яам ҮНО Үндэсний нийт орлого ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо ҮХГ Үндэсний хөгжлийн газар ҮХЗБ Үндсэн хүчин зүйлсийн бүтээмж (TFP) ХАА Хөдөө аж ахуй ЭЗХАХБ Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (OECD) viii ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 I. ОРШИЛ OVERVIEW 1 I. ОРШИЛ Уул уурхайн салбар нь Монгол Улсын өнөөгийн хөгжлийн тулгуур болж байгаа ч хүний болон институцийн хөгжил нь улс орны ирээдүйн хөгжлийн гол хөдөлгөгч хүч байх учиртай. Уул уурхайгаас хэт хамаарсан эдийн засгийн өнөөгийн загвар нь ирээдүйд тогтвортой өсөлт авчрах нь эргэлзээтэй бөгөөд ирээдүйн өсөлтийн зогсонги байдалд ч хүргэх эрсдэлтэй. Ялангуяа уур амьсгалын өөрчлөлт, КОВИД-19 цар тахлын улмаас эдийн засагт үзүүлж буй нөлөөлөлтэй уялдан эдийн засагт бүтцийн шинэчлэл хийх шаардлага улам тодоор харагдаж байна. Үндсэндээ Монгол Улс хоорондоо хамааралтай хэд хэдэн сорилттой нүүр тулж байна. Үүнд, макро эдийн засгийн бодлогын хэрэгжилт нь гадаад шокын нөлөөг нөлөөг даамжруулсан; ААН-үүдийн өмчлөл нь хэт олигополь шинжтэй, зах зээлийн өрсөлдөөн хангалттай биш зэргээс шалтгаалан хувийн хэвшлүүд илүү дотооддоо чиглэсэн үйл ажиллагаанд төвлөрч, шинийг санаачлах сонирхол багатай болсон; хүмүүн капиталын дутуу ашиглалтаас шалтгаалан мэдлэг чадвартай залуучууд нь хилийн чанад руу цагаачилж, улмаар эдийн засгийг төрөлжүүлэх боломж хомс байгаа зэрэг асуудлуудыг дурьдаж болохоор байна. Энэ сорилтуудыг шийдэхийн тулд Фелпс (Phelps 1961)-ийн Алтан дүрмийн дагуу өнөө болон ирээдүй үеийнхний эрх ашиг, сайн сайхан амьдрах боломжийг тэнцвэржүүлэх, түүнд хандах бодлогын арга барилаа өөрчлөх шаардлагатай байна. Тухайлбал, макро эдийн засгийн бодлого нь эдийн засгийн мөчлөгийн бүхий л үед хэрэглээг тэнцвэржүүлэх, байгалийн баялгийн хараалд өртөх эрсдэлийг буруулахад чиглэх нь зүйтэй (Дэлхийн банк 2014). Хоёрдугаарт, өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалах, компани үүсгэн байгуулахад тулгардаг саад хоригийг арилгахад микро эдийн засгийн бодлогыг сайжруулж, зорилтыг нь эргэн харах шаардлагатай. Гуравдугаарт, өгөгдсөн баялгийг нэмэгдүүлэх, ялангуяа, мэдлэг чадвартай, мэргэшсэн ажилтан, эмэгтэй ажиллах хүчний нөөц бололцоог сайтар ашиглах хэрэгтэй. Эцэст нь, улс төрийн оролцоог багасгах, ил тод байдлыг сайжруулах, нийт эдийн засгийн засаглал, зохицуулалтын чанарыг сайжруулах шаардлага хурцаар тавигдаж байна. I.1 Богино хугацааны хөгжил үү эсвэл илүү урт хугацааны зөв хөгжилд чиглэх үү? Харамсалтай нь Монгол Улсын өнөөгийн хөгжлийн өртөг нь ирээдүйн зогсонги байдлыг бий болгох эрсдэлтэй байна. Энэ нь уул уурхайд түшиглэсэн эдийн засгийн өсөлт, түүнээс хамаарах хамаарал нэмэгдэж байгаагаар илэрч байна. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж олсон орлогын нэг ам.доллар бүрээс дөнгөж нэг центийг л Монгол Улс хуримтлуулдаг тул улс орны өр ихээр нэмэгдэж, хуримтлалын хэмжээ тогтмол буурч, өнөөгийн эдийн засагт нэмэлт дарамт болж байгаа юм. Түүнчлэн эдийн засгийн чухал салбаруудад хувь эзэмшлийн төвлөрөл нэмэгдэж, улмаар улс орны урт хугацааны өрсөлдөх чадварыг алдагдуулах эрсдэлтэй. Мэргэшсэн хүмүүн капитал хилийн чанад руу үргэлжлэн гадагшлах, эмэгтэй ажиллах хүчний оролцооны түвшин буурч байгаа нь хэтдээ төрөлжсөн эдийн засгийн хөгжлийг бий болгох боломжийг хумихаар байна. Эдийн засгийн өсөлтийн өнөөгийн загварыг хэвээр хадгалахын тулд институцийн бие даасан, ил тод, хариуцлагатай байдлыг орхигдуулж, институцийн чанар аажмаар суларч байна. Уул уурхайд түшиглэсэн эдийн засаг богино хугацаанд томоохон үр ашгийг дагуулдаг ч Монгол Улс богино хугацаанд уг үр ашгийг хүртэхэд л төвлөрч байна. Уул уурхайн томоохон ордыг нээж, үйл ажиллагаа нь эрчимжсэн 2004 оноос хойшхи хугацаанд Монгол Улсын эдийн засаг жилд дунджаар 7.2 хувиар өсч, дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй эдийн засгийн нэг болж чадсан нь сайшаалтай. Энэхүү өсөлт нь орлогын тэгш бус байдлыг ихээр нэмэгдүүлэлгүйгээр ядуурлыг тогтвортой бууруулж 2 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 байна. Эдийн засгийн төстэй бүтэцтэй улс орнуудтай1 харьцуулахад Монгол Улс хүмүүн болон биет капиталын нөөцөөр баялаг тул амьдралын чанар сайжирч байна. Гэвч эдгээр нь уул уурхайн салбараас олж буй ихээхэн орлого, үлэмж хэмжээний гадаад зээллэгийн үр дүнд бий болсон юм. Мөн өгөөмөр (гэвч үр ашиг багатай) нийгмийн халамжийн тогтолцоог бүрдүүлэх, төрөөс хөрөнгө оруулалтын том хөтөлбөрүүдийг эхлүүлэх гол эх үүсвэрийг уул уурхайн салбарын орлогоор бүрдүүлжээ. Олон ололт, амжилт байгаа ч Монгол Улсад мөн олон сорилтууд тулгарч, уур амьсгалын өөрчлөлт, КОВИД-19 цар тахлын улмаас эдгээр сорилтууд улам хурцдах эрсдэлтэй байна. Монгол Улсын макро эдийн засгийн төлөв тогтворгүй, мөчлөг нь богино хугацаанд өндөр хэлбэлзэлдэг тул эдийн засгийн эрчимтэй өсөлтийн эерэг нөлөөг дорвитой хадгалж чадахгүй байна. Энэ нь эдийн засгийн өсөлтийг бүтээмжийн тогтвортой өсөлтөд бус капиталын хуримтлал, байгалийн баялгийн эрчимтэй ашиглалтад түшиглэн бий болгосонтой холбоотой. Мөн, туйлын ядуурлыг арилгасан нь хангалттай цалинтай ажлын байр бий болгосноос бус хэт өгөөмөр нийгмийн халамжийн тогтолцоог бий болгосонтой холбоотой юм. Уул уурхайн баялгийн өгөөжийг түүнээс хамаарах хамаарлаа аажмаар бууруулах чиглэлд зарцуулахын оронд Монгол Улс улам бүр донтож байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх зовнил, хөрөнгө оруулагчдын тогтвортой байдлыг хүсэх хүлээлт, Хятад Улсын нүүрсний хэрэглээгээ бууруулах том зорилго, КОВИД-19 цар тахлын сөрөг нөлөө зэргээс шалтгаалан уул уурхайн гол түүхий эдийн эрэлт унаж байгаа нь Монгол Улсын эдийн засгийн дээр дурдсан бүтцийн эмзэг байдлыг улам хүндрүүлж байна. Хүний хөгжилд уул уурхайтай эн тэнцүү ач холбогдол өгч бүтцийн өөрчлөлт хийхгүй бол хэдхэн жилийн дотор Монгол Улс баялгийн хараалыг амсах эрсдэлтэй юм. Монгол Улс уул уурхай, мал аж ахуй, ноолуур, аялал жуулчлалын үр шимийг илүүтэй хүртэх нь зүйтэй. Гэвч дундаас дээш орлоготой, төрөлжсөн эдийн засгийн суурийг тавихын тулд Монгол Улс илүү ихийг хийх шаардлагатай байна. Юуны өмнө, өнөөгийн хэрэглээг хамгийн дээд түвшинд хүргэхэд бус эдийн засгийн мөчлөгийн бүхий л үед хэрэглээг тогтвортой байлгах, тэнцвэржүүлэхийн тулд төсвийн ил тод дүрэм, төсвийн тогтвортой байдлын хараат бус зөвлөл, зах зээлийн журмаар тогтох ханшийн тогтолцоо, сайн ажилладаг тогтворжуулалтын сан зэргийг ашиглан мөчлөг сөрсөн төсөв, мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалах, үр ашигтай компаниудад хөрөнгө оруулах, бизнесээ өргөжүүлэх боломжийг олгох, эрх тэгш нөхцөлийг бүрдүүлэхийн тулд хөрөнгө оруулалтын орчинг эрс сайжруулах хэрэгтэй. Гуравдугаарт, зөвхөн бараа, бүтээгдэхүүнийг төрөлжүүлэхэд чиглэсэн охор сэтгэлгээг халж, баялгийг нэмэгдүүлэх, ялангуяа, боловсролтой залуу ажиллах хүчин, түүний дотор эмэгтэй ажиллах хүчинг сайн ашиглахад чиглэсэн холч сэтгэлгээнд шилжих хэрэгтэй. Эцэст нь, улс орон даяар улс төрийн оролцоог багасгах, ил тод байдлыг өргөжүүлэх, эрх зүйн зохицуулалтын чанарыг сайжруулахад чиглэсэн засаглалын суурь шинэчлэлийг яаралтай хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Сүүлийн жилүүдэд макро эдийн засгийн менежмент сайжирч, нэлээдгүй ахиц гарсан нь шинээр байгуулагдсан засгийн газарт шинэчлэлийн бодлогоо үргэлжлүүлэх боломжийг олгохоор байна. Улсын төсвийн удирдлагад 2017 оноос хойш урьд өмнө байгаагүй ихээхэн өөрчлөлт гарсан гэж харагдаж байна. Тухайлбал, сүүлийн гурван жилийн хоёр жилд төсвийн тэнцэл ашигтай, ДНБ-д эзлэх улсын өрийн хэмжээ гурван жил 1 Энэхүү тайланд эдийн засгийн бүтэц, орлогын хувьд ижил төстэй орнуудаар Армени, Казахстан, Колумб, ОХУ, Перу, Эквадор улсуудыг сонгосон бол эдийн засгийн бүтэц нь адил боловч өндөр орлоготой жишиг орнуудаар Австрали, АНЭУ, Канад, Малайз, Чили улсуудыг сонгон авч холбогдох харьцуулалтуудыг хийв. Цаашид дээрх хоёр бүлгийг ижил төстэй улс орнууд, жишиг улс орнууд гэж товчилсон болно. ОРШИЛ 3 дараалан буурч, сүүлийн гурван жилд ДНБ-ий 2.5 хувиас илүү хэмжээний хуримтлалыг төсвийн Тогтворжуулалтын сан, Ирээдүйн өв санд жил бүр хуримтлуулсан зэрэг нь Монгол Улсын макро эдийн засгийн удирдлагын алдаа оноотой түүхэнд гарсан томоохон амжилт юм. Сонирхолтой нь шинэ өөрчлөлт шинэчлэлийг нэвтрүүлэх замаар бус өнөөгийн тогтолцооны шинэчлэлийг амжилттай хэрэгжүүлэх замаар дээрх үр дүнд хүрсэн байна. Энэ нь улс төрийн зөв хүсэл эрмэлзэл, удирдлага байвал мөнгө, ханшийн бодлого, санхүүгийн салбар, бизнесийн орчин, хөдөлмөрийн зах зээл зэрэг бусад чиглэлээр ч амжилт гаргах боломжтой гэдгийг харууллаа. Гэвч удирдлага солигдоход л дээрх ололтоос ухарч болзошгүй учраас хувь хүнээс хамаарсан өөрчлөлт шинэчлэлд найдалгүйгээр эдгээр өөрчлөлт шинэчлэлийг албан ёсны болгох, улмаар ирээдүйн бодлогын хямралаас зайлсхийх боломж шинээр байгуулагдсан засгийн газрын гарт байна. I.1.1 Уул уурхайн салбар богино хугацаанд Монгол Улсад өгөөжөө өгч байгаа ... Уул уурхайн салбар нь Монгол Улсын эдийн засгийн чухал салбар бөгөөд сүүлийн арав гаруй жилд уул уурхайн салбараас хамаарах хамаарал улам нэмэгдсээр байна. 2000-аад оны эхээр уул уурхайн гол нөөц (нүүрсний орд, алт-зэсийн хүдэр)-ийг илрүүлсний дараа тус салбарын эдийн засгийн ач холбогдол нэмэгдэж, уламжлалт мал аж ахуйн салбарыг давж гарсан.2 Тухайлбал, 2000 онд ДНБ-ий аравны нэгийг бүрдүүлж байсан уул уурхайн салбар өнөөдөр бараг дөрөвний нэгийг бүрдүүлж байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (ГШХО) уул уурхайн салбарт төвлөрч байна. Уул уурхайн салбарт 2000 онд нийт ГШХО-ын 44 хувь орж байсан бол 2019 онд 73 хувьд хүрчээ. Уул уурхайн экспорт нийт экспортын 90 орчим хувь, төсвийн орлогын 26 хувийг бүрдүүлж байна (зураг 1.1, 1.2).3 Зураг 1.1 Зураг 1.2 Монгол Улсын эдийн засагт уул уурхайн Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын Зураг 1.1 салбарын Монгол нөлөө Зураг 1.1 Улсын эдийн нэмэгдэв Монгол Улсынзасагт эдийн засагт уул Зураг уул 1.2 Сүүлийн байгалийн Зураг баялгийн 1.2 жилүүдэд Сүүлийн Монгол өгөөж Улсын бусад нэмэгдэж, жилүүдэд Монгол Улсын салбарын уурхайнуурхайн нөлөө нэмэгдэв салбарын нөлөө нэмэгдэв байгалийн улс баялгийн орнуудаас өгөөж нэмэгдэж харьцангуй , бусад өндөр байна байгалийн баялгийн өгөөж нэмэгдэж , бусад улс орнуудаас харьцангуй улс орнуудаас өндөр байна харьцангуй өндөр байна 89% 50 (ДНБ-д эзлэх хувь-д) эзлэх хувь ) 50 (ДНБ 89% 2000 2000 73% Монгол хурдтай УУ-н орлого УУ өссөн -н орлого хурдтай өссөн 73%40 40 Монгол жилүүд жилүүд 2019 2019 орнууд Ижил төстэйИжил төстэй орнууд 30 Жишиг орнууд 30 Жишиг орнууд 42% 44% 44% 42% 20 20 24% 26% 26% 24% 11% 11% 10 10 5% 5% 0 0 УУ салбар/Нийт УУ экспорт/Нийт УУ орлого/Нийт УУ-н ГШХО/Нийт 2012 2014 2006 2008 2010 2000 2002 2004 1998 1992 1994 1996 1990 2016 УУ салбар/Нийт УУ экспорт/Нийт УУ орлого/Нийт УУ-н ГШХО/Нийт 2014 2006 2008 2010 2012 1998 2000 2002 2004 1992 1994 1996 1990 2016 ДНБ ДНБэкспорт төсвийн экспорт орлого ГШХО төсвийн орлого ГШХО Эх сурвалж Эх сурвалж: ҮСХ, Эх ҮСХ : сурвалж СЯ;, Монголбанк, : ; ҮСХ СЯ Монголбанк , Дэлхийн Дэлхийн банкны , СЯ; Монголбанк банкны банкны , Дэлхийн Эх сурвалж Эх : сурвалж ДХҮ; ДХҮ; Эх сурвалж: Дэлхийн ; банкны Дэлхийн : ДХҮ мэргэжилтнүүдийн банкны Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо тооцоо мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо тооцоо засгийн Эдийн Эдийн өсөлт , өндөр өсөлт өндөр засгийн ядуу хүмүүс харьцангуй , ядуу хүмүүс бага, орлогын харьцангуй тэгш бус бага, орлогын байдал тэгш бус байдал тиймзасгийн Эдийн өндөр ч тийм өсөлт ч биш өндөр байгаад биш өндөр, байгаад ядуу уул уурхайн хүмүүс баялаг уул уурхайн чухал баялагхарьцангуй үүрэг чухал бага, гүйцэтгэсэн . Уулорлогын үүрэг гүйцэтгэсэн уурхайн үйлтэгш . Уул уурхайн үйлбус байдал тийм ажиллагаа ч өндөр 2004 ажиллагаа онд 2004 биш байгаад эрчимжсэнээс хойш онд эрчимжсэнээс уул уурхайн Монгол хойш Улсын Монгол баялаг эдийн чухал Улсынзасаг эдийн жилдүүрэг засаг дундажаар жилд гүйцэтгэсэн. 7.2 дундажаар 7.2Уул хувиар уурхайн үйлөсч , дэлхийн ажиллагаа хувиар хамгийн өсч, дэлхийн 2004 хурдацтай хамгийн хөгжиж онд эрчимжсэнээс буй хурдацтай хөгжиж эдийн хойш засгийн Монгол буй эдийн нэг болсон Улсын засгийн . нэгэдийнТуйлын болсонзасаг жилд . Туйлын ядуурал дундажаар арилж ядуурал , арилж 7.2 хувиар тэгш бус байдал тэгш , өсч, эрс нэмэгдээгүй бус байдал дэлхийн ч албан эрс нэмэгдээгүй хамгийн хурдацтай ч ёсны албан ядуурлын ёсны буй хөгжиж хэмжүүрээр ядуурлын эдийн хэмжүүрээр засгийн нэг тооцсон ядуурлын тооцсон ядуурлын байна 28 хувь28 түвшинтүвшин хувь зураг 1.3). (байна ( 4 Монгол зураг 1.3). Улсын хувьд 4 Монгол Улсын хүмүүн хувьд капитал хүмүүн капитал болсон. Туйлын ядуурал арилж, тэгш бус байдал эрс нэмэгдээгүй ч албан ёсны ядуурлын нь харьцангуй чадварлаг нь харьцангуй , дэд бүтэц чадварлаг , дэднь газар бүтэц ньнутгийн хэмжээхэмжээ газар нутгийн , хүн амын , хүнсийрэг амын нягтралыг сийрэг нягтралыг харгалзан үзвэл хязгаарлагдмал харгалзан үзвэл хязгаарлагдмал ч гэсэнч чанарын хувьд бага хувьд бусад гэсэн чанарын бусаддундбага орлоготой дунд орлоготой орнуудын түвшинд орнуудын Эдгээр байна. байна түвшинд ололт амжилтын . Эдгээр дийлэнхи ололт амжилтын нь өгөөмөр дийлэнхи нийгмийн нь өгөөмөр нийгмийн халамж, улсын том хөрөнгө оруулалтаас халамж, улсын том хөрөнгө оруулалтаас улбартай бөгөөд эдгээрийг уул уурхайн ,орлого, улбартай бөгөөд эдгээрийг уул уурхайн орлого 2 Эрдэнэт үйлдвэр 1974 онд ашиглалтад орж, нилээд хугацаанд дэлхийн томоохон зэсийн ордуудын нэгд тооцогдож байв. 3 гадаад Монгол Улсын зээллэгээр гадаад санхүүжүүлжээ зээллэгээр уул уурхайн (Дэлхийн санхүүжүүлжээ экспорт цөөн банкбүрдэж, (Дэлхийн тооны бүтээгдэхүүнээс 2018a). Гэвч , энэхүү 2018a). банкцөөн Гэвч, энэхүү улс орнуудад тайланд тусгасны тайланд гарч байна. тусгасны Өнгөрсөн таван жилд дагуу ийм нийт экспортындагуузарлага ийм70 дунджаар нь зорилтот зарлага бүлэгт нь зорилтот хувийг нүүрс, чиглээгүй бүлэгт чиглээгүй зэс, алт бүрдүүлсэн , үр ашиг багатай , үр ашиг ба нийт экспортын тул багатай 90 гаруй илүүтул хувийг төрөлжсөн илүү Хятад төрөлжсөн улсад гаргав. эдийн засгийн суурийг эдийн засгийн тавьж чадахгүй суурийг байна. байна. тавьж чадахгүй 4 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Зураг 1.3 1.3 Уул түшиглэсэн Уул уурхай Зураг хөгжлийн уурхай түшиглэсэн зарим эерэг хөгжлийн заримтал эерэг тал Хурдацтай өсөлт өсөлт Хурдацтай Харьцангуй цөөн ядуус ОрлогынОрлогын цөөн ядуус Харьцангуй байдал тэгш бус тэгш бусбага байдал бага 12 12 160 Өдрийн доод хэрэглээг 3.20 60 160 Өдрийн доод хэрэглээг 3.20 60 амтооцвол ам.доллароор (PPP 2011) (PPP 2011) мын .доллароор тооцвол 4-19 140 мын 10 50 -19 10 140 50 Эх сурвалж: ҮСХ, СЯ; Монголбанк, Дэлхийн банкны Эх сурвалж: ДХҮ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо Эдийн засгийн өсөлт өндөр, ядуу хүмүүс харьцангуй бага, орлогын тэгш бус байдал тийм ч өндөр биш байгаад уул уурхайн баялаг чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Уул уурхайн үйл ажиллагаатооцсон хэмжүүрээр 2004 онд ядуурлын эрчимжсэнээс хойш28 түвшин хувь Улсын Монгол (зураг байнаэдийн 1.3). засаг 4 жилдМонгол Улсын дундажаар хувьд 7.2 хүмүүн капитал нь харьцангуй чадварлаг, дэд бүтэц нь газар нутгийн хувиар өсч, дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй эдийн засгийн нэг болсон. Туйлын хэмжээ, хүн амын сийрэг ядууралнягтралыг харгалзан арилж, тэгш үзвэл бус байдал хязгаарлагдмал эрс ч гэсэн нэмэгдээгүй ч албан ёсны чанарын ядуурлын хувьд бусад бага хэмжүүрээр тооцсон ядуурлын түвшин 28 хувь байна (зураг 1.3).4 Монгол Улсын хувьд хүмүүн капитал дунд орлоготой орнуудын түвшинд байна. Эдгээр ололт амжилтын дийлэнхи нь өгөөмөр нь харьцангуй нийгмийн чадварлаг халамж, улсын , дэд том бүтэц нь газар хөрөнгө нутгийн хэмжээ оруулалтаас , хүн амын улбартай сийрэгэдгээрийг бөгөөд нягтралыг уул харгалзан үзвэл хязгаарлагдмал ч гэсэн чанарын хувьд бусад бага уурхайн орлого, гадаад зээллэгээр санхүүжүүлжээ (Дэлхийн банк 2018a). Гэвч, энэхүү дунд орлоготой орнуудын тайланд түвшинд тусгасны байна дагуу ийм . Эдгээр зарлага ололт амжилтын нь зорилтот дийлэнхи бүлэгт нь өгөөмөр чиглээгүй, үр ашигнийгмийн багатай тул халамж, улсын том хөрөнгө оруулалтаас улбартай илүү төрөлжсөн эдийн засгийн суурийг тавьж чадахгүй байна. бөгөөд эдгээрийг уул уурхайн орлого, гадаад зээллэгээр санхүүжүүлжээ (Дэлхийн банк 2018a). Гэвч, энэхүү тайланд тусгасны 1.3 ийм зарлага нь зорилтот бүлэгт чиглээгүй, үр ашиг багатай тул илүү төрөлжсөн дагуу Зураг эдийн Уул уурхайзасгийн суурийг түшиглэсэн тавьж зарим хөгжлийн чадахгүй байна. эерэг тал Зураг 1.3 Уул уурхай түшиглэсэн хөгжлийн зарим эерэг тал Хурдацтай өсөлт Харьцангуй цөөн ядуус Орлогын тэгш бус байдал бага 12 160 Өдрийн доод хэрэглээг 3.20 60 ам.доллароор тооцвол (PPP 2011) Ядуурлын төвшин (нийт хүн амын Эдийн засгийн өсөлт: 2004-19 10 140 50 120 40 Жини коэффициент: 2018 8 Монгол 100 30 6 80 %) 20 4 60 Монгол 40 10 2 20 0 Арабын… Чили Австрали Казахстан Малайз Канад Еквадор Армени Колумб Перу Монгол ОХУ 0 0 0 10,000 20,000 0 10,000 20,000 -2 Нэг хүнд ногдох ДНБ: 2018 Нэг хүнд ногдох ДНБ: 2018 Эх сурвалж: ҮСХ, ДХҮ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Эх сурвалж: ҮСХ, ДХҮ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо 4 Монгол Улсын тэгш бус байдлын индекс тогтвортой байсан ч сүүлийн жилүүдэд хот суурин газарт энэ индекс өсч, хөдөө I.1.2 … гэвч орон нутагт эдийн буурсан засгийн байна (Дэлхийн төрөлжилт хангалтгүй байна банк 2018a) Монгол Улс уул уурхайн капиталаа түлхүү ашиглаж, бусад хүний хөгжил болон 4 институцийг ашиглах тал дээр сул байна. Монгол Улс нь боловсролын түвшинээс шалтгаалан хүмүүн капиталын индексээр дэлхийд 51 дүгээрт буюу орлогын эрэмбэ (92 дугаарт)-ээс хамаагүй дээгүүр жагсаж байна (Дэлхийн банк 2018b). Монгол иргэдийн мэргэшил, эрүүл мэнд, мэдлэг, тэсвэртэй байдал зэргийг харгалзан үзвэл илүү бүтээмжтэй, уян хатан, шинийг санаачлах боломжтой хүмүүн капитал болж чадна гэж хэлж болно. Харамсалтай нь Монгол Улс энэ капиталыг бүрэн ашиглаж чадахгүй байна. Тухайлбал, ижил төстэй улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улс үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд хүмүүн капиталын баялгийг дутуу ашиглаж байна (зураг 1.4).5 Нөгөөтэйгүүр, сүүлийн хорин жилд Монгол Улсын институцийн капитал (тухайлбал, авилгалд тавих хяналт, эрх зүйт ёсыг дээдлэх байдал) доройтож байна. Байгалийн баялагт хэт түшиглэсэн эдийн засгийн өсөлтөөс шалтгаалан институцийн чанарын хувьд жишиг улс орнуудаас доогуур үзүүлэлттэй байна (зураг 1.5).6,7 4 Монгол Улсын тэгш бус байдлын индекс тогтвортой байсан ч сүүлийн жилүүдэд хот суурин газарт энэ индекс өсч, хөдөө орон нутагт буурсан байна (Дэлхийн банк 2018a) 5 The Changing Wealth of Nations тайланд хүмүүн капиталын баялгийг ажиллах хүчний өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлсэн ирээдүйн орлогоор тодорхойлсон (Дэлхийн банк 2018c) 6 2014 онд Монгол Улсын нийт баялгийн 63 хувийг байгалийн баялаг бүрдүүлж байсан нь ижил төстэй улс орнууд дотор хамгийн өндөр нь байна. Байгалийн баялаг дотроо Монгол Улс сүүлийн 20 жилд нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн баялгийг голчлон ашигласан тул дээрх баялгийн дийлэнхийг нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн баялаг бүрдүүлж байна. Нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн баялаг хурдацтай шавхагдаж байгаа тул байгалийн баялгийн рент буюу өгөөж нэмэгдэж, 1990 онд ДНБ-ий 7 хүртэлх хувиас сүүлийн жилүүдэд 30 орчим хувьд хүрсэн байна. 7 Нийгмийн капитал нь хүмүүн, биет, байгалийн капиталтай нэгэн адилаар эдийн засгийг хөдөлгөгч хүчин зүйлсийн нэг юм. Биет капиталын бүрдэлт, ашиглалт нь эдийн засгийн өсөлтөд шууд нөлөөлдөг бол хүмүүн, нийгмийн болон байгалийн капиталыг зөв удирдан зохицуулж чадвал үр ашиг, технологид нөлөөлөх замаар өсөлтийг шууд бусаар дэмждэг. ОРШИЛ 5 төстэй төстэй улс улс орнуудтай орнуудтай харьцуулахад харьцуулахад Монгол Улс үйлдвэрлэлийн Монгол үйл ажиллагаанд Улс үйлдвэрлэлийн хүмүүн хүмүүн үйл ажиллагаанд капиталын баялгийг дутуу капиталын ашиглаж баялгийг ашиглаж дутуу байна (зураг байна 1.4).5 Нөгөөтэйгүүр, (зураг сүүлийн хорин 1.4).5 Нөгөөтэйгүүр, сүүлийн хорин жилд жилд Монгол Монгол Улсын Улсын институцийн институцийн капитал (капитал тухайлбал, (тухайлбал, авилгалд авилгалд тавихэрх тавих хяналт, зүйт эрх хяналт, ёсыгзүйт ёсыг дээдлэх дээдлэх байдал байдал) доройтож ) доройтож байна. Байгалийн байна. Байгалийн баялагт хэт түшиглэсэн баялагт эдийн засгийн хэт түшиглэсэн эдийн засгийн өсөлтөөс шалтгаалан өсөлтөөс шалтгаалан институцийн чанарын хувьд институцийн чанарын жишиг хувьд жишиг улс улс орнуудаас орнуудаас доогуур үзүүлэлттэй доогуур үзүүлэлттэй Зураг 1.4 Зураг 1.5 байна байна (зураг (зураг 1.5).6,7 1.5).6,7 Ижил төстэй улс орнуудтай харьцуулахад Монгол … сүүлийн 10 жилд институцийн чанар Зурагтөстэй Зураг 1.4 Ижил улс төстэй 1.4 Ижил улс орнуудтай орнуудтай Зураг 1.5 …Зураг сүүлийн 10 1.5 … жилд институцийн сүүлийн 10 жилд институцийн Улс хүмүүн капиталыг дутуу ашиглаж байна … муудсан байна харьцуулахад харьцуулахад Монгол Улс хүмүүн Монгол Улс капиталыг хүмүүн капиталыг чанар чанар муудсан муудсан байна байна дутуубайна дутуу ашиглаж … байна … ашиглаж МОНГОЛ МОНГОЛ 70% 70% 2014 70% 70% 2014 2000 2010 2000 2010 2010 2000 2010 2000 2014 2014 Байгалийн капитал (уул уурхай)a Байгалийн капитал (уул уурхай)a Байгалийн баялаг (уул уурхай)a Байгалийн баялаг (уул уурхай)a 60% 60% 60% МОНГОЛ 60% МОНГОЛ 1995 1995 1995 1995 2005 2005 2005 2005 50% 50% 50% 50% 40% 40% Казахстан Казахстан 40% 40% Казахстан Казахстан АНЭУ Перу АНЭУ Перу Катар Катар Эквадор Эквадор Перу АНЭУ Перу АНЭУ 30% 30% 30% Армени 30% Армени Qatar Qatar Чили Чили Эквадор ОХУ Эквадор ОХУ Чили Чили ОХУ ОХУ Малайз Малайз 20% 20% Армени Армени 20% 20% Австрали Австрали Колумб Малайз Колумб Малайз Колумб Колумб 10% 10% Австрали Австрали Канад Канад 10% 10% Канад Канад 0% 0% 0% 0% 0% 20% 0% 40% 20% 60% 40% 80% 60% 100% 80% 100% -2 -1 -2 0 -1 1 0 2 1 3 2 3 Хүмүүн капитал (Хүмүүн оюун ухаан )a (оюун ухаан)a капитал Институцийн Институцийн чанар чанар (оюун ухаан )b (оюун ухаан)b ЭхЭх сурвалж: сурвалж: Эх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банк банк (2018c), Дэлхийн (2018c),банк (2018c), Дэлхийн ДХҮ; ДХҮ; ДХҮ; Дэлхийн банкны ДэлхийнЭхбанкны сурвалж: Дэлхийн Эх сурвалж: Эх сурвалж: банкДэлхийн Дэлхийн банк (2018c), банк ДХҮ;(2018c), Дэлхийн (2018c), банкны ДХҮ; ДХҮ; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо мэргэжилтнүүдийн тооцоо банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: a. a. Нийт Нийт баялагт баялагт эзлэх хувиар эзлэх тооцов хувиар тооцов Тэмдэглэл: b.Тэмдэглэл: b. Институцийн Институцийн чанарыг хууль тогтоомжийн чанарыг хууль тогтоомжийн Тэмдэглэл: a. Нийт баялагт эзлэх хувиар тооцов Тэмдэглэл: b. Институцийн чанарыг хууль тогтоомжийн болон авлигатай хэрэгжилт хэрэгжилт авлигатай болон хийх хийх дундаж тэмцлийн тэмцлийн дундаж хэрэгжилт болон авлигатай хийх тэмцлийн дундаж оноогоор төлөөлүүлэв оноогоор төлөөлүүлэв оноогоор төлөөлүүлэв Монгол Улс уул уурхайн орлогынхоо дийлэнхийг хэрэглээд зогсохгүй ирээдүйн орлогоо Монгол барьцаалан Улс 5 The Changing 5 The Wealth уул ofуурхайн Changing Wealth Nations зээл of орлогынхоо Nations тайланд авч хүмүүн байгаа тайланд капиталын хүмүүн тул дийлэнхийг хойч капиталын баялгийг ажиллахүедээ хэрэглээд хүчний баялгийг өр хүчний өвлүүлэхээр өнөөгийн ажиллах зогсохгүй үнэ цэнээр ирээдүйн өнөөгийн байна. илэрхийлсэн үнэ цэнээр Өнгөрсөн орлогоо илэрхийлсэн ирээдүйн ирээдүйн орлогоор орлогоор тодорхойлсон тодорхойлсон (Дэлхийн банк 2018c) банк 2018c) (Дэлхийн 20 жилийн барьцаалан туршид 6 2014 онд Монгол 6 2014зээл онд Улсын авч Монгол Монгол байгаа нийт баялгийн Улсын нийт Улс 63тул хувийгуул хойч баялгийн уурхайгаас үедээ 63 хувийг байгалийн баялаг байгалийн өр олсон өвлүүлэхээр баялаг бүрдүүлж байсан орлогын бүрдүүлж байна. нь ижил тэстэй байсан нэг Өнгөрсөн ижил нь улс ам.доллар орнууд тэстэйдотор улс 20 бүрийн жилийн орнууд дотор 99 центийг хамгийн туршид хэрэглэж, өндөр хамгийн нь Монгол өндөр байна. Байгалийн Улсдөнгөж нь байна. нэг центийг баялаг Байгалийн дотроо Монгол баялаг дотроо Улсл хуримтлуулжээ Монгол сүүлийн Улс 20 сүүлийн жилд нөхөн 20 жилд (зураг 1.6) нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн (Тогтворжуулалтын сэргээгдэхгүй байгалийн баялгийг баялгийг голчлон тул голчлон ашигласан дээрх уул ашигласан баялгийн уурхайгаас тул дээрх баялгийн нөхөн дийлэнхийг олсон дийлэнхийг орлогын сэргээгдэхгүй нөхөн сэргээгдэхгүй ам.доллар нэг баялаг байгалийн байгалийн бүрдүүлж бүрийн баялагбайна. бүрдүүлж 99 Нөхөн центийг байна. Нөхөн болон Ирээдүйн хэрэглэж, дөнгөж нэг центийг л хуримтлуулжээ (зураг 1.6) (Тогтворжуулалтын1990 сэргээгдэхгүй байгалийн сэргээгдэхгүй өв баялаг санд байгалийн хурдацтай хуримтлуулсан). шавхагдаж хурдацтай баялаг шавхагдаж байгаа тул байгааУул байгалийн тул баялгийн уурхайн байгалийнрентбаялгийн буюу салбар рент өгөөж буюу 2004 нэмэгдэж, өгөөж нэмэгдэж, 1990 онд онд эрчимжиж болон онд эхэлснээс ДНБ-ий 7 хүртэлх Ирээдүйн хойшхи ДНБ-хувиас өв санд 7 Нийгмийн капитал 7 Нийгмийн ий 7 хүртэлх сүүлийн нь хүмүүн, хугацаанд хуримтлуулсан капитал хувиас жилүүдэд нь хүмүүн, биет, сүүлийн30 жилүүдэд байгалийнбиет, Монгол орчим хувьд 30 хүрсэн ). Уул байгалийн капиталтай Улс орчим хувьд уурхайн нэгэн капиталтай нийт байна. адилаар хүрсэн байна. нэгэнсалбар эдийн 28 тэрбум засгийг адилаар 2004 хөдөлгөгч эдийн онд засгийг ам.долларын хөдөлгөгч хүчин эрчимжиж зүйлсийн хүчин уул юм. эхэлснээс нэгзүйлсийн уурхайн нэг юм. бүтээгдэхүүн Биет капиталын хойшхи Биет хугацаандүйлдвэрлэсэн капиталын бүрдэлт, ашиглалт бүрдэлт, Монгол байна. нь ашиглалт эдийн Улс засгийн нийт Энэ өсөлтөд нь эдийн 28 орлогыг шууд засгийн тэрбумөсөлтөд 3шууд нөлөөлдөг ангилж нөлөөлдөг бол ам.долларын хүмүүн,болно. нийгмийн бол хүмүүн, уул шуудҮүнд: болон нийгмийн цалин, байгалийн уурхайн болон ашиг, байгалийн бүтээгдэхүүн татвар капиталыг зөв удирдан зохицуулж капиталыг зөв удирдан чадвал зохицуулж үр ашиг, технологид чадвал үр ашиг, нөлөөлөх технологид нөлөөлөх замаар замаар өсөлтийг өсөлтийг шууд бусаар дэмждэг.бусаар дэмждэг. болон ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр. үйлдвэрлэсэн байна. Энэ орлогыг 3 ангилж болно. Үүнд: цалин, ашиг, татвар болон ашигт Сүүлийн 15 жилд төлсөн татвар болон ашигт малтмалынмалтмалын нөөц ашигласны нөөц ашигласны төлбөр.төлбөр Сүүлийн 9 тэрбум 15 жилд ам.долларт төлсөн татвар хүрсэн 5байна. 5Ашигт болон ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөөс гадна малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 9 тэрбум ам.долларт хүрсэн байна. Ашигт малтмалын засгийн газар ирээдүйн ашигт малтмалын орлогоо барьцаалан 8.7 тэрбум ам.долларын зээл аваад байна. Засгийн газар 2011 нөөц ашигласны төлбөрөөс гадна засгийн газар ирээдүйн ашигт малтмалын орлогоо оноос Тогтворжуулалтын сан, Ирээдүйн өв санд хуримтлуулж эхэлснээр сүүлийн 9 жилд барьцаалан 8.7 тэрбум ам.долларын зээл аваад байна. Засгийн газар 2011 оноос энэ хоёр санд 1.4 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хуримтлал орж, 1.2 тэрбум ам.долларын Тогтворжуулалтын сан, Ирээдүйн өв санд хуримтлуулж эхэлснээр сүүлийн 9 жилд энэ хоёр зарцуулалт гарснаар цэвэр дүнгээр 0.2 тэрбум ам.долларын үлдэгдэлтэй байна. санд 1.4 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хуримтлал орж, 1.2 тэрбум ам.долларын зарцуулалт Товчхондоо Монгол Улс уул уурхайн орлогоо бараг бүгдийг нь зарцуулжээ. гарснаар цэвэр дүнгээр 0.2 тэрбум ам.долларын үлдэгдэлтэй байна. Товчхондоо Монгол Улс уул Зураг уурхайн орлогоо бараг бүгдийг нь зарцуулжээ. 1.6 Монгол Улс уул уурхайн орлогын нэг ам. доллар тутмын 99 центийг нь хэрэглэж, зөвхөн нэг Зураг 1.6 центийг Монгол Улс байгаа л хуримтлуулж уул уурхайн орлогын нэг нь ажиглагдлаа ам. доллар (2004–19 тутмын он; тэрбум 99 центийг нь хэрэглэж, ам. доллар) зөвхөн нэг центийг л хуримтлуулж байгаа нь ажиглагдлаа (2004–19 он; тэрбум ам. доллар) Шинэ зээллэг 27.8 8.7 9.0 1.4 Орлого 0.2 Уул уурхайн орлого Уул уурхайн орлого, Нийт хуримтлал Цэвэр хуримтлал түүнийг барьцаалсан зээл (Тогтвортжуулалтын (Тогтвортжуулалтын сан+Ирээдүйн өв сан) сан+Ирээдүйн өв сан) Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Уул уурхайн орлогын дийлэнхийг улс төрийн популист хөтөлбөрүүдэд зарцуулж байжээ. 6 Уул ЭДИЙН ЗАСГИЙН уурхайн ХӨГЖЛИЙН орлогын ЗАГВАРЫН өчүүхэн хэсгийг ТОЙМ СУДАЛГАА л хуримтлуулж 2020 түүнийг хэрхэн зарцуулж байгаа учраас байгаа тухай асуулт тавигдана. Уул уурхайн орлого нь нэгдсэн төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг болдог ч мөнгө хэлбэрээ сольдог учраас төгрөг бүрийн зарцуулалтыг мөшгөх боломжгүй юм. Гэвч уул уурхайн баялгийг ашиглаж эхлэхийн өмнөх үе (1998–2003) болон дараах үе Уул уурхайн орлогын дийлэнхийг улс төрийн популист хөтөлбөрүүдэд зарцуулж байжээ. Уул уурхайн орлогын өчүүхэн хэсгийг л хуримтлуулж байгаа учраас түүнийг хэрхэн зарцуулж байгаа тухай асуулт тавигдана. Уул уурхайн орлого нь нэгдсэн төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг болдог ч мөнгө хэлбэрээ сольдог учраас төгрөг бүрийн зарцуулалтыг мөшгөх боломжгүй юм. Гэвч уул уурхайн баялгийг ашиглаж эхлэхийн өмнөх үе (1998–2003) болон дараах үе (2004–2019)-ийн зарцуулалтуудыг харьцуулвал нэгийг өгүүлнэ (зураг 1.7). Уул уурхайн баялгийг ашиглаж эхэлсний эхний жилүүдэд төсвийн зарцуулалтын хандлага өөрчлөгдөөгүй байна. Энэ үед ДНБ-д эзлэх улсын өрийн хувь хэмжээ буурч байв. Харин 2008, 2012, 2016 онуудын сонгуулийн жилүүдэд дараалан нийгмийн шилжүүлгийн зардал (ДНБ-ий 3.1 хувь), улсын хөрөнгө оруулалт (ДНБ-ий 6.3 хувь), төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэврийн зардал (ДНБ-ий 1.8 хувь) огцом өсчээ. Энэ үеийн уул уурхайн орлого ДНБ-ий 6.7 хувьтай тэнцэж байгаа тул дээрх нэмэлт хувьтайшинэ зардлыг байгаа тулсанхүүжүүлсэн зээллэгээр тэнцэж байхаар дээрх нэмэлт зардлыг байна. шинэ зээллэгээр санхүүжүүлсэн байхаар байна. Уул уурхайн орлогыг зарцуулахдаа эдийн засгийн үр ашгаас илүүтэй улс төрийн сонирхлыг Уул уурхайнилүүд үзсээр орлогыг байна. Зарлагын зарцуулахдаа эдийн дээрх засгийнгурван зүйлд илүүтэй үр ашгаас л уул уурхайн орлогыг улс төрийн зарцуулсан гэж үзвэл бидний шинжилгээгээр уул уурхайн орлогын 56 хувийг улсын сонирхлыг илүүд үзсээр байна. Зарлагын дээрх гурван зүйлд л уул уурхайн орлогыг хөрөнгө оруулалт, 28 хувийг нийгмийн шилжүүлэг, 16 хувийг цалин, тэтгэвэрт зарцуулсан зарцуулсан гэж үзвэл бидний шинжилгээгээр уул уурхайн орлогын 56 хувийг улсын хөрөнгө байна. Дэлхийн жишигтэй харьцуулахад Монгол Улсын улсын хөрөнгө оруулалт үр оруулалт, 28 хувийг нийгмийн шилжүүлэг, 16 хувийг цалин, тэтгэвэрт зарцуулсан байна. ашиггүй, нийгмийн шилжүүлэг нь өгөөмөр, улмаар бүтээмжийн өсөлт муу байгаагийн гол Дэлхийн жишигтэй харьцуулахад Монгол Улсын улсын хөрөнгө оруулалт үр ашиггүй, шалтгаан болсон байхаар байна. Энэ талаар дараагийн хэсгүүдэд дэлгэрэнгүй өгүүлнэ. нийгмийн шилжүүлэг нь өгөөмөр, улмаар бүтээмжийн өсөлт муу байгаагийн гол шалтгаан болсон Зураг байхаар байна. Энэ талаар дараагийн хэсгүүдэд дэлгэрэнгүй өгүүлнэ. 1.7 Уул уурхайн орлогын Зураг зарцуулалт 1.7 Уул 1998–2019 уурхайн орлогын онуудад (ДНБ-ий зарцуулалт хувиар) 1998–2019 онуудад (ДНБ-ий хувиар) 33% УУ-н өндөр орлогын өмнөх үе УУ-н өндөр орлогын дараах үе 33% Цалин & Тэтгэвэр 28% Ерөнхийлөгчийн сонгууль 28% c Парламентийн сонгууль 23% c 23% 18% ЗГ-ын хөрөнгө оруулалт 18% 13% 13% 8% 8% Нийгмийн халамж 3% 3% Тогтворжуулалтын болон Ирээдүй өв сангууд -2% -2% 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 c c c c c c c c c Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Гэвч сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн орлогыг илүү зохистой зарцуулах зарим хандлага ажиглагдаж байгаа нь шинээр байгуулагдсан засгийн газар өмнөх шинэчлэлээ Гэвч жилүүдэд уул сүүлийн боломжийг үргэлжлүүлэх уурхайн олгохоор байнаорлогыг илүү салбарын . Уул уурхайн зохистой зарцуулах орлого зарим 2017-2019 хандлага ажиглагдаж байгаа нь шинээр байгуулагдсан засгийн газарт онуудад дунджаар ДНБ-ий 7.2 хувийг бүрдүүлсэн бөгөөд энэ нь сүүлийн арван жилийн өмнөх шинэчлэлээ үргэлжлүүлэх боломжийг олгохоор байна. Уул уурхайн салбарын орлого хамгийн өндөр түвшин юм. Өнгөрсөн жилүүдэд нийгмийн халамжийн шилжүүлэг, улсын 2017-2019 онуудад дунджаар ДНБ-ий 7.2 хувийг бүрдүүлсэн бөгөөд энэ нь сүүлийн арван хөрөнгө оруулалтыг улам нэмэгдүүлэхэд зарцуулж байсан бол сүүлийн жилүүдэд засгийн жилийн хамгийн өндөр түвшин юм. Өнгөрсөн жилүүдэд нийгмийн халамжийн шилжүүлэг, газар энэ орлогын үлэмж хэсгийг хоёр санг зузаатгах, өндөр өртөгтэй өрийг барагдуулахад улсын хөрөнгө оруулалтыг улам нэмэгдүүлэхэд зарцуулж байсан бол сүүлийн жилүүдэд зарцуулсан байна (зураг 1.8, 1.9). Энэ нь улсын төсвийн удирдлагад 2017-2019 онуудад засгийн газар энэ орлогын үлэмж хэсгийг хоёр санг зузаатгах, өндөр өртөгтэй өрийг шийдвэртэй бодит шилжилт гарсныг харуулж байна. Сүүлийн 3 жилийн 2 жилд нь төсвийн барагдуулахад зарцуулсан байна (зураг 1.8, 1.9). Энэ нь улсын төсвийн удирдлагад тэнцэл ашигтай гарч, ДНБ-д эзлэх улсын өрийн хувь хэмжээ гурван жил дараалан буурч, 2017-2019 онуудад шийдвэртэй бодит шилжилт гарсныг харуулж байна. Сүүлийн 3 жилийн ДНБ-ий 2.5 хувиас их хэмжээний хөрөнгийг Тогтворжуулалтын сан болон Ирээдүйн өв санд хуримтлуулжээ. Гэвч удирдлага солигдоход л дээрх ололтоос ухарч болзошгүй учраас ОРШИЛ 7 шинээр байгуулагдсан засгийн газар өмнөх ахиц дэвшилдээ суурилан аль нам, хэн засгийн эрхэнд байгаагаас үл хамааран уул уурхайн орлогыг хэмнэлттэй зарцуулдаг байх институцийн өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай. 2 жилд нь төсвийн тэнцэл ашигтай гарч, ДНБ-д эзлэх улсын өрийн хувь хэмжээ гурван жил дараалан буурч, ДНБ-ий 2.5 хувиас их хэмжээний хөрөнгийг Тогтворжуулалтын сан болон Ирээдүйн өв санд хуримтлуулжээ. Гэвч удирдлага солигдоход л дээрх ололтоос ухарч болзошгүй учраас шинээр байгуулагдсан засгийн газар өмнөх ахиц дэвшилдээ суурилан аль нам, хэн засгийн эрхэнд байгаагаас үл хамааран уул уурхайн орлогыг хэмнэлттэй зарцуулдаг байх институцийн өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай. Зураг 1.8 Зураг 1.9 Тогтворжуулалт, Ирээдүйн өв сангийн … мөн үед засгийн газрын өрийн ДНБ-д хуримтлал сүүлийн жилүүдэд үлэмж өссөн … эзлэх хувь буурсан Зураг Зураг 1.8 1.8 Тогтворжуулалт, Тогтворжуулалт, Ирээдүйн Ирээдүйн өв сангийн өв сангийн Зураг 1.9 Зураг … мөн … мөн 1.9 үед үед засгийн засгийн өрийн ДНБ газрынгазрын - ДНБ- өрийн хуримтлал хуримтлал сүүлийн жилүүдэд сүүлийн жилүүдэд үлэмж үлэмж өссөн … …эзлэхд өссөн д эзлэх хувь хувь буурсан буурсан ЗГ-ын ЗГ-ын өр (ДНБ хувиар -ийөр (ДНБ)-ий хувиар) 3.5% (ДНБ3.5% (ДНБ-ий хувиар) -ий хувиар) 100% 100% 3.0% 3.0% Гадаад Гадаад өр ДНБ өр ДНБ-ий харьцаа -ий харьцаа 80% 80% Дотоод Дотоод өр ДНБ өр ДНБ-ий харьцаа -ий харьцаа 2.5% 2.5% 2.0% 2.0% 60% 60% 1.5% Зураг 1.5% 1.8 Тогтворжуулалт, Ирээдүйн өв сангийн 40% Зураг 40% 1.9 … мөн үед засгийн газрын өрийн ДНБ- 1.0% хуримтлал сүүлийн жилүүдэд үлэмж өссөн … 1.0% д эзлэх хувь буурсан 20% 20% 0.5% 0.5% Зураг 1.8 3.5% (ДНБ-ий хувиар) Ирээдүйн өв сангийн Тогтворжуулалт, Зураг 1.9 … мөн үед засгийн газрын ЗГ-ынөрийн ДНБ өр (ДНБ-ий - ) хувиар 0.0% 0.0% сүүлийн жилүүдэд үлэмж өссөн … 100% хуримтлал 3.0% 0% хувь0% д эзлэх буурсан Гадаад өр ДНБ-ий харьцаа 2011 2012 2011 2013 2012 2014 2013 2015 2014 2016 2015 2017 2016 2018 2017 2019 2018 2019 2010 2011 2010 2012 2011 2013 2012 2014 2013 2015 2014 2016 2015 2017 2016 2018 2017 2019 2018 2019 80% ЗГ-ын Дотоод ий хувиар өр (ДНБ-өр ДНБ-ий) харьцаа 3.5% (ДНБ-ий2.5% хувиар) 100% 3.0% 2.0% ДНБ-ий харьцаа Гадаад өр60% Эх Эх : сурвалж СЯ; Дэлхийн сурвалж банкны : СЯ; Дэлхийнбанкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж 80% Эх : СЯ; Дэлхийн сурвалж банкны банкны : СЯ; Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн Дотоод өр ДНБ-ий харьцаа сурвалж: Эхтооцоо 2.5% СЯ; тооцоо Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн 1.5% Эх тооцоо сурвалж: тооцоо40% СЯ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо2.0% 1.0% 60% тооцоо 1.5% 20% I.1.3 I.1.3 1.0% амьсгалын Уур амьсгалын Уур 0.5% өөрчлөлт, өөрчлөлт, КОВИД КОВИД -1940%цар -19 тахал нь эдийн цар тахал засгийн нь эдийн бүтцийн засгийн бүтцийн 0.0% 0% шинэчлэлийг шинэчлэлийг I.1.3 Уур амьсгалын өөрчлөлт, КОВИД-19 цар тахал нь эдийн засгийн бүтцийн 0.5% эрчимжүүлэхийг эрчимжүүлэхийг улам улам тодоортодоор сануулж 20% байна сануулж байна 2013 2011 2014 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2010 2019 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 0.0% 0% шинэчлэлийг эрчимжүүлэхийг улам тодоор сануулж байна 2011 2012 2015 2016 2017 2018 2019 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Уур Эх амьсгалын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн сурвалж асуудлаас өөрчлөлтийн : СЯ ; Дэлхийн асуудлаас банкны шалтгаалан шалтгаалан мэргэжилтнүүдийндэлхийн : СЯ; нүүрсний нүүрсний дэлхийн Эх сурвалж хэрэглээ хэрэглээ Дэлхийн буурах банкны буурах мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо төлөвтэй Уур амьсгалынтул төлөвтэй Эх сурвалж Монгол : СЯ ; тул Улсын МонголбанкныУлсын өөрчлөлтийн Дэлхийн нүүрс нүүрс ашиггүй асуудлаас мэргэжилтнүүдийн ашиггүй баялаг : СЯ; болзошгүй болж баялаг шалтгаалан Эх сурвалж болж Дэлхийн болзошгүй дэлхийн банкны. Хятад . Хятад нүүрсний улс 2018 улс мэргэжилтнүүдийн -аас 2018хэрэглээ -аас тооцоо тооцоо 2050 он гэхэд 2050 буурах төлөвтэй он гэхэд эрчим I.1.3 Уур тулэрчим хүчний хүчний үйлдвэрлэлд Монгол Улсын амьсгалын үйлдвэрлэлд өөрчлөлт,нүүрсний нүүрс нүүрсний КОВИД хэрэглээг ашиггүй хэрэглээг -19 цар 64 64 хувиас баялаг хувиас тахал болж30 хувь нь эдийн хүртэл, 30 хувь болзошгүй. эрчим хүртэл, эрчим Хятад улс засгийн бүтцийн I.1.3 хүчний хүчний 2018-аас бус Уурүйл 2050 онүйл ажиллагаанд бус амьсгалын шинэчлэлийг гэхэдажиллагаанд ашиглаж өөрчлөлт, эрчим эрчимжүүлэхийг буйулам ашиглаж хүчний нүүрсний КОВИД буй - 19 нүүрсний цар үйлдвэрлэлд тодоор хэрэглээг тахал хэрэглээг нь сануулж 19 хувиар эдийн нүүрсний байна 19 тус тус тус хувиар засгийн хэрэглээг тус бууруулахаар бүтцийн64бууруулахаар хувиас 30 хувь шинэчлэлийг төлөвлөжээ төлөвлөжээ эрчимжүүлэхийг (зураг зураг (1.10 Ерөнхий ). 1.10 ). улам тодоор Ерөнхий тэнцвэрийн сануулж байна тэнцвэрийн тооцооллын тооцооллын загвар (CGE)-ын загвар симуляциас (CGE)- ын симуляциас хүртэл, эрчим хүчний бус үйл ажиллагаанд ашиглаж буй нүүрсний хэрэглээг 19 хувиар тус харахад Уур амьсгалын харахад Монгол Монгол Улс уулУлс өөрчлөлтийн уул уурхайн салбараас уурхайн асуудлаас салбараас хамааралтайшалтгаалан хэвээр хамааралтай дэлхийн байна хэвээр гэж байнанүүрсний үзвэл гэж Хятад хэрэглээ үзвэл Хятад улсын буурах улсын тус бууруулахаар төлөвлөжээ Уур амьсгалын өөрчлөлтийн (зураг 1.10). асуудлаас шалтгаалан Ерөнхий дэлхийнтэнцвэрийн тооцооллын нүүрсний хэрэглээ буурах загвар (CGE)- төлөвтэй тул Монгол Улсын нүүрс ашиггүй баялаг болж болзошгүй . Хятад улс 2018 -аас ыннүүрсний эрэлт тасралтгүй нүүрсний симуляциас төлөвтэй тул Монгол эрэлт тасралтгүй харахад Монгол Улсын буурснаар Монгол буурснаар нүүрс Улс уулбаялаг ашиггүй Улсын Улсын Монгол уурхайн экспорт болж экспорт салбараасжилд 1.1жилд 1.1 пункт, пункт, болзошгүй. хамааралтай эдийн эдийн Хятад улс 2018-аас засгийн хэвээр засгийн байна гэж өсөлт 0.7 2050 өсөлт он гэхэд эрчим хүчний үйлдвэрлэлд нүүрсний хэрэглээг 64 хувиас 30 хувь хүртэл, эрчим үзвэл 0.7 он пунктаар Хятад улсын пунктаар тус тус саарахаар тус тус саарахаар байна байна (зураг 1.11). (зураг 1.11). буснүүрсний тасралтгүй эрэлташиглаж буурснаар 2050 гэхэд эрчим хүчний үйлдвэрлэлд нүүрсний хэрэглээг 64 хувиасМонгол Улсын 30 хувь хүртэл, эрчимэкспорт жилд 1.1 хүчний үйл ажиллагаанд буй нүүрсний хэрэглээг 19 хувиар тус тус бууруулахаар хүчний пункт, Зураг эдийнбус Зураг 1.10 үйл засгийн Хятад, 1.10 ЭЗХАХБ ажиллагаанд Хятад, өсөлт ЭЗХАХБ ашиглаж 0.7 -ын орнуудад -ын буй пунктаар нүүрсний орнуудад тус Зураг хэрэглээг тус 19 саарахаар 1.11 Зураг хувиар 1.11улс Хятад тус байна Хятад тус цэвэр бууруулахаар (зураг улсэрчим цэвэр хүч 1.11). эрчимрүүхүч рүү төлөвлөжээтөлөвлөжээ (зураг 1.10). Ерөнхий тэнцвэрийн тооцооллын загвар (CGE)-ын симуляциас (зураг Ерөнхий 1.10).нэлээд тэнцвэрийн тооцооллын нүүрсний хэрэглээ нүүрсний хэрэглээ нэлээд буурах төлөвтэй буурах төлөвтэй шилжих нь загвар шилжих Монголнь (CGE)- Монгол Улсад ын симуляциас Улсад сөргөөр нөлөөлнө сөргөөр нөлөөлнө харахад харахад Монгол Улс уул уурхайн салбараас хамааралтай хэвээр байна гэж үзвэл Хятад улсын Зураг 1.10 Монгол Улс уул уурхайн салбараас хамааралтай хэвээр Зураг ДНБбайна 1.11 ДНБ -ий өсөлт гэж үзвэл Хятад -ий өсөлт улсын Экспорт Экспорт нүүрснийнүүрсний буурснаар буурснаар эрэлт тасралтгүй эрэлт тасралтгүй Монгол Монгол Улсын Улсын экспорт жилд экспорт 1.1 пункт, жилд 1.1засгийн эдийн пункт, эдийн засгийн Хятад, ЭЗХАХБ-ын өсөлт 0.7орнуудад пунктаар нүүрсний тус тус саарахаар 0.3 Хятад байна өсөлт 0.7 пунктаар тус тус саарахаар байна (зураг 1.11). ( 0.3 улс зураг цэвэр 1.11). эрчим хүч рүү шилжих нь хэрэглээ нэлээд буурах төлөвтэй Монгол Улсад сөргөөр нөлөөлнө Зураг Зураг 1.10 1.10 Хятад, Хятад, ЭЗХАХБ ЭЗХАХБ -ын -ын орнуудадЗураг 1.11 Хятад орнуудад Зураг улс1.11 Хятад цэвэр улс эрчим цэвэр хүч рүү эрчим хүч рүү -0.2 -0.2 нүүрсний хэрэглээ нэлээд нүүрсний буурах хэрэглээ төлөвтэй нэлээд шилжих нь Монгол буурах төлөвтэй шилжихУлсад сөргөөр Улсад нь Монгол нөлөөлнө сөргөөр нөлөөлнө ДНБ-ий өсөлт Экспорт2020 2020 ДНБ-ий өсөлт Экспорт -0.7 -0.7 0.3 0.3 -1.2 -1.2 -0.2 -0.2 Эх сурвалж: Эх сурвалж: Energy Information Energy Information Administration Administration (2019 ) (2019 ) Эх сурвалж: Эх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн2020 мэргэжилтнүүдийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо 2020 -0.7 Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: Хятадын -0.7 Хятадын эрчим хүч эрчим хүч хэрэглэдэг ихээр ихээр хэрэглэдэг боловсруулах боловсруулах үйлдвэрлэлийн үйлдвэрлэлийн кокс нүүрсний кокс нүүрсний эрэлтэдэрэлтэд -1.2гарч буй өөрчлөлт: гарч 2020 онд буй өөрчлөлт: 2020 коксонд кокс нүүрсний нүүрсний эрэлт 35 эрэлт 35 хувиар хувиар өссөн ч өссөн -1.2 үүний ч үүнийэрэлт дараа дараажил эрэлтбүржил нэгж 2.5 бүр 2.5 нэгж Эх сурвалж: Energy Information Administration (2019 ) Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн хувиар буурахаар хувиар буурахаар тооцоо байна байна Эх сурвалж: Energy Information Administration (2019 ) Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: Energy Information Administration (2019 ) Эх сурвалж: Тэмдэглэл: Хятадын тооцоо Дэлхийн эрчим хүч банкны ихээр мэргэжилтнүүдийн хэрэглэдэг тооцоо КОВИД -19 цар КОВИД тахал -19 цар ньтахалтүүхий нь түүхий эдийн эдийн цочролтой үнийн үнийн цочролтой боловсруулах адилтгахуйц үйлдвэрлэлийн Тэмдэглэл: Хятадын Тэмдэглэл: адилтгахуйц кокс сөрөг эрчим Хятадыннүүрсний нөлөөг сөрөг хүч эрчим эдийн хүчнөлөөг эрэлтэд ихээр хэрэглэдэгэдийн ихээр хэрэглэдэг гарч буй өөрчлөлт: 2020үйлдвэрлэлийн боловсруулах онд кокс нүүрсний эрэлт кокс 35 нүүрсний эрэлтэд гарч учруулж засагт засагт байна.байна учруулж Түүхий . Түүхий эд экспортлогчийн эд экспортлогчийн хувиар өссөнхувьд ч үүний дараа Монгол Монгол хувьд боловсруулах Улсын үйлдвэрлэлийн эрэлт Улсын эдийн засгийн эдийн кокс засгийн нүүрсний эрэлтэд буй өөрчлөлт: 2020 гарч буй өөрчлөлт:онджилкоксбүр 2.5 нэгж 2020 нүүрсний эрэлт 35 онд кокс нүүрсний хувиар эрэлт 35 хувиар буурахаар байна ч үүний өссөн хувиар дараа өссөн эрэлтдараа ч үүний жил бүр 2.5 жил эрэлт нэгж хувиар бүр 2.5 нэгж буурахаар хувиар байна буурахаар байна 8 8 КОВИД-19 цар тахал нь түүхий эдийн үнийн цочролтой адилтгахуйц сөрөг нөлөөг эдийн засагт учруулж байна КОВИД-19 цар. тахал эдтүүхий Түүхийнь экспортлогчийн эдийн хувьд үнийн Монгол Улсын цочролтой эдийн засгийн адилтгахуйц сөрөг нөлөөг эдийн 8 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 засагт учруулж байна. Түүхий эд экспортлогчийн хувьд Монгол Улсын 8эдийн засгийн 8 КОВИД-19 цар тахал нь түүхий эдийн үнийн цочролтой адилтгахуйц сөрөг нөлөөг эдийн засагт учруулж байна. Түүхий эд экспортлогчийн хувьд Монгол Улсын эдийн засгийн тогтвортой байдал нь түүхий эдийн үнийн огцом хэлбэлзэлд байнга өртөж байдаг. Эрүүл мэндийн нөлөөг нь эс тооцвол КОВИД-19 цар тахал нь мөн л түүхий эдийн үнийн сөрөг цочролтой төстэй байдлаар эдийн засагт нөлөөлж байна. Хямралын жилүүдтэй харьцуулсан шинжилгээнээс үзэхэд КОВИД-19 цар тахлын уул уурхайн үйлдвэрлэл, тогтвортой экспорт, ГШХО,байдал нь түүхий төсвийн тэнцэл эдийн үнийн зэрэг макроогцом хэлбэлзэлд эдийн байнга өртөж засгийн засгийн байдаг.нөлөөлж үзүүлэлтэд Эрүүл мэндийн нөлөөг нь эс тооцвол КОВИД-19 цар тахал нь мөн л түүхий эдийн үнийн сөрөг буй байдал нь 2009 оны дэлхийн санхүүгийн хямрал, 2016 оны Хятадын эдийн засгийн цочролтой төстэй байдлаар эдийн засагт нөлөөлж байна. Хямралын жилүүдтэй харьцуулсан удаашрал зэрэгтэй нэлээд төстэй байна (зураг 1.12). Юутай ч КОВИД-19 цар тахал шинжилгээнээс үзэхэд КОВИД-19 цар тахлын уул уурхайн үйлдвэрлэл, экспорт, ГШХО, нь Монгол Улс макро эдийн засгийн орчныг тогтворжуулахын тулд уул уурхайгаас төсвийн тэнцэл зэрэг макро эдийн засгийн засгийн үзүүлэлтэд нөлөөлж буй байдал нь 2009 хамаарах хамаарлыг бууруулах, эдийн засгийг алгуур төрөлжүүлэх шаардлагыг улам оны дэлхийн санхүүгийн хямрал, 2016 оны Хятадын эдийн засгийн удаашрал зэрэгтэй тодотгож байна. нэлээд төстэй байна (зураг 1.12). Юутай ч КОВИД-19 цар тахал нь Монгол Улс макро эдийн 1.12 орчныг тогтворжуулахын тулд уул уурхайгаас хамаарах хамаарлыг бууруулах, эдийн засгийн Зураг засгийг алгуур төрөлжүүлэх шаардлагыг улам тодотгож байна. Эдийн засгийн өмнөх хямралуудтай КОВИД-19 цар тахлын нөлөө төстэй байна Зураг 1.12 Эдийн засгийн өмнөх хямралуудтай КОВИД-19 цар тахлын нөлөө төстэй байна Уул уурхайн үйлдвэрлэл (индекс)а Нэрлэсэн экспорт (индекс)а Төсвийн анхдагч тэнцэл (ДНБ-ий хувь) 2009 2016 2020 2009 2016 2020 2009 2016 2020 350 500 2% 450 300 1% 400 250 0% 350 300 -1% 200 250 -2% 150 200 -3% 100 150 -4% 100 50 -5% сараар 50 сараар улирлаар 0 0 -6% T T+12 T-12 T-9 T-6 T-3 T+3 T+6 T+9 T T-12 T+12 T-9 T-6 T-3 T+3 T+6 T+9 T T-4 T-3 T-2 T-1 T+1 T+2 T+3 T+4 Эх сурвалж: ҮСХ, Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Тэмдэглэл: Эх сурвалж: үеийн утгыг Дэлхийн а. ТМонголбанк; ҮСХ, 100 байхаар индексжүүлэв банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Тэмдэглэл: а. Т үеийн утгыг 100 байхаар индексжүүлэв I.2 Тайлангийн ерөнхий бүтэц Тайлангийн I.2 Монгол Улсын эдийн ерөнхий бүтэц засаг хоорондоо харилцан хамааралтай үндсэн гурван сорилттой Монгол тулгарчУлсын байна. Үүндэдийн хоорондоо засагэдийн , (i) макро харилцан засгийн өндөр хамааралтай хэлбэлзэл , (ii) бүтээмжийнүндсэн гурван уналт буюу сорилттой сөрөг өсөлттулгарч байна. Үүнд, , (iii) байгалийн (i) макро болон эдийн засгийн үйлдвэрлэсэн өндөр капиталд хэтхэлбэлзэл, (ii) бүтээмжийн найдаж, хүмүүн болон уналт буюу сөрөг институцийн өсөлт, (iii) капиталыг байгалийн болон орхигдуулсан зэрэг багтана. капиталд байдалүйлдвэрлэсэн Эдгээр сорилтхэт найдаж, хүмүүн бүр нийгэмд болон институцийн тодорхой капиталыг гарз хохирол учруулахорхигдуулсан тул нөгөө талаас байдал зэрэгдаван эдгээрийг багтана. Эдгээр туулах орон зайсорилт байна бүр нийгэмд тодорхой гэж үзэж гарз хохирол болно. Эдийн учруулах тул нөгөө засгийг тогтворжуулвал талаас тодорхой бус эдгээрийг байдал багасчдаван туулах компани орон , айл зай байна гэж үзэж болно. Эдийн засгийг тогтворжуулвал тодорхой өрх хөрөнгө оруулалт хийх, урт хугацаанд төлөвлөх, урт хугацааны гэрээ хэлцэл байгуулж бус байдал багасч хөрөнгөайл компани, өрх хөрөнгө оруулалт, бүтээмж, өсөлтөд хийх, оруулалт уртнөлөөлөх эерэгээр хугацаанд төлөвлөх, боломжтой. урт хугацааны Монгол Улсын хувьд гэрээ хэлцэл байгуулж айл өрх, компаниудхөрөнгө оруулалт, санхүүгийн бүтээмж, эх үүсвэр өсөлтөд байдаг дутагдалтай эерэгээр тул нөлөөлөх тогтворгүй боломжтой. байдлаас Монгол Улсын хувьд айл өрх, компаниуд санхүүгийн эх үүсвэр шалтгаалан хөрөнгө оруулалт, хэрэглээний алдагдсан боломжийн зардал нь өндөр дутагдалтай байдаг байхаар тул тогтворгүй байдлаас байна. Нөгөө шалтгаалан талаас засгийн хөрөнгө газар нь оруулалт, уул уурхайгаас хэрэглээний олсон алдагдсан орлогын дийлэнхийг боломжийн зарцуулсан зардал нь өндөр байхаар байна. Нөгөө талаас засгийн газар нь тул дээрх алдагдсан боломжийг нөхөх боломжгүй, улмаар тогтворгүй байдлаас улбаалсан уул уурхайгаас олсон орлогын нийгмийндийлэнхийг гарз хохирол зарцуулсан тул дээрх өндөр байхаар байнаалдагдсан боломжийг . Хоёрдугаарт, нөхөх бүтээмжийг боломжгүй, нэмэгдүүлж улмаар тогтворгүй үйлдвэрлэлийн байдлаас боломжийн улбаалсан муруй нийгмийн (production гарз possibility хохирол frontier)- өндөр н дотоод байхаар цэгээс байна. тус муруй Хоёрдугаарт, бүтээмжийг нэмэгдүүлж үйлдвэрлэлийн боломжийн дээрх цэг рүү гадагш шилжих боломжтой. Ингэснээр ирээдүйн орлогыг нэмэгдүүлэх юм. муруй (production possibility frontier)-н дотоод цэгээс тус муруй дээрх цэг рүү гадагш шилжих боломжтой. Хүмүүн болон институцийн капиталын баялгийг нэмэгдүүлж, ашиглалтыг сайжруулснаар Ингэснээр ирээдүйн орлогыг нэмэгдүүлэх юм. Хүмүүн болон институцийн капиталын баялгийг нэмэгдүүлж, ашиглалтыг сайжруулснаар үйлдвэрлэлийн боломжийн муруйг 9 ОРШИЛ 9 гадагш тэлэх мөн боломжтой. Дээрх зэрэгцээ гурван шилжилт – тогтворжуулалт, өндөр бүтээмж, баялгийн тэлэлт эсхүл төрөлжилт – д тулгуурлан энэхүү тайланг гурван тулгуурт бүтэцтэй байхаар зохион байгуулав. Гурван тулгуурыг зураг 1.13-т товчлон харуулж, үйлдвэрлэлийн Хавсралт боломжийн 1-д дэлгэрэнгүй муруйг гадагш тэлэх мөн боломжтой. Дээрх зэрэгцээ гурван тайлбарлав. шилжилт – тогтворжуулалт, өндөр бүтээмж, баялгийн тэлэлт эсхүл төрөлжилт – д тулгуурлан 1.13 тайланг гурван тулгуурт бүтэцтэй байхаар зохион байгуулав. Гурван тулгуурыг зураг энэхүү Зураг 1.13-т товчлон харуулж, Хавсралт 1-д дэлгэрэнгүй тайлбарлав. Тайлангийн үндсэн агуулга Зураг 1.13 Тайлангийн үндсэн агуулга Шинж тэмдэг Шалтгаан Бодлого Макро эдийн Бодлогын алдаа нь Мөчлөг сөрсөн байдал, хянан зохицуулах чадамж Тогтвортой Институци: Хараат бус, илт тод засгийн тогтворгүй мөчлөгийн далайцыг бодлого, хараат бус байдлыг чухалчлах байдал нэмэгдүүлдэг бодлогын институци Өрсөлдөөн, өмчийн Бүтээмжийн Бүтээмжийн өсөлт Бизнесийн орчинд эрх, зах зээлд шинээр өсөлтийг тэтгэх сул өрсөлдөөн сул нэвтрэх эрх Хүмүүн, Боловсрол, Хүний болон институцийн Ур чадварын цагаачлалын институцийн капиталыг дутуу дутагдал, цагаачлал бодлого, УХОУ-г хөгжилд чиглэх ашиглах шинэчлэх Эх сурвалж: Дэлхийн банк Тэмдэглэл: Эх сурвалж: банк хөрөнгө оруулалтын удирдлага УХОУ= улсын Дэлхийн Тэмдэглэл: УХОУ= улсын хөрөнгө оруулалтын удирдлага I.3 Үндсэн гурван зорилт: Тогтвортой байдал, илүү өндөр бүтээмж, хүний болон I.3 институцийн хөгжил зорилт: Тогтвортой байдал, илүү өндөр бүтээмж, хүний болон Үндсэн гурван институцийн хөгжил Тайлангийн бүтэц нь үндсэн гурван бүлэг асуудлыг хөндсөн. Макро эдийн засгийн Тайлангийн бүтэц нь үндсэн гурван бүлэг асуудлыг хөндсөн. Макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлын шинж чанар, суурь шалтгаан, төсөв, мөнгө, ханш, санхүүгийн салбарын тогтворгүй байдлын шинж чанар, суурь шалтгаан, төсөв, мөнгө, ханш, санхүүгийн бодлогоор дамжуулан тогтворгүй байдлыг хэрхэн бууруулах талаар эхний бүлэгт авч үзнэ. салбарын бодлогоор дамжуулан тогтворгүй байдлыг хэрхэн бууруулах талаар эхний Удаах бүлэгт хоёрдугаар тулгуурын дагуу бүтээмжийн асуудлыг макро болон компаний бүлэгт авч үзнэ. Удаах бүлэгт хоёрдугаар тулгуурын дагуу бүтээмжийн асуудлыг макро түвшинд авч үзээд бүтээмж бага байгаагийн суурь хүчин зүйлийг тодорхойлж, бодлогын болон компаний түвшинд авч үзээд бүтээмж бага байгаагийн суурь хүчин зүйлийг зөвлөмжийг өгнө. Эцсийн тодорхойлж, бодлогын бүлэгт гуравдугаар зөвлөмжийг тулгуурын өгнө. Эцсийн дагуу гуравдугаар бүлэгт Монгол Улсын эдийн засгийн тулгуурын дагуу төрөлжилтийн хязгаарлагдал байдал, суурь шалтгаан болон бодлогын Монгол Улсын эдийн засгийн төрөлжилтийн хязгаарлагдмал байдал, суурь шалтгаан зөвлөмжийг танилцуулна болон бодлогын. зөвлөмжийг танилцуулна. I.3.1 Тогтвортой I.3.1 Тогтвортойбайдлыг чухалчлах байдлыг чухалчлах Монгол МонголУлсын макро эдийн Улсынмакро засгийн эдийн засгийн орчин орчин нэлээд нэлээд тогтворгүй тогтворгүй байна. байна. Энэ нь Энэ нь макро макро болон болон өрхийн өрхийн түвшинд, түвшинд, ялангуяа, ялангуяа хэрэглээнийн , хэрэглээнийн хэлбэлзлээс хэлбэлзлээс тодорхой тодорхой харагдаж харагдаж байна байна (зураг 1.14 ). (зураг 1.14). Дэлхийн зах зээлд түүхий эдийн үнэ хэлбэлзэхэд түүнтэй зэрэгцээд хэрэглээ Дэлхийн зах зээлд түүхий эдийн үнэ хэлбэлзэхэд түүнтэй зэрэгцээд хэрэглээ эрс өөрчлөгдөж эрс нь үнийнбайгаа өөрчлөгдөж байгаа нь үнийн хэлбэлзлээс хэлбэлзлээс үл хамааран үлхэрэглээтэй тогтвортой хамааран нийгэмтэй тогтвортой хэрэглээтэй харьцуулахад нийгэмтэй харьцуулахад илүү сөрөг илүү үр дагавартай. сөрөг Учир үр дагавартай. нь үнийн Учир хэлбэлзлийг нь үнийн дагаад эдийнхэлбэлзлийг засгийн унахдагаад үед эдийн засгийн унах үед ядуусын тоо огцом нэмэгдэж, өсөлтийн үед буурдаг. ядуусын тоо огцом нэмэгдэж, өсөлтийн үед буурдаг. Ийм төрлийн хэлбэлзэл нь эдийн Ийм төрлийн хэлбэлзэл нь эдийн засгийн өндөр өртөгтэй бөгөөд ялангуяа, санхүүгийн салбарын засгийн өндөр өртөгтэй бөгөөд ялангуяа, санхүүгийн салбарын тогтвортой байдалд сөргөөр тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлдөг. Тухайлбал, эдийн засаг хэдий чинээ өндөр хэлбэлзэнэ макро эдийн засгийн орчинд тодорхой бус байдал төдий чинээ нэмэгдэж улмаар макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд (ханш, зээлийн хүү, бодит цалин) савлах, 10 хөрөнгө оруулалтын ирээдүйн өгөөж эрсдэлтэй болох, ажиллах хүчний бүтээмж саарах тул хөрөнгө оруулах шийдвэрт шууд нөлөөлдөг. 10 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 нөлөөлдөг. Тухайлбал, эдийн засаг хэдий чинээ өндөр хэлбэлзэнэ макро эдийн засгийн орчинд тодорхой бус байдал төдий чинээ нэмэгдэж улмаар макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд (ханш, зээлийн хүү, бодит цалин) савлах, хөрөнгө оруулалтын ирээдүйн өгөөж эрсдэлтэй болох, ажиллах хүчний бүтээмж саарах тул хөрөнгө оруулах шийдвэрт шууд Зураг 1.14 нөлөөлдөг. Түүхий эд экспортлогч улс орнууд дунд Монгол Улс макро эдийн засгийн хэлбэлзэл өндөртэй орны тоонд орж байна Зураг 1.1 Түүхий эд экспортлогч улс орнууд дунд Монгол Улс макро эдийн засгийн хэлбэлзэл өндөртэй орны тоонд орж байна 10 АНЭУ Катар Бодит хэрэглээний өсөлт (стандарт хазайлт) 9 8 Гайана Монгол 7 6 Казахстан Армени 5 4 Чили ОХУ 3 Перу Колумб Эквадор 2 1 Малайз Австрали Канад 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 ДНБ-ий өсөлт (стандарт хазайлт) Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Дотоод бодлогын хүчин зүйлс нь тогтворгүй байдлыг бууруулах бус нэмэгдүүлж байна. Улсын макро Монголбодлогын Дотоод орчны хүчин зүйлстогтвортой бус байдал нь тогтворгүй нь эдийн байдлыг засгийн уул бууруулах бусуурхайгаас нэмэгдүүлж байна. Монгол хамаарах Улсын макро хамааралтай орчны тогтвортой холбоотой. бус байдал Энэ нь Монгол нь эдийн Улсыг түүхий засгийн эдийн уулбайнгын үнийн уурхайгаас хамаарах савлагаандхамааралтай холбоотой. өртөмтгий болгож Энэ нь Монгол байна. Харамсалтай Улсыг Улсын нь Монгол түүхий эдийн макро үнийн эдийн байнгын засгийн- савлагаанд өртөмтгий болгож байна. Харамсалтай нь Монгол Улсын төсөв, мөнгө, ханшийн- бодлого нь гадаад орчны дээрх сөрөг нөлөөг сулруулах бус харин чмакро эдийн засгийн- төсөв, нэмэгдүүлж мөнгө, байна. ханшийн- Тухайлбал, бодлого түүхий эдийннь гадаад орчны үнэ унасан үеддээрх сөрөг төгрөгийн нөлөөг ханш сулруулах сулрах зах бус ч нэмэгдүүлж хариннөхцөл зээлийн байна. ханшийг бүрдээд байхад Тухайлбал, түүхийшалтгаалан барьснаас унасан үед эдийн үнэимпортыг төгрөгийн өөгшүүлэх , ханш сулрах зах зээлийн нөхцөл бүрдээд байхад ханшийг барьснаас урсгал дансны алдагдлыг нэмэгдүүлэх, дараа нь ханшинд томоохон тохиргоо хийгдэхээс шалтгаалан импортыг өөгшүүлэх, аргагүй нөхцөл урсгал байдал үүсч, дансны ханшийн алдагдлыг хэт хэлбэлзэл нэмэгдүүлэх, бий болдог. дараахэлбэлзлээс Үйлдвэрлэлийн нь ханшинд хэрэглээний хэлбэлзэл давж байгаа нь улс орны тогтвортой бус байдалд макро эдийн бий томоохон тохиргоо хийгдэхээс аргагүй нөхцөл байдал үүсч, ханшийн хэт хэлбэлзэл болдог. засгийнҮйлдвэрлэлийн хэлбэлзлээс бодлого, зохицуулалт хэрэглээний ихээхэн нөлөөлснийг хэлбэлзэл харуулж байна.давж байгаа нь улс орны тогтвортой бус байдалд макро эдийн засгийн бодлого, зохицуулалт ихээхэн нөлөөлснийг харуулж байна. Тогтвортой байдлыг хангахын тулд өнөөгийн хэрэглээг дээд хэмжээнд хүргэхэд бус эдийн засгийн мөчлөгийн Тогтвортой байдлыг бүхий л үед хэрэглээг хангахын тогтвортой тулд өнөөгийн байлгах, дээд хэрэглээг хэмжээнд макро тэнцвэржүүлэхэд хүргэхэд эдийн бус засгийн эдийн бодлогыг засгийн чиглүүлэх. мөчлөгийн Төсвийн бүхий үедтод л ил дүрмийг нэвтрүүлэх, тогтвортойтөсвийн хэрэглээг байлгах, тогтвортой байдлын тэнцвэржүүлэхэд хараат макро бус, засгийн найдвартай эдийн зөвлөлийг бодлогыг байгуулах чиглүүлэх. , ханш зах Төсвийн зээлийн ил тод дүрмийг нэвтрүүлэх, төсвийн зарчмаар тогтох тогтвортой боломжийг байдлын хангах хараат бус, , Тогтворжуулалтын найдвартай болон Ирээдүйн зөвлөлийг байгуулах, өв санг дүрмийн ханш зах дагуу зээлийн зарчмаар ажиллуулах тогтох боломжийг замаар мөчлөг хангах,хэрэгжүүлэх сөрсөн бодлогыг Тогтворжуулалтын болон байна. Ирээдүйн шаардлагатай өв санг дүрмийн Тухайлбал, дагуу мөнгөний ажиллуулах бодлого нь инфляцийг замаар онилж,мөчлөг сөрсөн бодлогыг гадаад секторын тэнцвэрийг хэрэгжүүлэх хадгалах, шаардлагатай байна. Тухайлбал, мөнгөний бодлого нь инфляцийг онилж, гадаад секторын тэнцвэрийг хадгалах, бодит ханш чангарахаас зайлсхийхийн тулд ханшийг илүү 11 уян хатан байлгахад чиглэх нь зүйтэй. Түүхий эдийн үнэ өндөр байж эдийн засаг тэлэх үед гадаад валютын албан нөөцийг хуримтлуулах замаар гадаад валютын урсгалын зарим хэсгийг стерилизаци хийх хэрэгтэй. Макро зохистой бодлогын арга хэрэгслийг ашиглан долларжилт, гадаад валютын зээллэгийг сааруулах нь зүйтэй. Улсын өрийн удирдлага нь гадаад валютын өрийг бууруулах, дотоодын бондын зах зээлийг гүнзгийрүүлэхэд төвлөрөх хэрэгтэй. Төсвийн бодлого нь тогтворжуулалт, хуримтлалын сангаар дамжуулан урт хугацааны тогтвортой байдлыг хангах нь зүйтэй. Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл болон Монголбанкны хараат бус байдлыг бэхжүүлэхэд чиглэсэн институцийн өөрчлөлт шинэчлэлд дээрх бодлого суурилсан байх шаардлагатай. ОРШИЛ 11 Макро зохистой Макро бодлогын зохистой арга арга бодлогын хэрэгслийг хэрэгслийг ашиглан долларжилт, ашиглан гадаад долларжилт, валютын гадаад валютын зээллэгийг зээллэгийг сааруулах сааруулах нь зүйтэй. нь зүйтэй. УлсынУлсын өрийнөрийн удирдлага нь гадаад удирдлага валютын нь гадаад өрийг өрийг валютын бууруулах, бууруулах, дотоодын дотоодын бондын зах зээлийг бондын зах зээлийг гүнзгийрүүлэхэд гүнзгийрүүлэхэд төвлөрөх төвлөрөх хэрэгтэй. хэрэгтэй. ТөсвийнТөсвийн бодлого бодлого нь тогтворжуулалт, нь тогтворжуулалт, хуримтлалын хуримтлалын сангаар сангаар дамжуулан урт хугацааны дамжуулан тогтвортой урт хугацааны тогтвортой I.3.2 Бүтээмжийн хангаххангах байдлыг байдлыг өсөлтийг нь зүйтэй. нь зүйтэй. Төсвийн тэтгэх Төсвийн тогтвортой тогтвортой байдлын байдлын зөвлөл зөвлөл болонболон Монголбанкны хараат Монголбанкны хараат бус байдлыг бус байдлыг бэхжүүлэхэд бэхжүүлэхэд чиглэсэнчиглэсэн институцийн институцийн өөрчлөлт шинэчлэлд өөрчлөлт дээрх дээрх шинэчлэлд бодлогободлого Өнгөрсөн арван байх шаардлагатай суурилсан суурилсан жилд Монгол байх шаардлагатай . Улсын бүтээмжийн өсөлт сул байв. Сүүлийн арван . жилийн эдийн засгийн өсөлтөд үндсэн хүчин зүйлсийн бүтээмж (ҮХЗБ)-ийн оруулсан хувь нэмэр I.3.2 I.3.2 сөрөг Бүтээмжийн утгатай Бүтээмжийн өсөлтийгбайгаа өсөлтийг нь эдийн засгийн өсөлт байгалийн баялагт суурилсан, тэтгэх тэтгэх бүтээмж муутай байсныг нотолно. Монгол Улсын үндсэн хүчин зүйлсийн бүтээмж нь 2017 оны Өнгөрсөн Өнгөрсөн байдлаар арван жилд жилд арван АНУ-ын Монгол Монгол үндсэн Улсын Улсын хүчин бүтээмжийн бүтээмжийн зүйлсийн өсөлт сул байв. өсөлт бүтээжийн байв. сулердөө СүүлийнСүүлийн 35арван арван жилийн хувьтай жилийн дүйцэхүйц эдийн засгийн эдийн өсөлтөд засгийн өсөлтөд үндсэн хүчин үндсэн зүйлсийн хүчин зүйлсийн бүтээмж бүтээмж (ҮХЗБ)- (ҮХЗБ) хэмжээнд байна. Энэ нь ижил төстэй болон өндөр орлоготой жишиг улс орнуудтай ийн - ийн оруулсан хувь оруулсан хувь нэмэр нэмэр утгатай сөрөг сөрөг байгаа утгатай байгаа нь эдийн засгийн нь эдийн засгийн өсөлт өсөлт байгалийн байгалийн баялагт суурилсан, баялагт бүтээмж суурилсан, муутай бүтээмж муутай харьцуулахад нэлээн доогуур үзүүлэлт юм. Капиталыг түлхүү ашиглах уул уурхайн байсныг байсныг нотолно нотолно . Монгол . Монгол үндсэн УлсынУлсын үндсэн хүчин хүчин зүйлсийн бүтээмж зүйлсийн нь 2017 бүтээмж 2017байдлаар нь оны оны байдлаар секторын хөдөлмөрийн бүтээмж хамгийн өндөр байна. Гэлээ ч тус үзүүлэлт эдийн АНУ-ынАНУ -ын үндсэн үндсэн зүйлсийн хүчин хүчин бүтээжийн зүйлсийн бүтээжийн ердөөердөө 35 хувьтай дүйцэхүйц 35 хувьтай хэмжээнд дүйцэхүйц байна. хэмжээнд Энэ Энэ байна. засгийн бүтэц, орлогын хувьд ижил төстэй улс орнуудаас доогуур түвшинд байна. нь ижил ижил төстэй нь төстэй өндөрөндөр болонболон орлоготой орлоготой жишиг жишиг улс орнуудтай харьцуулахад улс орнуудтай нэлээн харьцуулахад доогуур нэлээн доогуур үзүүлэлт үзүүлэлт юм. Капиталыг юм. Капиталыг ашиглах түлхүүтүлхүү ашиглах уул уурхайн уул уурхайн секторын секторын хөдөлмөрийн хөдөлмөрийн бүтээмж бүтээмж Зураг 1.15 Зураг 1.16 хамгийн өндөрөндөр хамгийн байна. байна. Гэлээ Гэлээ ч тус үзүүлэлт ч тус үзүүлэлт эдийнэдийн засгийн бүтэц,бүтэц, засгийн орлогын орлогын ижил төстэй хувьд хувьд ижил төстэй Хөдөлмөр бүтээмж улс багатай, орнуудаас доогуур улс орнуудаас экспортын түвшинд түвшинд доогуур байна бус байна . . …улмаар бүтээмжийн өсөлтөд бүтцийн үйлчилгээний салбарт шилжив… өөрчлөлтийн нөлөө буурав Зураг Зураг 1.2 Хөдөлмөр 1.2 Хөдөлмөр бүтээмж бүтээмж багатай багатай, , Зураг Зураг 1.3 1.3 …улмаар …улмаар бүтээмжийн бүтээмжийн өсөлтөд өсөлтөд экспортын экспортын бус үйлчилгээний бус үйлчилгээний салбарт салбарт шилжив… шилжив… бүтцийн өөрчлөлтийн бүтцийн нөлөө нөлөө өөрчлөлтийн буурав буурав 60% 60% 9 9 Аж үйлдвэрАж үйлдвэр Салбар доторх Салбар доторх 2011-20172011-2017 ХАА ХАА Тухайн салбарт ажиллаж буй Тухайн салбарт ажиллаж буй 50% 50% 1991-2000 1991-2000 Үйлчилгээ Үйлчилгээ 7 7 Бүтцийн өөрчлөлт Бүтцийн өөрчлөлт 40% 40% 2001-20102001-2010 ажилчдын хувь ажилчдын хувь 2001-20102001-2010 5 5 30% 30% 1991-20001991-2000 20% 20%2011-20172011-2017 3 3 2011-20172011-2017 10% 10% 1991-20001991-2000 2001-20102001-2010 1 1 0% 0% 0 0 5000 500010000 15000 10000 20000 15000 20000 Нэг ажилтанд Нэг ажилтанд ногдох нэмэгдсэн ногдох нэмэгдсэн өртөг өртөг -1 -1 (ам.доллар, 2010 оны үнээр (ам.доллар, 2010 оны ) үнээр) 2001-05 2001-05 2006-10 2006-10 2011-17 2011-17 Эх сурвалж Эх сурвалж : ҮСХ; Дэлхийн : ҮСХ; Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн ҮСХ; Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоотооцоо тооцоотооцоо Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: ҮСХ; Дэлхийн банкны - хөдөлмөрийн босоо тэнхлэг босоо тэнхлэг мэргэжилтнүүдийн бүтээмжийн - хөдөлмөрийн бүтээмжийн тооцоо тооцоо өсөлтөд оруулж оруулж өсөлтөд буй дундаж буй дундаж хувь нэмэр, нэмэр, хувьнэгж нэгж хувиар хувиар Тэмдэглэл: босоо тэнхлэг - хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтөд оруулж буй дундаж хувь нэмэр, нэгж хувиар Түүхий Түүхий мөчлөгөөс эдийнэдийн хараат, мөчлөгөөс макро хараат, макро эдийнэдийн засгийн бодлого, засгийн зохицуулалт бодлого, сул байгаа зохицуулалт нь нь сул байгаа засагтзасагт эдийнэдийн нөөцийн нөөцийн хуваарилалтад хуваарилалтад нөлөөлжнөлөөлж улмаар бүтээмж улмаар сул байх бүтээмж байх шалтгаан сул шалтгаан болж болж Түүхий эдийн байна. байна. мөчлөгөөс Уул уурхайн Уул уурхайн салбархараат, салбар макро руу капитал руу эдийн тэмүүлж капитал засгийн тэмүүлж чбодлого, ирсэн ирсэнбүтээмж зохицуулалт ч бүтээмж өндөртэй өндөртэй , , сул худалдаалагддаг худалдаалагддаг аж аж үйлдвэрийн үйлдвэрийн салбараас салбараас худалдаалагддаггүй худалдаалагддаггүй байгаа нь эдийн засагт нөөцийн хуваарилалтад нөлөөлж улмаар бүтээмж сул үйлчилгээний үйлчилгээний салбар салбар руу руу ажиллах байх хүчинболж ажиллах шалтгаан хүчин шилжиж байна шилжиж байна. байна Уул(зураг 1.15).салбар (зураг 5). Үүний Үүний уурхайн 1.1 руудүнд үр үр дүнд сүүлийн капитал жилүүдэд сүүлийн тэмүүлж жилүүдэд бага ирсэн бага ч бүтээмж өндөртэй, худалдаалагддаг аж үйлдвэрийн салбараас худалдаалагддаггүй үйлчилгээний 12 12 салбар руу ажиллах хүчин шилжиж байна (зураг 1.15). Үүний үр дүнд сүүлийн жилүүдэд бага бүтээмжтэй салбараас өндөр бүтээмжтэй салбар руу нөөц шилжих бүтцийн өөрчлөлт явагдаагүй, харин ч эсрэгээрээ бүтээмжийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлжээ. Хэдийгээр 2001- 2010 онуудад ажиллах хүч бүтээмж өндөртэй салбар руу шилжиж улмаар хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн ойролцоогоор 35 орчим хувийг бүрдүүлж байсан боловч 2011- 2017 онуудад хөдөлмөрийн шилжилт нь бүтээмжийн өсөлтөд сөргөөр нөлөөлсөн (зураг 1.16). Үүний зэрэгцээ эдийн засгийн голлох салбарт өмчийн эзэмшил төвлөрч, компаниуд дотогшоо чиглэсэн, шинийг санаачлах, шинэ технологи нэвтрүүлэх эрмэлзэлгүй болжээ. Монгол Улс залуу, боловсролтой ажиллах хүчинд зориулан өндөр бүтээмжтэй ажлын байр олноор бий болох нөхцлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Бүтээмжийн өсөлтийг сэргээхийн тулд Монгол Улсын макро эдийн засгийн бодлого нь баялгийн хараалын сөрөг нөлөөг бууруулахад чиглэх шаардлагтай. Үүний зэрэгцээ өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалах, өндөр бүтээмжтэй компанид хөрөнгө оруулалт хийж, өргөжих боломжийг олгох тэгш орчинг бий болгоход чиглэсэн микро эдийн засгийн шинэчлэлүүдэд анхаарах хэрэгтэй. Тухайлбал, (i) хөрөнгө оруулагч 12 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 нарт ээлтэй өөрчлөлт шинэчлэлийн асуудлаар төр-хувийн хэвшлийн хэлэлцүүлгийг өрнүүлж, инновацийн талаар үр дүнтэй хамтын ажиллагааг дэмжих; (ii) компани үүсгэн байгуулахад хялбар болгохын тулд хуулийн этгээдийн бүртгэлийн үйл ажиллагааг өөрчлөн шинэчлэх; (iii) өрсөлдөөний эрх зүйн хүрээг сайжруулах; (iv) хил нэвтрэх зардал, хугацааг бууруулах замаар хил дамнасан худалдааг хөнгөвчлөх; (v) хууль тогтоомжийн уялдаагүй байдал, цоорхойг тодорхойлон арилгах үүднээс системтэйгээр хянан үзэх; (vi) хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалах зэрэг болно. I.3.3 Хүний болон институцийн хөгжлийг сайжруулах Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт нь уул уурхайд хэт түшиглэсэн бөгөөд оюун ухаан/хүний хөгжлөө дутуу ашиглаж байна. Хүмүүн капиталыг ерөнхийд нь дутуу ашиглаж, институцийн капитал доройтож ирлээ. Ийнхүү улс орны баялгийг төрөлжүүлж чадаагүйгээс бараа бүтээгдэхүүний төрөлжилт хязгаарлагдаж, дэлхийн зах зээл дэх түүхий эдийн үнийн савлаагаанд улам өртөмтгий болжээ. Монгол Улсад хангалттай цалинтай ажлын байр хомс байгаагаас хүмүүн капиталаа бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байна. Монгол Улс хөдөлмөрийн зах зээлийн нийлүүлэлт (ажиллах хүчний эрүүл мэнд, боловсрол)-ийг сайжруулах талаар сайн ажилласан ч бизнесийн тааламжтай орчин, зах зээлд гарах боломж, үр ашигтай төрийн алба зэрэг эрэлт талын асуудлыг орхигдуулжээ. Боловсролын байгууллагын нийлүүлж буй төгсөгчдийн чадвар болон ажил олгогч нарт хэрэгцээтэй байгаа мэргэшил, ур чадвар хооронд мөн зөрүү үүсээд байна. Дагалдах үйл ажиллагаа дутсанаас хөдөлмөрийн зах зээлд шинээр орж буй ажиллах хүчийг шингээхүйц ажлын хангалттай байр бий болохгүй байна. Иймээс дээд боловсролтой, мэргэшсэн хүмүүн капитал гадаад руу дүрвэж байна. Монгол Улсад баялгийн өгөөж өндөр боловч түүнийг үр дүнтэй хуваарилах улсын хөрөнгө оруулалтын чадварлаг удирдлага дутагдаж байна. Авилгал болон хууль сахихад тавих хяналт сул байгаа нь эдгээр асуудлыг улам хурцатгаж байна. Монгол Улс төрөлжсөн эдийн засагт хүрэхийн тулд өөрийн баялгаа төрөлжүүлэн өргөтгөх шаардлагатай. Тухайлбал, хөдөлмөрийн зах зээлийн үйл ажиллагааг сайжруулах, чадварлаг боловсон хүчинг татан хадгалах, улсын хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг сайжруулах, бодлого боловсруулах үйл ажиллагааны ил тод байдлыг эрс нэмэгдүүлэх замаар биет бус баялгийг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй. Энэхүү тайлангаар дамжуулан дараах бодлогын арга хэмжээг зөвлөж байна. Үүнд: (i) хүмүүн капиталын чанар, ашиглалтыг сайжруулах, чадварлаг боловсон хүчинг татах, хадгалах үүднээс цагаачлалын зохистой бодлогыг ашиглах; (ii) ил тод байдал, улсын хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг сайжруулах замаар институцийн чанарыг бэхжүүлэх зэрэг болно. Хүснэгт 1.1-т бодлогын нарийвчилсан зөвлөмжийг дэлгэрэнгүй танилцуулав. ОРШИЛ 13 Хүснэгт 1.1 Уул уурхай ба Оюун ухаан: Бодлогын зөвлөмж Чиглэл Бодлогын өөрчлөлт шинэчлэл Институцийн өөрчлөлт I. Тогтвортой байдлыг чухалчлах (Хариуцах байгууллага: СЯ, Монголбанк, УИХ, ЗГХЭГ) Төсвийн • Төсвийн дүрмийг хялбарчлах (ил тод байдал, • Улс төрийн оролцоог хязгаарлах- бодлого түдгэлзүүлэх заалт, хариуцлага). ТТБЗ-ийн ү/а, бие даасан байдлыг • Өрийг бууруулах, Төсвийн тогтворжуулалтын сайжруулах. сангийн ү/а-г сайжруулах. • ТТБЗ-өөс төсвийн гол баримт • Дунд, урт хугацаа-Ирээдүйн өв санд бичигт өгсөн дүгнэлтийн дагуу хуримтлуулах. ЗГ арга хэмжээ авах эрх зүйн зохицуулалтыг батлах. Мөнгө, ханш, • Валютын интервенцийг хязгаарлах, нэрлэсэн • Монголбанкны хараат бус байдал, санхүүгийн ханш илүү уян хатан байх нөхцлийг бүрдүүлэх. засаглалыг бэхжүүлэх (шалгуур салбарын • Мөчлөг сөрсөн зохистой арга хэмжээг өргөжүүлэх үзүүлэлтийн хэрэгжилтэд тавих бодлого (өөрийн хөрөнгийн нөөц, зээлийн урьдчилгаа, өр- хяналт, санхүүгийн тогтвортой орлогын харьцаа). байдлыг хангах чиг үүрэг). II. Бүтээмжийн өсөлтийг тэтгэх (Хариуцах байгууллага: СЯ, Монголбанк, ҮХГ, УИХ) Баялгийн • Эдийн засгийн сэргэлт, уналтын үеийн • Инфляцийг онилох, гадаад орчны хараалын Монголбанкны стерилизацийн бодлогыг эргэн тэнцвэрийг хадгалахад анхаарах. нөлөөг харж, сайжруулах. • Гадаад валютаарх өрийг бууруулж, сааруулах • Макро зохистой бодлогын арга хэрэгслийг дотоодын бондын захыг өргөжүүлж, макро ашиглах замаар долларжилт, гадаад валютын өрийн удирдлагыг сайжруулах. бодлого зээлийг бууруулах. Бизнесийн • Өрсөлдөөний тухай шинэчилсэн бодлогыг батлах • Хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй орчны • Хил нэвтрэх зардал, хугацааг бууруулах. байх төр-хувийн хэвшлийн шинэчлэл • Зээлийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх (зээлийн хэлэлцүүлгийг өрнүүлэх мэдээллийн сан). ГШХО татах • Дотооддоо нэмүү өртөг илүү бий болгох үүнээс • Хөрөнгө оруулагчийн эрхийг ГШХО болон дотоодын компани хоорондын хамгаалах асуудлыг сайжруулах холбоог дэмжсэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх (хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах баталгаа, ү/ц-ны хөрөнгө оруулагчийг хамгаалах (SIRM)) III. Хүний болон институцийн хөгжил (Хариуцах байгууллага: БШУЯ, ХНХЯ, УУХҮЯ, ГХЯ, ЗГХЭГ) Хөдөлмөрийн • Боловсролын чанар, шинжлэх ухаан, технологи, • Боловсрол, сургалтын чанарт хатуу зах зээлийн инженер, математикт төвлөрсөн хүний нөөцийг хяналт тавих тогтолцоог бүрдүүлэх шинэчлэл, хөгжүүлэх төлөвлөгөөг боловсруулах. • Мэргэшлийн шаардлагыг хангахад цагаачлалын • Ирээдүйн хэрэгцээг хангах сургалтын хувийн хэвшлийг түшиглэх бодлого хөтөлбөрийг дахин боловсруулах. • Хилийн чанад дах Монголчуудын • Хүүхэд харах хямд, чанартай үйлчилгээгээр төв байгуулах хангах. • Монгол цагаачдын тооллогыг сайжруулах. • Эдийн засгийн хөгжилд хилийн чанад дах Монголчуудын оролцоог хөхүүлэх Институцид • Уул уурхайн салбарын хууль тогтоомжийг • Гэрээ хэлцэл, зөвшөөрөл, өмчлөгч хөрөнгө шинэчлэх (салбарын ил тод байдлын тухай, (улс төрчдийг хамруулан)-ийн оруулах (ил ашигт малтмалын тухай хууль). талаарх мэдээллийн ил тод тод байдал/ • Улсын хөрөнгө оруулалтын төслийн удирдлага, байдлыг сайжруулах. харицлага/ засаглалыг сайжруулах (төлөвлөлт, УИХ-аас • Төрийн үйлчилгээг цахимжуулахад УХОУ) батлах). нэгдсэн/цогц байдлаар хандах. • Өмчлөгч, зохицуулагч байхын ашиг сонирхолын зөрчлийг харгалзан үзэж уул уурхайн компаний хувьцааг төр эзэмших үндэслэлийг эргэн харах. Харьцангуй • Боловсруулах (мах, ноолуур) салбарыг өргөжүүлэх • Одоогоор байгуулсан худалдааны давуу талаа хөшүүргийг бий болгох. гэрээ, хамтын ажиллагааг (Япон, ашиглах • Шаардлагатай нэмүү өртгийн сүлжээг бий болгоход АНУ, Хятад, Орос)-г сайтар холбогдох дэд бүтцийг эрэмбэлэн хөгжүүлэх. ашиглах 14 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 II. ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 15 II. ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ Монгол Улсын эдийн засаг нь уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай тул дэлхийн зах зээл дэх түүхий эдийн хэлбэлзэлд байнга өртдөг бөгөөд улмаар макро эдийн засгийн орчны тогтворгүй байдал, хэлбэлзлээр дэлхийд дээгүүрт орж байна. Нөгөөтэйгүүр, Монгол Улсын макро бодлого (төсөв, мөнгө, ханшийн бодлого) нь дээрх гадаад шокын нөлөөг саармагжуулах бус түүнийг улам хурцатгаж байгаа нь анхаарал татаж байна. Тогтвортой байдлыг хангах, баялгийн хараалын сөрөг нөлөөг бууруулахын тулд макро эдийн засгийн бодлого нь зөвхөн өнөөгийн хэрэглээг нэмэгдүүлэхэд бус харин эдийн засгийн мөчлөгийн бүхий л явцад хэрэглээг тогтвортой байлгахад чиглэх нь зүйтэй. Үүний тулд төсвийн бодлого нь мөчлөг сөрсөн байхын зэрэгцээ төсвийн дүрэм нь ил тод, төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл нь хараат бус, найдвартай, Тогтворжуулалтын болон Ирээдүйн өв сангийн үйл ажиллагаа сайн, дүрмийн дагуу хуримтлуулдаг байх шаардлагатай. Түүнчлэн хараат бус төв банк мөнгө, санхүүгийн зохистой бодлогыг баримталж, төгрөгийн ханш илүү уян хатан тогтох боломжийг бүрдүүлэх нь макро эдийн засгийг тогтворжуулахад чухал ач холбогдолтой. II.1 Эдийн засгийн тогтворгүй байдал байнгын шинжтэй болж байна Эдийн засгийн бүтцийн хувьд төстэй бөгөөд орлогын хувьд ижил төстэй улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал нь өндөр төдийгүй сүүлийн хорин жилд эрс нэмэгдсэн байна. Макро эдийн засгийн энэхүү тогтворгүй байдал нь санхүүгийн салбарын эмзэг байдлыг сэдрээгээд зогсохгүй, өрхийн хэрэглээ, бизнесийн орлого, хөрөнгө оруулалтад ч мөн нөлөөлж байгаа нь ажиглагдлаа (шигтгээ 2.1). Шигтгээ 2.1 Макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлын өртөг Эдийн засгийн зохиол бүтээлд макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлын өртгийг ерөнхийд нь эдийн засгийн үр ашиг, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн өсөлт болон орлогын тэгш хуваарилалтад үзүүлэх нөлөөгөөр нь тодорхойлдог. Тогтворгүй байдал нь тодорхой бус байдлыг үүсгэдэг тул айл өрхийн хэрэглээ, бизнесийн зардал, хөрөнгө оруулалтын шийдвэр тасалддаг. Айл өрх, аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд ирээдүйн орлого, зардал нь тодорхой бус болоход тэд урт хугацааны гэрээ хэлцэл байгуулах итгэлгүй болдог тул банк, санхүүгийн байгууллагууд хөрөнгөө богино хугацаанд хөрвөх чадвартай активт байршуулахыг илүүд үзэж, улмаар урт хугацаатай хөрөнгө оруулалт хийхээс мөн татгалзаж эхэлдэг. Ингэснээр хямралын үеэр жишээ нь макро эдийн эдийн засгийн тогтвортгүй байдал нь эдийн засгийн үр ашиг, өсөлтөд сөргөөр нөлөөлдөг. Нэг хүнд ногдох өсөлтийн эхний болон хоёрдогч моментийн урвуу хамаарлын талаар олон судлаачид өгүүлсэн байдаг (Ramey and Ramey 1995, Hnatkovska and Loayza 2005, Loayza et al. 2007, and Rancière et al. 2008). Хямралын үед эдийн засгийн хэлбэлзэл нэмэгдэхэд (нэгж стандарт хазайлтын өөрчлөлт) урт хугацааны өсөлтийг 2.2 нэгж хувиар бууруулдаг болохыг олон улсын тоон мэдээнд суурилсан судалгаа харуулдаг (Hnatkovska and Loayza 2005). Энэхүү сөрөг нөлөө нь хөрөнгө оруулалтыг бууруулах сувгаар ихэвчлэн дамждаг байна (Aghion and Banerjee 2005). Тухайлбал, өндөр хэлбэлзлийн эдийн засгийн өсөлтөд үзүүлэх сөрөг нөлөөний гуравны нэг нь хөрөнгө оруулалт буурдагтай холбоотой байна (Fatás 2002). Эх сурвалж: Дэлхийн банк (2015a)-д үндэслэн Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд эмхэтгэв 16 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 II.1.1 Монгол Улсын макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн хэлбэлзэл бусад ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад өндөр байна Ижил II.1.1төстэй II.1.1 Монгол улс Монгол орнуудтай Улсын Улсын макромакро харьцуулахад эдийн засгийн эдийн үзүүлэлтүүдийн засгийн Монгол Улсын үзүүлэлтүүдийн үйлдвэрлэл, хэлбэлзэл хэлбэлзэл бусадбусад ижил хэрэглээний төстэй ижил төстэй хэлбэлзэл II.1.1 орнуудтай харьцангуй Монгол орнуудтай Улсын макро харьцуулахад харьцуулахад өндөр өндөр байна. эдийн байна өндөр засгийн байна Дэлхийн болон Зүүн хэлбэлзэл үзүүлэлтүүдийн Ази, Номхон бусаддалайнижилбүсийнтөстэй орнуудын дундажтай харьцуулахад орнуудтай харьцуулахад өндөр байна 1998–2019 онуудад Монгол Улсын үйлдвэрлэлийн өсөлт Ижил хэт Ижил өндөр төстэй төстэй улсхэлбэлзэж улс орнуудтай орнуудтай байна. Түүхий эд харьцуулахад харьцуулахад үйлдвэрлэгч МонголМонгол Улсын Улсынулс орнууд үйлдвэрлэл, үйлдвэрлэл,ихэвчлэн хэрэглээний дэлхийн хэрэглээний зах зээл хэлбэлзэл Ижил дэх хэлбэлзэл төстэй түүхий харьцангуй эдийн харьцангуй өндөр улс орнуудтай үнийн өндөр байна. байна. савлагаанд Дэлхийн Дэлхийн харьцуулахад хэт болон Монгол өртөмтгий болонЗүүн Зүүн Ази,Ази, Улсын байдаг Номхон Номхон тул далайн үйлдвэрлэл, Монгол далайнбүсийн Улсын бүсийн хэрэглээний орнуудын орнуудын хувьд энэ нь дундажтай дундажтай тийм ч харьцуулахад цочирдмоорхарьцуулахад 1998 асуудал 1998 – – 2019 биш 2019 онуудад юм. онуудад Гэлээ хэлбэлзэл харьцангуй өндөр байна. Дэлхийн болон Зүүн Ази, Номхон далайн бүсийн Монгол ч Монгол түүхийУлсынУлсын эд үйлдвэрлэлийн үйлдвэрлэлийн үйлдвэрлэгч орнууд өсөлт дундаа өсөлт хэт хэт өндөр өндөр Монгол хэлбэлзэж хэлбэлзэж Улсын байна. байна. өсөлтийн Түүхий Түүхий хэлбэлзэл эд хамгийн үйлдвэрлэгч эд үйлдвэрлэгч улс орнууд улс орнууд өндөр ихэвчлэн байгаа нь дэлхийн ихэвчлэнзовнилдэлхийнзах зах төрүүлж орнуудын дундажтай харьцуулахад 1998 – 2019 онуудад Монгол Улсын үйлдвэрлэлийн зээлзээл байна дэх2.1). дэх түүхийтүүхий эдийн үнийн эдийн үнийнсавлагаанд савлагаанд хэт хэт өртөмтгий өртөмтгий байдаг тул Монгол байдаг тул Улсын Монгол Улсынхувьд энэ хувьд энэ өсөлт(зураг хэт өндөр Тэр дундаа хэлбэлзэж хэрэглээний байна. Түүхий эд өсөлтийн үйлдвэрлэгч хэлбэлзэл улс орнууд(Гайана, Арабын ихэвчлэн Нэгдсэн дэлхийн зах нь Эмират, нь тийм тийм ч Катар ч цочирдмоор цочирдмоор улсаас асуудал бусадтай биш асуудал биш юм. Гэлээ юм. нь харьцуулахад)Гэлээ ч ч түүхий эд түүхий өндөр эд үйлдвэрлэгч үйлдвэрлэгч байгаа орнуудорнууд нь анхаарал дундаадундаа татахаар зээл Монголдэх Монголтүүхий УлсынУлсын эдийн өсөлтийн үнийн савлагаанд хэт өртөмтгий байдаг тул Монгол Улсын хувьд энэ 8 өсөлтийн хэлбэлзэл хэлбэлзэл хамгийн хамгийн өндөрөндөрбайгаабайгаа нь зовнил нь зовнил төрүүлж төрүүлж байна (зураг байна байна нь (зураг тийм ч 2.2). цочирдмоорУчир нь үйлдвэрлэлийн асуудал биш юм. хэлбэлзэл Гэлээ ч нь түүхий түүхий эд эдийн үйлдвэрлэгчүнэ гэх мэт(зураг орнууд гадаад дундаа Тэр Тэр 2.1).2.1). дундаа дундаа хэрэглээний хэрэглээний өсөлтийн өсөлтийн хэлбэлзэл хэлбэлзэл (Гайана, (Гайана, АрабынАрабын Нэгдсэн Нэгдсэн Эмират, Эмират, Катар Катар хүчин Монгол зүйлсээс Улсын өндөр өсөлтийн хамааралтай хэлбэлзэл бол хамгийнхэрэглээний өндөр хэлбэлзлийг байгаа нь зовнил макро төрүүлж эдийнбайна засгийн (зураг улсаас улсаас бусадтай бусадтай нь харьцуулахад нь харьцуулахад ) өндөр ) өндөр байгаа байгаа нь анхаарал нь анхаарал татахаар татахаар байнабайна (зураг 2.2).2.2). (зураг 8 8 бодлогын 2.1). Учир Тэр Учир зохистой дундаа нь үйлдвэрлэлийн нь үйлдвэрлэлийн арга хэрэгслээр хэрэглээний хэлбэлзэл өсөлтийн хэлбэлзэл бууруулах нь түүхий нь түүхий хэлбэлзэл эдийн боломжтой үнэ(гэх эдийн Гайана, үнэ мэт гадаад гэх мэт гэж үздэг. Арабын гадаад Нэгдсэн хүчин зүйлсээс хүчин Эмират, зүйлсээсөндөр Катар өндөр улсаас бусадтай хамааралтай хамааралтай Зураг 2.1 нь бол бол харьцуулахад хэрэглээний хэрэглээний ) өндөрмакро хэлбэлзлийг хэлбэлзлийг байгаа макро нь эдийн Зураг 2.2 анхаарал засгийн эдийн татахаар бодлогын засгийн бодлогын байназохистой зохистой (зураг аргаарга2.2).8 Учир нь үйлдвэрлэлийн хэрэгслээр хэрэгслээр бууруулах бууруулах хэлбэлзэл боломжтой боломжтой гэжньгэжтүүхий үздэг. эдийн үнэ гэх мэт гадаад хүчин зүйлсээс өндөр үздэг. Ижил төстэй улс орнууд дунд Монгол … хэрэглээний өсөлт илүү хэлбэлзэл хамааралтай Зураг Улсын 2.1 Ижил Зураг үйлдвэрлэл бол 2.1 Ижил төстэйхэрэглээний улс улс орнууд төстэй (ДНБ)-ийн хэлбэлзлийг орнууд дунд хэлбэлзэл Монгол дунд Монгол макро Зураг 2.2эдийн Зураг өндөртэй … хэрэглээний 2.2 … хэрэглээний байна засгийн бодлогын өсөлтөсөлт хэлбэлзэл илүүилүү хэлбэлзэл арга зохистой хэрэгслээр Улсын өндөр Улсын үйлдвэрлэл байна… бууруулах үйлдвэрлэл(ДНБ боломжтой )-ийн (ДНБ хэлбэлзэл )-ийн гэжөндөр хэлбэлзэл үздэг. өндөр өндөртэй өндөртэй байнабайна байна байна… … Зураг 2.1 Ижил төстэй улс орнууд дунд Монгол Зураг 2.2 … хэрэглээний өсөлт илүү хэлбэлзэл Улсын 8 үйлдвэрлэл 8 Эдийн Эдийн засгийн засгийн (ДНБ өсөлтийн )-ийн өсөлтийн хэлбэлзэл (1998-2019)өндөр хэлбэлзэл (1998-2019) хэлбэлзэл өндөртэй 10 10 байна АНЭУ АНЭУ Катар Катар байна… 7 7 9 9 (стандарт хазайлт, 1998-2019) хазайлт, 1998-2019) AСЕАН AСЕАН ГайанаГайана Бодит хэрэглээний өсөлт хэрэглээний өсөлт 6 6 8 8 ЗАНД ЗАНД Монгол Монгол 7 7 85 5 Стандарт хазайлт Стандарт хазайлт Эдийн засгийн өсөлтийн хэлбэлзэл (1998-2019) ДЭЛХИЙДЭЛХИЙ 10 6 6 КазахстанАНЭУ Казахстан Катар 74 4 9 АрмениАрмени , 1998-2019) 5 5 AСЕАН Гайана өсөлт 63 3 4 84 Чили Чили Перу Перу ЗАНД 3 3 ОХУ ОХУ Монгол 7 (стандарт 2 2 Бодит 5 КолумбКолумб Бодит хэрэглээний Стандарт хазайлт ДЭЛХИЙ 2 2 Австрали Австрали 6 ЭквадорЭквадор 1 1 Малайз Казахстан Малайз (стандарт хазайлт 4 1 51 Армени 0 0 Канад Канад 3 0 0 Чили 4 0 0 2 2 4Перу 4 6 6 8 8 2 3 ОХУ ДНБ-ийДНБКолумб өсөлт -ий(өсөлт стандарт (стандарт хазайлт хазайлт , 1998-2019) , 1998-2019) 2 Австрали Эквадор 1 Малайз Эх сурвалж Эх сурвалж : , ҮСХ : ҮСХ , EIU, EIU, Дэлхийн ДХҮ; ДХҮ ; Дэлхийн банкны банкныЭх сурвалж: 1 ҮСХ; Дэлхийн Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн 0 мэргэжилтнүүдийн Канад мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: тооцоо ҮСХ, EIU, ДХҮ;тооцоо Дэлхийн банкны тооцоо тооцоо Эх сурвалж: 0 ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо 0 2 4 6 8 ДНБ-ий өсөлт (стандарт хазайлт, 1998-2019) уурхайн Уул Уул салбартай уурхайн салбартай харьцуулахад Зураг харьцуулахад 2.3 Уул Зураг Уул уурхайн 2.3 уурхайн бус салбарын бус салбарын үйлдвэрлэл үйлдвэрлэл Эх сурвалж: ҮСХ, EIU, ДХҮ; Дэлхийн банкны Эх сурвалж: илүүилүү хэлбэлзэж ҮСХ; хэлбэлзэж байгааДэлхийн байгаа ньбанкны мэргэжилтнүүдийн нь анхаарал анхаарал татаж байна татаж байна Уул уурхайн бусадбусад салбарсалбартай салбар илүү мэргэжилтнүүдийн илүү өндөр тооцоо харьцуулахад хэлбэлзэлтэй өндөр хэлбэлзэлтэй Зураг 2.3 тооцоо байгаа байгаа бусад салбарнь нь анхаарал илүү анхаарал өндөр татажтатаж байна хэлбэлзэлтэй байна . . 0.25 0.25 Уул0.2 уурхайн бус салбарын үйлдвэрлэл илүү Салбарын өсөлт (стандарт Салбарын өсөлт (стандарт 0.2 Ажиллах Ажиллах байгаа ньхүчний хүчний анхаарал шилжилт, шилжилт, татажхөдөлгөөн хөдөлгөөн байна. Зураг хазайлт, %): 2004-19 хазайлт, %): 2004-19 хэлбэлзэж 0.15Уул 0.15 2.3 байгаа нь анхаарал уурхайн татаж байна бус салбарын үйлдвэрлэл Уул тогтмолуурхайн тогтмол явагдаж явагдаж салбартай байдаг харьцуулахад байдаг барилга, барилга, Ажиллах хүчний шилжилт, хөдөлгөөн 0.1 0.1 бусад худалдаа худалдаа салбар илүү зэрэг өндөр хэлбэлзэлтэй илүү зэрэгхудалдаалагддаггүй худалдаалагддаггүй хэлбэлзэж байгаа нь анхаарал татаж байна 0.05 0.05 тогтмол явагдаж байдаг барилга, байгаа салбаруудын анхаарал нь үйлдвэрлэлийн салбаруудын үйлдвэрлэлийн татаж байна. хэлбэлзэл хэлбэлзэл 0 0.25 0 худалдаа зэрэг худалдаалагддаггүй Салбарын өсөлт (стандарт 0.2 Ажиллах 2004- 2019 2004- хүчний 2019онуудад шилжилт, онуудад нэмэгдсэн нэмэгдсэнхөдөлгөөн байна. байна. хазайлт, %): 2004-19 салбаруудын үйлдвэрлэлийн хэлбэлзэл 0.15 Ингэснээр Ингэснээрөрхийнөрхийн тогтмол явагдаж байдаг амьжиргаанд амьжиргаанд нэмэлт нэмэлт барилга, 0.1 2004-2019 онуудад нэмэгдсэн байна. худалдаа зэрэг худалдаалагддаггүйЭх сурвалж 0.05 : ҮСХ Эх сурвалж : ; Дэлхийн ҮСХ; Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн Ингэснээр өрхийн амьжиргаанд нэмэлт тооцоо тооцоо 0 салбаруудын үйлдвэрлэлийн хэлбэлзэл дарамт учруулжээ (зураг 2.3).9 Уул 2004-2019 онуудад нэмэгдсэн байна. уурхайн үйлдвэрлэлийн хэлбэлзэл нь төсвийн Ингэснээр 8 Өсөлтийн 8 Өсөлтийн адилөрхийн адил урсгал урсгаламьжиргаанд данс, данс, зээлийн зээлийн инфляци, өсөлт, өсөлт, нэмэлт төсвийн инфляци, тэнцэл тэнцэл макро зэрэг зэрэг макро үзүүлэлтүүд мөн өндөр үзүүлэлтүүд хэлбэлзэлтэй. мөн өндөр хэлбэлзэлтэй. дэлхийн үнийн мөчлөгөөс хамаардаг бөгөөд Монгол Улс түүнийг хянах, Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн 17 17 Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн нөлөөлөх боломжгүй тул уул уурхайн тооцоо тооцоо 8 Өсөлтийн адил урсгал данс, зээлийн өсөлт, инфляци, төсвийн тэнцэл зэрэг макро үзүүлэлтүүд мөн өндөр хэлбэлзэлтэй. 8 Өсөлтийн адил урсгал данс, зээлийн өсөлт, инфляци, төсвийн тэнцэл зэрэг макро үзүүлэлтүүд мөн өндөр хэлбэлзэлтэй. 9 Хөгжиж буй орнуудын хувьд тогтворгүй байдлын нийгэмд учруулах медиан зардал нь АНУ-ын зардлаас 10 дахин их бол 17 хэрэглээг тогтворжуулснаар нэг хүнд ногдох орлогыг хамгийн багадаа 0.34 хувиар нэмэгдүүлдэг байна (Дэлхийн банк 2015a). ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 17 үйлдвэрлэлийн дарамт дарамт хэлбэлзэлд учруулжээ учруулжээ (зураг (зураг дотоод 2.3). 2.3). 9 Уул 9 Уул бодлогоор уурхайн уурхайн нөлөөлөх үйлдвэрлэлийн үйлдвэрлэлийн боломжгүй. нь хэлбэлзэл хэлбэлзэл нь дотоод Харин үнийн дэлхийн дэлхийн үнийн хэрэглээний мөчлөгөөс мөчлөгөөс хувьд бодлогоор хамаардаг хамаардаг бөгөөд бөгөөд нөлөөлж, Монгол Монгол Улстогтворжуулах Улс түүнийг түүнийг хянах, боломжтой нөлөөлөх нөлөөлөх хянах, ч хэрэглээ боломжгүй боломжгүй тулийнхүү тул уул уул өндөр хэлбэлзэж уурхайн уурхайн байгаахэлбэлзэлд үйлдвэрлэлийн үйлдвэрлэлийн нь бодлогын хэлбэлзэлд хүчин дотоод дотоод зүйлтэй нөлөөлөх бодлогоор бодлогоорхолбоотой нөлөөлөх байна. . Харин боломжгүй боломжгүй дотоод . Харин дотоод хэрэглээний хэрэглээний хувьд хувьд бодлогоор бодлогоор нөлөөлж, нөлөөлж, тогтворжуулах тогтворжуулах боломжтой боломжтой ч хэрэглээ ч хэрэглээ ийнхүү ийнхүү өндөр өндөр II.1.2 Макро эдийн засгийн орчин жил ирэх тусам улам тогтворгүй болж байна хэлбэлзэж хэлбэлзэж байгаа байгаа нь бодлогын нь бодлогынхүчин хүчин зүйлтэй зүйлтэй холбоотой холбоотой байна. байна. Уул уурхайн сэргэлтийн үед Монгол Улсын үйлдвэрлэл болон хэрэглээний II.1.2 Макро II.1.2 Макро эдийн эдийн засгийн засгийн орчин орчин жил жил ирэх ирэх тусам тусам улам улам тогтворгүй тогтворгүй болж болж байна байна хэлбэлзэл нэмэгджээ. Армени, Чили, Катар зэрэг ижил төстэй, жишиг орнуудын адилаар УулУул Монгол уурхайн уурхайн Улсад 1998-2003 сэргэлтийн сэргэлтийн үед үед Монголболон Монгол Улсын Улсын 2006-2019 онуудад үйлдвэрлэл үйлдвэрлэл болонүйлдвэрлэлийн болонхэрэглээний хэрэглээний хэлбэлзэл хэлбэлзэл хэлбэлзэл нэмэгджээ нэмэгджээ нэмэгджээ (зураг 2.4). . Армени, . Армени, Мөн Чили, Чили, дээрх Катар Катар хугацаанд зэрэг зэрэгижил ижил Чили, жишиг төстэй, төстэй, Гайана, жишиг Арабын орнуудын орнуудын Нэгдсэн адилаар адилаар Эмират Монгол Монгол улсуудын адилаар хэрэглээний хэлбэлзэл ч нэмэгдсэн байна (зураг 2.5). Улсад Улсад 1998-2003 1998-2003 болон болон 2006-2019 2006-2019 онуудад онуудад үйлдвэрлэлийн үйлдвэрлэлийн хэлбэлзэл хэлбэлзэл нэмэгджээ нэмэгджээ (зураг (зураг 2.4). 2.4). Мөн Мөн дээрх Зураг 2.4 дээрх хугацаанд хугацаанд Чили, Чили, Гайана, Гайана, Арабын Арабын Нэгдсэн Нэгдсэн Зураг 2.5 улсуудын Эмират Эмират улсуудын адилаар адилаар хэрэглээний хэрэглээний хэлбэлзэл хэлбэлзэл ч нэмэгдсэн ч нэмэгдсэн байна байна (зураг (зураг 2.5). 2.5). Томоохон ордыг илрүүлсний дараа Хэрэглээ ч улам хэлбэлзэлтэй болсон үйлдвэрлэлийн Зураг Зураг 2.4 Томоохон 2.4 хэлбэлзэл Томоохонордыгнэмэгджээ илрүүлсний ордыг илрүүлсний дараа дараа Зураг Зураг 2.5 2.5 Хэрэглээ Хэрэглээ ч улам ч улам хэлбэлзэлтэй хэлбэлзэлтэй болсон болсон үйлдвэрлэлийн үйлдвэрлэлийн хэлбэлзэл хэлбэлзэл нэмэгджээ нэмэгджээ ДНБ ДНБ -ий -ий өсөлт өсөлт (сатандарт (сатандарт хазайлт хазайлт ) ) Хэрэглээний Хэрэглээний өсөлт өсөлт (стандарт (стандарт хазайлт хазайлт ) ) 8 8 12 12 7 7 Катар Катар 10 10 Катар Катар АНЭУ АНЭУ 6 6 Армени Армени 2004–19 Гайана Гайана 2004–19 8 8 Монгол Монгол 2004–19 2004–19 5 5 Монгол Монгол 4 4 6 6 Армени Армени АНЭАНЭ Казахстан Казахстан Орос Орос 3 3 Чили Чили Эквадор Эквадор 4 4 Чили Чили Казахстан Казахстан 2 2 Дэлхий Дэлхий Перу Перу ЗАНД ЗАНД Гайана бүсбүс Гайана Малайз Малайз 2 2 Австрали Австрали 1 1 Катар Катар Эквадор Эквадор Малайз Малайз АСЕАН АСЕАН Австрали Австрали Колумб Канад Колумб Канад 0 0 0 0 0 0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6 0 0 2 2 4 4 6 6 8 8 1998–2003 1998–2003 1998–2003 1998–2003 сурвалж ЭхЭх сурвалж ҮСХ : : ҮСХ , , EIU, EIU, ДХҮ ДХҮ Дэлхийн банкны ; ; Дэлхийн банкны ЭхЭх сурвалж сурвалж ҮСХ : : ҮСХ EIU, ДХҮ , , EIU, ; ; Дэлхийн ДХҮ банкны Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх мэргэжилтнүүдийн сурвалж: тооцоо тооцоо ҮСХ, EIU, ДХҮ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн Эх тооцоо тооцоо сурвалж: ҮСХ, EIU, ДХҮ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо мэргэжилтнүүдийн тооцоо II.1.3 Макро II.1.3 Макро эдийн эдийн засгийн засгийн хэлбэлзэл хэлбэлзэл , санхүүгийн , санхүүгийн салбарын салбарын эмзэг эмзэг байдал байдал харилцан харилцан хамааралтай хамааралтай байна байна II.1.3 Макро эдийн засгийн хэлбэлзэл, санхүүгийн салбарын эмзэг байдал харилцан Макро засгийнбайна хамааралтай эдийнзасгийн Макроэдийн тогтворгүй тогтворгүйбайдал байдалнь санхүүгийнсалбарын ньсанхүүгийн эмзэгбайдалд салбарынэмзэг байдалд нөлөөлсөн нөлөөлсөн байж байж болзошгүй болзошгүй чч мөчлөг мөчлөг дагасан дагасан зээлийн зээлийн бодлого бодлого ньнь макро макро эдийн эдийн засгийн засгийн Макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал нь санхүүгийн салбарын эмзэг байдалд тогтворгүй тогтворгүй байдлыг байдлыг мөнмөн хурцатгаж хурцатгаж байна байна . .УулУул уурхайн уурхайн салбар салбар эрчимтэй эрчимтэй сэргэж сэргэж эхэлсэн эхэлсэн нөлөөлсөн байж болзошгүй ч мөчлөг дагасан зээлийн бодлого нь макро эдийн үеэс үеэс зээлийн зээлийн өсөлт өсөлт ихээхэн ихээхэн тогтворгүй тогтворгүй болжээ болжээ (зураг (зураг 2.6). 2.6). Түүхий Түүхий эдийн эдийн үнийн үнийн өөрчлөлт өөрчлөлт ньнь засгийн тогтворгүй байдлыг мөн хурцатгаж байна. Уул уурхайн салбар эрчимтэй уулуул уурхайн уурхайн салбарт салбарт үйлүйл ажиллагаа ажиллагаа эрхэлдэг эрхэлдэг аж аж ахуйн ахуйн нэгжүүдийн нэгжүүдийн санхүүгийн санхүүгийн нөхцөл нөхцөл сэргэж эхэлсэн үеэс зээлийн өсөлт ихээхэн тогтворгүй болжээ (зураг 2.6). Түүхий эдийн байдал, байдал, зээлээ зээлээ төлөх төлөх чадварт чадварт шууд шууд нөлөөлдөг нөлөөлдөг болбол банкнаас банкнаас бусад бусад салбарт салбарт олгосон олгосон зээл зээл үнийн(үүнд (үүнд өөрчлөлт иргэдийн иргэдийн нь зээл уул зээл мөн уурхайн мөн хамаарна салбарт хамаарна )-ийн )-ийн үйл багцад ажиллагаа багцад шууд шууд эрхэлдэг бусаар бусаар нөлөөлдөг аж нөлөөлдөг ахуйнбайна байна нэгжүүдийн . Улмаар . Улмаар санхүүгийн түүхий түүхий эдийн нөхцөл эдийн үнийн үнийн байдал, хэлбэлзэл хэлбэлзэл зээлээ нь нь төлөх банкны банкны чадварт ашигт ашигт шууд нөлөөлдөг ажиллагаа, ажиллагаа, бизнесийн бизнесийн бол банкнаас тогтвортой тогтвортой байдалдбусад байдалд салбарт томоохон томоохон олгосон нөлөөтэй зээл нөлөөтэй байна (үүнд байна иргэдийн . Тухайлбал, . Тухайлбал, зээл түүхий түүхий мөн эдийн эдийн хамаарна)-ийн үнэүнэ болон болон банкуудын банкуудынбагцад шууд (татан (татан бусаар буугдсан буугдсан нөлөөлдөг банкуудыг банкуудыг байна. Улмаар оруулснаар оруулснаар ) ) түүхий ашигт ашигт эдийн үнийн ажиллагаа ажиллагаа хоорондынхэлбэлзэл хоорондын нь банкны хамаарлыг хамаарлыг зураг зураг ашигт 2.7- 2.7- дд ажиллагаа, харууллаа. харууллаа. Дэлхийнтогтвортой бизнесийн Дэлхийн санхүүгийн санхүүгийн байдалд хямралаас хямралаас томоохон улбаалан улбаалан нөлөөтэйМонгол Монгол байна. Улсын Тухайлбал, Улсын эдийн засаг эдийн түүхий эдийн эрчимтэй засаг эрчимтэй үнэ болон банкуудын (татан буугдсан банкуудыг оруулснаар) ашигт ажиллагаа хоорондын хамаарлыг 9 Хөгжиж 9 Хөгжиж буйбуй зураг орнуудын 2.7-д орнуудынхувьд хувьд харууллаа. тогтворгүй тогтворгүй байдлын байдлын Дэлхийн нийгэмд нийгэмд санхүүгийн учруулах учруулах медиан медиан хямралаас зардал АНУ ньнь зардал АНУ -ын -ын улбаалан зардлаас зардлаас 1010дахин дахин Монгол бол их их бол Улсын хэрэглээгэдийн хэрэглээг засаг тогтворжуулснаар эрчимтэй тогтворжуулснаарнэг нэг хүнд хүнд ногдох ногдох доройтсоноор орлогыг орлогыг хамгийн хамгийн хоёр багадаа багадаа 0.34 0.34 жил хувиар хувиархүрэхгүй нэмэгдүүлдэг нэмэгдүүлдэг хугацаанд байна байна (Дэлхийн (Дэлхийн хоёр банк банк банк 2015a). 2015a). дампууран хаалгаа барихад хүрчээ.10 Макро эдийн засгийн өндөр хэлбэлзлийг харгалзан 18 18 болзошгүй хямрал, түүнтэй холбоотой нөөцийн дутагдалд орохоос сэргийлэх зорилгоор банкуудад өөрийн хөрөнгийн зохистой түвшинг хадгалах шаардлага тавьдаг. Гэвч 10 Бодит эдийн засаг болон санхүүгийн систем нь хоёул түүхий эдийн үнийн савлагаанд хэт өртөмтгий байгаагийн зэрэгцээ харилцан бие биедээ нөлөөлж, мөчлөгийн далайцыг нэмэгдүүлэн гүнзгий бөгөөд өндөр өртөгтэй хямралд хүргэдэг байна. 18 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 зээл олгох стандарт доройтсоноор доройтсоноор хоёр жил хоёр сул, жил бизнесийн хүрэхгүй хүрэхгүй загвар хугацаанд хугацаандхоёр нь хоёр тогтвортой банк дампууран банк дампууран биш, харилцан хаалгаа хаалгаа барихад барихад хамааралтай хүрчээ .10 .10 хүрчээ этгээдэд Макро Макро зээл эдийн эдийн олгодог засгийн засгийн зэрэг өндөр өндөр нь санхүүгийн хэлбэлзлийг хэлбэлзлийг салбарын харгалзан харгалзан эмзэг болзошгүй болзошгүй байдлыг хямрал, хямрал, нэмэгдүүлж түүнтэй холбоотой түүнтэй мөчлөг холбоотой дагасан нөөцийн нөөцийн зээлийн дутагдалд бодлого дутагдалд орохоос орохоос нь макро-санхүүгийн сэргийлэх сэргийлэх зорилгоор зорилгоор эрсдэлийг банкуудад банкуудад өөрийннэмэгдүүлжээ. өөрийн хөрөнгийн хөрөнгийн Үүний нэг зохистой зохистой жишээ түвшинг өрхийн ньхадгалах түвшинг хадгалах өндөр түвшинд өршаардлага шаардлага тавьдаг. тавьдаг. хүрсэн Гэвч зээл Гэвч явдал зээлолгох олгохюм. Сүүлийн стандарт стандарт сул,сул,арван бизнесийн жилд бизнесийн ипотекийн загвар загварньнь зээлийн тогтвортойхөтөлбөрийн тогтвортой биш, харилцан биш, нөлөөгөөр харилцан хамааралтайөрхийн хамааралтай өр этгээдэд эрс этгээдэд нэмэгдэж зээл олгодог зээл олгодог ДНБ-ий зэрэг зэрэгньнь 35 хувь санхүүгийн орчимд санхүүгийнсалбарын хүрсэн салбарын байна. эмзэг байдлыг эмзэгНийт зээлийн байдлыг үлдэгдлийн нэмэгдүүлж нэмэгдүүлж мөчлөг мөчлөг 50 хувийг дагасан дагасан өрхийн зээлийн зээлийнбодлогозээл бодлого ньньбүрдүүлэхийн макро макро-санхүүгийн хамт -санхүүгийн хэт өндөр эрсдэлийг эрсдэлийг зээлтэй зээлдэгч нэмэгдүүлжээ нэмэгдүүлжээ нар . Үүний . Үүний дээр нэг жишээ нэг голчлон жишээ ньнь төвлөрчээ. өрхийн өрхийн өрөрөндөр Иргэдийн өндөр түвшинд түвшинд нийт хүрсэн зээлд хүрсэн явдал чанаргүй явдалюм. юм. зээлийн Сүүлийн Сүүлийн эзлэх арван хэмжээ арванжилд жилд 3.7 хувь ипотекийн ипотекийн байгаа зээлийн зээлийн ч өрхийн өр хөтөлбөрийн хөтөлбөрийн өндөр өрхийн нөлөөгөөр нөлөөгөөр түвшинд өрхийнөрөр хүрснийг эрс нэмэгдэж эрс харгалзан нэмэгдэж ДНБ -ий ДНБ 35 -ий үзвэл 35 хувь энэхүү орчимд хувьзээлийн хүрсэн байна. боломжит орчимд хүрсэн байна.Нийт зээлийн алдагдал үлдэгдлийн нь банкны Нийт зээлийн 50 ашигт үлдэгдлийн хувийг 50 өрхийн ажиллагаанд хувийг өрхийн зээл бүрдүүлэхийн нөлөөлж, санхүүгийн зээл бүрдүүлэхийн хамт хэт хамт салбарын өндөр хэт өндөр эмзэг зээлтэй зээлдэгч зээлтэй байдлыг зээлдэгчнар хурцатгаж нардээр голчлон дээр голчлон болзошгүй. төвлөрчээ 11төвлөрчээ. Иргэдийн . Иргэдийн нийт нийтзээлд зээлдчанаргүй чанаргүй зээлийн зээлийн эзлэх хэмжээ эзлэх 3.7 хэмжээ хувь 3.7 байгаа хувь ч өрхийн байгаа өрөр ч өрхийн өндөр өндөртүвшинд хүрснийг түвшинд харгалзан хүрснийг үзвэл харгалзан үзвэл энэхүү2.6 зээлийн энэхүү Зураг зээлийн боломжит боломжит алдагдал алдагдалньньбанкны банкныашигт ашигт Зураг 2.7ажиллагаанд нөлөөлж, ажиллагаанд нөлөөлж,санхүүгийн санхүүгийн салбарын салбарын эмзэг байдлыг эмзэг байдлыгхурцатгаж Уул уурхайн орлого огцом нэмэгдсэн үед болзошгүй. хурцатгаж 11 11 болзошгүй.Банкны ашигт ажиллагаа түүхий эдийн (2004-19) зээлийн өсөлтийн хэлбэлзэл эдийн үнийн мөчлөгөөс хамаарч байна Зураг Уул 2.62.6 Зураг уурхайн Уул орлого уурхайн огцом орлого нэмэгдсэн огцом нэмэгдсэн Зураг 2.72.7 Зураг Банкны ашигт Банкны ажиллагаа ашигт түүхий ажиллагаа түүхий засгийн өсөлтийн хэлбэлзэлтэй өндөр үед (2004-19) үед зээлийн (2004-19) хамааралтай байжээ өсөлтийн зээлийн хэлбэлзэл өсөлтийн хэлбэлзэл эдийн эдийнүнийн мөчлөгөөс үнийн мөчлөгөөсхамаарч байна хамаарч байна эдийн засгийн эдийн өсөлтийн засгийн хэлбэлзэлтэй өсөлтийн өндөр хэлбэлзэлтэй өндөр хамааралтай байжээ хамааралтай байжээ 35 35 Түүхий эдийн Түүхий нэгтгэсэн эдийн үнэ: үнэ: нэгтгэсэн ЗТ ЗТ 1.4 1.4 Банкуудын ашиг/алдагдал: Банкуудын БТ БТ 600 600 ашиг/алдагдал: 30 30 500 500 1.2 1.2 Зээлийнн өсөлт (стандарт Зээлийнн өсөлт (стандарт 25 25 400 400 1 1 300 300 20 20 y = 2.8422x + 8.617 y = 2.8422x + 8.617 200 200 хазайлт, %) 0.8 0.8 хазайлт, %) 0.3976 R² = R² = 0.3976 15 15 100 100 0.6 0.6 0 0 Хадгаламж банк Хадгаламж банк 10 10 0.4 0.4 -100-100 Анод банк Анод банк Капитал банк Капитал банк Зоос банк Зоос банк -200-200 5 5 0.2 0.2 -300-300 0 0 0 0 -400-400 2004.12 2005.08 2006.04 2006.12 2007.08 2008.04 2008.12 2009.08 2010.04 2010.12 2011.08 2012.04 2012.12 2013.08 2014.04 2014.12 2015.08 2016.04 2016.12 2017.08 2018.04 2018.12 2019.08 2004.12 2005.08 2006.04 2006.12 2007.08 2008.04 2008.12 2009.08 2010.04 2010.12 2011.08 2012.04 2012.12 2013.08 2014.04 2014.12 2015.08 2016.04 2016.12 2017.08 2018.04 2018.12 2019.08 0 0 2 2 4 4 6 6 8 8 10 10 -ий өсөлт ДНБДНБ (стандарт -ий өсөлт хазайлт (стандарт , %) , %) хазайлт Эх сурвалж: ҮСХ, Эх сурвалж: EIU, ҮСХ, ДХҮ EIU, ; Дэлхийн ДХҮ банкны ; Дэлхийн банкны Эх сурвалж: Монголбанк Эх сурвалж: ; Дэлхийн Монголбанк банкны ; Дэлхийн банкны Эх сурвалж: ҮСХ, EIU, ДХҮ; Дэлхийн банкны Эх сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо тооцоо мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо тооцоо II.2 Макро II.2 Макроэдийн засгийн эдийн бодлого засгийн хэлбэлзлийг бодлого бууруулах хэлбэлзлийг бус бууруулах харин бус нэмэгдүүлж харин байна нэмэгдүүлж байна II.2 Макро эдийн засгийн бодлого хэлбэлзлийг бууруулах бус харин нэмэгдүүлж Монгол байна Улсын Монгол макро Улсын эдийн макро засгийн эдийн бодлого засгийн ньнь бодлого гадаад цочролын гадаад эдийн цочролын засгийн эдийн үйл засгийн үйл ажиллагаанд ажиллагаанд учруулах учруулахнөлөөг бууруулахын нөлөөг бууруулахын оронд нэмэгдүүлжээ оронд нэмэгдүүлжээ . 12 .Макро 12 Макро эдийн эдийн засгийн засгийн Монгол өсөнөсөн Улсын нэмэгдэж макро нэмэгдэжбуйбуй эдийн тогтворгүй засгийн тогтворгүйбайдал, байдал,бодлого хэлбэлзлийгнь хэлбэлзлийг гадаад доорх доорх цочролын агуулгын агуулгын хүрээндэдийн тайлбарлав. хүрээнд засгийн тайлбарлав. үйл ажиллагаанд Үүнд : : Үүнд учруулах нөлөөг бууруулахын оронд нэмэгдүүлжээ. 12 Макро эдийн засгийн (i) (i)нэмэгдэж өсөн Монгол Монголбуй Улсынтогтворгүй Улсынэдийн байдал, засаг эдийн уул засаг хэлбэлзлийг уурхайн уул уурхайн доорх салбарыг салбарыгхэт хэтагуулгын түшиглэж түшиглэж хүрээнд байгаа тайлбарлав. ньнь байгаа түүнийг түүнийг Үүнд: түүхий эдийн түүхий эдийнүнийн хэлбэлзэлд үнийн хэлбэлзэлд өртөмтгий өртөмтгийболгожээ . Дэлхийн болгожээ . Дэлхийн түүхий эдийн түүхий эдийн захзах зээлээс (i) Монгол хараат байдал эдийн нэмэгдэх хараат байдал зээлээс Улсын нэмэгдэх тусах засаг уул гадаад тусах уурхайн орчны гадаадсалбарыгцочролд орчны цочролд илүүтэй өртөмтгий илүүтэй өртөмтгий хэт түшиглэж байгаа нь болдог. болдог. түүнийг түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлд өртөмтгий болгожээ. Дэлхийн түүхий эдийн зах зээлээс хараат байдал нэмэгдэх тусах гадаад орчны цочролд илүүтэй өртөмтгий болдог. 10 Бодит эдийн 10 Бодит засаг эдийн болон засаг санхүүгийн болон систем санхүүгийн нь хоёул систем түүхий нь хоёул эдийн түүхий үнийн эдийн савлагаанд үнийн өртөмтгий хэт хэт савлагаанд өртөмтгийбайгаагийн зэрэгцээ байгаагийн зэрэгцээ (ii) бие харилцан харилцанГэвч, биедээ бие макро нөлөөлж, биедээ эдийн мөчлөгийн нөлөөлж, засгийн далайцыг мөчлөгийн нэмэгдүүлэн далайцыг дотоод нэмэгдүүлэн бодлого гүнзгий бөгөөд гүнзгий нь өндөр бөгөөд гадаад өртөгтэй өндөр өртөгтэй цочролын хямралд хүргэдэг хямралд хүргэдэг нөлөөг байна . . байна сааруулах үүргээ гүйцэтгэж чадсангүй. Хэрэглээний хэлбэлзэл үйлдвэрлэлийн 11 Аж ахуйн 11 Аж нэгжийн хувьд нийт зээлд чанаргүй зээлийн эзлэх хувь ойролцоогоор 15 хувь байна . ахуйн нэгжийн хувьд нийт зээлд чанаргүй зээлийн эзлэх хувь ойролцоогоор 15 хувь байна . 12 Тогтворгүй, тууштай 12 Тогтворгүй, биш төсөв, мөнгөний бодлого нь Монгол Улсыг алдагдалд хосхос оруулжээ (Fatas Mihov andand 2013). тууштай биш төсөв, мөнгөний бодлого нь Монгол Улсыг алдагдалд оруулжээ (Fatas Mihov 2013). хэлбэлзлээс давж байгаа нь макро эдийн засгийн бодлого болон санхүүгийн зах зээл нь Монгол Улсын хэрэглээг тогтворжуулж чадахгүй байгааг харуулж19 байна 19 (Бүлэг 2.1-г үзнэ үү). 11 Аж ахуйн нэгжийн хувьд нийт зээлд чанаргүй зээлийн эзлэх хувь ойролцоогоор 15 хувь байна. 12 Тогтворгүй, тууштай биш төсөв, мөнгөний бодлого нь Монгол Улсыг хос алдагдалд оруулжээ (Fatas and Mihov 2013). ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 19 (ii) Гэвч, макро эдийн засгийн дотоод бодлого нь гадаад цочролын нөлөөг сааруулах Эмпирик (ii) Гэвч, макро эдийнхарахад шинжилгээнээс Монгол засгийн дотоод Улсын бодлого гадаад засгийн ньэдийн цочролын хэлбэлзлийн гол нөлөөг сааруулах үүргээ гүйцэтгэж чадсангүй. Хэрэглээний хэлбэлзэл нь үйлдвэрлэлийн хэлбэлзлээс үүргээ шалтгаанаар гүйцэтгэж нэгдүгээрт чадсангүй гадаад . шок,Хэрэглээний хоёрдугаартхэлбэлзэл нь бодлогын үйлдвэрлэлийн хэрэгжилт хэлбэлзлээс орж байна. давж байгаа нь макро эдийн засгийн бодлого болон санхүүгийн зах зээл нь Монгол давж байгаа нь макро эдийн засгийн бодлого болон санхүүгийн зах зээл нь Монгол Улсын хэрэглээг тогтворжуулж чадахгүй байгааг харуулж байна (Бүлэг 2.1-г үзнэ үү). Уул уурхайн салбараас Улсын хэрэглээг хамаарах тогтворжуулж Зураг 2.8 чадахгүй байгааг харуулж байна (Бүлэг 2.1-г үзнэ үү). хамаарал Эмпирикөсөн нэмэгдэж,шинжилгээнээс түүхийхарахадГадаад Зурагшок болон бодлогын хэрэгжилт 2.8 Гадаад шок болон бодлогын хэрэгжилт эдүүдийг Эмпирикцөөн Монгол улс Улсынруу экспортолж шинжилгээнээс эдийн харахад засгийн эдийн засгийн хэлбэлзлийн дийлэнхийг Зураг эдийн засгийн хэлбэлзлийн дийлэнхийг 2.8 Гадаад шок тайлбарлаж байна болон бодлогын хэрэгжилт байгаагийн зэрэгцээ Монгол хэлбэлзлийн Улсын экспортын гол эдийн зах эдийн шалтгаанаар засгийн тайлбарлаж засгийн байна хэлбэлзлийн дийлэнхийг нэгдүгээрт зээл хэлбэлзлийн нь улам гадаад шалтгаанаар гол хумигдаж шок байгаа, хоёрдугаарт нь тайлбарлаж байна бодлогын нэгдүгээрт гадаад хэрэгжилт орж байна. Уул хоёрдугаарт шок, хэлбэлзлийг макро эдийн засгийн 100% 30% 100% уурхайн салбараас хамаарах хамаарал бодлогын тайлбарлах гол хэрэгжилт хүчин оржболж зүйл байна . Уул байна. 11% 1% 6% 30% 100% өсөн нэмэгдэж, түүхий эдүүдийг цөөн100% 50% 20% 6% уурхайн салбараас Бидний шинжилгээгээр хамаарах улс руу экспортолж хамаарал үйлдвэрлэлийн байгаагийн зэрэгцээ 21% 11% 1% 6% 5% өсөн нэмэгдэж, тайлбарлах хэлбэлзлийг экспортын түүхий зах хоёрэдүүдийг зээл ньдахьулам цөөн чухал хумигдаж 50% 0% 20% 6% 21% руу экспортолж улсзүйл нь байгаагийн зэрэгцээ ГШХО Ханш Түүхий эдийн үнэ нийлүүлэлт хүчин зүйл ДНБ-ий нийт Хятадын ДНБ-ий Төсвийн зардал Нийлүүлэлтийн Мөнгөний хүчин нь бодлого байгаа (төсөв, макро эдийнмөнгө,засгийн хэлбэлзэл хүчин зүйл 5% экспортын зээл тайлбарлах захзүйл нь улам хумигдаж өсөлт 0% ханш)-ын хэлбэлзлийг хүчин байхаар гол хүчин байна. 13 зүйл ГШХО Ханш Түүхий эдийн үнэ нийлүүлэлт зүйл ДНБ-ий нийт Хятадын ДНБ-ий Төсвийн зардал Нийлүүлэлтийн Мөнгөний байгаа болж энэ макро нь засгийн эдийн шинжилгээгээр хэлбэлзэл нь Бидний байна. Бусад хүчин зүйл Тухайлбал, үйлдвэрлэлийн Бусад хүчин өсөлт үйлдвэрлэлийн хэлбэлзлийг хэлбэлзлийг тайлбарлах гол20 хүчин тайлбарлах зүйл Эх сурвалж: Монголбанк; Батсуурь нар (2020) хэлбэлзлийн хоёр ойролцоогоор дахь чухал хүчин зүйл хувийг нь бодлого Эх Тэмдэглэл: хувьсагчид нар Тайлбарлагч Батсуурь (2020) ДНБ-ий нь Хятадын болж байна. Бидний шинжилгээгээр сурвалж: Монголбанк; тайлбарлаж байна. (төсөв, Харин мөнгө, үйлдвэрлэлийн ханш )-ын хүчин зүйл өсөлт, зэс Тэмдэглэл: , нүүрс, газрын Тайлбарлагч тосны нь хувьсагчид үнэ , бодит ДНБ- Хятадын ДНБ, үйлдвэрлэлийн хэлбэлзлийг тайлбарлах Эх хэрэглээний сурвалж: ий өсөлт, үнийн Монголбанк зэс, нүүрс, индекс ; ; ГШХО Батсуурь газрын нар тосны (ДНБ -ий (2020) үнэ, %), төсвийн бодит ДНБ, 50 орчим хэлбэлзлийнбайхаар байна хувийг ГШХО-ын . 13 Тухайлбал, энэ нь зардал Тайлбарлагч (ДНБ M2 хувьсагчид мөнгө -ий %);индекс; ; зээлийн үлдэгдэл ; ханш болно хоёр дахь чухал хүчин зүйл нь бодлого Тэмдэглэл: хэрэглээний үнийн ГШХО нь Хятадын (ДНБ-ий %), ДНБ -ий төсвийн урсгал, түүхий эдийн үнэ (голчлон зэсийн үйлдвэрлэлийн хэлбэлзлийн зардал өсөлт , зэс(ДНБ-ий , нүүрс, %);газрын M2 мөнгө; зээлийн тосны үнэүлдэгдэл; , бодит ханш ДНБ, (төсөв, мөнгө, ойролцоогоор ханш)- ын хүчин 20 хувийг зүйл байна. тайлбарлаж болноХарин индекс; ГШХО хэлбэлзлийн үйлдвэрлэлийн 50 орчим Хятадын үнэ),байхаар ДНБ байна . 13зэрэг гадаад Тухайлбал, хүчин энэ нь хэрэглээний үнийн (ДНБ-ий %), төсвийн хувийг ГШХО-ын урсгал, түүхий эдийн үнэ (голчлон зардал (ДНБ-ий %); M2 мөнгө зэсийн үнэ;)зээлийн , Хятадын үлдэгдэл ДНБ; ханш зэрэг болно гадаад зүйлс тайлбарлаж үйлдвэрлэлийн байна. Энэхүү эмпирик хэлбэлзлийн дүгнэлтэд үндэслэн дараагийн хүчин зүйлс тайлбарлаж байна. Энэхүү эмпирик дүгнэлтэд үндэслэн дараагийн хэсэгт гадаад хэсэгт гадаад болон бодлогын ойролцоогоор болон хүчин 20 хувийг бодлогын зүйлсийн суурь шалтгааныг тайлбарлаж хүчин зүйлсийн байна. Харинавч суурь шалтгааныг авч үзлээ(зураг үзлээ үйлдвэрлэлийн 2.8). (зурагхэлбэлзлийн 2.8). 50 орчим хувийг ГШХО-ын урсгал, түүхий эдийн үнэ (голчлон зэсийн үнэ), Хятадын ДНБ зэрэг гадаад II.2.1 Макро хүчин II.2.1 зүйлс Макро эдийн эдийн засгийн тайлбарлаж засгийн байна тогтворгүй тогтворгүй . Энэхүү эмпирик байдлын байдлын гол дүгнэлтэд шалтгаан гол шалтгаан үндэслэн нь уурхайн уул нь дараагийн уул салбараас уурхайн хэсэгт гадаад салбараас хамаарах хамаарах болон бодлогын хамаарал хамаарал хүчин хэт зүйлсийнөндөр хэт байгаа өндөр суурь явдал байгаа шалтгааныгюм явдал үзлээюм авч (зураг 2.8). Зураг 2.9 Монгол Улсын баялгийн өгөөж ижил уурхайн Уул II.2.1 Уул салбарын Макро уурхайн салбарын эдийн засгийн эдийнэдийн засаг засаг дахь тогтворгүй байдлынач 2.9 Зураг төстэй гол орнуудаас нь шалтгаан өндөруулбайна уурхайн салбараас дахь ач холбогдол холбогдол 2000 2000 оны оны дунд дунд үеэс үеэс нэмэгдэж 50 Уул уурхайн салбарын ач хамаарах хамаарал уламжлалт хэтаж мал өндөр ахуйн байгаа явдал юм Улсын баялгийн Монгол Mонгол өгөөж ижил төстэй ахуйн давсан аж салбараас холбогдол нэмэгдэж буй он нэмэгдэж уламжлалт мал орнуудаас 40 өндөр Ижил төстэй орнууд жилүүд байна юм. Уул уурхайн гол нөөц (нүүрсний орд, Зураг 2.9 Монгол ЖишигУлсын орнууд баялгийн өгөөж ижил салбараас давсан Уул уурхайн юм. салбарын Уул хүдэрэдийн уурхайн гол засаг дахь ач уул 30 төстэй орнуудаас өндөр байна (ДНБ-ий хувиар) алт-зэсийн )-ийг илрүүлсний дараа (нүүрсний нөөцхолбогдол уурхайн орд, 2000 оныалт-зэсийн салбарындунд үеэсач хүдэр)- нэмэгдэж эрс 50 20 Mонгол холбогдол Уул уурхайн салбарын ач илрүүлсний ийг уламжлалт мал дараа аж 14ахуйн уул уурхайн салбараас давсан нэмэгдсэн. Эдийн засгийн бүтцийн хувьд 40 10 Ижил төстэй орнууд холбогдол жилүүд нэмэгдэж буй он салбарын юм. Уулач холбогдол уурхайн төстэй жишиг голулс эрс нөөц нэмэгдсэн. (нүүрсний орнуудтай орд, харьцуулахад 14 0 Жишиг орнууд 30 2004 )-ийг хойшхи оноос хугацаанд Монгол (ДНБ-ий хувиар) Эдийналт-засгийн зэсийн бүтцийн хүдэр хувьд илрүүлсний төстэй дараа уул 2016 1998 2010 2012 2014 1990 1992 1994 1996 2000 2006 2008 2002 2004 жишигуурхайн Улсын салбарын улс орнуудтай ДНБ - д эзлэх байгалийн ач холбогдол харьцуулахад баялгийн 2004 эрс 20 Эх сурвалж: ҮСХ, СЯ, Монголбанк; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо оноос хойшхи. хугацаанд нэмэгдсэн 14 Эдийн засгийн Монголбүтцийн Улсын хувьд 10 ДНБ-дтөстэй жишиг эзлэх улс орнуудтай байгалийн баялгийнхарьцуулахад рент 0 13 Үйлдвэрлэлийн хэлбэлзлийг тайлбарлах хүчин зүйлсийг тодорхойлохдоо Бейсийн вектор авторегресс (BVAR) вариацийн 2004 оноос хамгийн буюу өгөөж задаргааг хойшхиөндөр хугацаанд түвшин Монгол буюу 2012 2014 2016 1998 2010 1990 1992 1994 1996 2000 2004 2006 2008 2002 ашиглав . Бодлогын хүчин зүйлийг төсвийн зардал, М2 мөнгө, нэрлэсэн ханшийн нийлмэл нөлөөгөөр тооцов. Улсын ДНБ-ий 30 ДНБорчим-д эзлэх хүвьд байгалийн хүрсэн байна баялгийн Эх сурвалж: ҮСХ, СЯ, Монголбанк; Дэлхийн банкны 14 Эрдэнэт үйлдвэр 1974 онд ашиглалтад орж, нэлээд хугацаанд дэлхийн томоохон зэсийн уурхайн нэгд тооцогдож байв. Эх сурвалж: ҮСХ, СЯ, тооцоо мэргэжилтнүүдийн Монголбанк; Дэлхийн банкны (зураг 2.9).15 мэргэжилтнүүдийн тооцоо 20 Үйлдвэрлэлийн Уул уурхайн 13 хэлбэлзлийг тайлбарлах салбараас хүчин зүйлсийг хамаарах хэт тодорхойлохдоо хамаарал Бейсийн вектор авторегресс хэрэглээний нь үйлдвэрлэл, (BVAR) вариацийн задаргааг ашиглав. Бодлогын хүчин зүйлийг төсвийн зардал, М2 мөнгө, нэрлэсэн ханшийн нийлмэл нөлөөгөөр тооцов. хэлбэлзлийг нэмэгдүүлж 14 Эрдэнэт үйлдвэр байна. 1974 онд ашиглалтад орж,Монгол Улсын нэлээд хугацаанд өсөлтийн дэлхийн хэлбэлзэл томоохон зэсийн нь тооцогдож уурхайн нэгд түүхий байв эдийн . үнийн хэлбэлзэлтэй холбоотой (зураг 2.10). Цочролын нөлөөг бууруулахад чиглэсэн 20 макро эдийн засгийн бодлогыг тууштай хэрэгжүүлээгүйн улмаас түүхий эдийн экспортоос 13 Үйлдвэрлэлийн хэлбэлзлийг тайлбарлах хүчин зүйлсийг тодорхойлохдоо Бейсийн вектор авторегресс (BVAR) вариацийн задаргааг ашиглав. Бодлогын хүчин зүйлийг төсвийн зардал, М2 мөнгө, нэрлэсэн ханшийн нийлмэл нөлөөгөөр тооцов. 14 Эрдэнэт үйлдвэр 1974 онд ашиглалтад орж, нэлээд хугацаанд дэлхийн томоохон зэсийн уурхайн нэгд тооцогдож байв. 15 Байгалийн баялгийн өгөөжийг түүхий эдийн нэгжийн үнэ болон түүнийг боловсруулах дундаж зардал хоорондын зөрүүгээр тооцов. Ингэхдээ түүхий эд тус бүрийн хувьд дэлхийн зах зээл дэх нэгжийн үнээс түүнийг олборлох зардал (хөрөнгө оруулалтын ердийн өгөөжийг оролцуулан)-ыг хасаад, тухайн түүхий эдийг олборлох хэмжээгээр үржүүлэн тооцов. 20 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 буюубуюу рент рент өгөөж өгөөж хамгийн хамгийн өндөр өндөр түвшин түвшин буюубуюу ДНБ-ДНБ -ий ий 30 30 орчим орчим хүвьд хүвьд хүрсэн хүрсэн байна байна (зураг (зураг 2.9). 2.9). 15 15 Уул уурхайн салбараас хамаарах хэт Уул уурхайн салбараас хамаарах хэт хамаарал нь үйлдвэрлэл, хэрэглээний хэлбэлзлийг хамаарал нь үйлдвэрлэл, хэрэглээний хэлбэлзлийг хэт хамааралтай эдийн засаг нь түүхий эдийн үнийн цочролд өртөх, гадаад тэнцвэр нэмэгдүүлж нэмэгдүүлж байна. байна. Монгол Монгол УлсынУлсын өсөлтийн өсөлтийн хэлбэлзэл хэлбэлзэл нь нь түүхий түүхий эдийнэдийн үнийнүнийн хэлбэлзэлтэй хэлбэлзэлтэй алдагдах, макро эдийн засгийн тогтвортой байдал алдагдахад хүрчээ. Хэрэглээний холбоотой (зураг 2.10). Цочролын нөлөөг бууруулахад чиглэсэн холбоотой (зураг 2.10). Цочролын нөлөөг бууруулахад чиглэсэн макро эдийн засгийн макро эдийн засгийн бодит өсөлт болон түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл хоорондын эерэг хамаарлыг зураг бодлогыг бодлогыг тууштай хэрэгжүүлээгүйн улмаас түүхий эдийн экспортоос хэт хамааралтай эдийн 2.11-т мөн тууштай харуулав.хэрэгжүүлээгүйн Тодорхой бус улмаас түүхий байдал эдийн давамгайлсанэкспортоос хэт хамааралтай орчинд компаний эдийн зарцуулалт, засаг нь түүхий эдийн үнийн цочролд өртөх, гадаад тэнцвэр алдагдах, макро засаг нь түүхий эдийн үнийн цочролд өртөх, гадаад тэнцвэр алдагдах, макро эдийн засгийн эдийн засгийн хөрөнгө оруулалтын шийдвэр доголддог тул нийт хэрэглээний хэлбэлзэл нь нийгмийн тогтвортой тогтвортой байдалбайдал алдагдахад алдагдахад хүрчээ. хүрчээ. Хэрэглээний Хэрэглээний бодит бодит өсөлтөсөлт болон болон түүхий түүхий эдийн эдийн үнийнүнийн гарзыг төлөөлж цэвэр хэлбэлзэл хоорондын болно эерэг гэж дүгнэдэг хамаарлыг байна зураг 2.11 - (Loayza т мөн et al. 2007). харуулав. Тодорхой 16 Иймд бус Монгол байдал хэлбэлзэл хоорондын эерэг хамаарлыг зураг 2.11-т мөн харуулав. Тодорхой бус байдал макро эдийн Улсындавамгайлсан засгийн орчинд бодлогын компаний зохицуулалтыг зарцуулалт, хөрөнгө сайжруулах оруулалтын шийдвэр нь нийгэмд доголддог эерэг давамгайлсан орчинд компаний зарцуулалт, хөрөнгө оруулалтын шийдвэр доголддог тул тул үзүүлнэ. нөлөө нийт хэрэглээний хэлбэлзэл нь нийгмийн цэвэр гарзыг төлөөлж болно гэж дүгнэдэг байна нийт хэрэглээний хэлбэлзэл нь нийгмийн цэвэр гарзыг төлөөлж болно гэж дүгнэдэг байна Зураг et al.et (Loayza (Loayza 2.10 al. 2007). 2007). 16 Иймд Монгол Улсын макро эдийн засгийн бодлогын зохицуулалтыг 16 Иймд Монгол Улсын макро эдийн Зураг 2.11засгийн бодлогын зохицуулалтыг сайжруулах сайжруулах нь нийгэмд нь нийгэмд эерэгэерэг нөлөөнөлөө үзүүлнэ үзүүлнэ. . Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтийн …Монгол Улсын хэрэглээний өсөлт нь хэлбэлзэл түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлтэй түүхий ЗурагЗураг 2.10 2.10 Монгол Монгол УлсынУлсын эдийнэдийн засгийн засгийн Зураг 2.11 эдийн Зураг 2.11 … үнийн хэлбэлзэлтэй …Монгол Монгол Улсын Улсын мөн өсөлт хэрэглээний хэрэглээний өсөлт шууд холбоотой … өсөлтийн хэлбэлзэл түүхий эдийн үнийн эерэг хамааралтай байна нь түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлтэй мөн өсөлтийн хэлбэлзэл түүхий эдийн үнийн нь түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлтэй мөн шуудшууд хэлбэлзэлтэй хэлбэлзэлтэй … … холбоотой холбоотой эерэгэерэг хамааралтай хамааралтай байнабайна 9 9 12 12 8 8 ДНБ-ий өсөлт (стандарт хазайлт, %) ДНБ-ий өсөлт (стандарт хазайлт, %) y= 2.9124+ 2.9124 +0.191x Хэрэглээний бодит өсөлт (стандларт 10 y = 0.191x Хэрэглээний бодит өсөлт (стандларт 7 7 10 R² = 0.1328 R² = 0.1328 6 6 8 8 5 5 6 6 хазайлт, %) 4 хазайлт, %) 4 + 0.8258+ 0.8258 y = 0.1775x y = 0.1775x 3 3 4 R² = 0.3498 R² = 0.3498 4 2 2 2 2 1 1 0 0 0 0 0 0 5 5 10 10 15 15 20 20 0 0 5 5 10 10 15 15 20 20 Түүхий Түүхий эдийн эдийн үнийн үнийн өсөлт өсөлт ( (Метал, Метал, эрдсийн эрдсийн үнийн үнийн Түүхий Түүхий эдийн эдийн үнийн үнийн өсөлт өсөлт (Метал, (Метал, эрдсийнэрдсийн үнийн стандарт үнийн стандарт стандарт хазайлт,хазайлт, стандарт %) %) хазайлт,хазайлт, %) %) Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ ҮСХ, СЯ СЯ, Монголбанк , , Монголбанк ; Дэлхийн ; Дэлхийн банкны банкны Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ ҮСХ, СЯ СЯ, Монголбанк , , Монголбанк ; Дэлхийн ; Дэлхийн банкны банкны Эх сурвалж: тооцоо Дэлхийн банкны ҮСХ, СЯ, Монголбанк; мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: ҮСХ, СЯ, мэргэжилтнүүдийн Монголбанк; Дэлхийн банкны тооцоо мэргэжилтнүүдийн тооцоо мэргэжилтнүүдийн тооцоо мэргэжилтнүүдийн Тэмдэглэл: тооцоо хазайлт нь 1998-2019 онуудын мэргэжилтнүүдийн Стандарт Тэмдэглэл: Стандарттооцоо хазайлт 1998-онуудын нь-2019 2019 онуудын Тэмдэглэл: Стандарт хазайлт нь 1998-2019 онуудын Тэмдэглэл: Стандарт хазайлт нь 1998 Тэмдэглэл: Стандарт гурван жилийн хазайлт гулсмал нь 1998-2019 дундаж Тэмдэглэл: гурван Стандарт жилийн гулсмал дундаж нь 1998-2019 онуудын хазайлт гурван жилийн гулсмал дундаж гурван жилийн гулсмал дундаж онуудын гурван жилийн гулсмал дундаж гурван жилийн гулсмал дундаж II.2.2II.2.2 Макро Макро эдийнэдийн засгийн засгийн бодлого бодлого нь эдийн нь эдийн засгийн засгийн хэлбэлзлийг хэлбэлзлийг бууруулах бууруулах бус бус даамжруулж даамжруулж байна байна II.2.2 Макро эдийн засгийн бодлого нь эдийн засгийн хэлбэлзлийг бууруулах бус даамжруулж Монгол Монгол Улсынбайна Улсын үйлдвэрлэлтэй үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад харьцуулахад хэрэглээ хэрэглээ ихээр ихээр хэлбэлзэж хэлбэлзэж байгаа байгаа нь хэрэглээг нь хэрэглээг тогтворжуулах тогтворжуулах чиглэлд макро эдийн засгийн бодлого, санхүүгийн зах зээл үр дүнгүй Монгол Улсын чиглэлд макро эдийн үйлдвэрлэлтэй засгийн бодлого харьцуулахад , санхүүгийн хэрэглээ ихээрзах зээл үр дүнгүй хэлбэлзэж байгаа нь байсныг харуулж байна. Улмаар уул уурхайн салбартай харьцуулахад уул уурхайн бус байсныг харуулж байна. Улмаар уул уурхайн салбартай харьцуулахад уул уурхайн хэрэглээг тогтворжуулах чиглэлд макро эдийн засгийн бодлого, санхүүгийн бус зах зээл үр15дүнгүй байсныг 15 Байгалийн баялгийн харуулж өгөөжийг байна. Улмаар уул уурхайн салбартай харьцуулахад уул Байгалийн баялгийн өгөөжийг эдийн эдийн түүхийтүүхий нэгжийн нэгжийн үнэ болон үнэ болон түүнийгтүүнийг боловсруулах боловсруулах дундаждундаж зардалзардал хоорондын хоорондын уурхайн бус зөрүүгээр салбарын тооцов . үйлдвэрлэл Ингэхдээ түүхий эд тус илүү бүрийн хэлбэлзэлтэй хувьд дэлхийн зах байгаа зээл дэх нь нэгжийнгадаад үнээс цочролын түүнийг зөрүүгээр тооцов. Ингэхдээ түүхий эд тус бүрийн хувьд дэлхийн зах зээл дэх нэгжийн үнээс түүнийг олборлох зардал олборлох нөлөөг зардал (хөрөнгө оруулалтын ердийн өгөөжийг оролцуулан )-ыг хасаад, тухайн түүхий эдийг олборлох хэмжээгээр үржүүлэн тооцов. даамжруулж (хөрөнгө байж оруулалтын болзошгүй ердийн өгөөжийг гэсэн оролцуулан таамгийг )- ыг хасаад, мөн тухайн бататгаж түүхий байна. эдийг олборлох хэмжээгээр үржүүлэн тооцов. 16 Уул уурхайн салбарт ГШХО төвлөрч макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал нэмэгдэх нэг шалтгаан болсон. Үүнийг ДНБ- 16Уул уурхайн салбарт ГШХО төвлөрч макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал нэмэгдэх нэг шалтгаан болсон. Үүнийг ДНБ- ий бодит ий бодит өсөлтийн өсөлтийн хэлбэлзэл хэлбэлзэл болон болон ГШХО-ГШХО -ын хэлбэлзэл ын хэлбэлзэл эерэг эерэг хоорондын хоорондын хамаарлаас хамаарлаас харж . харж болно болно . Жишиг Жишиг орнуудтай орнуудтай Төсөв, мөнгө, харьцуулахад харьцуулахад ханшийн МонголМонгол УлсынУлсынбодлого эдийн засагт засагт эдийн дээрх дээрх хамаарал хамаарал 2010 оноос 2010 оноос хойш тодорхой хойш тодорхой ажиглагдаж, ажиглагдаж, уул уурхайн уул уурхайн салбарсалбар давамгайлж давамгайлж эхэлжээ эхэлжээ . . Макро эдийн засгийн бодлого тогтворгүй байдлыг бууруулахын оронд даамжруулж 21 21 иржээ. Төсөв, мөнгө, гадаад секторын бодлого нь ерөнхийдөө эдийн засгийн мөчлөгт мэдрэмтгий бус байгааг зураг 2.12-т харуулав. Мөчлөгийн оргил, уналтын жилүүдэд макро эдийн засгийн бодлого ерөнхийдөө нэг чиглэлд, бараг л ижил далайцтай хөдөлж байжээ.17 16 Уул уурхайн салбарт ГШХО төвлөрч макро эдийн засгийн тогтворгүй байдал нэмэгдэх нэг шалтгаан болсон. Үүнийг ДНБ-ий бодит өсөлтийн хэлбэлзэл болон ГШХО-ын хэлбэлзэл хоорондын эерэг хамаарлаас харж болно. Жишиг орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын эдийн засагт дээрх хамаарал 2010 оноос хойш тодорхой ажиглагдаж, уул уурхайн салбар давамгайлж эхэлжээ. 17 Хөгжиж буй улс орнуудад макро эдийн засгийн бодлого ерөнхийдөө мөчлөг дагасан байдаг. Иймээс эдийн засгийн уналтын үед зээлийн хүүг нэмэгдүүлэх, засгийн газрын зардлыг бууруулах арга хэмжээ авдаг (Kaminsky, Reinhart, and Végh 2005). ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 21 Төсөв, мөнгө, ханшийн бодлого Макро эдийн засгийн бодлого тогтворгүй байдлыг бууруулахын оронд даамжруулж иржээ. Төсөв, мөнгө, гадаад секторын бодлого нь ерөнхийдөө эдийн засгийн мөчлөгт Монгол Улсын мэдрэмтгий бустөсвийн бодлого байгааг зураг 2.12-эдийн засгийн т харуулав. мөчлөгт Мөчлөгийн мэдрэмтгий оргил, байжээ. макро уналтын жилүүдэд Эдийн засгийн уналтын үеэр төсвийн зардал өсч, төсвийн орлого буурахтай давхцсанаар эдийн засгийн бодлого ерөнхийдөө нэг чиглэлд, бараг л ижил далайцтай хөдөлж байжээ.17 төсвийн тэнцэл муудаж байсныг зураг 2.12 харуулж байна. Сонирхолтой нь эдийн Монгол засгийн Улсын оргил төсвийн үетэй бодлого уналтын харьцуулахад эдийн засгийн мөчлөгт үеэр улсын мэдрэмтгий өр мөн байжээ. байжээ илүүтэй нэмэгдэж Эдийн засгийн уналтын (харгалзан ДНБ-ий 57 төсвийн үеэр хувь). өсч, төсвийн орлогын буурахтай давхцсанаар төсвийн хувь, 61зардал тэнцэл муудаж байсныг зураг 2.12 харуулж байна. Сонирхолтой нь эдийн засгийн оргил үетэй Зураг харьцуулахад уналтын үеэр улсын өр мөн илүүтэй нэмэгдэж байжээ (харгалзан ДНБ- 2.12 хувь, 61 ий 57 эдийн Макро хувь). засгийн бодлого мөчлөг дагасан шинжтэй байна Зураг 2.12 Макро эдийн засгийн бодлого мөчлөг дагасан шинжтэй байна Панел A Панел B Панел C Мөнгөний бодлого (хувь) Төсвийн бодлого (ДНБ-ий хувиар) Гадаад сектор (хувь) Оргил Уналт Оргил Уналт 70 Оргил Уналт 15 40 60 10 30 5 50 0 20 -5 40 10 -10 30 -15 0 20 -20 10 0 -10 Эх сурвалж: Монголбанк, СЯ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Эх сурвалж: Монголбанк, СЯ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо : Түүхий ТэмдэглэлТүүхий Тэмдэглэл: эдийн эдийн үнийн үнийн хөдөлгөөнд хөдөлгөөнд суурилан суурилан мөчлөгийн мөчлөгийн уналт, уналт, оргилыг оргилыг тодорхойлов тодорхойлов. . Оргил жилүүд: 2004– Оргил 08, 2010 жилүүд: –12, 2017 2004–08, –19. Уналтын 2010–12, жилүүд 2017–19. : 2009, Уналтын 2013–16 жилүүд: 2009, 2013–16 Мөнгөний бодлого нь ерөнхийдөө эдийн засгийн мөчлөгт мэдрэмтгий биш байв. Эдийн засгийн мөчлөгийн Мөнгөний бодлого нь эсхүл оргил уналтаас үл ерөнхийдөө шалтгаалан эдийн засгийн сонгосон мөчлөгтбүхий л үзүүлэлтүүдбиш мэдрэмтгий нэг чиглэлд байв. өөрчлөгдөж Эдийн засгийн байгааг мөчлөгийн зураг 2.12-эсхүл оргил оос харж болно. үл уналтаас Гэвч, эдийн засгийн шалтгаалан сонгосонмөчлөгийн бүхий л ялгаатай үзүүлэлтүүдүед нэг далайц нь мөн чиглэлд ялгаатай байгааг өөрчлөгдөж байна. Жишээлбэл, зураг 2.12-оос эдийн харж засгийн болно.уналтын Гэвч, эдийн үед өсөлт дундажаар зээлийнмөчлөгийн засгийн ялгаатай үед байсан 14 хувь далайцбол нь оргил үед 34 хувь мөн ялгаатай байна байна. . Ханшийн бодлого Жишээлбэл, эдийн эдийн мөчлөгт засгийн уналтын мэдрэмтгий үед зээлийн боловч өсөлт гадаад валютын дундажаар 14нөөц хувь буурахаас байсан сэргийлэхүйц бол оргил үед хэмжээнд 34 хувь далайцтай биш байна. Ханш сулрах дарамтыг голчлон зөөлрүүлэх байна. Ханшийн бодлого эдийн засгийн мөчлөгт мэдрэмтгий боловч гадаад валютын үүднээс төв банк гадаад валютын нөөц зах зээлд буурахаас оролцож байна сэргийлэхүйц . Тухайлбал, хэмжээнд мөчлөгийн далайцтай биш уналтын байна. үед Ханш төгрөг сулрах13 хувь, оргил дарамтыг үед дөнгөж голчлон тус тус суларчээ. 2 хувиар үүднээс зөөлрүүлэх төв банк Эдийн гадаадзасгийн уналтын валютын зах үед зээлдтөв оролцож банкнаас гадаадбайна. валютын нөөцийг Тухайлбал, мөчлөгийн ашиглан уналтын их хэмжээний үед төгрөг интервенци 13 хувь, оргил хийгээгүй бол ханш үед дөнгөж илүү тус 2 хувиар хүчтэй тус суларчээ. Эдийн засгийн уналтын үед төв банкнаас гадаад валютын нөөцийг ашиглан их хэмжээний интервенци хийгээгүй бол ханш илүү хүчтэй сулрахаар байжээ (зураг 2.12).18 17 Хөгжиж буй улс орнуудад макро эдийн засгийн бодлого ерөнхийдөө мөчлөг дагасан байдаг. Иймээс эдийн засгийн уналтын гадаад Улсын өр үед зээлийн өндөр хүүг хэмжээнд нэмэгдүүлэх, хүрч, засгийн газрын ханшийн зардлыг хэлбэлзэлд бууруулах уул арга хэмжээ авдаг уурхайн (Kaminsky, экспортын Reinhart, and Végh мэдрэмж харьцангуй сул зэргээс шалтгаалан төв банк ханшийн хэлбэлзлийг хязгаарлахыг 2005). эрмэлзэж болно. Гэвч төгрөгийн ханш сулрахаас “айх”, улмаар гадаад валютын нөөцийг 22 ашиглах нь эргээд гадаад орчны дарамт хуримтлагдах, улмаар ханшинд огцом, томоохон тохиргоо хийгдэхэд хүргэж болзошгүй. Үүнтэй ижил үйл явц хамгийн сүүлд 2016 онд болсон байдаг (Gopinath 2019-ыг үзнэ үү). Төсөв, мөнгө, ханшийн бодлого хамтдаа мөчлөг дагасан шинж чанартай байгаа нь хэрэглээний өндөр хэлбэлзлийг тогтворжуулж чадахгүй байна. Эдийн засгийн уналт, оргилын үед макро эдийн засгийн бодлогын хүчин зүйлс нь үйлдвэрлэлийн хэлбэлзэлтэй эерэг хамааралтай байсныг зураг 2.13 харуулна. Энэхүү эерэг хамаарал нь макро эдийн засгийн бодлого мөчлөг дагасан болохыг илтгэж байна. Түүнчлэн макро эдийн засгийн 18 Төв банкны тухай хуулийн дагуу төгрөгийн ханшийг тогтвортой байлгах нь төв банкны нэр хүндийг өргөх, нийгмийн тайван байдлыг хадгалахад чухал ач холбогдолтой гэж үздэг бөгөөд энэ ч шалтгаанаар улс төрийн шүүмжлэлд байнга өртөж иржээ. 22 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 улмаар улмаар ханшинд ханшинд огцом, огцом, томоохон томоохон тохиргоо тохиргоо хийгдэхэд хийгдэхэд хүргэж хүргэж болзошгүй. болзошгүй. Үүнтэй Үүнтэй ижил үйл үйл ижил хамгийн явц явц сүүлд хамгийн 2016 сүүлд онд онд 2016 болсон болсон байдаг (Gopinath байдаг 2019- (Gopinath ыг үзнэ 2019- үү). үү). ыг үзнэ Төсөв, Төсөв, мөнгө,мөнгө,ханшийн ханшийн бодлого бодлого хамтдаа хамтдаа мөчлөг мөчлөг дагасан дагасан шинж шинж чанартай чанартай байгаа байгаа нь нь хэрэглээний хэрэглээний өндөрөндөр хэлбэлзлийг хэлбэлзлийг тогтворжуулж тогтворжуулж чадахгүй чадахгүй бодлогын хүчин зүйлс болон гадаад цочрол хооронд эерэг хамаарал байгаа нь байна. байна. ЭдийнЭдийн засгийн засгийн уналт, уналт, мөн л оргилын дээрх оргилын үед үед дүгнэлтийг макромакроэдийн бататгаж, засгийн эдийн бодлогын засгийн бодлогын хүчинхүчин бодлогын хүчин зүйл зүйлсзүйлс ньцочролыг гадаад нь үйлдвэрлэлийн үйлдвэрлэлийн хэлбэлзэлтэй даамжруулдаг хэлбэлзэлтэй болохыг эерэг илтгэжэерэг хамааралтай хамааралтай байна (зураг байсныг байсныг 2.14). 19зураг 2.132.13 зураг Хэрэглээний харуулна. харуулна. Энэхүү Энэхүү хэлбэлзлийн эерэгэерэг хувьд чхамаарал хамаарал нь макро мөн ижил ньдүгнэлтэд макро эдийн эдийн хүрч засгийн засгийн бодлого бодлого мөчлөгмөчлөг дагасан дагасан болохыг болохыг илтгэж илтгэж байна. байна. болох юм. Эдийн засгийн бодлогын мөчлөг дагасан шинж чанар нь богино хугацаандТүүнчлэн макро Түүнчлэн эдийн макро засгийн эдийн засгийн бодлогын бодлогын хүчин зүйлс хүчин өсөлтийг дэмжих болон ч,зүйлс гадаад болон хэлбэлзлийг цочрол гадаад хооронд цочрол нэмэгдүүлдэг хооронд эерэг тул эерэг хамаарал урт хамаарал байгаа хугацааны байгаа нь мөн нь мөн тогтвортойл дээрх л дээрх өсөлтөд дүгнэлтийг дүгнэлтийг бататгаж бататгаж , бодлогын , бодлогынхүчин зүйл хүчин зүйл гадаад гадаад цочролыг цочролыг даамжруулдаг даамжруулдаг болохыг болохыг илтгэж илтгэж саад учруулж байна. Байгалийн баялагтай улс орнуудын адил Монгол Улс нь макро байна байна (зураг 2.14). (зураг 19 Хэрэглээний 2.14). 19 Хэрэглээний хэлбэлзлийн хэлбэлзлийн хувьд ч мөн хувьд ч мөн ижил дүгнэлтэд ижил хүрчхүрч дүгнэлтэд болох болох юм. юм. эдийн засгийг Эдийн засгийн Эдийн засгийнтогтворжуулах бодлогын бодлогын мөчлөг мөчлөг зорилгоор дагасан дагасан шинж төсөв, шинж чанар мөнгөний нь богино чанар нь богино хугацаанд бодлогын хугацаанд институци өсөлтийг өсөлтийг дэмжих болох дэмжих төсвийн дүрэм, нэмэгдүүлдэг ч, хэлбэлзлийг ч, хэлбэлзлийг тогтворжуулалтын нэмэгдүүлдэг уртсан, тул тул урт хугацааны төсвийн хугацааны хариуцлагатай тогтвортой тогтвортойөсөлтөд өсөлтөд байдлын саад саад хууль, учруулж учруулж мөнгөний байна. байна. бодлогын Байгалийн Байгалийн хороо баялагтайзэргийг баялагтай бүрдүүлээд улс орнуудын улс орнуудынадил байна. адил Монгол Гэвч Монгол Улс нь Улс мөчлөг макро нь макро эдийнсөрсөн эдийн засгийгбодлогыг засгийг үр дүнтэй тогтворжуулах тогтворжуулах хэрэгжүүлж зорилгоор зорилгоор чадаагүй төсөв, төсөв, байна. мөнгөний мөнгөний бодлогын бодлогын институци институци болохболох төсвийн төсвийн дүрэм, тогтворжуулалтын дүрэм, тогтворжуулалтын төсвийн сан,сан, хариуцлагатай төсвийн хариуцлагатай байдлын байдлын хууль,хууль, мөнгөний мөнгөний бодлогын бодлогын хороо хороо зэргийг зэргийг бүрдүүлээд бүрдүүлээд Зураг 2.13 Зураг 2.14 байна байна . Гэвч мөчлөг . Гэвч сөрсөн мөчлөг сөрсөн бодлогыг бодлогыг үр дүнтэй хэрэгжүүлж үр дүнтэй хэрэгжүүлж чадаагүй чадаагүй байна. байна. Эдийн засгийн мөчлөгийн оргил, уналтын … мөчлөгийн оргил, уналтын үед бодлогын үед бодлогын Зураг Зураг шок Эдийн 2.13 2.13 мөчлөгийн Эдийн засгийн засгийн мөчлөгийн хэлбэлзлийг мөчлөгийн оргил, оргил болон , Зураг Зураг 2.14гадаад … мөчлөгийн 2.14 мөн шокуудоргил, … мөчлөгийн хоорондоо оргил, уналтын эерэг үед уналтын үед даамжруулж уналтын уналтын үедбайна … бодлогын үед бодлогын мөчлөгийн мөчлөгийн шок шок хамааралтай бодлогын бодлогын болон байна болон гадаад шокууд гадаад мөн мөн шокууд хэлбэлзлийг хэлбэлзлийг даамжруулж даамжруулж байна байна … … хоорондоо хоорондоо эерэг эерэг хамааралтай хамааралтай байна байна 2.5 2.5 Оргил Оргил жил жил (ДНБ -ий -ий хэлбэлзэл) хэлбэлзэл) (ДНБ 2.5 2.5 Оргил Оргил жил (ДНБ жил (ДНБ -ий -ий хэлбэлзэл) хэлбэлзэл) Уналтын Уналтын жил жил (ДНБ (ДНБ -ий -ий хэлбэлзэл) хэлбэлзэл) Уналтын Уналтын жил жил (ДНБ (ДНБ -ий -ий хэлбэлзэл) хэлбэлзэл) мөнгө, ханшийн бодлого), % мөнгө, ханшийн бодлого), % мөнгө, ханшийн бодлого), % мөнгө, ханшийн бодлого), % Бодлогын хүчин зүйл (төсөв, Бодлогын хүчин зүйл (төсөв, Бодлогын хүчин зүйл (төсөв, Бодлогын хүчин зүйл (төсөв, 2.0 2.0 2.0 2.0 1.5 1.5 1.5 1.5 1.0 1.0 1.0 1.0 0.5 0.5 0.5 0.5 0.0 0.0 0.0 0.0 ДНБ-ий хэлбэлзэл, ДНБ -ий хэлбэлзэл, % % орчны орчны ГадаадГадаад хүчин зүйлийн хүчин зүйлийн вариаци, вариаци, % % -0.5 -0.5 -0.5 -0.5 0 0 2 2 4 4 6 6 8 8 10 10 0 0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 Эх сурвалж: Эх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийнЭх сурвалж: Эх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоо Эх тооцоо ; Батсуурь ; Батсуурь сурвалж: Дэлхийннар нар (2020) (2020) банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо Эх ; Батсуурь ; Батсуурь нар (2020) сурвалж: нар (2020) мэргэжилтнүүдийн тооцоо; Дэлхийн банкны тооцоо; Батсуурь нар (2020) Батсуурь нар (2020) Санхүүгийн Санхүүгийн салбар салбар дахь дахь засаглалын засаглалын асуудал асуудал нь эдийн засгийн нь эдийн мөчлөгийн засгийн хэлбэлзлийг мөчлөгийн хэлбэлзлийг нэмэгдүүлдэг нэмэгдүүлдэг. . Санхүүгийн салбар дахь засаглалын асуудал нь эдийн засгийн мөчлөгийн хэлбэлзлийг нэмэгдүүлдэг. Түүхий Түүхий эдийн эдийн үнэ үнэ сэргэж, дотоод сэргэж, дотоод эдийн эдийн засаг эрчимжихэд засаг эрчимжихэд үүсэх үүсэх хэт халалттай холбоотой хэт халалттай холбоотой эрсдэлийг эрсдэлийг Монголын Монголын банкууд банкууд бууруулж бууруулж чадахгүй чадахгүй байгаагийн байгаагийн зэрэгцээ зэрэгцээ эдийн эдийн засаг засаг эргээд эргээд Түүхий эдийн үнэ сэргэж, дотоод эдийн засаг эрчимжихэд үүсэх хэт халалттай холбоотойбанкны 18 Төв18 эрсдэлийг тухай Төв банкны хуулийн тухай Монголын дагуудагуу төгрөгийн хуулийн ханшийг төгрөгийн ханшийг банкууд тогтвортой тогтвортой бууруулж байлгах нь төв байлгах чадахгүй төв банкны нь банкны нэр хүндийгбайгаагийн нэр хүндийг өргөх,өргөх, нийгмийн зэрэгцээ тайван нийгмийн тайван эдийн байдлыг засаг эргээд унахад нөхцөл байдалд тохируулан өөрчлөгдөхдөө хөшүүн хадгалахад байдлыг 19 Ижил 19 Ижил чухал хадгалахад ач холбогдолтой чухал ач холбогдолтой гэж үздэг гэж үздэг бөгөөд энэ бөгөөдч энэ шалтгаанаар ч улс шалтгаанаар улс төрийн шүүмжлэлд төрийн байнга шүүмжлэлд байнга өртөж иржээ. өртөж иржээ. төстэй төстэй улс орнуудын улс орнуудын адил адил Монгол Монгол Улсын мөнгө, Улсын төсвийн мөнгө, төсвийн бодлого бодлого нь мөчлөг нь мөчлөг дагаж байна дагаж байна . Харин . Харин жишиг орнуудад жишиг орнуудад байна. макро эдийн макро Түүхий эдийн засгийн эдийн бодлогууд засгийн зах мөчлөг бодлогууд зээлд мөчлөг мөрсөн эерэг шинж мөрсөн шинж хандлага чанартай чанартай байна. тодорхой хугацаанд давамгайлж, үнэ байна. тогтмол өсөх супер мөчлөгийн үед гадаад хөрөнгийн дотогшлох урсгал банкны актив болон пассивыг нэмэгдүүлдэг талтай (Avdjiev et al. 2018). Энэ тохиолдолд 23 23 банкууд шинээр бий болсон эх үүсвэрийг зээл болгон гаргаж, дотоод эрэлтийг нэмэгдүүлдэг бол нөгөө талаас энэ нь эргээд “бодит” бус хадгаламжийг бий болгодог. Ийнхүү ажиллахдаа банкууд эрсдэлийн зохистой үнэлгээг хийлгүй, уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулах боломжийг ашиглах зорилгоор тус салбарт түлхүү зээл олгож эхэлдэг.20 Засаглалын асуудал удаан үргэлжлэх тусам банкны салбараас улбаалсан макро-санхүүгийн эрсдэл нэмэгддэг. Монгол Улс 2018 онд банкны салбарын өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний дутагдлыг тодорхойлох, эрсдэл даах чадварыг сайжруулахад шаардлагатай арга хэмжээг боловсруулахын тулд Активын чанарын үнэлгээ (АЧҮ)-г хийсэн ч банк эзэмшигчдийн эсэргүүцэлтэй тулгарч, улмаар дахин хөрөнгөжүүлэх үйл 19 Ижил төстэй улс орнуудын адил Монгол Улсын мөнгө, төсвийн бодлого нь мөчлөг дагаж байна. Харин жишиг орнуудад макро эдийн засгийн бодлогууд мөчлөг мөрсөн шинж чанартай байна. 20 Түүхий эдийн үнийн өсөлтийн үед барьцаа хөрөнгө, ирээдүйн орлогоо өндрөөр үнэлж хэт өндөр зээл авсан зээлдэгчдийн хувьд түүхий эдийн үнэ эргээд унах, дотоод улс төрийн тогтвортой байдал алдагдахад төлбөрийн чадвар нь муудаж, улмаар банк шинэ нөхцөл байдалд үйл ажиллагаагаа зохицуулахад хүндрэлтэй болдог. ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 23 явц бүрэн эцэслээгүй. Банкууд зохицуулалтын дүрэм, журмыг бүрэн мөрдөхгүй байх, зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтийн биелэлттэй холбоотой асуудлыг нуух зэрэг ил тод бус байдлын зөрчлийг тэвчиж байгаагаас Монголбанкны зохицуулалт, хяналт шалгалтын хүрээг бэхжүүлэхээр гаргаж буй хүчин чармайлт үр дүнд хүрэхгүй байна. Банкны хувь эзэмшлийн төвлөрөл өндөр хэмжээнд хүрсэн нь засаглалын асуудлыг хүндрүүлж, өнөөгийн практикийг өөрчлөх зах зээлийн шахалтыг саармагжуулж байна. Монгол Улсын арилжааны банкуудын засаглалыг бэхжүүлэхдээ бизнесийн загвар, дотоод дүрэм журам, удирдлагын мэргэжлийн ур чадвар, техник асуудалд хороодын оролцоо, төлөөлөн удирдах зөвлөлийн хараат бус гишүүдийн чиг үүрэг, дотоод тайлагналын удирдлага зэрэг чиглэлээр анхаарал хандуулах шаардлагатай байна. Түүнчлэн, зээлийн эрсдэлийн удирдлага болон хяналтыг сайжруулах шаардлагатай бөгөөд энэ нь төслийн санхүүжилт, барьцаа хөрөнгө сонгохтой холбоотой асуудлуудад хурцаар тавигдана. Тухайлбал, байгууллагын зээлийн ихээхэн хувийг эзэлдэг уул уурхайн салбарт төслийн санхүүжилт хийх мэргэжлийн чадамж банкуудад байхгүй эсхүл үүргийн гүйцэтгэлийг тогтмол хангах эсвэл зөвхөн тусгай тохиолдолд л хангах барьцаа хөрөнгүүдийг ялгах чадамж сул байна. II.3 Бодлогын тэргүүлэх чиглэл – Мөчлөг дагасан бодлогоос татгалзах Сүүлийн гурван жилд Монгол Улсын макро эдийн засгийн менежмент нэлээд сайжирсан. Ялангуяа, хоёр жил дараалан улсын төсөв ашигтай гарч, төсвийн төлөв ихээхэн сайжирснаар КОВИД-19 цар тахлын хямралаас өмнө ДНБ-д эзлэх улсын өрийн хувь хэмжээ ихээхэн буурсан. Зах зээлийн нөхцөл байдал тааламжтай байж, макро бодлогын зохицуулалтад гарсан дээрх эерэг өөрчлөлтийг дагаад түүнд итгэх итгэл нэмэгдсэнээр гадаад зах зээлд бонд амжилттай гаргаж, гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлж чаджээ. Макро бодлогын түвшинд сайжруулах шаардлагатай асуудлууд олон байна. Монгол Улсын макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлын шалтгааныг шинжилж үзэхэд эдийн засаг уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай болсноор макро эдийн засаг (үйлдвэрлэл, хэрэглээ)-ийг түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлд өртөмтгий болгож, хэлбэлзлийг нэмэгдүүлсний зэрэгцээ төсөв, мөнгө, ханшийн бодлого нь дээрх тогтворгүй байдлыг үр дүнтэй бууруулж чадахгүй байна. Банк санхүүгийн салбарт засаглал сул, зөрчлийг хянан, шийдвэрлэх байдал хангалтгүй байгаа зэргээс шалтгаалан санхүүгийн салбарын эмзэг байдал нь санхүүгийн болон бизнесийн мөчлөг хоорондын харилцан хамаарлыг нэмэгдүүлжээ. Энэ чиглэлээр өгөх бодлогын гол зөвлөмж бол макро эдийн засгийн зохистой бодлогоор үйлдвэрлэлийг бус хэрэглээг тэнцвэржүүлэхэд анхаарах явдал юм. Тухайлбал, төсвийн бодлого (жишээ нь ил тод төсвийн дүрэм); мөнгөний бодлого (ханшийн бодлогын хамт) болон санхүүгийн бодлого (жишээ нь хараат бус, хариуцлагатай төв банк); тогтворжуулалтын болон баялгийн санг ашиглах, өрийн тогтвортой байдал (жишээ нь өр бууруулахыг тэргүүлэх зорилт болгох)-ыг сайжруулах явдал юм. II.3.1 Төсвийн бодлого Монгол Улс 2010 онд уул уурхайн тогтворгүй орлогын орчинд төсвийн бодлогыг илүү тогтвортой болгох, өрийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг баталсан.21 Гэвч 2013 оноос хойш хуулийн хэрэгжилтэд хэд хэдэн асуудал тулгарсан юм. Үүнд: 21 Төсвийн гол зорилтод төсвийн тэнцэл, зардал, улсын өр, Тогтворжуулалтын сангийн хөрөнгийг тусгадаг. 2013 оноос төсвийн гурван дүрэм үйлчилж эхэлсэн. Уг хуулиар жил бүрийн төсвийн төсөл нь эдгээр гурван дүрэмтэй нийцтэй байх шаардлагатай, харин төсвийн жилээс урт хугацаанд төсвийн дунд хүрээний мэдэгдлийг боловсруулж түүнд бодлогын зорилт, батлагдсан төсвөөс давах зардлын талаар тусгахаар болсон. Дараагийн гурван жилийг хамарсан макро эдийн засгийн төсөөллийг жилд нэгээс доошгүй удаа боловсруулдаг. 24 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 (i) Хэт өөдрөг зорилттой төсвийн төсөл өргөн барьснаас эсхүл эдийн засгийн гүйцэтгэл хүлээлтэд хүрээгүйн улмаас хуульд заасан зарим зохистой харьцаанууд алдагдаж, хуулийн дагуу мөрдөөгүй. 2013 оноос хойш засгийн газар хуульд тусгасан шаардлагын үзүүлэлтийг мөрдөөгүй тул төсвийн дүрмийн үр дүн, биелэлт суларсан (Байгалийн нөөцийн засаглалын хүрээлэн 2019; ОУВС 2019). (ii) Өр, төсвийн алдагдлын дээд хязгаарыг тогтмол өөрчлөх (2015-2017 онуудад), өнөөгийн үнэ цэнийн томъёоллыг уян хатнаар ашиглах. Хуульд төсвийн алдагдлын зорилтот түвшинг 4 жил тутамд шинэчлэн тогтооно гэж заасан боловч 2015-2017 онуудад эрх баригчид өр, төсвийн алдагдлын дээд хязгаарт 4 удаагийн өөрчлөлт оруулж, хуулийн тусгай шаардлагын үзүүлэлтийг удаа дараа өөрчилсөн (жишээ нь, 2016 онд өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлсэн өрийн дээд хэмжээг ДНБ-ий 40 хувиас 60 хувь болгон нэмэгдүүлсэн). (iii) Түдгэлзүүлэх хугацаа эсхүл түдгэлзүүлсний дараах тохиргооны механизмын талаар тусгаагүй. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд төсвийн тусгай шаардлагыг түр түдгэлзүүлэх заалт байдаг ч түдгэлзүүлэх хугацаа эсхүл түдгэлзүүлсний дараах тохиргооны механизмын талаар тусгаагүй. (iv) Төсвийн тогтвортой байдлын чадварлаг, ил тод зөвлөл үгүйлэгдэж байна. Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийг УИХ-ын Төсвийн байнгын хорооны дэргэд албан ёсоор байгуулсан тул тус зөвлөл хараат бус ажиллах боломжгүй байна. Зөвлөлийн одоогийн бүтэц (орон тооны хоёр ажилтан)-ийг харгалзан үзвэл төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцлийн зорилтын хэрэгжилтийг хянахад амаргүй байна. Төсвийн бодлогын чиглэлээр өгч буй зөвлөмжүүдийг олон улсын сайн туршлагад үндэслэн, ойлгомжтой байдал, хамрах цар хүрээ, уян хатан байдал, хэрэгжүүлэхэд хялбар байдал зэрэг зарчмуудад тулгуурлан боловсруулав. Мөн Перу улсын төсвийн дүрмээс авч болох сайн туршлагыг шигтгээ 2.2-т тайлбарлав. Шигтгээ 2.2 Перу улсын төсвийн дүрэм - Монгол Улсад туршлага болох нь Олон улсын сайн туршлагаас харахад тоон үзүүлэлттэй төсвийн дүрэм нь төсвийн бодлогын ил тод, хариуцлагатай байдлыг бэхжүүлж, мөчлөг дагасан шинж чанарыг бууруулдаг байна. Төсвийн дүрмийн хэрэгжилтэд хяналт тавих техникийн ур чадвартай, хүчтэй институцигүй улс орнуудын хувьд төсвийн дүрэм нь тооцох, хяналт тавих, хэрэгжүүлэхэд хялбар байх нь зүйтэй. Түүнчлэн, төсвийн төслийг төсвийн дүрэмтэй нийцүүлэх, төсвийн зарцуулалтыг зөв тайлагнаж, шаардлагатай өөрчлөлтийг оруулах, зарцуулалт, ил тод байдлыг хянах механизм бүхий төрийн санхүүгийн удирдлагын үр ашигтай институци байх шаардлагатай. Харин дээрх чиг үүргийг хэрэгжүүлэх мэргэжлийн чадавхитай, хараат бус хяналтын зөвлөл байхгүй орчинд төсвийн дүрмийг биелүүлэхэд шаардлагатай урьдач нөхцөлүүдийн бодит байдлыг шалгахад хүндрэлтэй болдог. Перу улсын төсвийн дүрэм дэх тусгай шаардлага: Улс орны эдийн засагт томоохон нөлөө үзүүлэхүйц олон улсын хямрал эсвэл үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал үүсэхэд гүйцэтгэх засгийн санал болгосноор Конгресс төсвийн дүрмийг 3 хүртэлх жилээр түдгэлзүүлж болно. Гүйцэтгэх засаг саналдаа санхүүгийн бус улсын салбарын төсвийн алдагдал болон санхүүгийн бус улсын салбарын зардлын жилийн өсөлтийн ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 25 дээд хязгаарыг тодорхойлсон байх ёстой. Жишээлбэл, хэрэв бодит ДНБ буурахаар байвал төсвийн дүрмийн дагуу дараалсан гурав хүртэлх жилийн хугацаанд санхүүгийн бус улсын салбарын төсвийн алдагдал ДНБ-ий 1-3.5 хувьд байна. Гэвч тусгай шаардлага үүссэн тохиолдолд төсвийн алдагдлыг жил бүр ДНБ-ий 0.5 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр бууруулах, улмаар ДНБ-ий 1 хувиас доош түвшинд хүргэх шаардлагатай байдаг. Мөн Перу улсын төсвийн дүрэмд зааснаар сонгуулийн жилд оны эхний 7 сарын нэгдсэн төсвийн санхүүгийн бус зардал нь батлагдсан нийт зарлагын 60 хувиас хэтрэхгүй байх ёстой. Монгол Улс энэ дүрмийг авч үзэж болох юм. Эдгээр дүрмээр оны эхний хагас жилийн санхүүгийн бус салбарын төсвийн алдагдал нь батлагдсан төсвийн алдагдлын 40 хувиас хэтэрч болохгүй. Эх сурвалж: Дэлхийн банк 2012 Төсвийн дүрэм Олон нийт хялбар ойлгож, хяналт тавьж болохуйц байхаар төсвийн тусгай шаардлагуудыг хялбарчлах. (i) Төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцлийг олон нийтэд тайлбарлахад түвэгтэй тул үүний оронд төсвийн нийт тэнцлийг зорилт болгох. Улсын өрийг эрчимтэй бууруулахын тулд төсвийн зардлын дээд хэмжээг тогтоож, автомат тогтворжуулагч болгон ашиглана.22 Тодруулбал: • Төсвийн зардлын нэрлэсэн өсөлтийг дүрмээр тогтоосноор эдийн засгийн тааламжтай он жилүүдэд төсвийн зардал ихээр нэмэгдэх орон зайг хязгаарладаг бөгөөд төсвийн орлого талд нь автомат тогтворжуулагч болж ажилладаг. Төсвийн ийм дүрмийг хянах, мэдээлэхэд мөн хялбар байдаг. Харин, эдийн засгийн мөчлөгийг дагаад татварын хэмжээ буурах асуудлыг шийдвэрлэхгүй байж болно. • Өрийн тогтвортой байдлыг хангахад уул уурхайн бус тэнцлийн дүрмийг ашиглаж болно. Ийм дүрмийг ажиглах, хянахад хялбар бөгөөд дээр дурдсан мөчлөгийн асуудлыг зарим талаар шийдвэрлэдэг. • Өрийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд алдагдлын хэмжээнд хязгаар тогтоох нийт тэнцлийн дүрмийг мөн ажиглах, хяналт тавихад хялбар. Гэвч энэ дүрэм нь өөрөө мөчлөг дагасан шинж чанартай. (ii) Монгол Улсын өр өндөр түвшинд хүрснийг харгалзан өрийн дээд хязгаарыг өнөөгийн түвшингээс бууруулж тогтоох, өнөөгийн үнэ цэнээр хэмжихгүй байх.23 (iii) Перу улсын туршлагын дагуу сонгуулийн жилд мөрдөх дүрмийн заалтыг нэвтрүүлэх (шигтгээ 2.2). Хуульд дүрмийг түдгэлзүүлэх тусгай шаардлагыг тодорхой тусгах. Эдийн засгийн өсөлт сул үед төсвийн үзүүлэлт зорилтот түвшинээс зөрөхийг зөвшөөрсөн түдгэлзэх заалт Перу улсын Төсвийн дүрэмд байдаг. Энэ жишээгээр Монгол Улс тусгай шаардлага үүсэх нөхцөл, түр түдгэлзүүлэх хугацаа, түдгэлзэх хугацаа дууссаны дараа хэвийн горимд шилжих механизмыг тодорхой заалтаар оруулж болно (шигтгээ 2.2). 22 Өөр нэг хувилбар бол 1994 оны Ботсван Улсын тогтвортой төсвийн индекс юм. Энэхүү индекс нь уул уурхайн бус орлогыг боловсролын болон эрүүл мэндийн бус урсгал зардалд харьцуулсан харьцаа 1-ээс хэтрэхгүй байхаар заасан. Энэ дүрэм нь зардал хэт их нэмэгдэхээс урьдчилан сэргийлж, ирээдүйд алмазын нөөц дуусах үед төсвийн тогтвортой байдлыг хангах ач холбогдолтой. (Дэлхийн банк 2016). 23 Өрийн дээд хэмжээг өнөөгийн үнэ цэнээр нь тогтоовол хямдруулалтын хүүг өөрчлөх замаар хязгаарлалтыг тойрох боломжтой. 26 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Дүрэм зөрчигдсөн тохиолдолд УИХ хориг тавих зэрэг хариуцлагын арга хэмжээ авах. Төсвийн тогтвортой байдлын хараат бус, ил тод, чадварлаг зөвлөл байхгүй нөхцөлд төсвийн тусгай шаардлага зөрчигдсөн эсэхэд бодитой үнэлгээ хийж, хуулиар олгосон шийтгэлийн арга хэмжээ авахад төвөгтэй байна. Төсвийн орлого, нөөц бололцоо хязгаарлагдмал орчинд стратегийн тэргүүлэх чиглэлд оруулах хөрөнгө оруулалтыг тодорхой болгох үүднээс Төсвийн дунд хүрээний мэдэгдлийг боловсронгуй болгох. Үүний тулд (i) жил бүрийн төсөвт суулгах хөрөнгө оруулалтаас гадна дунд хугацаанд хийх хөрөнгө оруулалтын тогтвортой түвшинг тооцож Төсвийн дунд хүрээний мэдэгдэлд тусгах; (ii) төслийн үнэлгээ, сонголт хийх шалгуурыг нээлттэй нийтлэх; (iii) Төсвийн дунд хүрээний мэдэгдэл болон жилийн төсвийн танилцуулгыг уялдуулж урсгал засвар үйлчилгээ, их засвар, хэрэгжиж буй хөрөнгө оруулалтын төслүүд, мөн шинэ төслүүдэд хуваарилах төсвийн талаар дэлгэрэнгүй тусгах; (iv) уул уурхайн нөөц багасч байгаатай уялдуулан төсвийн Тогтворжуулалтын санг хамруулан хуримтлал, хэрэглээ, уул уурхайн орлогын хөрөнгө оруулалт хоорондын зохистой тэнцвэрийн талаар тусгайлан дурдах шаардлагатай. Засгийн газрын өрийг бууруулах, тогтвортой байдлыг хангах Тодорхой зорилт бүхий өрийн удирдлагын бодлогын баримт бичгийг баталж, хэрэгжүүлэх. Үүнд: (i) зээлийг сунгах, зээлийн хүү, ханшийн эрсдэлтэй холбоотой параметрийг тодорхой тогтоох; (ii) бодлого хэрэгжүүлэх чадварлаг бөгөөд хараат бус төрийн сан/ өрийн удирдлагын газар байгуулах. Улмаар төрийн өмчит байгууллага, төрийн өмчийн оролцоотой компаний өр (өр, баталгаа, төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн төслийн хүрээнд хүлээсэн үүрэг)-ийг нэгтгэн олон нийтэд нээлттэй нийтлэх нь чухал ач холбогдолтой. Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл Төсвийн бодлогын үр нөлөөг сайжруулахын тулд төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн гүйцэтгэх үүргийг бэхжүүлэх дараах бодлогын арга хэмжээг зөвлөж байна (шигтгээ 2.3) Улс төрийн оролцоог хуулиар хязгаарласан Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийг дахин байгуулах. Үүний тулд Төсвийн байнгын хорооны дэргэд Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл (ТТБЗ)-ийг байгуулсан УИХ-ын тогтоолыг хүчингүй болгох шаардлагатай. Төсвийн сахилга батыг хянах хийх чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд ТТБЗ-д итгэх олон нийтийн итгэлийг бэхжүүлэх. Энэ үүднээс ТТБЗ-ийн гишүүдийг шударга өрсөлдөөний үр дүнд сонгон томилох журам, олон нийттэй харилцах, мэдээлэл түгээх зохистой стратеги чухал. Төсвийн төсөл, төсвийн дунд хүрээний мэдэгдэл, холбогдох хуулийн талаар ТТБЗ- ийн дүгнэлт, зөвлөмжид Засгийн газраас хариу өгөх, арга хэмжээ авахыг шаардсан хууль эрх зүйн зохицуулалтыг батлах. Төсвийн дүрмийн тухайд, ТТБЗ нь төсвийн дүрмийн параметрүүдийг шинжлэх, улмаар өөрчлөх санал оруулах, тусгай шаардлагын үед төсвийн дүрмийг түдгэлзүүлэхтэй холбоотой саналаа мөн оруулах чиг үүрэгтэй байж болно (Жишээ нь түдгэлзүүлэх хугацаа, түүний дараа авах арга хэмжээний талаарх санал ОУВС 2019). ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 27 ТТБЗ-ийн чиг үүргээ үр дүнтэй гүйцэтгэх чадавхийг бэхжүүлэх. Үүнд: (i) чадварлаг хүний нөөцийг хангалттай хэмжээгээр, хараат бусаар бүрдүүлэх боломжийг хангах (ii) өөрийн үйл ажиллагааг хараат бусаар явуулахад шаардагдах санхүүгийн зохистой нөөцтэй болгох, (iii) төсвийн тогтвортой байдлыг шинжлэхэд шаардлагатай мэдээ, мэдээллийг гаргуулан авах эрхийг олгох зэрэг багтана. Шигтгээ 2.3 Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл үр дүнтэй ажиллахад түүний бие даасан байдал чухал үүрэгтэй болохыг бусад орны туршлага харуулж байна Монгол Улсын шинээр байгуулагдсан Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл (ТТБЗ)- ийн хараат бус байдлын талаар анхаарах хэд хэдэн асуудлууд байсаар байна. Монгол Улс болон бусад улс орнуудад хараат бус хяналтын чиг үүрэгтэй инститциудын түүхийг харгалзан үзвэл ТТБЗ-ийн өнөөгийн эрх зүйн хүрээнд түүний хараат бус байдал, төсвийн үйл явцад нөлөөлөх чадвар хангалттай бус; төсөв, хөрөнгө, хүний нөөцөөс шалтгаалан уг зөвлөлийн ажлын чанар сул байх; бусад институцитэй чиг үүргийн хувьд давхцах зэрэг улс төрийн хувьд шийдэх хэд хэдэн асуудлууд байна. Мөн уг зөвлөл нь хүний нөөцийн хувьд туйлын хангалтгүй (одоогийн эрх зүйн хүрээнд ердөө хоёрхон л ажлын албаны ажилтантай байхыг зөвшөөрсөн), орон тоогоо нэмэгдүүлэх бие даасан байдал үгүйлэгдэж байна. Ил тод байдлыг манлайлах, төсвийн бодлогын асуудлаарх хэлэлцүүлэгт олон нийтийн оролцоог дэмжих зэрэг ТТБЗ-ийн чадамжийн асуудал гол зовнил төрүүлж байна. Амжилттай ажиллаж буй төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлүүдийн туршлагаас харахад хараат бус, ил тод байдал, макро эдийн засгийн тогтвортой байдлын ач холбогдлыг тайлбарлах, төсвийн бодлого, түүний хэрэгжилтийн талаар мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх чадамж зэрэг асуудлууд чухлаар тавигдаж байна. Төсвийн бодлого, хэрэгжилтэд улс төрийн нөлөө орох байдал их ажиглагддаг ба төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн хараат бус байдлыг сайтар хангах нь хамгийн чухал асуудал болоод байна. Уламжлалт төсвийн зөвлөлүүд нь нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал, тогтсон практикт илүүтэй суурилдаг байсан бол сүүлийн үеийн зөвлөлүүд хууль зүйн хувьд хараат бус байх тал дээр илүү анхаарч байна. ТТБЗ өөрийн үйл ажиллагаагаа үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд зохистой төсөв, санхүү шаардлагатай ба мөн хараат бусаар үйл ажиллагаагаа бүрэн явуулах чадамж нь нэн чухал юм. Мөн бусад орны туршлагаас харахад төсвийн зөвлөлүүд нь шаардлагатай мэдээллээ ямар нэгэн чирэгдэлгүй, хурдан шуурхай авдаг байх эрхээр хангагдаж, тэдний төсөв санхүүг хангалттай бүрдүүлж өгч байна. Төсвийн бодлого, түүний хэрэгжилтэд олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх үүднээс ТТБЗ нь төсвийн бодлогод өгч буй зөвлөгөө, шинжилгээгээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түлхүү дамжуулах явдал чухал юм. Аливаа төсвийн баримт бичиг нь дэвшүүлсэн зорилттой уялдахгүй, таамаглал нь үндэслэлгүй, төсвийн зарлага, татварын бодлого, гүйцэтгэл төлөвлөснөөс ихээхэн зөрөх зэрэг олон чухал асуудлууд дээр ТТБЗ-ийн зөвлөгөө, шинжилгээ хамгийн чухал байх үүрэгтэй. Олон улсын туршлагаас үзэхэд ТТБЗ-ийн олон нийттэй үр дүнтэй харилцах байдал нь төсвийн тогтвортой байдалд мөн чухал үүрэгтэй болохыг илтгэж байна. 2000 оны эхээр Голландын төсвийн зөвлөл нь төсвийн бодлогын үр дүн муудах тухай бүрд хэвлэлээр дамжуулан төсвийн бодлогын талаар үнэлгээ, зөвлөгөө өгч, мөн олон нийтийг мэдээллээр хангаж, төсвийн бодлогод үр дүнтэй нөлөөлсөн сайн жишээ байдаг. Эх сурвалж: ОУВС 2013; Дэлхийн банк 2018f. 28 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Тогтворжуулалтын болон баялгийн сангууд Байгалийн баялагтай олон улс орнуудын адил Монгол Улс нь тогтворжуулалт, баялгийн сан зэрэг механизмыг бүрдүүлсэн. Түүхий эдийн үнэ унаж, улмаар төсвийн орлогыг бууруулах сөрөг нөлөөг сааруулах, төсвийн зардлыг тогтвортой хадгалах зорилгоор төсвийн Тогтворжуулалтын санг 2010 онд байгуулж, уг сан 2013 оноос ажиллаж эхэлсэн юм. Харин, уул уурхайн баялгаас хойч үеийнхэнд санхүүгийн хуримтлал бий болгох үүднээс Ирээдүйн өв санг 2016 онд байгуулж, 2017 оноос ажиллуулж эхэлсэн. Ирээдүйн өв сангийн тухай хуулийн дагуу 2030 он хүртэл тус сангаас зөвхөн сангийн удирдлагатай холбоотой үйл ажиллагааны зардлыг л санхүүжүүлэх, өөр зардал гаргахыг хоригложээ.24 Шигтгээ 2.4 Баялгийн сан нь макро эдийн засгийг тогтворжуулах, ирээдүй хойч үедээ хуримтлал бүрдүүлэх үр дүнтэй арга хэрэгсэл юм Зарим орнууд уул уурхайн орлогын тодорхой хэсгийг хуримтлуулах хэрэгсэл болгон баялгийн санг ашиглаж ирсэн. Гэвч зарим тохиолдолд баялгийн сангийн орлого, зарцуулалтын дүрэм нь төсвийн зорилтот үзүүлэлттэй уялдахгүй, хэт хатуу байдлаар тогтоогдсон гажуудлууд олон гардаг. 2014 онд газрын тосны үнэ унасны дараа баялгийн сандаа хуримтлалтай түүхий эд экспортлогч улс орнууд (Алжир, Азербайжан, Иран, Казахстан, Кувайт, Катар, Арабын Нэгдсэн Эмират) эдийн засагт бий болсон үнийн сөрөг нөлөөг зөөллөх, ханшийн дарамтаас сэргийлэх үүднээс сангийн хуримтлалаа ашиглаж байв. Гэвч энэ зарцуулалт тэр бүр төсвийн тодорхой дүрмээр зохицуулагдаагүй. Хөрөнгийн эх үүсвэрийн хомсдол, эдийн засгийн шингээх чадвар, түүхий эд болон хөрөнгийн үнийн хэлбэлзэл зэрэг асуудлыг харгалзан баялгийн санг 3 үндсэн төрлөөр байгуулах боломжтой (Van der Ploeg et. al 2014). Үүнд: өнөө үе болон ирээдүй хойч үе хоорондын хэрэглээг тогтворжуулах өвийн сан, гэнэтийн огцом эрсдэлээс сэргийлэх нөөц тогтворжуулалтын сан, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт болон эдийн засгийн шингээх чадвартай уялдсан хөрөнгө оруулалтын сан багтана. Олон улсын туршлагаас харахад баялгийн сангуудыг удирдахдаа доорх үндсэн зарчмуудыг баримтлах нь зүйтэй байна. Үүнд: (i) Гадаад цэвэр хөрөнгийн хуримтлал, капитал, дэд бүтэц, эсвэл хүмүүн капитал зэргээс үл хамаарч баялгийн бус хөрөнгийн хуримтлалыг байгалийн баялгийн орлогын түр зуурын шокт хариу үзүүлэх зорилгоор ашиглах. (ii) Үндэсний нийт баялгийн нэг гол бүрэлдэхүүн нь хэрэглээ байх ёстой. Тухайлбал, хэрэглээ нь байгалийн баялгийн одоогийн орлогод бус нийт баялаг, орлоготой нягт уялдсан байх ёстой. (iii) Дэд бүтэц, хүний хөгжилд зориулж тухайн улс гадаад зах зээлээс хөрөнгө татах боломжтой бөгөөд улмаар энэ нь урсгал тэнцлийн алдагдал үүсгэж байгаа бол ийм хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь байгалийн баялгийн орлогоос хамаарах ёсгүй. (iv) Байгалийн баялагтай улс орнууд өнөө болон ирээдүй хойч үе хоорондын баялгийн сангаас гадна түүхий эдийн үнийн тодорхой бус байдлыг бууруулахад шаардлагатай урьдчилан сэргийлэх нөөц бүрдүүлэх, төлбөр гүйцэтгэх сантай байх ёстой. 24 Төсвийн зохистой, тогтвортой бодлогын орчинд эдгээр сангууд үр дүнтэй ажилладаг. Өр тавьж хуримтлал бүрдүүлж байгаа бол хуримтлал хийх шаардлагагүй. Үр дүнтэй ажиллах нэг гол нөхцөл бол төсвийн дүрмийн үр дүнтэй хэрэгжилт юм. ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 29 (v) Сангийн хөрөнгийг байгалийн баялгийн ашиглалтын эхэн үедээ эрсдэлтэй активт түлхүү байршуулж, байгалийн баялгийн орлого болон өгөөжтэй сөрөг эсхүл хамааралгүй активт хөрөнгө оруулж, баялгийн нөөц буурах хэрээр дээрх стратегийг эргэн харж, хангалттай хэмжээний хуримтлал үүсгэх нь зүйтэй. (vi) Хэрэглээг тогтворжуулах ирээдүйн өв санг зөв ашиглавал бодит ханшийг тогтворжуулах, Голланд өвчний сөрөг нөлөөг бууруулахад тусалдаг. Байгалийн баялгийн орлого, түүний зарцуулалт буурах үед аж үйлдвэрийн үйл ажиллагаанд нөлөөлж болзошгүй сөрөг нөлөөллөөс сэргийлэх тал дээр анхаарах хэрэгтэй. Эдийн засгийн шингээх чадвар сайжрах хүртэл зарим орнууд хөрөнгө оруулалтад чиглэсэн баялгийн сангаа зөв удирдах тал дээр сайтар анхаарах хэрэгтэй. Эх сурвалж: Van der Ploeg and Wills 2014 Монгол Улсын одоогийн баялгийн сангийн эрх зүйн орчин мөчлөг сөрсөн, ирээдүй үедээ хөрөнгө хуримтлуулахад чиглэсэн ч хэрэгжилттэй холбоотой анхаарах асуудлууд байсаар байна. Төсвийн тогтворжуулалтын санд уул уурхайн орлогоос тодорхой дүрмээр хөрөнгө хуримтлуулж байна. Гэвч уг хуримтлалийг төсвийн алдагдлыг хаахад жил бүр ашигласаар ирсэн бөгөөд энэ нь уг сангийн гол зорилттой нийцтэй эсэхийг эргэн харах шаардлага үүсгэж байна. Тиймдээ ч уг сангийн хуримтлал бага байсаар иржээ. Ирээдүй хойч үеийнхэнд зориулан хуримтлал бий болгох зорилготой Ирээдүйн өв сангаас мөн төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэхэд тодорхой зарцуулалт хийсээр байгаа нь уг санг үндсэн чиг үүргээс нь хазайлгаж, мөн л тогтворжуулалтын үүргийг гүйцэтгүүлж байна.25 Доорх зөвлөмжийг санал болгож байна. Үүнд: (i) Богино хугацаанд баялгийн санд хуримтлал үүсгэхийн оронд улсын өрийг бууруулах, төсвийн тогтворжуулалтын санг үр дүнтэй ажиллуулахад голлон анхаарах. • Монгол Улсын гадаад өр өндөр хэмжээнд хүрч, цаашид хөрөнгө татахад хүндрэлтэй болж байгаа тул улсын өрийг тогтвортой түвшинд хүргэн бууруулах нь эхний ээлжийн зорилт болох учиртай. Төсвийн тогтворжуулалтын сангийн нэмэлт хуримтлалын симуляциас харахад өр буурч байгаа гэсэн дохионы нөлөөний үр дүнд гадаад өрийн зээлийн хүү буурч болох бөгөөд ингэснээр өрийн тогтвортой байдалд эерэгээр нөлөөлнө (шигтгээ 2.5) • Хэрэглээг тэнцвэржүүлэхтэй уялдуулан төсвийн тогтворжуулалтын сангийн хуримтлал, зарцуулалтын дүрмийг тууштай мөрдлөх (шигтгээ 2.4). (ii) Ирээдүйн өв сангийн зөвхөн урт хугацааны хуримтлалын зорилтот түвшинг тогтоох. Үүнд: • Ирээдүйн өв сангийн удирдлага, үйл ажиллагааны хүрээг дахин үнэлэх • Түүний хүрээг хялбарчлах, гадаадын мэргэшсэн удирдлага ажиллуулах замаар үйл ажиллагааны болон захиргааны зардлыг бууруулах. 25 Ирээдүйн өв сангийн тухай хуульд зөвхөн сангийн хөрөнгийг удирдахтай холбоотой үйл ажиллагааны зардал болон хөндлөнгийн аудитын зардлыг л уг сангийн хөрөнгөөс санхүүжүүлэхээр тусгажээ. Гэвч шилжилтийн хууль (2018)-иар 2022 он хүртэл сангийн хөрөнгөөс төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх боломжийг нээсэн. Хүний хөгжлийн сангийн өрийг барагдуулахад уг сангийн хөрөнгийг мөн ашиглах болсон. Үүний үр дүнд 2017-2019 онуудад тус санд 2 их наяд төгрөгийн орлого орсон ч, дээрх зориулалтаар 1.4 их наяд төгрөгийн зардал гарсан байна. 30 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Шигтгээ 2.5 Уул уурхайн орлогын хэсэгчилсэн хуримтлалын дүрмийн симуляци загвар Макро эдийн засгийн ерөнхий тэнцвэрийн динамик загварын симуляцийг ашиглан уул уурхайн орлогыг хэсэгчлэн хуримтлуулахад төсвийн Тогтворжуулалтын сан (ТС), улсын өрийн хэмжээнд гарах өөрчлөлтийг тооцов. Тодруулбал, орлогыг хэсэгчлэн хуримтлуулах дүрмийн дагуу төсвийн нөөцийг хуримтлуулж, улмаар уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ огцом өөрчлөгдөхөд засгийн газар төсвийн зардлыг тодорхой хэмжээнд тэнцвэржүүлэх боломжтой болно. Тухайлбал, 2021 оноос эхлэн (i) ТС-д хуваарилсан уул уурхайн орлогын хэмжээг 0 хувиас 10 хувь хүргэн нэмэгдүүлэх, (ii) Тогтворжуулалтын сангийн нөөцөөс төсөвт шилжүүлэх хэмжээг 0 хувиас 4 хувь болгон нэмэгдүүлэх симуляцийг хийв. Симуляцийн үр дүнгээс харахад 2046-2050 онуудад улсын нийт өрийг ДНБ-ий 4.1 хувьтай тэнцэх хэмжээгээр бууруулах (зураг 2.15) бөгөөд энэ нь гадаад өрийг бууруулахтай холбоотой. Төсвийн ТС-д хөрөнгө хуримтлуулж эхэлснээр зах зээлд эерэг хүлээлт бий болж, олон улсын зах зээлд бонд гаргах өртөг буурах (2046-2050 он гэхэд энэ эерэг Симуляцийн Симуляцийн нөлөөгөөр үр дүнгээс үр дүнгээс гадаад өрийнхарахад хүүхарахад 2046 2046онуудад -2050 0.1 пунктаар улсын улсын -2050буурах), онуудад нийт нийт өрийг хүүгийн өрийг ДНБ-ий зардал ДНБ 4.1-ий 4.1 эдийн хувьтай багасч, хувьтай тэнцэхтэнцэх үр засагт хэмжээгээр хэмжээгээр бууруулах бууруулах ( зураг зураг (2.15 ) 2.15) бөгөөд бөгөөд энэ ньэнэ нь гадаад гадаад өрийг өрийг бууруулахтай бууруулахтай холбоотой. холбоотой. Төсвийн Төсвийн ашиг бий болно (зураг 2.16 ). ТС-д хөрөнгө хуримтлуулж эхэлснээр зах зээлд эерэг хүлээлт бий болж, олон улсын зах зээлд бонд ТС-д хөрөнгө хуримтлуулж эхэлснээр зах зээлд эерэг хүлээлт бий болж, олон улсын зах зээлд бонд өртөг өртөг гаргах гаргах буурах буурах (2046- (2046-2050 2050 он он гэхэд гэхэд энэ эерэг энэ эерэг нөлөөгөөр нөлөөгөөр гадаад гадаад өрийнөрийн хүү хүү 0.1 0.1 пунктаар пунктаар Зураг 2.15 буурах ) , хүүгийн зардал багасч, эдийн засагт Зураг үр ашиг2.16 бий болно ( зураг 2.16 ). буурах), хүүгийн зардал багасч, эдийн засагт үр ашиг бий болно (зураг 2.16 ). Улсын нийт өр Тогтворжуулалтын сангийн хөрөнгө Зураг Зураг 2.15 2.15 Улсын Улсын нийт өр нийт өр Зураг Зураг 2.16 2.16 Тогтворжуулалтын Тогтворжуулалтын сангийн сангийн хөрөнгөхөрөнгө 70% 70% Улсын Улсын нийт нийт өр (ДНБ -ий ) хувиар) (ДНБ-ий өрхувиар 30% 30% Тогтворжуулалтын Тогтворжуулалтын сангийн сангийн хөрөнгө хөрөнгө (ДНБ (ДНБ-ий -ий хувиар ) хувиар ) 20% 20% 60% 60% 10% 10% 50% 50% 0% 0% 2020 2020 2025 2025 2030 2030 2035 2035 2040 2040 2045 2045 2050 2050 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Суурь Суурь Хагас хуримтлалын Хагас хуримтлалын дүрэм дүрэм бүхий бүхий хувилбар хувилбар Суурь Суурь Хагас хуримтлалын Хагас хуримтлалын дүрэм дүрэм бүхий бүхий хувилбар хувилбар ИймээсИймээс баялгийг баялгийг динамикаар динамикаар хуваарилах хуваарилах үүснэ. үүснэ. нөлөө нөлөө Энэ нь Энэ нь өнөөдөр өнөөдөр санд хөрөнгө илүү хөрөнгө санд илүү хуримтлуулснаар төсвийн анхдагч алдагдал даруй нэмэгдэх ч санд хөрөнгө хуримтлуулснаар төсвийн анхдагч алдагдал даруй нэмэгдэх ч санд хөрөнгө хуримтлагдахын хуримтлагдахын Иймээс баялгийг хэрээрхэрээр маргааш динамикаар маргааш сангаас сангаас хуваарилах төсөвттөсөвт илүү илүү хөрөнгө хөрөнгө нөлөө шилжүүлэхүүснэ. шилжүүлэх Энэ өнөөдөр ньболох, боломжтой боломжтой болох,санд улмаар илүү улмаар хөрөнгө төсвийн төсвийн алдагдал анх өссөн зардлыг давж, үр ашиг бий болно. Тогтворжуулалтын хуримтлуулснаар төсвийн анхдагч алдагдал даруй нэмэгдэх ч санд хөрөнгө хуримтлагдахын алдагдал анх өссөн зардлыг давж, үр ашиг бий болно. Тогтворжуулалтын санд санд уул уул уурхайн уурхайн илүү илүү их их орлогыг орлогыг хуримтлуулах хуримтлуулах тусам тусам дээрх дээрх зардал, зардал, үр үр ашгийнашгийн тооцоо тооцоо илүү илүү тодорхой хэрээр маргааш сангаас төсөвт илүү хөрөнгө шилжүүлэх боломжтой болох, улмаар тодорхой ажиглагдана ажиглагдана . . төсвийн Эх алдагдал Эх сурвалжсурвалж анхерөнхий : Динамик : Динамик ерөнхий өссөн зардлыг тэнцвэрийн тэнцвэрийн давж, загвар загвар (Agénor үр ашиг 2019)-т2019)- (Agénor т бий суурилсан суурилсан болно. Дэлхийн Тогтворжуулалтын банкныбанкны Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн санд уул уурхайн илүү их орлогыг хуримтлуулах тусам дээрх зардал, үр ашгийн тооцоо илүү тооцоо тооцоо тодорхой ажиглагдана. Эх II.3.2 сурвалж II.3.2 Мөнгө: Мөнгө Динамик болонболон санхүүгийн ерөнхий санхүүгийн салбарын тэнцвэрийн салбарын бодлого загвар бодлого (Agénor – төв – төв 2019)-т банкныбанкны хараат суурилсан хараат бус, мэргэшсэн Дэлхийн бус, мэргэшсэн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо байдал болон зохистой хяналт шалгалтын чиг үүрэг байдал болон зохистой хяналт шалгалтын чиг үүрэг тухай тухай Төв банкны Төв банкны хуульд хуульд оруулсаноруулсан нэмэлтнэмэлт өөрчлөлтөөр өөрчлөлтөөр Монголбанкны Монголбанкны хараатхараат бус байдал бус байдал тодорхой тодорхой хэмжээнд хэмжээнд бэхэжсэн бэхэжсэн ч цаашид ч цаашид улам улам сайжруулах сайжруулах шаардлага шаардлага байна.байна. 2018 онд 2018 онд оруулсан оруулсан нэмэлтнэмэлт өөрчлөлтөөр өөрчлөлтөөр онцлохонцлох хэд хэдэн хэд хэдэн өөрчлөлтийг өөрчлөлтийг хийсэнхийсэн юм. Үүнд: юм. Үүнд: (i) төв(i) төв банкнаас төсвийн шинжтэй үйл ажиллагаанд оролцох, засгийн газарт банкнаас төсвийн шинжтэй үйл ажиллагаанд оролцох, засгийн газарт шууд зээл олгоход шууд зээл олгоход хязгаарлалт хязгаарлалт тавьсантавьсан , (ii) Мөнгөний , (ii) Мөнгөний бодлогын бодлогын хороо, хороо, түүний түүний гишүүдэд гишүүдэд тавих тавих шаардлагыг шаардлагыг хуульчилсан ,(iii) бодлогын арга хэрэгслийг хуульчилсан,(iii) бодлогын арга хэрэгслийг өргөжүүлсэн. өргөжүүлсэн. 26 26 Гэвч сүүлийн Гэвч сүүлийн хэд хэдэн хэд хэдэн тохиолдлоор тохиолдлоор төв банкны төв банкны хараатхараат бус байдал бус байдал хуульхууль эрххүрээнд эрх зүйн зүйн хүрээнд ч , бодит байдал дээр ч хязгаарагдмал хэвээр байгаа нь ажиглагдлаа ч, бодит байдал дээр ч хязгаарагдмал хэвээр байгаа нь ажиглагдлаа. УИХ-аас 2020 оны . УИХ - аас 2020 оны эхээр өндөр настны тэтгэврийн эхээр өндөр настны тэтгэврийн зээлийг чөлөөлөхөөр баталсан тогтоолд Төв банкны тухай тухай зээлийг чөлөөлөхөөр баталсан тогтоолд Төв банкны хуульдхуульд төсвийн төсвийн шинжтэй шинжтэй үйл ажиллагаанд үйл ажиллагаанд оролцохыг оролцохыг хязгаарласан хязгаарласан заалтыг заалтыг түр хүчингүй түр хүчингүй болгосон болгосон заалтыг заалтыг тусгасан. тусгасан. ҮүнээсҮүнээс гадна,гадна, хуулийн хуулийн дагуу дагуу УИХ-ынУИХ -ын даргын даргын саналсанал болгосноор болгосноор 26 26 Урьд нь Урьд нь Монголбанкны Монголбанкны Ерөнхийлөгч Ерөнхийлөгч Мөнгөний Мөнгөний бодлогын бодлогын ТОГТВОРТОЙ зөвлөлийн зөвлөлийн гишүүдийг гишүүдийг томилдог томилдогБАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ байсан. байсан. Уг зөвлөл Уг зөвлөл 31 Ерөнхийлөгчид Ерөнхийлөгчид бодлогынбодлогын шийдвэршийдвэр гаргахад зөвлөх зөвлөх гаргахад чиг үүрэгтэй чиг үүрэгтэй байв. Зөвлөлийг байв. Зөвлөлийг Ерөнхийлөгчийн Ерөнхийлөгчийн тушаалаар тушаалаар байгуулж байгуулж байсан байсан ч ч Төв банкны Төв банкны тухайтусгаагүй тухай хуульд хуульд тусгаагүй байсан байсан юм . юм. 32 32 II.3.2 Мөнгө болон санхүүгийн салбарын бодлого - төв банкны хараат бус, мэргэшсэн байдал болон зохистой хяналт шалгалтын чиг үүрэг Төв банкны тухай хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөр Монголбанкны хараат бус байдал тодорхой хэмжээнд бэхэжсэн ч цаашид улам сайжруулах шаардлага байна. 2018 онд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөр онцлох хэд хэдэн өөрчлөлтийг хийсэн юм. Үүнд: (i) төв банкнаас төсвийн шинжтэй үйл ажиллагаанд оролцох, засгийн газарт шууд зээл олгоход хязгаарлалт тавьсан, (ii) Мөнгөний бодлогын хороо, түүний гишүүдэд тавих шаардлагыг хуульчилсан,(iii) бодлогын арга хэрэгслийг өргөжүүлсэн.26 Гэвч сүүлийн хэд хэдэн тохиолдлоор төв банкны хараат бус байдал хууль эрх зүйн хүрээнд ч, бодит байдал дээр ч хязгаарагдмал хэвээр байгаа нь ажиглагдлаа. УИХ- аас 2020 оны эхээр өндөр настны тэтгэврийн зээлийг чөлөөлөхөөр баталсан тогтоолд Төв банкны тухай хуульд төсвийн шинжтэй үйл ажиллагаанд оролцохыг хязгаарласан заалтыг түр хүчингүй болгосон заалтыг тусгасан. Үүнээс гадна, хуулийн дагуу УИХ-ын даргын санал болгосноор төв банкны Ерөнхийлөгчийг 6 жилийн хугацаатай томилдог ч Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн томилгоо сонгуулийн мөчлөгтэй нягт уялдаатай болжээ. Төв банк инфляцийг онилох бодлогын арга хэлбэрт шилжиж байгаа ч хуульд Төв банкны зорилтыг “үндэсний мөнгөн тэмдэгт - төгрөгийн тогтвортой байдлыг хангах” хэмээн бүдэг тодорхойлсон байна. Иймээс олон нийт болон улс төрчид төв банкинд нэрлэсэн ханшийг тогтворжуулах, хүүг бууруулах, мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр дарамт үзүүлж, төсвийн бодлоготой уялдуулсангүй гэж төв банкыг шүүмжилдэг. Харамсалтай нь хараат бус байдлаа хууль зүйн хувьд сайжруулах төв банкны оролдлого улс төрчид болон олон нийтийн эрс эсэргүүцэлтэй тулгардаг. Монгол Улсын төв банкны хараат бус байдал, засаглалын талаарх хэд хэдэн асуудал байна. Үүнд: (i) Хуулийн хүрээнд Монголбанк өөрийн бодлогын зорилтоо тодорхойлох чиглэлээр УИХ-аас хараат хэвээр байна. Инфляцийн зорилтыг УИХ жил бүр баталж байгаа нь мөнгөний бодлогын урт хугацааны зорилтыг тодорхойлоход төвөгтэй болгож байна. (ii) Монголбанкны хяналт шалгалтын чиг үүргийн хараат бус байдлыг хэд хэдэн хууль алдагдуулж байна. Жишээлбэл, Зөрчлийн тухай хуулиар зөрчил гаргасан банкуудад хяналт шалгалтын арга хэмжээг Монголбанк бус ерөнхий прокурор авахаар заажээ.27 (iii) Хяналт шалгалтын хараат бус байдал алдагдсанаар банкны хяналт шалгалт үр дүнгүй болох, зөрчилтэй эвлэрэх явдлыг өөхшүүлж байна. Жишээлбэл, банкуудын гол хувь эзэмшигч нар улс төрийн хэлхээ холбоотой үед үйл ажиллагаа нь доголдсон банкинд урьдчилан сэргийлэх болон нөхцөлт удирдлагын арга хэмжээ авахад төвөгтэй болж, ингэснээр Монголбанкны хянан шалгагч нар сүрдүүлгэд өртөж болзошгүй. (iv) Зарим үед Монголбанкны олон чиг үүргүүдийн зорилтууд нь хоорондоо зөрчилдсөнөөр бодлогын үр нөлөөг сулруулж байна. Монголбанк нь санхүүгийн тогтвортой байдал, мөнгөний бодлого, микро болон макро зохистой 26 Урьд нь Монголбанкны Ерөнхийлөгч Мөнгөний бодлогын зөвлөлийн гишүүдийг томилдог байсан. Уг зөвлөл Ерөнхийлөгчид бодлогын шийдвэр гаргахад зөвлөх чиг үүрэгтэй байв. Зөвлөлийг Ерөнхийлөгчийн тушаалаар байгуулж байсан ч Төв банкны тухай хуульд тусгаагүй байсан юм. 27 Шинэ дүрэм, журмыг Хууль зүй, дотоод хэргийн яаманд бүртгэхдээ зөвхөн голлох хуулиудтай нийцтэй байдлаар л хязгаарлах нь зүйтэй. Ингэснээр дүрэм, журам батлагдахаас өмнө аливаа банкны нөлөө орж, дүрэм журам өөрчлөгдөн батглагдах эрсдэлийг бууруулах юм. Мөн хянан шалгагч нарын хуулийн хамгаалалтыг эрс сайжруулах шаардлагатай. 32 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 бодлогыг хэрэгжүүлэх, хяналт шалгалт хийх, банкыг албан татан буулгах, мөнгө угаах/терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх зэрэг олон тооны чиг үүрэгтэй. Олон төрлийн зорилтыг нэг дээвэр дор авчирснаар эдгээр бодлого хоорондын боломжит зөрчил арилахгүй харин дотоод зөрчил болж хувирдаг (D’Hulster and Unsal 2019). Хямралын үед санхүүгийн тогтвортой байдлын бүхий л чиг үүргийг хамруулсан чухал шийдвэрийг яаралтай гаргах шаардлага үүсэхэд Монголбанкны чиг үүрэг хоорондын харилцан холбоо илүү төвөгтэй, хэцүү болж болох юм. Зохистой харьцааны дүрэм, засаглалын талаар дараах зөвлөмжийг өгч байна. Зохистой харьцаа Макро эдийн засгийн хэлбэлзлийг дагаад банкны баланс, өгөөжид гарах хэлбэлзлийг сааруулах зорилгоор зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтүүдийг мөчлөг сөрсөн хэлбэрээр хэрэгжүүлэх. Уул уурхайн салбарын санхүүжилтэд түүхий эдийн экспорт шууд чухал нөлөө үзүүлдэг ч банкны тайлан тэнцэлд ч мөн нөлөөлдөг. Банкны салбарт үзүүлэх макро эдийн засгийн хэлбэлзлийн нөлөөг сааруулах зорилгоор Монголбанкнаас өөрийн хөрөнгийн нөөц, зээл-үнэлгээний харьцаа, өр-орлогын харьцаа зэрэг мөчлөг сөрсөн арга хэмжээг шаардлагатай тохиолдолд ашиглах нь зүйтэй. Засаглал Монголбанкны засаглалыг бэхжүүлэх, түүний хууль эрх зүйн болон де факто хараат бус байдал, хариуцлагыг бэхжүүлэх. Монголбанкны засаглалын чанарыг олон улсын туршлагын дагуу үнэлж, сайжруулах шаардлагатай (шигтгээ 2.6). Бодлогын чиглэл (мөнгөний бодлого, микро болон макро зохистой бодлого, хяналт шалгалт, албадан татан буулгах, санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангах) тус бүрийн хувьд эдийн засгийн ердийн болон хямралын үед баримтлах бодлогын зорилтуудыг тодорхой тогтоох нь зүйтэй. Гэвч одоогийн нөхцөл байдалд төв банк өөрийн хараат бус байдлаа хуулийн хүрээнд бататгахад олон нийт болон улс төрийн сонгогдсон албан тушаалтнуудын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулж болзошгүй байна. Монголбанкны зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтүүдийн хэрэгжилтэд тавих хяналт шалгалт, санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангах чиг үүргийг бэхжүүлэх. Монгол Улсад улс төрийн хэлхээ холбоотой олон этгээд банк эзэмшиж байгаа тул банкинд хяналт тавих хянан шалгагч, улсын байцаагч нарын хараат бус байдлын асуудал хурцаар тавигдана. Эхний үр дүнтэй алхам бол ялангуяа, засгийн газрын төсөл хөтөлбөрийг санхүүжүүлэхгүй байх, хяналт шалгалтын чиг үүргийг биелүүлэх тал дээр Монголбанк де факто хараат бус байдлаа бататгах явдал юм. Нөгөө талаас, хараат бус байдал нэмэгдэхийн хэрээр Монголбанкны хариуцлагыг мөн бататгах шаардлагатай. Ингэхийн тулд төв банк нь өөрийн гаргасан шийдвэр, явуулж буй үйл ажиллагаа нь хуульд заасан чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд ямар ач холбогдолтой болохыг олон нийт, засгийн газар, УИХ-д тайлбарлах буюу “үндэслэл-тайлбар гаргах” чадвартай байх хэрэгтэй. Төв банкны ил тод байдал нэмэгдсэнээр засгийн газрын оролцоог хязгаарлах, хараат бус байдлыг бэхжүүлэх нэг нөхцөл бүрдэх тул хариуцлага, хараат бус байдлыг хамтад нь авч үздэг (Amtenbrink 2008). Түүнчлэн олон нийттэй харилцах харилцаа, санхүүгийн боловсролыг сайжруулах замаар Монголбанкны чиг үүрэг, төв банкны хараат бус байдлын ач холбогдлын талаар олон нийт, улс төрчдөд мэдээлэл өгч байх нь зүйтэй. ТОГТВОРТОЙ БАЙДЛЫГ ЧУХАЛЧЛАХ 33 Валютын нөөцийн удирдлага, ханшийн бодлого Монголбанк нь гадаад валютын интервенцийг хязгаарлах, нэрлэсэн ханшийн илүү уян хатан байдлыг хангах шаардлагатай. Үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханшийг дэмжих зорилгоор төв банк интервенцийг үргэлжлүүлбэл валютын нөөц аюултай түвшинд хүрч буурахаар байна. Гадаад валютын албан нөөц одоогоор хангалттай түвшинд байна гэж үзэж байгаа ч цэвэр нөөцийн түвшин бага бөгөөд гадаад томоохон цочролыг даван гарахад хангалттай бус юм.28 Төлбөрийн тэнцлийн дарамт нэмэгдэж буй өнөөгийн орчинд ханшийг хамгаалвал албан нөөц буурч, Монгол Улс ханшийн хямралд орох эрсдэлтэй. Өмнөх гурван хямрал (2009 оны дэлхийн санхүүгийн хямрал, 2013 оны түүхий эдийн үнийн хямрал, 2016 оны дотоод эрэлтийн хямрал)-ын үед төв банк 0.6-3.7 тэрбум ам.долларыг гадаад валютын интервенцид зарцуулсан байна. Гэсэн ч нэрлэсэн ханш 7.9-36 хувиар суларсан бол мөчлөгийн оргилоос уналтын цэг хүртэлх хугацаанд валютын албан нөөц 39-67 хувиар буурч байжээ.29 Шигтгээ 2.6 Төв банкны хараат бус байдал, засаглал Банкны хяналт шалгалтын Базел стандартын хоёрдугаар зарчим “Хянан шалгагч нарын хараат бус байдал, хариуцлага, нөөц бололцоо, эрх зүйн хамгаалалт”-д зохистой хяналт шалгалтын чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд хараат бус байдлын хамгийн доод шаардлагыг тодорхойлсон байдаг. Дараах шаардлагыг хангасан төв банкыг илүү хараат бус гэж үздэг. Үүнд: (i) засгийн газраас бус төв банкны төлөөлөн удирдах зөвлөлөөс төв банкны ерөнхийлөгчийг урт хугацаагаар томилж, түүнийг дур мэдэн чөлөөлдөггүй байх; (ii) засгийн газрын оролцоогүйгээр бодлогын шийдвэр гаргах; (iii) банк бодлогын зорилтыг өөрөө дэвшүүлэн тавих, зорилтын тоо хязгаарагдмал байх; (iv) төв банкнаас зээл авах засгийн газрын эрх мэдэлд хязгаарлалт тавих зэрэг болно (Cukierman 1992). Зохистой хяналт шалгалтын чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд дараах дөрвөн чиглэлээр хараат бус байдлыг авч үздэг. Үүнд: дүрэм журмыг тогтоох, институцийн бүтцийг тодорхойлох, хяналт шалгалт хийх, төсөв санхүүгээ удирдах. Хөгжиж буй болон шилжилтийн эдийн засагтай улс орнуудад төв банкны хараат бус байдал нь макро эдийн засгийн тогтвортой байдал, өсөлтөд чухал ач холбогдолтой (Dumiter 2011). Засгийн газраас хараат төв банкны хувьд улс төрчид мөнгөний тэлэх бодлогын богино хугацааны үр шимийг хүртэх сонирхол давамгайлж байдаг бөгөөд улмаар эдийн засгийн урт хугацааны тогтвортой байдлыг хангах төв банкны хүчин чармайлтыг хүндрүүлдэг (Amtenbrink 2008). Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд эмхэтгэв 28 Эдийн засгийн сэргэлтийн үед Монголбанк валютын албан нөөцийг хуримтлуулахыг чухалчлах нь зүйтэй. 29 Мөчлөгийн оргилоос уналт хүртэлх хугацааг 2008 оны 7 дугаар сараас 2009 он, 2013 оны 1 дүгээр сараас 2014 оны 11 дүгээр сар, 2015 оны 8 дугаар сараас 2017 оны 2 дугаар сар хооронд авч үзлээ. 2019 оны ОУВС-гийн Дүрмийн IV заалтын хэрэгжилтийн тайланд дурдснаар дээрх хугацаанд улсын өрийн хэмжээ ДНБ-ий 14 хувьтай тэнцэхүйц хэмжээгээр өсч 26 хувьд, гадаад валютын албан нөөц 49 хувиар буурч 67 хувьд хүрчээ. 34 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 III. БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТИЙГ ТЭТГЭХ 35 III. БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТИЙГ ТЭТГЭХ Монгол Улс өөрийн залуу, боловсролтой ажиллах хүчнээ бүрэн дүүрэн ашиглахын тулд уул уурхайн бус секторын ажлын байрны бүтээмжийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Бүтээмжийн өсөлт сул байгаа нь түүхий эдийн мөчлөг дагасан нөөцийн хуваарилалттай салшгүй холбоотой юм. Капитал уул уурхайн секторыг чиглэж байгаа бол хөдөлмөр нь бүтээмж өндөртэй экспортын салбаруудаас экспортын бус үйлчилгээний салбарт шилжсээр байна. Үүний сацуу Монголын компаниудын дотогшоо чиглэсэн байдал нэмэгдэж шинэлэг технологийг бий болгох, ашиглах явдал буурсаар байна. Бүтээмжийн өсөлтийг тэтгэхийн тулд Монгол Улс макро түвшинд баялгийн хараалыг сөрөх бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай бол микро түвшинд өрсөлдөөнийг хөхүүлэн дэмжих; хөрөнгө оруулагчдын эрхийг хамгаалах; бүтээмж өндөртэй компаниудын хөрөнгө оруулалт хийх, өсч дэвжих таатай орчныг бүрдүүлэх шаардлагатай байна. III.1 Бүтээмжийн өсөлт зогсонги, шинийг эрэлхийлэх, нэвтрүүлэх сэдэл буурч байна Уул уурхайн салбараас үүдэлтэй хөдөлмөр, капиталын зохисгүй хуваарилалт нь Монгол Улсын бүтээмжийн өсөлтийг сүүлийн 20 жилийн хугацаанд хязгаарласаар ирлээ. Үүгээр зогсохгүй, Монголын уул уурхайн бус компаниуд шинэ технологи, бүтээгдэхүүнийг бий болгож чадахгүй байгаа нь бүтээмжийн өсөлтийг үгүй хийж байна. III.1.1 Бүтээмжийн өсөлт тааруу байв Монгол Улсын бүтээмж сүүлийн арван жилд дорвитой өссөнгүй. Өсөлтийг бүтээмж бус харин нөхөн сэргээгддэггүй байгалийн баялгийн олборлолт, биет капиталын хуримтлал тодорхойлсоор ирэв. Харин хуримтлуулсан биет капиталын дийлэнхийг Монгол Улс эрдэс баялгийг олборлохоор уул уурхайн салбарт түлхүү ашиглаж байна. Сүүлийн арван жилийн эдийн засгийн өсөлтөд үндсэн хүчин зүйлсийн бүтээмж (ҮХЗБ)- ийн оруулсан хувь нэмэр сөрөг утгатай байгаа нь эдийн засгийн өсөлт байгалийн баялагт суурилсан, бүтээмж муутай байсныг нотолно (зураг 3.1). Түүнчлэн, эдийн засгийн бүтэц, орлогын хувьд ижил төстэй улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын бүтээмжийн өсөлт дэлхийн жишиг рүү харьцангуй удаанаар дөхөж байна. Монгол Улсын үндсэн хүчин зүйлсийн бүтээмж нь 2017 оны байдлаар АНУ-ын үндсэн хүчин зүйлсийн бүтээжийн ердөө 35 хувьтай дүйцэхүйц хэмжээнд байна. Энэ нь ижил төстэй болон өндөр орлоготой жишиг улс орнуудтай харьцуулахад нэлээн доогуур үзүүлэлт юм (зураг 3.2). Хөдөлмөрийн бүтээмж алгуур өссөн ч ижил төстэй орнуудынхаас доогуур хэвээр байна. Хөдөлмөрийн бүтээмж эдийн засгийн салбаруудын хувьд харилцан адилгүй байна (зураг 3.3). Капиталыг түлхүү ашиглах уул уурхайн секторын хөдөлмөрийн бүтээмж хамгийн өндөр байна. Гэлээ ч тус үзүүлэлт эдийн засгийн бүтэц, орлогын хувьд ижил төстэй улс орнуудаас доогуур түвшинд байна (зураг 3.4). Боловсруулах, үйлчилгээний салбаруудын хувьд мөн л Монголын хөдөлмөрийн бүтээмж нь харьцангуй доогуур, сүүлийн арван жилд өсөөгүй байна (зураг 3.5, 3.6).30 30 1990-ээд оны эхээр боловсруулах салбарт хөдөлмөрийн бүтээмж буурсан нь ЗХУ задран унасантай холбоотой. Монгол Улс өөрийн хамгийн том зах зээлийг нэг л өдөр алдаж аж үйлдвэрийн салбар нь гүнзгий уналтад орсон. Аж үйлдвэрийн салбарын бүтээмж 30 жилийн өмнөх түвшинд хүрээгүй байгааг зураг 3.5-аас харж болно. 36 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Монголын хөдөлмөрийн бүтээмж нь харьцангуй доогуур, сүүлийн арван жилд өсөөгүй 3.1 байна (зураг 3.5, 3.6). 30 Монголын Зураг Монголын хөдөлмөрийн хөдөлмөрийн нь нь бүтээмж бүтээмж харьцангуй харьцангуй доогуур, Зураг доогуур, 3.2 сүүлийн сүүлийн арван арван жилд жилд өсөөгүй өсөөгүй байна (зураг байна Зураг 3.5, 3.5, (зураг3.1 3.6). засгийн өсөлт бүтээмжээс бус, Эдийн Зураг 3.2дэлхийн ... бүтээмж дэлхийн жишгээс доогуур 3.6).30 30 Эдийн засгийн Монголын өсөлт бүтээмжээс бус, хөдөлмөрийн биет нь харьцангуй бүтээмж ... бүтээмж доогуур, жишгээс сүүлийн арван доогуур жилд өсөөгүй капиталд Зураг Зураг биет капиталд суурилж 3.1Эдийн 3.1 Эдийн байна…суурилж засгийн засгийн өсөлт өсөлт байна … бүтээмжээс бус, бус,ЗурагЗураг бүтээмжээс хэвээр хэвээр байна байна 3.2 ... бүтээмж дэлхийндэлхийн 3.2 ... бүтээмж жишгээс доогуур жишгээс доогуур байна (зураг 3.5, 3.6).30 биет биет суурилж байна капиталд суурилж капиталд байна …… хэвээр байна байна хэвээр Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд оруулж буй хувь Зураг 3.1 Эдийн засгийн өсөлт бүтээмжээс бус, нэмэр, хувиар Зураг 3.2 ... бүтээмж дэлхийн жишгээс доогуур 18 Улсын эдийн засгийн өсөлтөд оруулж буй хувь 1 ҮХЗБ: 2004-17 оны дундаж капиталд биетУлсын өсөлтөд байна суурилж Монгол … хувь хэвээр байна АНУ-тай харьцуулснаар Монгол эдийн засгийн нэмэр, хувиар оруулж буй 1 18 14 ҮХЗБ: 2004-17 оны дундаж нэмэр, хувиар ҮХЗБ, АНУ-тай харьцуулснаар 18 1 ҮХЗБ: 2004-17 оны дундаж ҮХЗБ, АНУ-тай харьцуулснаар 14 10 Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд оруулж буй хувь 14 10 нэмэр, хувиар 1 ҮХЗБ: 2004-17 оны дундаж 18 6 0.5 харьцуулснаар 10 6 14 0.5 2 6 2 10 0.5 -2 ҮХЗБ, АНУ-тайҮХЗБ, 2 -2 6 0.5 -6 -6 0 -2 2 -10 0 0 1 2 3 4 5 -10 0 1 2 3 4 5 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 -6 -2 2017 оны 1 хүнд ногдох ДНБ 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 0 2017 оны 1 хүнд ногдох ДНБ (PPP 2011 оны мян(PPP 2011 оны ам.доллар, логмян ам.доллар, лог суурьтай) суурьтай) -10 -6 Биет капитал Ажил эрхлэлт Ажил эрхлэлт Хүмүүн капитал 0 1 2 3 4 5 Биет капитал Хүмүүн капитал 0 ЭЗХАХБ орнууд ЭЗХАХБ орнууд Бусад Бусад Монгол Монгол 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 -10 ҮХЗБ ҮХЗБ ДНБ-ий өсөлт ДНБ-ий өсөлт Армени 1 2017 оны 12хүнд 0 Армени Колумб ногдох Колумб 3 ДНБ Эквадор 4 Эквадор 5 (PPP 2011 оны мян ам.доллар, суурьтай) лог ДНБ 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2017 оны 1 хүнд ногдох Эхкапитал Биет сурвалж: Эх сурвалж: банк Ажил ДэлхийнДэлхийн эрхлэлт банк (2018e); (2018e); 9.1 PWT PWT 9.1 капитал Эх сурвалж:Эх Хүмүүн сурвалж: Дэлхийн ЭЗХАХБ банкДэлхийн орнууд (2018c); (PPP банк Brandt 2011 оны Бусад (2018c); Brandt et al. (2017) мян ам.доллар, лог et al. (2017) суурьтай) Монгол Эх сурвалж: Дэлхийн банк (2018e); Биет капитал PWT Ажил 9.1 эрхлэлт Хүмүүн капитал Эх сурвалж: аргачлалыг ашиглан Дэлхийн банк тооцов (2018c); Brandt et al. (2017) ҮХЗБ ДНБ-ий өсөлт аргачлалыг Армени ЭЗХАХБашиглан орнууд тооцов Колумб Бусад Эквадор Монгол ҮХЗБ ДНБ-ий өсөлт аргачлалыг Тэмдэглэл: ҮХЗБ = үндсэн Тэмдэглэл: ашиглан хүчин ҮХЗБ Армени тооцов =зүйлсийн бүтээмж, үндсэн хүчин зүйлсийн бүтээмж, Колумб Эквадор Эх сурвалж: Дэлхийн банк (2018e); PWT 9.1 ЭхТэмдэглэл: сурвалж: PPP= худалдан авах ҮХЗБ Дэлхийн чадварын = үндсэн банк паритет PPP= худалдан авах чадварын хүчин (2018c);зүйлсийн паритет бүтээмж, Brandt et al. (2017) Эх сурвалж: Дэлхийн банк (2018e); PWT 9.1 PPP= худалдан Эх сурвалж: аргачлалыг авах ашиглан чадварын Дэлхийн тооцов паритет банк (2018c); Brandt et al. (2017) 3.3 Хөдөлмөрийн Зураг Зураг бүтээмж өсөв аргачлалыг 3.4 Гэхдээ ЗурагТэмдэглэл: уул ашиглан уурхайн тооцов салбарт ч салбарт 3.3 Хөдөлмөрийн бүтээмж өсөв ЗурагҮХЗБ = үндсэн Гэхдээ 3.4ҮХЗБ хүчин уул зүйлсийн уурхайн бүтээмж, ч PPP=Тэмдэглэл: хөдөлмөрийн бүтээмж авах ижил худалдан = үндсэн чадварын хүчин төстэй зүйлсийн паритет бүтээмж, Зураг 3.3 хөдөлмөрийн PPP= Зураг 3.4худалдан авахбүтээмж чадварын ижил төстэй паритет орнуудынхаас доогуур байна орнуудынхаас доогуур байна Зураг 3.3 Хөдөлмөрийн Хөдөлмөрийн бүтээмж өсөв өсөв Зураг 3.4 Гэхдээ уул уурхайн салбарт чч 100 Зурагбүтээмж өсөв 3.3 Хөдөлмөрийн бүтээмж Гэхдээ Зурагуул 3.4 уурхайн Гэхдээ салбарт уул уурхайн хөдөлмөрийн чсалбарт 1000 хөдөлмөрийн 1000 бүтээмж ижил төстэй Логарифмд шилжүүлсэн утга Логарифмд шилжүүлсэн утга 100 бүтээмж ижил төстэй хөдөлмөрийн ижил төстэй доогуур байна орнуудынхаас бүтээмж шилжүүлсэн утга шилжүүлсэн утга орнуудынхаас 100 орнуудынхаас доогуур доогуурбайна байна 100 1000 1000 100 10 100 Логарифмд шилжүүлсэн утга Логарифмд шилжүүлсэн утга Логарифмд утга 10 Логарифмд утга 10 10 Логарифмд шилжүүлсэн Логарифмд шилжүүлсэн 100 100 1 1 1990 1994 1998 2002 2006 2010 2014 2018 10 1990 101994 1998 2002 2006 2010 2014 2018 1 1 Канад Австрали Малайз 10 10 1990 1994 1998 2002 2006 2010 2014 2018 Үйлчилгээ 1990 Уул 1994 уурхай1998 2002 2006 Боловсруулах 2010 ХАА2014 2018 Чили Казахстан Монгол Канад Австрали Малайз Армени Үйлчилгээ Уул уурхай Боловсруулах Чили Казахстан Монгол Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн ЭхХАА сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн 1 банкны мэргэжилтнүүдийн 1 Армени тооцоо 1 1 тооцоо 1990 1994 1998 2002 2006 2010 2014 2018 Эх сурвалж: 1990 ҮСХ; 1994Дэлхийн банкны 1998 2002 мэргэжилтнүүдийн 2006 2010 2014 2018 1990 Эх сурвалж: 1994 1998 ҮСХ; Дэлхийн 2002 банкны 2006 2010 2014 мэргэжилтнүүдийн 2018 1990 Мянган Тэмдэглэл: 1998 2002 ажилтан, 1994 ам.доллар/1 2006 2010 2010 оны үнээр 2014 2018 Тэмдэглэл: Мянган ам.доллар/1 Канад ажилтан, 2010 оны Австрали үнээр Малайз тооцоо Үйлчилгээ Уул уурхай Боловсруулах ХАА тооцооКанад Чили Австрали Казахстан Малайз Монгол Зураг Тэмдэглэл: Үйлчилгээ Мянган 3.5 Боловсруулах ам.доллар/1 Уул уурхай ажилтан, 2010 салбартБоловсруулах бүтээмж оны ХАА үнээр Зураг Тэмдэглэл: Мянган ЧилиАрмени 3.6 Үйлчилгээний ам.доллар/1 салбарт Казахстан бүтээмж ажилтан, мөн 2010Монгол оны үнээр Армени доогуур Эх сурвалж:Эх хэвээр сурвалж: ҮСХ; байна ҮСХ; Дэлхийн Дэлхийн банкны доогуур банкны мэргэжилтнүүдийн байна Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: ЗурагҮСХ; тооцоо Дэлхийн 3.5 банкны мэргэжилтнүүдийн Боловсруулах мэргэжилтнүүдийн салбарт бүтээмж ЭхЭх сурвалж: сурвалж: Зураг тооцоо 3.6 ҮСХ; ҮСХ; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны Үйлчилгээний мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн салбарт бүтээмж мөн тооцоо тооцоо Тэмдэглэл: тооцоо тооцоо Тэмдэглэл: доогуур Мянган Мянган байна хэвээр ам.доллар/1 ажилтан, 2010 оны үнээр ам.доллар/1 ажилтан, 2010 оны үнээр доогуурМянган Тэмдэглэл: байна Мянган ам.доллар/1 ажилтан, 2010 оны үнээр Тэмдэглэл: Мянган ам.доллар/1 ажилтан, 2010 оны үнээр Тэмдэглэл: ам.доллар/1 ажилтан, Тэмдэглэл: Мянган ам.доллар/1 ажилтан, 20102010 оны үнээр оны үнээр 30 1990-ээд оны эхээр Зураг боловсруулах салбарт 3.5 Боловсруулах хөдөлмөрийн салбарт бүтээмж нь ЗХУ задран бүтээмж буурсан Зураг унасантай холбоотой. 3.6 Үйлчилгээний Монгол салбарт бүтээмж мөн Улс өөрийн хамгийн том зах зээлийг нэг л өдөр алдаж аж үйлдвэрийн салбар нь гүнзгийн уналтад орсон. Аж үйлдвэрийн Зураг Зураг 3.5 Боловсруулах 3.5 30доогуур салбарын бүтээмж 30 салбарт бүтээмж хэвээр жилийнбайна Зураг Зураг өмнөх түвшинд хүрээгүй байгааг зураг 3.5-аас 3.6 доогуур харж Үйлчилгээний салбарт бүтээмж мөн болно. байна 3.6 доогуур хэвээр 1990- эхээр боловсруулах салбарт хөдөлмөрийн доогуур байна ээд оны байна бүтээмж буурсан нь ЗХУ задран унасантай холбоотой. Монгол Улс өөрийн Боловсруулах хамгийнбүтээмж салбарт том зах зээлийг нэг л өдөр алдаж аж үйлдвэрийн доогуур гүнзгийн уналтад салбар ньсалбарт Үйлчилгээний бүтээмж 37 орсон. Аж үйлдвэрийн мөн салбарын бүтээмж 30 жилийн өмнөх түвшинд хүрээгүй байгааг зураг 3.5-аас харж болно. хэвээр байна доогуур байна 301990-ээд оны эхээр боловсруулах салбарт хөдөлмөрийн бүтээмж буурсан нь ЗХУ задран унасантай холбоотой. Монгол 37 Улс өөрийн хамгийн том зах зээлийг нэг л өдөр алдаж аж үйлдвэрийн салбар нь гүнзгийн уналтад орсон. Аж үйлдвэрийн 301990- 1000 ээд оны эхээр боловсруулах салбарт хөдөлмөрийн бүтээмж буурсан нь ЗХУ задран унасантай холбоотой. Монгол 1000 салбарын бүтээмж 30 жилийн өмнөх түвшинд хүрээгүй байгааг зураг 100 3.5-аас харж болно. 100 Улс өөрийн хамгийн том зах зээлийг нэг л өдөр алдаж аж үйлдвэрийн салбар нь гүнзгийн уналтад орсон. Аж үйлдвэрийн Логарифмд шилжүүлсэн утга Логарифмд шилжүүлсэн утга Логарифмд шилжүүлсэн утга Логарифмд шилжүүлсэн утга салбарын бүтээмж 30 жилийн өмнөх түвшинд хүрээгүй байгааг зураг 3.5-аас харж болно. 37 100 100 10 10 37 10 10 1 1 1 1 19901994 1990 19982002 19941998 2002200620062010 20102014 20142018 2018 1990 1990 19941994 1998 1998 20022002 2006 2006 2010 2010 2014 2014 2018 2018 Канад Канад Австрали Австрали Малайз Малайз Канад Канад Австрали Австрали Малайз Малайз ЧилиЧили Казахстан Казахстан Армени Армени ЧилиЧили Казахстан Казахстан Армени Армени Монгол Монгол Монгол Монгол Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ; ҮСХ; Дэлхийн Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ; ҮСХ; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо тооцоо тооцоо тооцоо тооцоо Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: Мянган Мянган ам.доллар/1 ам.доллар/1 ажилтан, ажилтан, 2010 2010 оныоны үнээр үнээр Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: Мянган Мянган ам.доллар/1 ам.доллар/1 ажилтан, ажилтан, 2010 2010 оны үнээр оны үнээр Тэмдэглэл: Мянган ам.доллар/1 ажилтан, 2010 оны үнээр Тэмдэглэл: Мянган ам.доллар/1 ажилтан, 2010 оны үнээр III.1.2 III.1.2 Хөдөлмөр, Хөдөлмөр, капиталын капиталын оновчгүй оновчгүй хуваарилалт хуваарилалт бүтээмжийн ньнь өсөлтөд бүтээмжийн сөргөөр өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж нөлөөлж байна байна БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТИЙГ ТЭТГЭХ 37 Түүхий Түүхий эдийн эдийн үнийн үнийн мөчлөгийг мөчлөгийг дагасан дагасан нөөцийн хуваарилалтаас нөөцийн хуваарилалтаас шалтгаалан шалтгаалан бүтээмжийн бүтээмжийн өсөлт өсөлт ийнхүү ийнхүү сул сул байна. байна. Олборлох Олборлох салбарт салбарт капиталыг капиталыг түлхүү түлхүү чиглүүлж, чиглүүлж, уул уул уурхайн салбар уурхайн салбар 10 10 Логарифмд шилж Логарифмд шил Логарифмд шил Логарифмд шил 10 10 1 1 1 1 19901994 1990 19982002 19941998 2002200620062010 20102014 20142018 2018 1990 19901994 1998 1994 2002 1998 20022006 2010 2006 20102014 2018 2014 2018 Канад Канад Австрали Австрали Малайз Малайз Канад Канад Австрали Австрали Малайз Малайз III.1.2 Хөдөлмөр, капиталын оновчгүй хуваарилалт нь бүтээмжийн өсөлтөд ЧилиЧили Казахстан Казахстан Армени Армени ЧилиЧили Казахстан Казахстан Армени Армени Монгол Монгол Монгол Монгол сөргөөр нөлөөлж байна Эх сурвалж: ҮСХ; Эх сурвалж: Дэлхийн ҮСХ; банкны Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: ҮСХ; Эх сурвалж: Дэлхийн ҮСХ; банкны Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн Түүхий тооцоо тооцооэдийн үнийн мөчлөгийг дагасан нөөцийн хуваарилалтаас шалтгаалан тооцоо тооцоо Тэмдэглэл: Мянган Тэмдэглэл: ам.доллар/1 Мянган ажилтан, ам.доллар/1 2010 ажилтан, оны 2010 үнээр оны үнээр Тэмдэглэл: Мянган Тэмдэглэл: ам.доллар/1 Мянган ажилтан, ам.доллар/1 2010 ажилтан, оны 2010 үнээр оны үнээр бүтээмжийн өсөлт ийнхүү сул байна. Олборлох салбарт капиталыг түлхүү чиглүүлж, уул уурхайн III.1.2 III.1.2 салбар Хөдөлмөр, Хөдөлмөр, нийт капиталын хөрөнгө капиталын оновчгүйоруулалтын оновчгүй хуваарилалт үлэмж хуваарилалт ньнь хэсгийг бүтээмжийн шингээж бүтээмжийн өсөлтөд байгаа өсөлтөд сөргөөрнь бусад сөргөөр салбарт нөлөөлж нөлөөлжхөрөнгө байна байнаоруулалт дутмаг байгааг илтгэнэ (зураг 3.7). Тухайлбал, хөрөнгө оруулалт уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй цөөн тооны компанид төвлөрөөд байна Түүхий (зурагТүүхий эдийн 3.8).эдийн Уул үнийн үнийнмөчлөгийг уурхайн мөчлөгийг дагасан дагасан бус салбарт нөөцийн нөөцийн хөрөнгө хуваарилалтаас хуваарилалтаас оруулалт багашалтгаалан шалтгаалан байгаа нь бүтээмжийн бүтээмжийн тухайн салбар өсөлт өсөлт ийнхүү ийнхүүсул байна. сул байна.Олборлох Олборлох салбарт салбарткапиталыг капиталыг түлхүү түлхүү дахь хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтөд мөн сөргөөр нөлөөлөв. ҮСХ-ны мэдээлснээр чиглүүлж, чиглүүлж, уул уурхайн уул уурхайн салбар салбар нийт хөрөнгө нийт хөрөнгө 1980-аад оруулалтын оруулалтын онд хөрөнгө үлэмж оруулалтын хэсгийг үлэмж хэсгийг шингээж шингээж 40 хувь байгаа нь бусад салбарт салбарт хөрөнгө байгаа нь бусадсалбарт нь боловсруулах хөрөнгө ногдожоруулалт оруулалт байсан бол дутмаг дутмаг байгааг байгаагилтгэнэ илтгэнэ(зураг 3.7). (зураг Тухайлбал, 3.7). Тухайлбал, хөрөнгө хөрөнгө оруулалт оруулалт уул уурхайн уул уурхайн салбарт салбарт үйлүйл сүүлийн 10 жилд энэ үзүүлэлт ердөө 4 хувь болжээ. Мөн хугацаанд ХАА-н салбарын ажиллагаа ажиллагаа явуулж явуулж буй цөөн буй цөөнтооны тооны компанид компанид төвлөрөөд төвлөрөөд байна байна (зураг 3.8). (зураг Уул 3.8). уурхайн Уул уурхайн бусбус хөрөнгө салбарт оруулалт хөрөнгө 14 хувиас оруулалт бага хувь болсон 1байгаа нь тухайн бол уул дахь салбар уурхайн салбарын хөдөлмөрийн татсан хөрөнгө бүтээмжийн салбарт хөрөнгө оруулалт бага байгаа нь тухайн салбар дахь хөдөлмөрийн бүтээмжийн оруулалт өсөлтөд өсөлтөд тэг мөн мөн орчим сөргөөр хувиас сөргөөр 38 хувь нөлөөлөв. нөлөөлөв. ҮСХ болтлоо -ны ҮСХ өсчээ. мэдээлснээр -ны мэдээлснээр 1980 -аад 1980 онд -аад ондхөрөнгө хөрөнгө оруулалтын оруулалтын 4040 хувь ньнь хувь боловсруулах салбарт боловсруулах ногдож салбарт байсан ногдож бол байсан сүүлийн бол 1010 сүүлийн жилд энэ жилд үзүүлэлт энэ ердөө үзүүлэлт 4 хувь ердөө 4 хувь 3.7 Мөн болжээ. болжээ. Зураг Мөнхугацаанд ХАА хугацаанд -н -салбарын ХАА хөрөнгө н салбарын оруулалт хөрөнгө оруулалт Зураг 3.8 1414 хувиас 1 хувь хувиас болсон 1 хувь бол болсон уул бол уул уурхайн салбарын уурхайн татсан салбарын хөрөнгө татсан оруулалт хөрөнгө орчим тэгтэг оруулалт хувиас орчим 3838 хувиас хувь болтлоо хувь өсчээ. болтлоо өсчээ. Капитал уул уурхайн салбарт ГШХО уул уурхайн салбарт төвлөрөв төвлөрсөн Зураг 3.7 Зураг байна Капитал 3.7 уул Капитал уурхайн уул салбарт уурхайн салбарт Зураг 3.8 Зураг ГШХО 3.8 уул ГШХО уурхайн уул салбарт уурхайн төвлөрөв салбарт төвлөрөв төвлөрсөн байна төвлөрсөн байна ГШХО үлдэгдэл -ын - (ДНБ -ий хувиар ) ) уурхай Уул Уул уурхай Капиталын хуримтлал, Капиталын салбаруудаар хуримтлал, салбаруудаар ГШХО ын үлдэгдэл (ДНБ -ий хувиар 200 200 100% Худалдаа Худалдаа 100% Санхүү Санхүү 50%50% 100 100 Зочид буудал Зочид буудал Барилга Барилга 0% 0% 1980-1987 1980-1987 2009-2019 2009-2019 0 0 Боловсруулах Боловсруулах 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 1990-2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 1990-2004 ХААХАА уурхай Уул Уул уурхай Бусад Бусад Боловсруулах Боловсруулах Барилга, үл хөдлөх Барилга, хөрөнгө үл хөдлөх хөрөнгө Худалдаа, тээвэр Худалдаа, тээвэр удирд, Төр.Төр. хамгаалах бат. бат. удирд, хамгаалах Нийт Нийт Бусад Бусад сурвалж: Эх Эх ҮСХ; сурвалж: Дэлхийн ҮСХ; банкны Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн Эх Эх мэргэжилтнүүдийн банкны сурвалж: ҮСХ; сурвалж: Дэлхийн ҮСХ; банкны Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо тооцоо тооцоо сурвалж: ҮСХ; ЭхТэмдэглэл: Дэлхийн Боломжит банкны тоон мэргэжилтнүүдийн мэдээллийг ашиглав Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Тэмдэглэл: Боломжит тоон мэдээллийг ашиглав тооцоо тооцоо Тэмдэглэл: Боломжит тоон мэдээллийг ашиглав Капитал ньнь Капитал уул уурхайн уул салбарт уурхайн төвлөрсөн салбарт бол төвлөрсөн хөдөлмөр бол бүтээмж хөдөлмөр бүтээмжбагатай багатайэкспортын экспортын бус бус үйлчилгээний үйлчилгээнийсалбар руу салбар шилжсээр руу шилжсээрбайна. Хөдөлмөр байна. Хөдөлмөрньнь бүтээмж бүтээмжөндөртэй өндөртэй экспортын экспортын Капитал нь уул салбаруудаас уурхайн экспортын салбаруудаас экспортынбус бус салбарт төвлөрсөн үйлчилгээний салбарт үйлчилгээний бол хөдөлмөр шилжсээр салбарт шилжсээрбайна (зураг байна бүтээмж 3.9). (зураг багатай Бүтээмж 3.9). Бүтээмж экспортын бус үйлчилгээний салбар руу шилжсээр байна. Хөдөлмөр нь бүтээмж өндөртэй экспортын салбаруудаас экспортын бус үйлчилгээний салбарт шилжсээр 38 38 байна (зураг 3.9). Бүтээмж доогуур ХАА-н сектороос хөдөлмөр гадагшилж байгаа бөгөөд тус салбарт ажил эрхлэлт 1991 онд нийт ажиллагсдын 42.6 хувь байсан бол 2017 онд 28.8 хувь болтлоо буурчээ. Гэсэн хэдий ч хөдөлмөрийг бүтээмж муутай үйлчилгээний салбар шингээж байгаа бөгөөд тус салбар дахь ажил эрхлэлт 1991 онд 41 хувь байсан бол 2017 онд 52 хувь болон өсчээ. Ингэхдээ ажлын байр нь тээвэр, харилцаа холбоо гэх мэт бүтээмж харьцангуй өндөр салбарт бус харин төрийн алба зэрэг бүтээмж муутай салбарт бий болов. Харин аж үйлдвэрийн салбарт ажил эрхлэлт бараг өөрчлөгдөөгүй байна. Гэсэн хэдий ч аж үйлдвэрийн салбарт ажиллаж буй ажилтны хөдөлмөрийн бүтээмж үйлчилгээний салбарынхаас 2 дахин, ХАА-н салбарынхаас 4 дахин илүү байна. Өнөөдрийн байдлаар ажиллах хүчний 20 хүрэхгүй хувь нь бүтээмж өндөртэй аж үйлдвэрийн салбарт ажиллаж байна. Аж үйлдвэрийн салбар дотроо бүтээмж өндөртэй, чанартай ажлын байр бий болгодог боловсруулах салбарт ажиллах хүчний ердөө 7 хувь нь хөдөлмөрлөж байна. 38 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 үйлдвэрийн үйлдвэрийн салбарт салбарт ажил эрхлэлт ажил бараг эрхлэлт бараг өөрчлөгдөөгүй өөрчлөгдөөгүй байна. байна. Гэсэн Гэсэн хэдий хэдий үйлдвэрийн ч аж ч аж үйлдвэрийн салбарт салбарт ажиллаж ажиллаж буй ажилтны буй ажилтны хөдөлмөрийн хөдөлмөрийн бүтээмж бүтээмж үйлчилгээний үйлчилгээний салбарынхаас салбарынхаас 2 дахин, 2 дахин, н салбарынхаас ХАА-ХАА 4 дахин -н салбарынхаас илүүилүү 4 дахин байна. байна. Өнөөдрийн Өнөөдрийн байдлаар ажиллах байдлаар хүчний ажиллах 20 хүрэхгүй хүчний 20 хүрэхгүй нь бүтээмж хувьхувь өндөртэй нь бүтээмж аж үйлдвэрийн өндөртэй аж үйлдвэрийн салбарт салбарт ажиллаж байна. ажиллаж Аж үйлдвэрийн байна. Аж үйлдвэрийн салбар салбар дотроо дотроо Зураг 3.9 бүтээмж өндөртэй, бүтээмж өндөртэй, чанартай ажлын чанартай байр ажлын байр бий бий Зураг 3.10 болгодог болгодог боловсруулах боловсруулах салбарт салбарт ажиллах ажиллах хүчний хүчний ердөө ердөө 7 хувь 7 хувь нь хөдөлмөрлөж нь хөдөлмөрлөж байна. байна. Хөдөлмөр бүтээмж муутай, экспортын бус …улмаар бүтээмжийн өсөлтөд бүтцийн Зураг Зураг 3.9 Хөдөлмөр үйлчилгээний 3.9 бүтээмж Хөдөлмөр салбар муутай, бүтээмж руу шилжив… муутай, Зураг 3.10…улмаар Зураг 3.10…улмаар өөрчлөлтийн бүтээмжийн нөлөө бүтээмжийн буурав өсөлтөд өсөлтөд экспортын экспортын бус үйлчилгээний бус үйлчилгээний салбар салбар руу руу бүтцийн бүтцийн өөрчлөлтийн өөрчлөлтийн нөлөө буурав нөлөө буурав шилжив… шилжив… 60% 60% 9 9 Аж үйлдвэр Аж үйлдвэр доторх доторх Салбар Салбар 2011-2017 2011-2017 ХАА ХАА Тухайн салбарт ажиллаж буй Тухайн салбарт ажиллаж буй 50% 50% 1991-2000 1991-2000 Үйлчилгээ Үйлчилгээ 7 7 Бүтцийн Бүтцийн өөрчлөлт өөрчлөлт 40% 40% 2001-2010 2001-2010 ажилчдын хувь ажилчдын хувь 2001-2010 2001-2010 5 5 30% 30% 1991-2000 1991-2000 20% 20% 2011-2017 2011-2017 3 3 2011-2017 2011-2017 10% 10% 1991-2000 1991-2000 2001-2010 2001-2010 1 1 0% 0% 0 0 5000 5000 10000 10000 15000 15000 20000 20000 Нэг ажилтанд Нэг ажилтанд ногдох нэмэгдсэн өртөг өртөг ногдох нэмэгдсэн -1 -1 (ам.доллар, 2010 оны (ам.доллар, үнээр 2010 оны) үнээр) 2001-052001-05 2006-102006-10 2011-172011-17 Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн ҮСХ; Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн ҮСХ; Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн Эх тооцоотооцоо сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх тооцоо тооцоосурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: тооцоо тэнхлэг: босообосоо хөдөлмөрийн тэнхлэг: бүтээмжийн хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтөд өсөлтөд оруулж Тэмдэглэл: оруулж буй дундаж буй дундаж босоо хувь тэнхлэг: нэмэр, хувь нэмэр, нэгж хувиар хөдөлмөрийн нэгж хувиар бүтээмжийн өсөлтөд оруулж буй дундаж хувь нэмэр, нэгж хувиар Нөөцийг Нөөцийг бүтээмж бүтээмж муутай муутай салбараас салбараас бүтээмж бүтээмж өндөртэй өндөртэй ажиллагаанд үйл үйл хуваарилахыг ажиллагаанд хуваарилахыг бүтцийн бүтцийн өөрчлөлт өөрчлөлт тодорхойлдог гэж гэж тодорхойлдогбөгөөд бөгөөд Монгол Монгол Улсын бүтцийн Улсын өөрчлөлт бүтцийн нь нь өөрчлөлт Нөөцийг бүтээмж бүтээмжийн өсөлтөд бүтээмжийн муутай өсөлтөд сөргөөр нөлөөлжээ. сөргөөр салбараас нөлөөлжээ. бүтээмж Хөдөлмөрийг Хөдөлмөрийг 20012001 өндөртэй -2010 онд онд -2010 үйл бүтээмж бүтээмж ажиллагаанд өндөртэй өндөртэй хуваарилахыг салбарт салбарт бүтцийн хуваарилсан хуваарилсан өөрчлөлт нь нь хөдөлмөрийн хөдөлмөрийн гэж тодорхойлдог бүтээмжийн бүтээмжийн өсөлтийн бөгөөд 35 орчим 35 орчим өсөлтийн Монгол хувийг Улсын хувийг тодорхойлж бүтцийн тодорхойлж өөрчлөлт байсан бол байсаннь 2011 болбүтээмжийн -2017 -2017 2011 өсөлтөд онд өсөлтөд онд өсөлтөд оруулсансөргөөр оруулсан хувь хувь нэмэрнөлөөлжээ. нэмэр хасах утгатай хасах Хөдөлмөрийг утгатай болжээ болжээ (зураг 2001-2010 3.10). (зураг 3.10). онд бүтээмж өндөртэй салбарт хуваарилсан нь хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн 35 Боловсруулах Боловсруулах салбар салбар нөөц боломжоо нөөц алдаж, боломжоо алдаж, чанартай чанартай ажлын ажлын байрбайр бий бий болгож чадахгүй болгож чадахгүй орчим хувийг байгаа байгаа тодорхойлж нь хүмүүн нь хүмүүн байсан капитал, капитал, бол 2011-2017 институцийн институцийн онд өсөлтөд капиталын капиталын оруулсан хойш хөгжлийг хөгжлийг хойш хувь татаж нэмэр татаж байна. хасах байна. утгатай (зураг болжээ салбарын Боловсруулах Боловсруулах 3.10). үйлдвэрлэл, салбарын үйлдвэрлэл, экспортын экспортын боломж боломж хумигдаж хумигдаж байгаа байгаа нь бүтцийн нь бүтцийн өөрчлөлтийн өөрчлөлтийн Боловсруулах бүтээмжийн өсөлтөд бүтээмжийн салбар нөөц өсөлтөд оруулах боломжоооруулах хувь хувь нэмрийг алдаж, нэмрийг бууруулаад бууруулаад чанартай зогсохгүй зогсохгүй ажлын байр чанартай чанартай бий болгож ажлын ажлын байр, байр, шинэ шинэ боломж боломж бий бий болох явдлыг болох үгүй явдлыг үгүй хийж байна. хийж байна. чадахгүй байгаа нь хүмүүн капитал, институцийн капиталын хөгжлийг хойш Энэ нь Монгол Энэ нь Монгол Улсын хүний Улсын хүний татаж нөөцийг нөөцийг үр үр дүнтэй дүнтэй ашиглах, хүмүүн ашиглах, капиталд хүмүүн капиталд хөрөнгө хөрөнгө оруулах оруулах хүчин байна. Боловсруулах салбарын үйлдвэрлэл, экспортын боломж хумигдаж байгаа ньхүчин чармайлтыг чармайлтыг үр үр дүнгүй дүнгүй болгоод болгоод зогсохгүй зогсохгүй урт хугацааны урт хугацааны эдийн эдийн засгийн засгийн тогтвортой өсөлтөд тогтвортой сөргөөр өсөлтөд нөлөөлөхөөр сөргөөр нөлөөлөхөөр бүтцийн өөрчлөлтийн бүтээмжийн өсөлтөд оруулах хувь нэмрийг бууруулаад зогсохгүй байна (Бүлэг байна 4-т дэлгэрэнгүй (Бүлэг авч үзнэ). 4-т дэлгэрэнгүй авч үзнэ). чанартай ажлын байр, шинэ боломж бий болох явдлыг үгүй хийж байна. Энэ нь Монгол III.1.3 Улсын III.1.3 Монгол Монгол хүний компаниуд нөөцийгкомпаниуд үр шинэ шинэ дүнтэй технологи технологи хүмүүннэвтрүүлэх хөгжүүлэх, ашиглах, нэвтрүүлэх хөгжүүлэх,капиталд чадвар чадвар сул байгаа хөрөнгө сул байгаа оруулах нь хүчин нь бүтээмжид бүтээмжид сөргөөр сөргөөр нөлөөлж нөлөөлж байнабайна чармайлтыг үр дүнгүй болгоод зогсохгүй урт хугацааны эдийн засгийн тогтвортой өсөлтөд сөргөөр нөлөөлөхөөр байна (Бүлэг 4-т дэлгэрэнгүй авч үзнэ). 39 39 III.1.3 Монгол компаниуд шинэ технологи хөгжүүлэх, нэвтрүүлэх чадвар сул байгаа нь бүтээмжид сөргөөр нөлөөлж байна Шинэ технологийг хөгжүүлэх, нэвтрүүлэх үйл явц сул байгаа нь бүтээмж дорвитой өсөхгүй байгаагийн бас нэг шалтгаан юм (шигтгээ 3.1). Аж ахуйн нэгжийн судалгаанаас харахад уул уурхайн бус жижиг компаниудын хувьд шинийг сэдэж эрэлхийлэх бүтээлч хандлага улам суларч байна. Дэлхийн банкнаас Монгол Улсад явуулсан тус судалгаанаас харахад судалгаанд оролцсон компаниудын 66 хувь нь 2009 онд шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байсан бол 2019 онд 44 хувь болон буурчээ.31 Компаниудын бүтээлч чадвар ч доройтож байгаа бөгөөд тус үзүүлэлт 2013 онд 61 хувь байсан бол 2019 онд 39 хувь болтлоо буурчээ (зураг 3.11, 3.12). 31 Дэлхийн банкны Аж ахуйн нэгжийн судалгаа нь хувийн хэвшлийн компаниудын түвшинд хийгддэг бөгөөд санхүүжилтийн хүртээмж, авлига, дэд бүтэц, гэмт хэрэг, өрсөлдөөн, инноваци ба технологи, гүйцэтгэлийн үзүүлэлт зэрэг бизнесийн орчныг хамардаг. Монгол Улсын хувьд 2009, 2013, 2019 оны тоон мэдээллийг ашиглав. БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТИЙГ ТЭТГЭХ 39 уурхайн уурхайн бусбус жижиг жижиг компаниудын хувьд компаниудын хувьд шинийг шинийг сэдэж эрэлхийлэх сэдэж эрэлхийлэх бүтээлч бүтээлч хандлага улам хандлага улам Шинэ технологийг хөгжүүлэх, нэвтрүүлэх үйл явц сул байгаа нь бүтээмж дорвитой өсөхгүй суларч суларч байна. байна. Дэлхийн Дэлхийн банкнаас банкнаас Монгол Монгол Улсад Улсад явуулсан явуулсан тус тус судалгаанаас 31 харахад судалгаанаас 31 харахад байгаагийн бас нэг шалтгаан юм (шигтгээ 3.1). Аж ахуйн нэгжийн судалгаанаас харахад уул судалгаанд судалгаанд оролцсон оролцсон компаниудын компаниудын хувь 66 66 хувь нь нь 2009 2009 онд шинэ онд бүтээгдэхүүн шинэ үйлдвэрлэж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж уурхайн бус жижиг компаниудын хувьд шинийг сэдэж эрэлхийлэх бүтээлч хандлага улам байсан байсан бол 2019 бол 2019 онд 44 44 онд хувьхувь болон болон буурчээ. Компаниудын буурчээ. Компаниудын бүтээлч бүтээлч чадвар чадвар ч 31 доройтож ч доройтож суларч байгаа байгаабайна. бөгөөд бөгөөд Дэлхийн тус тус үзүүлэлт банкнаас үзүүлэлт 2013 онд 2013 Монгол онд 61 61 хувь хувь Улсад байсан байсан болявуулсан 2019 бол 2019 ондтус онд судалгаанаас 39 хувь 39 хувь болтлоо болтлоо 31 харахад буурчээ буурчээ судалгаанд (зураг (зураг Зураг 3.11, 3.11 оролцсон 3.11, 3.12). 3.12). компаниудын 66 хувь нь 2009 Зураг онд 3.12 шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байсан бол 2019 онд 44 хувь болон буурчээ. Компаниудын бүтээлч чадвар ч доройтож Монгол Зураг компаниудын 3.11 Зураг 3.11 Монгол Монгол шинийг санаачлах байдал Зураг…бүтээлч шинж нь буурсан байна байгаа 10 жилийнбөгөөд тус компаниудын өмнөхөөс компаниудын үзүүлэлт доогуур 2013 байна шинийг шинийг онд Зураг 3.12 …бүтээлч 3.12 …бүтээлч шинж шинж нь нь буурсан буурсан … 61 хувь байсан бол 2019 онд 39 хувь болтлоо буурчээ байна байна санаачлах санаачлах байдал байдал 10 10 жилийн жилийн өмнөхөөс өмнөхөөс (зураг 3.11, доогуур доогуур 3.12). байна байна … … Зураг 3.11 Зураг Монгол Монгол 3.11 Шинэ бүтээгдэхүүн Шинэ компаниудын компаниудын бий болгож бүтээгдэхүүн бий болгож шинийг шинийг буй компаниудын буй хувь хувь компаниудын Зураг 3.12 Зураг 3.12 …бүтээлч …бүтээлч үйл ШинэШинэявц, үйлүйл ажиллагаа явц, шинж шинж үйл нь нь санаачилж ажиллагаа буурсан буурсан санаачилж байна байна буй компаниудын буй компаниудын санаачлах санаачлах 80% 80% байдал байдал 10 жилийн өмнөхөөс 10 жилийн өмнөхөөс 80% 80% хувь хувь доогуур байна доогуур байна66%… 66% … 60% 60% 61% 61% 60% 60% Шинэ бүтээгдэхүүн Шинэ бүтээгдэхүүн бий бий болгож болгож буй компаниудын хувь буй компаниудын хувь Шинэ үйл Шинэ үйл явц, явц, үйл үйл ажиллагаа ажиллагаа санаачилж буй компаниудын санаачилж буй компаниудын 44% 44% 39% 39% 80% 40%80% 40% хувь хувь 40% 40% 80% 80% 66% 66% 61% 61% 60% 60% 20% 20% 20% 20% 60% 60% 44% 44% 39% 39% 0% 0% 40% 40% 0% 0% 40% 40% 2013 2013 2019 2019 2009 2009 2019 2019 Эх сурвалж: Дэлхийн банкны ахуйн Аж ахуйн нэгжийн судалгаа 20% 20% Эх Эх 20% 20% сурвалж: Дэлхийн Эх сурвалж: Дэлхийн банкны банкны Аж нэгжийн Аж ахуйн нэгжийн судалгаа Эхсурвалж: сурвалж: судалгааЭх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны банкны Дэлхийн ахуйн Ажахуйн Аж ахуйн Аж нэгжийн нэгжийн нэгжийн судалгаа судалгаа судалгаа 0% 0% 0% 0% Монголд Монголд цөөн цөөн тооны 2009 2009 тооны компани компани экспорт экспорт 2019 2019 хийж, компаниудын хийж, компаниудын 90 90 хувь 2013 2013 хувь дотоод нь нь дотоодзах зах дээлд 2019 2019 дээлд Монголд чиглэн чиглэнцөөн ажиллаж тооны ажиллаж компани экспорт хийж, компаниудын 90 хувь нь дотоод зах дээлд Эх сурвалж: Эх сурвалж: байгаа Дэлхийнбайгаа Дэлхийн банкны банкны нь ахуйн Аж Аж нь түүхий түүхий ахуйн эдийн нэгжийн нэгжийн бусбус эдийн экспорт судалгаа судалгаа экспорт Эх сурвалж: Эх буурах буурах сурвалж: төлөвийг төлөвийг Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны илтгэнэ. Мөн илтгэнэ. Аж ахуйн Аж ахуйн Мөн сүүлийн сүүлийн нэгжийн нэгжийн судалгаа судалгаа чиглэн арван ажиллаж арван жилийн жилийн байгаа хугацаанд хугацаанд нь түүхий гадаадын гадаадын эдийн технологи технологи бус ашиглаж экспорт ашиглажбуйбуй буурах компаниудын төлөвийг компаниудын хувьхувь илтгэнэ. 23 хувиас 23 хувиас 5 5Мөн сүүлийн хувь хувь арван болтлоо болтлоо жилийн буурчээ буурчээ хугацаанд (зураг (зураг 3.13, 3.14). 3.13, гадаадын технологи ашиглаж буй компаниудын хувь 3.14). хувиас цөөн Монголд 23 5 хувь тооны болтлоо компанибуурчээ экспорт(зураг хийж, компаниудын 3.13, 3.14). 90 хувь нь дотоод зах дээлд чиглэн Зураг ажиллаж 3.13 Зураг 3.13 Компаниуд Компаниуд байгаа уламнь уламтүүхий бүр бүр экспорт эдийн бус Зураг дотогшоо дотогшоо Зураг 3.14буурах 3.14 …гадаадын төлөвийг …гадаадын илтгэнэ. технологийг технологийг багаМөн бага сүүлийн чиглэсээр чиглэсээр арван … … жилийн хугацаанд гадаадын технологи ашиглаж ашиглаж ашиглаж байнабайна Зураг 3.13 Зураг 3.14 буй компаниудын хувь 23 хувиас 5 болтлоо хувь95% Зөвхөн 95% буурчээ Зөвхөн дотоодын дотоодын зах зах зээл(зураг зээл дээр дээр 3.13, 3.14). борлуулалт хийж борлуулалт буй хийж буй Гадаадын Гадаадын технологийг технологийг лицензийн дагуу дагуу лицензийн ашиглаж ашиглаж буй буй Компаниуд улам бүр дотогшоо компаниудын хувийн компаниудын хувийн жин жин …гадаадын технологийг бага компаниуд компаниуд 25% 25% 21% 21% чиглэсээр Зураг 3.13 Зураг 3.13…Компаниуд Компаниуд улам дотогшоо бүр дотогшоо улам бүр 92% 92% ашиглаж Зураг Зураг 3.14 байна 3.14 …гадаадын технологийг бага …гадаадын технологийг бага 20% 20% чиглэсээр … чиглэсээр … 89% 89% ашиглаж ашиглаж 15% 15% байна байна 90% 90% Зөвхөн Зөвхөн дотоодын дотоодын зах зах зээл дээр борлуулалт зээл дээр хийж буй борлуулалт хийж буй 10% 10% Гадаадын технологийг лицензийн Гадаадын технологийг дагуу ашиглаж лицензийн дагуу буй ашиглаж буй 95% 95% 5% 5% компаниудын хувийн компаниудын жин хувийн жин компаниуд компаниуд 5% 5% 25% 25% 21% 21% 85% 85% 92% 92% 0% 0% 20% 20% 2009 2009 2019 2019 2009 2009 2019 2019 90% 90% 89% 89% 15% 15% Эх сурвалж: Эх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны Аж ахуйн нэгжийн Аж ахуйн судалгаа нэгжийн судалгаа Эх сурвалж: Эх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны Аж ахуйн Аж ахуйн нэгжийн судалгаа нэгжийн судалгаа 10% 10% 5% 5% 5% 5% 85% 85% 0% 0% 2009 2009 2019 2019 2009 2009 2019 2019 Эх Эх 31 сурвалж: сурвалж: Дэлхийн 31 Дэлхийн Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны банкны банкны Аж Аж ахуйн ахуйнАж Аж ахуйн нэгжийнахуйн нэгжийн нэгжийн нэгжийн судалгаа судалгаа судалгаа судалгаа нь хувийн нь хувийн Эх Эх сурвалж: сурвалж: хэвшлийн хэвшлийн Дэлхийн Дэлхийн компаниудын компаниудын банкны банкны түвшинд түвшинд Аж ахуйн Аж ахуйн хийгддэг хийгддэг бөгөөднэгжийн нэгжийн бөгөөд судалгаа судалгаа санхүүжилтийн санхүүжилтийн хүртээмж, Эх авлига, хүртээмж, сурвалж: авлига, дэд дэд бүтэц, Дэлхийн банкны гэмт бүтэц, Ажгэмт өрсөлдөөн, хэрэг, хэрэг, ахуйн өрсөлдөөн, нэгжийн инновац инновац судалгаа ба ба технологи, Эхтехнологи, гүйцэтгэлийн сурвалж: гүйцэтгэлийн Дэлхийн үзүүлэлт үзүүлэлт зэрэг банкны Аж зэрэг бизнесийн ахуйн орчныг бизнесийн нэгжийн орчныг судалгаа хамардаг. хамардаг. Монгол Монгол Улсын Улсын хувьд 2009, хувьд 2009, 2013, 2019 2013, 2019 оны оны тоонтоон мэдээллийг ашиглав. мэдээллийг ашиглав. 40 40 31 Дэлхийн 31 банкны Аж Дэлхийн банкны Шигтгээ 3.1 Монголын компаниудыг технологийн хөгжилд Аж ахуйн нэгжийн судалгаа ахуйн нэгжийн судалгаа нь хувийн хэвшлийн нь хувийн компаниудын түвшинд хэвшлийн компаниудын хийгддэг бөгөөд түвшинд хийгддэг санхүүжилтийн бөгөөд санхүүжилтийн хүртээмж, авлига, хүртээмж, дэд бүтэц, авлига, дэд бүтэц, гэмт гэмт хэрэг, хүргэж хэрэг, өрсөлдөөн, өрсөлдөөн, буй хүчин инновац инновац ба зүйлс технологи, ба технологи, гүйцэтгэлийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлт үзүүлэлт зэрэг бизнесийн орчныг зэрэг бизнесийн орчныг хамардаг. Монгол хамардаг. Улсын хувьд Монгол Улсын хувьд 2009, 2009, 2013, 2013, 2019 2019 оны тоон мэдээллийг оны тоон ашиглав. мэдээллийг ашиглав. Компаний түвшинд хийсэн регрессийн үнэлгээнээс харахад экспортод чиглэсэн, удирдлага нь чадварлаг, санхүүжилт татах чадвартай, удирдах албан тушаалд 40 40 эмэгтэй хүн байх зэрэг нь инновацид эерэгээр (статистикийн хувьд ач холбогдолтой) нөлөөлдөг ажээ. Уг үнэлгээнд Аж ахуйн нэгжийн судалгаагаар цуглуулсан 2008–2009, 2012–2013, 2018–2019 оны панел өгөгдлийг ашигласан. Судалгаа шинжилгээ, хөгжүүлэлтэд хөрөнгө оруулдаг, экспорт хийдэг, боловсруулах салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг, том зах зээл рүү гарах гарцтай, удирдлага нь туршлагатай, санхүүгийн эх үүсвэр татах боломжтой, эмэгтэй хүн дээд удирдлагад нь багтдаг компаниуд шинэ технологи хөгжүүлэх өндөр магадлалтай байна (хүснэгт 3.1). Регрессийн загварыг хэрхэн тодорхойлсноос үл хамааран үнэлгээний үр дүн өөрчлөгдөөгүй. 40 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Хүснэгт 3.1 Ложит регрессийн ахиу үр нөлөө – Санамсаргүй үр дүнгийн загвар Хамааран хувьсагч [бинар]: компани шинийг эрэлхийлдэг үү? (Тийм/Үгүй) Загвар Загвар Загвар Загвар 1 2 3 4 Компаний насжилт (жилээр) -0.0007 0.0020 0.0022 Менежерийн туршлага (жилээр) 0.0049 ** 0.0051 ** 0.0053 ** 0.0062 *** Дээд удирдлага нь эмэгтэй хүн байх 0.0743 ** 0.0591 * 0.0625 * 0.0631 * Гадаадын технологийг лицензээр 0.0518 0.0879 0.0937 0.0791 эзэмшдэг Гадаад эзэмшлийн хувь хэмжээ -0.0012 -0.0009 -0.0008 Судалгаа шинжилгээ, хөгжүүлэлтэд 0.3573 *** 0.3771 *** 0.3820 *** 0.3839 *** хөрөнгө оруулалт хийдэг Компаний хэмжээ: log (байнгын 0.0815 *** ажилтнуудын тоо) Илүү том зах зээлд гарцтай 0.0596 0.1046 *** 0.1095 *** 0.1112 *** Эдийн засгийн салбар (Боловсруулах) 0.1113 *** 0.1300 *** 0.1301 *** 0.1247 *** Экспортлогч 0.1471 0.1702 ** 0.1724 ** 0.1721 ** Тендер шалгаруулалт үйл ажиллагаанд 0.0158 -0.0005 0.0085 нь нөлөөлдөг Санхүүжилт татах боломжтой (зээлтэй 0.0638 * 0.0908 *** 0.0934 *** 0.0998 *** буюу зээлийн сувагтай) Татварын тогтолцоо хүндрэл учруулдаг 0.0172 0.0248 0.0270 Татварын түвшин хүндрэл учруулдаг -0.0312 -0.0233 Улс төрийн тогтворгүй байдал -0.0068 0.0087 хүндрэлтэй Авлига хүндрэл учруулдаг -0.0204 -0.0267 Зөвшөөрөл, лизенз олголт нь хүндрэл 0.0482 0.0508 учруулдаг Шүүхийн үйл ажиллагаа хүндрэл 0.0101 0.0242 учруулдаг Ажиглалтын тоо 754 754 754 754 Бүлгийн тоо 592 592 592 592 Wald хи-квадрат (статистик) 60.46 65.06 61.28 60.4 Wald хи-квадрат (p-утга) 0.00 0.00 0.00 0.00 Log-likelihood -432.71 -445.1 -446.3 -448.1 Эх сурвалж: Аж ахуйн нэгжийн судалгаанд үндэслэн Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд тооцов. Тэмдэглэл: * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.001 БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТИЙГ ТЭТГЭХ 41 Монгол Улс судалгаа, шинжилгээ, хөгжүүлэлтэд санхүү болон хүний нөөц хуваарилахгүй байгаа нь инновацийг боомилж байна. Монгол Улс 1995-2017 онд судалгаа, шинжилгээ, хөгжүүлэлтийн чиглэлээр ДНБ-ий 0.22 хувьтай дүйцэхүйц хөрөнгийг зарцуулсан нь эдийн засгийн бүтэц, орлогын хувьд адил төстэй улс орнуудаас (Казахстан, Перу хоёрыг эс тооцвол) доогуур үзүүлэлт юм (зураг 3.15). Түүнчлэн, Монгол Улсын хувьд судалгаа шинжилгээ, хөгжүүлэлтийн үйл ажиллагааг Засгийн газраас нь гол Монгол Улс судалгаа, төлөв санхүүжүүлжээ. Харин шинжилгээ, 2018 онд хөгжүүлэлтэд санхүү болон хүний нөөц хуваарилахгүй Зураг 3.15 байгаа судалгаа нь инновацийг шинжилгээ, боомилж байна. Монгол хөгжүүлэлтийн Улс 1995-2017 онд судалгаа, шинжилгээ, хөгжүүлэлтийн чиглэлээр ДНБ-ий 0.22 хувьтай дүйцэхүйц Судалгаа шинжилгээ,хөрөнгийг зарцуулсан хөгжүүлэлтэд нь эдийн зарцуулж зөвхөн 8.5 хувийг л хувийн сектор буй хөрөнгө, ДНБ-д эзлэх хувиар засгийн бүтэц, орлогын хувьд адил Зураг 3.15 Судалгаа шинжилгээ, хөгжүүлэлтэд санхүүжүүлсэн байна. Тус үзүүлэлтийг төстэй улс орнуудаас (Казахстан, Перу зарцуулж буй хөрөнгө, ДНБ-д эзлэх хувиар ОХУ (30.1 хувь), Казахстан (41 хувь), хоёрыг эс тооцвол) доогуур үзүүлэлт (1995–2017 оны дундаж) Канад юм хувь)-тай (41(зураг харьцуулахад 3.15). Түүнчлэн, Монгол 2 доогуур хавьгүйУлсын судалгаа Түүнчлэн хувьд байна. шинжилгээ, 1.5 EAP инноваци сул дорой байгаа хөгжүүлэлтийн үйл нь судалгаа ажиллагааг Засгийн хөгжүүлэлтийн шинжилгээ, газраас нь гол төлөв үйл 1 ажиллагаанд оролцох ажиллах санхүүжүүлжээ. Харин 2018 хүчнийонд 0.5 хувь хэмжээ байнга судалгаа хумигдаж шинжилгээ, ирсэнтэй ч хөгжүүлэлтийн 0 зөвхөн холбоотой юм. 8.5 хувийг Монгол л хувийн Улсын сектор 1 сая хүнд AUS CAN MYS UAE QAT CHL MNG RUS ARM ECU COL KAZ PER санхүүжүүлсэн байна. Тус ногдох судалгаа шинжилгээ, хөгжүүлэлт үзүүлэлтийг Эх сурвалж: ЮНЕСКО-гийн Статистикийн Институт ОХУ (30.1 хувь), Казахстан (41 онд UAEЮНЕСКО-гийн Эх сурвалж: хувь), Тэмдэглэл: Эмират; ARM Институт Статистикийн хариуцсан ажилтны тоо 1996 Тэмдэглэл: = Арабын Нэгдсэн UAE = Арабын Нэгдсэн Эмират; = Армени; AUS ARM = = Зүүн Канад бол хувь)онд (41 2017 -тай 1056 харьцуулахад = Австрали; CAN = Канад; CHL = Чили; COL = Колумб; EAP 1243 байсан болон Армени; AUS = Австрали; CAN = Канад; CHL = Чили; COL Ази, Номхон далай; ECU = Эквадор; KAZ = Казахстан; MNG = хавьгүй буурчээ. Мөн ажил доогуур эрхэлж байна. буй 1000 Түүнчлэн хүн = Колумб; EAP = Зүүн Ази, Номхон далай; ECU = Эквадор; Монгол; MYS = Малайз; PER = Перу; QAT = Катар; RUS = ОХУ KAZ = Казахстан; MNG = Монгол; MYS = Малайз; PER = тутамд инноваци байгаа нь сул доройхөгжүүлэлт судалгаа шинжилгээ, Перу; QAT = Катар; RUS = ОХУ судалгаа шинжилгээ, хөгжүүлэлтийн хариуцсан ажилтны тоо 1996 онд 3.6 үйл ажиллагаанд оролцох ажиллах хүчний хувь хэмжээ байнга хумигдаж ирсэнтэй ч бол 2017юм. байсан холбоотой онд Улсынбуурчээ. 2.7 болон Монгол 1 сая хүндСудалгаа ногдох судалгаашинжилгээ, шинжилгээ, хөгжүүлэлт хөгжүүлэлт хариуцсан хариуцсан үндсэн ажилтны тоо бүр ч ихээр цөөрчээ. Тухайлбал, үндсэн болон техникийн ажилтны тоо 1996 онд 1243 байсан бол 2017 онд 1056 болон буурчээ. Мөн ажил эрхэлж буй ажилтнууд 1998 онд 1000харгалзан хүн тутамд хувь болон 80 судалгаа 9.7 хувийг шинжилгээ, бүрдүүлж хөгжүүлэлт байсан хариуцсан бол 2018 ажилтны тооонд1996 55ондхувь 3.6 болон 7.4 хувь болтлоо буурчээ. Гэтэл мөн хугацаанд туслах ажилтны байсан бол 2017 онд 2.7 болон буурчээ. Судалгаа шинжилгээ, хөгжүүлэлт хариуцсан үндсэн тоо 10.3 хувиас 37.6 хувь болтлоо ажилтны тооөссөн байна. бүр ч ихээр цөөрчээ. Тухайлбал, үндсэн болон техникийн ажилтнууд 1998 онд харгалзан 80 хувь болон 9.7 хувийг бүрдүүлж байсан бол 2018 онд 55 хувь болон 7.4 хувь III.2 Бүтээмжийг Гэтэл мөн буй хязгаарлаж болтлоо буурчээ. хүчин хугацаанд зүйлс туслах ажилтны тоо 10.3 хувиас 37.6 хувь болтлоо өссөн байна. Монгол Улсын бүтээмж доогуур байгаа нь макро (тухайлбал, хэлбэлзэл өндөртэй валютын III.2 микро ханш) болон (сул өрсөлдөөн, Бүтээмжийг бизнесийн хязгаарлаж буй орчин) хүчин зүйлстэй холбоотой. хүчин зүйлс Монголэдийн III.2.1 Макро засгийн Улсын бүтээмж орчин: доогуур Ханш байгаа хэт нь үнэлэгдсэн, макро (тухайлбал, хэлбэлзэл өндөр валютын байгаа хэлбэлзэл өндөртэй нь түүхий эдийн ханш) бус экспортын болон микро өрсөлдөх (сул өрсөлдөөн, чадвар, бизнесийн хөрөнгө орчин) хүчин оруулалтад зүйлстэй холбоотойсөргөөр . нөлөөлж байна III.2.1 Макро эдийн засгийн орчин: Ханш хэт үнэлэгдсэн, хэлбэлзэл өндөр байгаа нь түүхий Байгалийн эдийн баялаг бус экспортын ихтэй өрсөлдөх улс орнуудын чадвар, адилаар хөрөнгө Монгол оруулалтад Улсын эдийн сөргөөр нөлөөлж засаг баялгийн байна. хараалд өртөмтгий байна. Энэ нь түүхий эдийн бус экспортын салбаруудын өрсөлдөх чадварыг сулруулж байна. Гэтэл бүтээмжийн өсөлтийг эдгээр сектор л бий болгоно. Мөн Байгалийн баялаг ихтэй улс орнуудын адилаар Монгол Улсын эдийн засаг баялгийн бодит ханш нь түүхий эдийн мөчлөгийг дагаж байв. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ, хараалд өртөмтгий байна. Энэ нь түүхий эдийн бус экспортын салбаруудын өрсөлдөх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нэмэгдснээр Монгол Улсыг чиглэх гадаад валютын чадварыг сулруулж байна. Гэтэл бүтээмжийн өсөлтийг эдгээр сектор л бий болгоно. Мөн урсгал огцом нэмэгдсэн бодит ханш нь бодит нь түүхий эдийн ханш 2004-2008 мөчлөгийг онд чангарахад дагаж байв. Уул уурхайнхүргэсэн бол 2009 бүтээгдэхүүний үнэ, онд дэлхийн санхүүгийн хямрал өрнөснөөр түүхий эдийн үнийн уналтыг даган ханшинд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нэмэгдснээр Монгол Улсыг чиглэх гадаад валютын урсгал томоохон тохиргоо огцом хийгдсэн нэмэгдсэн билээ. нь бодит 2010-2011 ханш 2004 онд -2008 онд түүхий эдийн чангарахад үнэ хүргэсэн бол 2009 сэргэснээр эргэн онд дэлхийн нэрлэсэн ханш чангарсан ч 2013-2017 онд түүхий эдийн үнэ төдийлөн өсөхгүй санхүүгийн хямрал өрнөснөөр түүхий эдийн үнийн уналтыг даган ханшинд байсантай томоохон холбоотойгоор бодит ханш үргэлжлэн суларсан байна (зураг 3.16). 42 42 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 тохиргоо хийгдсэн билээ. 2010-2011 онд түүхий эдийн үнэ эргэн сэргэснээр нэрлэсэн ханш чангарсан ч 2013-2017 онд түүхий эдийн үнэ төдийлөн өсөхгүй байсантай холбоотойгоор Цалингийн тохиргоо бодитхийгдсэн тохиргоо ханш өсөлт билээ.билээ. үргэлжлэн хийгдсэн 2010-бүтээмжийн 2011 суларсан 2010- онд байна 2011 түүхий онд эдийн (зураг түүхий3.16). Зураг үнэ эргэн 3.16 эдийн сэргэснээр үнэ эргэн нэрлэсэн сэргэснээр ханш ханш нэрлэсэн өсөлтөөс чангарсан түрүүлж ч 2013 чангарсан Цалингийн ч-2017 2013 байгаа өсөлт-онд 2017 түүхийнь бүтээмжийн мөн үнэ төдийлөн эдийнэдийн онд түүхий л өсөлтөөс үнэ төдийлөн Зураг Мөчлөгийн өсөхгүй 3.16 байсантай өсөхгүй Мөчлөг оргил үедбайсантай оргил бодит холбоотойгоор үед ханшхолбоотойгоор бодит ханш чангарч байв баялгийн ханшхараалыг бодитбодит түрүүлж үргэлжлэн ханш үргэлжлэн байгаа илтгэж суларсан байна нь суларсан байна. мөн л байна (зураг 3.16). (зураг 3.16). баялгийн чангарч байв Уул уурхайн Цалингийн хараалыг компаниудын өсөлт бүтээмжийн илтгэж ажиллагсдын байна. өсөлтөөс Уул өсөлтөөс Зураг Зураг уурхайн 3.16 ханш чангах оргил үед бодит ханш 25% Мөчлөг 3.16 Мөчлөг оргил үед бодит ханш Цалингийн өсөлт бүтээмжийн төлөөх түрүүлж өрсөлдөөн байгаа компаниудын ширүүссэн нь мөн ажиллагсдын түрүүлж байгаа нь мөн л баялгийн л нь цалин баялгийн чангарч төлөөх байв 20% чангарч байв 15% хурдтай хараалыг өсөх илтгэж өрсөлдөөн хараалыг (ялангуяа байна. ширүүссэн илтгэж түүхий Уул уурхайн нь цалин байна. Уулэдийн хурдтай уурхайн 25% ханш чангах 25% 10% ханш чангах 20% үнэ өндөр компаниудын өсөх байх үед) (ялангуяа компаниудын нэг шалтгаан ажиллагсдын түүхий эдийн үнэ ажиллагсдын болов. төлөөх өндөр байх төлөөх 15% 20% 5% 15% Нэгж хөдөлмөрийн өрсөлдөөн үед) өрсөлдөөнширүүссэн нэг ширүүссэнзардал нь цалин шалтгаан нь цалин өссөнөөр хурдтай болов. хурдтайНэгж 10% 0% 10% -5% уул уурхайн өсөх (ялангуяа бус хөдөлмөрийн өсөх (ялангуяа салбаруудын түүхий эдийнөссөнөөр зардал түүхий өрсөлдөх үнэ өндөр эдийн үнэуул байх уурхайн өндөр байх 5% 0% 5% -10% чадвар үед) бус суларч нэг үед) нөөц шалтгаан салбаруудын нэг (капитал шалтгаан болов. өрсөлдөх болон Нэгж чадвар болов. суларч Нэгж -5% 0% -15% -5% Нэрлэсэн ханшийн өөрчлөлт -20% хөдөлмөр)-ийг хөдөлмөрийн нөөц хөдөлмөрийнэкспортын зардал (капитал өссөнөөр зардал болон болон уул өссөнөөримпортыг уурхайн хөдөлмөр) -ийг уул уурхайн -10% -10% -25% Инфляцийн зөрүү Бодит ханшийн өөрчлөлт -15% орлуулах буссалбаруудаас бус салбаруудын экспортын салбаруудынөрсөлдөх болон зугтахад чадвар импортыг өрсөлдөх хүргэж суларч чадвар орлуулах суларч-20% -15% -30% Нэрлэсэн ханшийн өөрчлөлт Нэрлэсэн ханшийн өөрчлөлт 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 -20% нөөц байна (капитал (зураг 3.17, салбаруудаас нөөц 3.18). (капиталболон зугтахад хөдөлмөр) болонхүргэж -ийг(зураг байна хөдөлмөр) -ийг -25% Инфляцийн зөрүү -25% Инфляцийн зөрүү Бодит ханшийн өөрчлөлт Бодит ханшийн өөрчлөлт экспортын 3.17, 3.18). болон импортыг орлуулах Эх сурвалж: Монголбанк; экспортын болон импортыг орлуулах -30% Эх -30% сурвалж: Монголбанк; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 мэргэжилтнүүдийн тооцоо 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 салбаруудаас салбаруудаасзугтахад хүргэж зугтахад байнабайна хүргэж (зураг(зураг Тэмдэглэл: Нэрлэсэн ханш = нэрлэсэн бодит үйлчилж мэргэжилтнүүдийн тооцоо 3.17, 3.18). Эх Тэмдэглэл: сурвалж: Эх ханш буй Нэрлэсэн сурвалж: ханш = нэрлэсэн Монголбанк; Дэлхийн Монголбанк; бодит Дэлхийн үйлчилж буй ханш банкны банкны 3.17, 3.18). мэргэжилтнүүдийн тооцоо мэргэжилтнүүдийн тооцоо Тэмдэглэл: Нэрлэсэн Тэмдэглэл: нэрлэсэн ханш = ханш Нэрлэсэн бодит үйлчилж = нэрлэсэн бодит үйлчилж Зураг 3.17 Цалингийн хурдтай өсөлт … Зураг буй ханш 3.18 …нь бүтээмжийн өсөлтөөсөө давж, Зураг 3.17 буй3.18 Зураг ханш өрсөлдөх чадварыг сулруулав Цалингийн хурдтай Зураг 3.17 өсөлт Цалингийн … хурдтай өсөлт … …нь Зураг бүтээмжийн 3.18 …нь бүтээмжийнөсөлтөөсөө өсөлтөөсөө давж, давж, давж, Зураг 3.17 Цалингийн хурдтай өсөлт … Зураг 3.18 …нь бүтээмжийн өсөлтөөсөө 30% өрсөлдөх өрсөлдөх чадварыг 450 чадварыг сулруулав сулруулав Нэгж хөдөлмөрийн өртгийн индекс (2001=100) өрсөлдөх чадварыг сулруулав Дундаж цалингийн индекс (2001=100) 400 25% Бүтээмжийн индекс (2001=100) 350 Нэгж хөдөлмөрийн өртгийн индекс (2001=100) 30% 450 Нэгж хөдөлмөрийн өртгийн индекс (2001=100) 30% 450 300 20% Дундаж цалингийн индекс (2001=100) 400 Дундаж цалингийн индекс (2001=100) 25% 400 250 25% Бүтээмжийн индекс (2001=100) 15% 350 Бүтээмжийн индекс (2001=100) 350 200 20% 300 20% 300 150 10% Уул уурхай 250 15% Экспортын бусад салбар 250 100 15% 5% Экспортын бус салбар200 200 50 10% Уул уурхай 150 10% Уул уурхай 150 0 0% Экспортын бусад салбар 100 Экспортын бусад салбар 100 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 5% Экспортын бус салбар 5% Экспортын бус салбар 50 -5% 50 0% 0 0% 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 -5% сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх-5% Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн Тэмдэглэл: банкны 2000 онтой цалингийн жилийн Эх сурвалж: ҮСХ; Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн харьцуулсан Эх сурвалж: тооцоо ҮСХ; дундаж Дэлхийн Эх сурвалж: өсөлт банкны банкны ҮСХ; Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийнЭх сурвалж: тооцоо ҮСХ; Дэлхийн Эх сурвалж: банкны банкны ҮСХ; Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн тооцоотооцоо Тэмдэглэл: 2000 онтой харьцуулсан цалингийн тооцоотооцоо Тэмдэглэл: жилийн дундаж 2000 Тэмдэглэл:онтой 2000харьцуулсан өсөлт цалингийн онтой харьцуулсан жилийнжилийн цалингийн дундаж өсөлт өсөлт төрийн алба нөөцийн буруу хуваарилалтыг дагуулж дээрх хүндрэл Данхайсан дундаж бэрхшээлүүдийг улам хурцатгав. Монгол Улсын нийтийн албаны хэмжээг 1 хүнд ногдох Данхайсан Данхайсан ДНБ -тэй Данхайсантөрийн төрийн алба зэрэгцүүлэн төрийн алба нөөцийн үзвэл алба нөөцийн хэт буруу буруу данхайсан нөөцийн хуваарилалтыг байна. Олон улсын хуваарилалтыг Зураг 3.19 дагуулжтуршлагаас дагуулждээрх дээрх хүндрэл харахад төрийн хүндрэл бэрхшээлүүдийг үйлчилгээтэй буруу хуваарилалтыг улам холбоотой бэрхшээлүүдийг улам хурцатгав. дагуулж Монгол бүтээмж хурцатгав.дээрх Улсын доогуур нийтийн түвшинд Монгол Улсын албаны байдаг нийтийн хэмжээг тул нийтийн албаны алба 1 хэмжээгхүндалба ногдох томрохын 1 хүнд ногдох Монгол Улсын нийтийн дэлхийд ДНБ-тэй хүндрэл хэрээр ДНБ зэрэгцүүлэн - дундаж үзвэл үзвэл бүтээмж бэрхшээлүүдийг тэй зэрэгцүүлэн хэт данхайсан буурдаг хэт байна улам байна. (зураг данхайсан Олон улсынулсын 3.19). байна. Олон туршлагаас туршлагаасхарахад төрийн харахад төрийн Эцэст нь Бүлэг 2-т авч үзсэнчлэн Монгол томоохонд Зураг 3.19тооцогдоно Монгол Улсыналба нийтийн алба дэлхийд үйлчилгээтэй холбоотой үйлчилгээтэй бүтээмж холбоотой доогуур бүтээмж түвшинд доогуур байдаг түвшинд тул байдаг нийтийн тул нийтийн томрохын алба томрохын хурцатгав. Улсын макроМонгол эдийнУлсын засгийн нийтийн орчин хэт томоохонд тооцогдоно хэрээр дундаж хэрээр бүтээмж дундаж буурдаг бүтээмж байнабайна буурдаг (зураг(зураг 3.19). албаны хэмжээг 1 хүнд ногдох ДНБ- хэлбэлзэлтэй байна. Монгол Улсын эдийн 3.19). 14 Канад 43 засгийн зохицуулалт тэй зэрэгцүүлэн үзвэл хэт түүхий эдийн нь данхайсан Цалингийн зардал (ДНБ-ий %): 12 Эквадор байна. үнийн Олон улсынхэлбэлзлээс үүдэлтэй туршлагаас савалгааг харахад 2016-2018 оны дундаж 10 Катар 43 43 зөөлрүүлэх биш харин төрийн үйлчилгээтэй холбоотой бүтээмж хурцатгасаар 8 Перу Монгол Австрали доогуурирлээ. Хэлбэлзэл түвшинд нь хөрөнгө байдаг оруулалтын тул нийтийн 6 Чили Армен ОХУ 4 Малайз шийдвэрүүдэд нөлөөлөх нь гарцаагүй юм. алба томрохын хэрээр дундаж бүтээмж 2 Колумб Казахстан Учир нь макро эдийн засгийн хувьсагчдад буурдаг байна (зураг 3.19). 0 (ханш, хүү, инфляци, бодит цалин) гарах 0 10 20 30 40 50 өөрчлөлт нь хөрөнгө оруулалтын үр ашиг, Нийт ажил эрхлэлтэд улсын секторын ажил эрхлэлтийн эзлэх хувь: 2016-2018 оны дундаж улмаар эдийн засаг дахь хөдөлмөрийн бүтээмжид нөлөөлдөг. Эх Эх сурвалж: сурвалж: Олон Олон улсынхөдөлмөрийн улсын хөдөлмөрийнбайгууллага, байгууллага , ОУВС; ОУВС; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэрэгжилтнүүдийн мэрэгжилтнүүдийн тооцоо тооцоо Макро эдийн засгийн өнөөгийн орчин нь бүтээмжийн өсөлтийг тэтгэхгүй байна. Макро орчин нь уул уурхайн бус экспорт, боловсруулах салбарыг боомилсон шинжтэй байна. БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТИЙГ Дэлхийн зах зээлд эдийн 43 ТЭТГЭХ гарснаар засгийн өргөжилт (economies of scale)-ийн үр өгөөжийг дээшлүүлэх, өрсөлдөөнийг дэмжих, сүүлийн үеийн технологийг ашиглах, хэрэглэгчдийн таашаалыг илүү нарийн таньж мэдэх боломжийг бүрдүүлж, улмаар бүтээмжийг нэмэгдүүлдгийг дээр дурдсан аж ахуйн нэгжийн Эцэст нь Бүлэг 2-т авч үзсэнчлэн Монгол Улсын макро эдийн засгийн орчин хэт хэлбэлзэлтэй байна. Монгол Улсын эдийн засгийн зохицуулалт нь түүхий эдийн үнийн хэлбэлзлээс үүдэлтэй савалгааг зөөлрүүлэх биш харин хурцатгасаар ирлээ. Хэлбэлзэл нь хөрөнгө оруулалтын шийдвэрүүдэд нөлөөлөх нь гарцаагүй юм. Учир нь макро эдийн засгийн хувьсагчдад (ханш, хүү, инфляци, бодит цалин) гарах өөрчлөлт нь хөрөнгө оруулалтын үр ашиг, улмаар эдийн засаг дахь хөдөлмөрийн бүтээмжид нөлөөлдөг. Макро эдийн засгийн өнөөгийн орчин нь бүтээмжийн өсөлтийг тэтгэхгүй байна. Макро орчин нь уул уурхайн бус экспорт, боловсруулах салбарыг боомилсон шинжтэй байна. Дэлхийн зах зээлд гарснаар эдийн засгийн өргөжилт (economies of scale)-ийн үр өгөөжийг дээшлүүлэх, өрсөлдөөнийг дэмжих, сүүлийн үеийн технологийг ашиглах, хэрэглэгчдийн таашаалыг илүү нарийн таньж мэдэх боломжийг бүрдүүлж, улмаар бүтээмжийг нэмэгдүүлдгийг дээр дурдсан аж ахуйн нэгжийн судалгаа болон олон улсын туршлага харуулж байна. Үүгээр зогсохгүй экспортлогч компаниуд дам нөлөө бий болгодгийг зарим судалгаа харуулж байгаа бөгөөд түүхий эдийн бус сектор экспортын чадамжаа алдах нь бүтээмжийн өсөлт саарч байгааг тайлбарлах нэг хүчин зүйл болохоор байна. III.2.2 Микро эдийн засгийн орчин: Сул өрсөлдөөн, зохицуулалтын өндөр дарамт, өмчийн эрхийн баталгаажаагүй байдал Монгол Улсын макро эдийн засгийн хүндрэл бэрхшээлд микро эдийн засгийн хязгаарлалтууд нэрмээс болж байна. Уул уурхайн бус секторт хувийн хөрөнгө оруулалт бага, ажлын байр олноор бий болохгүй байгаа нь ашгийн норм бага байгаатай холбоотой юм. Харин ашиг бага байгаа нь зохицуулалтын дүрэм журам хэт төвөгтэй, хугацаа ихээр ордогтой холбоотой. Үүнд гаалийн болон худалдааны дүрэм журам, гажуудал үүсгэж буй татварууд, өрсөлдөөний хомсдол, өмчлөлийн өндөр төвлөрөл, шинэ бизнес эхлүүлэхэд учирч буй саад бэрхшээл хамаарна. Үүний зэрэгцээ санхүүгийн зуучлал тааруу байгаа нь эх үүсвэрийн өртөг өндөр, хүртээмж бага байхад хүргэж байна. Энэ нь ялангуяа уул уурхайн бус салбарын дийлэнхийг бүрдүүлж буй жижиг дунд аж ахуйн нэгжүүдэд хамааралтай асуудал юм. Монголын бизнесийн орчин нь эрч хүчтэй, үр бүтээлтэй компаниудыг дэмжихүйц биш байна. Дэлхийн банкнаас 2020 онд гаргасан Бизнес эрхлэх индексээр Монгол Улс 190 орноос 81-д жагссан бөгөөд цахилгааны шугамд холбогдсон эсэх үзүүлэлтээр 152-т, дампуурал шийдвэрлэлтээр 150-д, хил дамнасан худалдаагаар 143-т байгаа бол бизнес шинээр эхлэх үзүүлэлтээр 100-д байгаа нь онцгой хүндрэл учирдгийг харуулж байна (зураг 3.20, 3.21). Бизнес эрхлэх индексийн нэлээдгүй үзүүлэлтээр Монгол Улс дундаас дээш орлоготой улс орнуудаас илүү байгаа ч Зүүн Азийн орнуудтай харьцуулахад төрийн зохицуулалтын шаардлагыг биелүүлэхэд илүү цаг хугацаа шаардагддаг аж. Дэлхийн засаглалын индексүүдээс харахад Монгол Улс авлигатай тэмцэх, хууль дээдлэх зарчим, институцийн чанар, төрийн үр дүнтэй байдал зэрэг үзүүлэлтээр жишиг Чили, Канад, Малайз зэрэг улсаас хоцорсоор байна. Transparency International байгууллагаас хамгийн сүүлд гаргасан Авлигын мэдрэмжийн индексээр Монгол Улс 180 орноос 93-т жагссан байна. Эдгээр индекс нь тодорхой ахиц ололтыг харуулж байгаа боловч бизнес эхлүүлж өргөжүүлэхэд зохицуулалтын томоохон саад бэрхшээл учирдгийг харуулж байна. Авлига нь бизнес эрхлэх хамгийн том саад болохоор байна. Нөгөө талаас авлига нь санхүүгийн эх үүсвэр татах боломжтой, дампуурлаас хамгаалагдсан, зохицуулалтын хувьд хөнгөлөлт, давуу тал эдэлдэг, үйл ажиллагаа нь нэгэнт тогтчихсон томоохон компаниудад давуу тал олгохоор байна. Энэ нь эцсийн дүндээ нөөцийг илүү бүтээмжтэй компаниудын талд хуваарилах боломжийг хязгаарлана. 44 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Эдгээр индекс Авлигын ахиц нь тодорхой гаргасан ололтыг мэдрэмжийн харуулж Монгол индексээр байгаа Улс боловч бизнес93эхлүүлж 180 орноос -т жагссан байна. зохицуулалтын өргөжүүлэхэд Эдгээр индекс томоохон саадахиц нь тодорхой бэрхшээл учирдгийг ололтыг харуулж харуулж байгаабайна. Авлига боловч нь эхлүүлж бизнес хамгийн томзохицуулалтын бизнес эрхлэхөргөжүүлэхэд саад болохоортомоохон байна. саад Нөгөөбэрхшээл авлига ньхаруулж талаас учирдгийг байна. санхүүгийн эх Авлига нь бизнес эрхлэх үүсвэр татах боломжтой, саад болохоор байна. хамгийн том хамгаалагдсан, дампуурлаас Нөгөө талаас зохицуулалтын авлига хувьд нь санхүүгийн эх хөнгөлөлт, үүсвэр давуу тал эдэлдэг, татах үйл боломжтой, ажиллагаа дампуурлаас нь нэгэнт хамгаалагдсан, тогтчихсон зохицуулалтын томоохон компаниудад хувьд давуу хөнгөлөлт, тал олгохоор Зураг 3.20 давуу байна. Энэ эдэлдэг, талнь эцсийнүйл ажиллагаа дүндээ нь нэгэнт нөөцийг илүүтогтчихсон Зурагбүтээмжтэй 3.21 томоохон компаниудад компаниудын талд давуу тал байна. Энэ нь эцсийн дүндээ нөөцийг илүү бүтээмжтэй компаниудын талд олгохоор хязгаарлана. хуваарилах боломжийг Монгол Улс бизнесийн орчноо хуваарилах сайжруулахад боломжийг хязгаарлана. …төрийн дарамт өндөр хэвээр байна тодорхой ахиц Зураг 3.20 гаргасан Монгол ч… Улс бизнесийн орчноо Зураг 3.21 …төрийн дарамт өндөр хэвээр байна Монгол Зураг 3.20 ахиц сайжруулахад тодорхой Улс бизнесийн гаргасан ч… орчноо Зураг 3.21 …төрийн дарамт өндөр хэвээр байна сайжруулахад тодорхой ахиц гаргасан ч … Шаардлагатай зохицуулалт, дүрэм журмыг биелүүлэхэд Армени Шаардлагатай компаний удирдлагын зарцуулж буйзохицуулалт, дүрэм журмыг биелүүлэхэд хугацаа (удирдлагын Армени компаний ажиллах хувиар) зарцуулж буй хугацаа (удирдлагын удирдлагын цагийн Бизнес Канад ажиллах цагийн хувиар) эхлэх Бизнес Канад эхлэх Дампуурлы Чили 35 г Дампуурлы Өмчийн Чили 35 шийдвэрлэ г бүртгэл Өмчийн Монгол х шийдвэрлэ бүртгэл Казахстан 30 Монгол х Казахстан 30 25 Зүүн Ази, Номхон далай Киргизстан 25 Зүүн Ази, Номхон далай Киргизстан Гэрээний Гэрээний Зээл авах хэрэгжилт хэрэгжилт Зээл авах Малайз 20 20 Малайз Монгол 15 15 Цөөнх Цөөнх Монгол Хил Хил хөрөнгө хөрөнгө дамнасан дамнасан оруулагчды оруулагчды Хөгжиж буй 10 10 Хөгжиж буй худалдаа худалдаа н эрхийн н эрхийн орнууд орнууд хамгаалалт хамгаалалт 5 5 Татвар Татвар Дундаас дээш Дундаас дээш орлоготой орлоготой төлөлт төлөлт Зүүн Ази, 0 Зүүн Ази, 0 Номхон далай Бүгд Номхон далай ЖижигБүгд (5-19) Дунд (20(5 Жижиг -19) -99) (20-99) Дунд(100+) Том Том (100+) Эх сурвалж: Эх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банкны Бизнес банкнытайлан эрхлэхүй Бизнес эрхлэхүй тайлан Эх сурвалж: Эх сурвалж: Дэлхийн банкныДэлхийн Бизнесбанкны Бизнес эрхлэхүй эрхлэхүй тайлан тайлан Эх сурвалж: Тэмдэглэл:Дэлхийн банкны Тэмдэглэл: Мэдээллийг Бизнес Мэдээллийг хамгийн сүүлийнэрхлэхүй хамгийн сүүлийн боломжтойтайлан оны боломжтой Эх Мэдээллийг оны Тэмдэглэл: сурвалж: Дэлхийн Тэмдэглэл: банкны Мэдээллийг хамгийн сүүлийн Бизнес хамгийн сүүлийн боломжтой эрхлэхүй боломжтой оны тайлан оны Тэмдэглэл: Мэдээллийг хувьд харуулав. хамгийн хувьд харуулав. Хэмжилтийн нэгж сүүлийн Хэмжилтийн нь боломжтой нэгж нь Бизнес Бизнес эрхлэхүй оны эрхлэхүй Тэмдэглэл: хувьд харуулав Мэдээллийг хамгийн сүүлийн боломжтой хувьд харуулав хувьд харуулав. тайлан (их байхдахь тайлан Хэмжилтийн дахь оноо оноо нэгж тусмаа (их нь сайн)байх тусмаа Бизнес сайн) эрхлэхүй оны хувьд харуулав тайлан дахь оноо (их байх тусмаа сайн) ӨрсөлдөөнийӨрсөлдөөний үзүүлэлтүүд үзүүлэлтүүд сул, хэд хэдэн сул, хэд хэдэн салбарт салбарт эзэмшлийн эзэмшлийн өндөр төвлөрөлөндөрбий төвлөрөл болжээ.бий болжээ. Дэлхийн эдийнДэлхийн эдийн засгийн засгийн форумын форумын 2019 оны 2019 Дэлхийн оны Дэлхийн өрсөлдөөний өрсөлдөөний тайлангаас тайлангаасөндөр харахад харахадтөвлөрөл Өрсөлдөөний үзүүлэлтүүд Монгол сул, Улс зах зээлд хэд хэдэн давамгайлах салбарт байдал, эзэмшлийн өрсөлдөөний түвшин, монополийн эсрэг бий Монгол Улс зах зээлд давамгайлах байдал, өрсөлдөөний түвшин, монополийн эсрэг болжээ. Дэлхийн хэрэгжүүлж эдийнүр хэрэгжүүлж буй бодлогын засгийн буй бодлогын нөлөө зэрэгфорумын үр нөлөө зэрэг өрсөлдөөний 2019 оны Дэлхийн өрсөлдөөний мэдрэмжийн мэдрэмжийн өрсөлдөөний үзүүлэлтүүдээр үзүүлэлтүүдээр бусад тайлангаас бусад харахад Монгол орнуудын улс Улс зах ард байна зээлд (зураг 3.22, давамгайлах 3.23). 32 Мөн байдал, Бертелсманн түвшин, өрсөлдөөний сангаас гаргадаг монополийн улс орнуудын ард байна (зураг 3.22, 3.23). 32 Мөн Бертелсманн сангаас гаргадаг өөрчлөлтийн индекс нь Монгол Улсын монополийн эсрэг хэрэгжүүлж буй бодлого үр дүнтэй эсрэг хэрэгжүүлж өөрчлөлтийн буй индекс нь бодлогын Монгол Улсын байж чадахгүй байгааг үр илтгэнэ. Монгол өрсөлдөөний нөлөө монополийн 33 зэрэгэсрэг хэрэгжүүлж Улс гадаадын буй мэдрэмжийн бодлого компаниудыг үр дүнтэй хавчин үзүүлэлтүүдээр гадуурхах, байж бусад чадахгүй улс байгаагард орнуудын өрсөлдөөнийилтгэнэ. байна 33 Монгол Улс гадаадын компаниудыг шударга (зураг 3.23).32 зэрэг 3.22,непотизм бус байдал, хавчин гадуурхах, Мөн Бертелсманн үзүүлэлтээр сангаас дэлхийд гаргадаг дээгүүр, шударга бус өрсөлдөөний Казахстантай непотизм байдал, жагссан ойролцоо байна зэрэг үзүүлэлтээр (зураг 3.22). Нэг дэлхийд талаас дээгүүр, сул тул өрсөлдөөн өөрчлөлтийн индекс нь Монгол Казахстантай компаниудын ойролцоо жагссан Улсын монополийн эсрэг хэрэгжүүлж буй бодлого үр шинийг байна (зураг эрэлхийлэх сэдэл3.22). Нэг талаас өрсөлдөөн сул тул 33 сул байгаа бол нөгөө талаас бүтээмж, инновацийг дүнтэй байж чадахгүй компаниудын шинийг бий эрэлхийлэх болгож байгааг чадах илтгэнэ. сэдэл компаниудад зах зээлбол сул байгаа Монгол нөгөө хаалттай Улс гадаадын талаас байна. компаниудыг хавчин бүтээмж, инновацийг гадуурхах, бий болгожөрсөлдөөний чадах компаниудад шударга бус байдал, зах зээл хаалттай байна. непотизм зэрэг үзүүлэлтээр дэлхийд дээгүүр, Казахстантай ойролцоо Дэлхийн эдийн засгийн жагссан байна (зураг 3.22). Нэг талаас өрсөлдөөн форум - 2019. 32 сул тул компаниудын форум шинийг эрэлхийлэх сэдэл сул байгаа бол нөгөө талаас бүтээмж, https://www.bti-project.org/en/home.html?&cb=00000. 33 Дэлхийн 32 эдийн засгийн - 2019. https://www.bti-project.org/en/home.html?&cb=00000. 33 инновацийг бий болгож чадах компаниудад зах зээл хаалттай байна. 45 45 Зураг 3.22 Зураг 3.23 Өрсөлдөөний үзүүлэлтүүд сул байна … …голлох салбаруудад эзэмшлийн төвлөрөл өндөр байна Зураг 3.22 Өрсөлдөөний үзүүлэлтүүд сул Зураг 3.23 …голлох салбаруудад эзэмшлийн Зураг 3.22 Өрсөлдөөний үзүүлэлтүүд сул Зураг 3.23 …голлох салбаруудад эзэмшлийн байна … байна … төвлөрөл өндөр төвлөрөл байна өндөр байна Монополийн эсрэг бодлогын үр нөлөө, 1-7 (хамгийн сайн) Монополийн эсрэг бодлогын үр нөлөө, 1-7 (хамгийн сайн) Хамгийн том 2 хувьцаа эзэмшигчдийн эзэмшил Хамгийн том 2 хувьцаа эзэмшигчдийн эзэмшил 90% Мэдрэмжийн түвшин, 1-7 (хамгийн Зах зээлд давамгайлах байдал, 1-7 (хамгийн сайн) 90% Мэдрэмжийн түвшин, 1-7 (хамгийн Зах зээлд давамгайлах байдал, 1-7 (хамгийн сайн) Дотоод өрсөлдөөний Дотоодэрч хүч, 1-7 (хамгийн өрсөлдөөний сайн) эрч хүч, 1 -7 (хамгийн сайн) 85% 85% 87% 87% 6 6 5 5 60% 60% 4 64% 64% 4 сайн) сайн) 3 3 2 2 1 30% 37% 1 30% 37% 0 0 0% 0% Банк 1 Банк 2 Банк 3 Банк 4 Эх сурвалж: Дэлхийн эдийн засгийн форум Эх Банк 1 сурвалж: Банк 2 цахим хуудсаас Банкуудын Банк 3 цуглуулав, Банк 4 2020 оны 5 Эх сурвалж: Дэлхийн эдийн Тэмдэглэл: засгийн Мэдээллийг форум сүүлийн боломжтой хамгийн Эх сурвалж: дугаарБанкуудын цахим хуудсаас цуглуулав, 2020 оны 5 сарын байдлаар Эх сурвалж: Дэлхийн Тэмдэглэл: эдийн Мэдээллийг оны хувьд засгийн хамгийн харуулав. форум боломжтой сүүлийн Үзүүлэлтийг -ээс 7 Эх 1 (хамгийн муу)дугаар сурвалж: сарын Банкуудын цахим хуудсаас цуглуулав, байдлаар Тэмдэглэл: Мэдээллийг оны хувьд (хамгийн харуулав. хамгийн сайн) -гийн сүүлийн Үзүүлэлтийг хооронд боломжтой хэмжинэ 1 (хамгийн муу)-ээс 7 2020 оны 5 дугаар сарын байдлаар хувьд харуулав. оны(хамгийн Үзүүлэлтийг сайн)-гийн 1 (хамгийн муу)-ээс хооронд хэмжинэ Эцэст хооронд 7 (хамгийн сайн)-гийн хэмжинэ нь компаниудын, ялангуяа Зураг 3.24 Компаниуд санхүүгийн эх үүсвэр татаж Эцэст нь жижиг дунд компаниудын, үйлдвэрлэгчдийн ялангуяа Зураг 3.24 чадахгүй байна санхүүгийн эх үүсвэр татаж Компаниуд жижиг санхүүгийн дунд эх үүсвэр татах боломж үйлдвэрлэгчдийн чадахгүй байна Санхүүжилтийг гол бэрхшээлээр нэрлэсэн компаниудын 32 санхүүгийн Дэлхийн эдийн хомсэх байна засгийн үүсвэр форум. Аж ахуйнболомж татах - 2019. нэгжийн 2019 хувийн жин Санхүүжилтийг гол бэрхшээлээр нэрлэсэн компаниудын 33 https://www.bti-project.org/en/home.html?&cb=00000. хомс байна оны. Ажсудалгаанаас ахуйн нэгжийн харахад 2019 ЖДҮ-ийн 50 Зүүн Монгол хувийн Ази, Номхон далай жин хувьд тохиолддог 3 дахь том оны судалгаанаас харахад ЖДҮ-ийн 50 40 БҮТЭЭМЖИЙН Монгол ӨСӨЛТИЙГ ТЭТГЭХ Зүүн Ази, Номхон далай 45 хүндрэлээр санхүүжилтийн олдцыг хувьд тохиолддог нэрлэжээ 3 (зураг дахь 3.24). том Жижиг 30 40 хүндрэлээр санхүүжилтийн компаниудын 40 олдцыг хувь, дунд (зураг нэрлэжээ компаниудын 34 хувь Жижиг 3.24). нь зээл авч 30 20 компаниудын чадахгүй 40 байгаа хувь, нь бизнесдунд эрхлэхэд 4 сайн Мэдрэмжийн түвш 3 2 1 30% 37% 0 0% Эцэст нь компаниудын, ялангуяа жижиг дунд үйлдвэрлэгчдийн Банк 1 Банк 2 санхүүгийн Банк 3 Банк 4 эх Эх сурвалж: Дэлхийн эдийн засгийн форум Эх сурвалж: Банкуудын цахим хуудсаас цуглуулав, 2020 оны 5 боломж үүсвэр татах Тэмдэглэл: хомс байна. Аж ахуйн нэгжийн Мэдээллийг хамгийн сүүлийн боломжтой дугаар сарын байдлаар2019 оны судалгаанаас харахад оны хувьд харуулав. Үзүүлэлтийг 1 (хамгийн муу)-ээс 7 ЖДҮ-ийн хувьд тохиолддог 3 дахь том Зураг 3.24 (хамгийн сайн)-гийн хооронд хэмжинэ хүндрэлээр санхүүжилтийн олдцыг Компаниуд санхүүгийн эх үүсвэр татаж Эцэст нь компаниудын, нэрлэжээ (зураг 3.24). Жижиг компаниудын ялангуяачадахгүйЗураг 3.24 Компаниуд санхүүгийн эх үүсвэр татаж байна жижиг дунд үйлдвэрлэгчдийн чадахгүй байна 40 хувь, дунд компаниудын 34 хувь нь санхүүгийн эх үүсвэр татах боломж хомс байнабайгаа зээл авч чадахгүй . Аж ахуйн бизнес ньнэгжийн 2019 Санхүүжилтийг гол бэрхшээлээр нэрлэсэн компаниудын хувийн жин эрхлэхэд хамгийн том хүндрэл оны судалгаанаас болдог харахад аж. ЖДҮ -ийн 50 Монгол Зүүн Ази, Номхон далай Санхүүгийн эх үүсвэр хувьд татах боломж тохиолддог 3 дахь хомс том 40 байгаа нь бизнесийг хүндрэлээр хөгжүүлэхэд санхүүжилтийн хүндрэл олдцыг нэрлэжээ ихэвчлэн учруулдаг, зээлийг (зураг 3.24). эргэлтийн Жижиг 30 компаниудын 40 хувь, дунд хөрөнгөө санхүүжүүлэхэд хүсдэг нь хэд 20 компаниудын 34 хувь нь зээл авч хэдэн судалгаанаас чадахгүй байгаа харагдаж нь бизнес байна. эрхлэхэд 10 хөдлөх том Монгол Улс хамгийн хөрөнгө (тухайлбал, хүндрэл болдог аж. авлага, Санхүүгийн эххөрөнгө, эргэлтийн үүсвэр татах тоног боломж 0 Бүгд Жижиг (5-19) Дунд (20-99) Том (100+) төхөөрөмж)-д хомс байгаа нь суурилан олгох хөгжүүлэхэд бизнесийг зээл үндсэн Эх сурвалж: Дэлхийн банкны Аж ахуйн нэгжийн судалгаа хүндрэл хөрөнгийн дэд бүтэц (Барьцаа учруулдаг, зээлийг ихэвчлэн Эх сурвалж: Дэлхийн банкны Аж ахуйн нэгжийн судалгаа тухай хууль, эргэлтийн хөрөнгөө санхүүжүүлэхэд хүсдэг нь хэд хэдэн судалгаанаас харагдаж байна. барьцааны бүртгэл)-ийг Монгол Улс хөдлөх бий болгосон нь ялангуяа хөрөнгө (тухайлбал, авлага, ЖДҮ, эргэлтийнүүний дотортоног хөрөнгө, малчдад (мал-д төхөөрөмж) нь эргэлтийн хөрөнгийн нэг төрөл суурилан зээл болно) олгох үндсэн дэднэн бүтэцчухал (Барьцаабилээ. Гэсэн хөрөнгийн хэдий тухай хууль,ч зээлд барьцааны хамрагдахад бүртгэл)- макро эдийн засгийн тогтворгүй ийг бий болгосон байдлаас нь ялангуяа ЖДҮ, үүдэлтэй үүний дотор зээлийн малчдад өндөр (мал нь бодит эргэлтийн хүү, банкнынэг хөрөнгийн сул төрөл болно) нэн чухал билээ. Гэсэн хэдий ч зээлд засаглалаас үүдэн гол төлөв хамаарал бүхий этгээдүүдэдээ зээл олгодог практик саад хамрагдахад макро эдийн засгийн тогтворгүй байдлаас үүдэлтэй зээлийн өндөр бодит хүү, банкны сул засаглалаас үүдэн гол болсон хэвээр байна. Нөгөө талаас зээлийн мэдээллийн систем байхгүй тул хөдлөх төлөв хамаарал бүхий этгээдүүдэдээ зээл олгодог практик саад болсон хэвээр байна. Нөгөө хөрөнгийг барьцаа болгохмэдээллийн талаас зээлийн үйл явц эхлэл систем төдий байхгүй байгаа нь ЖДҮ-дэд тул хөдлөх хөрөнгийг санхүүгийн барьцаа болгох эхүйл үүсвэр явц эхлэлхязгаарлаж татах боломжийг төдий байгаа нь байна. ЖДҮ-дэд санхүүгийн эх үүсвэр татах боломжийг хязгаарлаж байна. Уул уурхайнУулсалбарт уурхайнтөр хувьтөр салбарт эзэмшиж байгаа хувь эзэмшиж нь төсвийн байгаа зардлыг нь төсвийн зардлыгнэмэгдүүлээд нэмэгдүүлээд зогсохгүй бүтээмж өндөртэй хувийн хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж зогсохгүй бүтээмж өндөртэй хувийн хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж байна. Зарчмын байна. Зарчмын хувьд төрийн хувь төрийн хувьд эзэмших хувь эзэмших бодлого бодлого эрдэс баялгаас нь баялгаас нь эрдэс олох олох өгөөжийг ардөгөөжийг ард түмний сайн сайханд түмний сайн сайханд зориулан зориулан авч үлдэх авч үлдэх явдал явдал билээ. билээ. Харин Харин практик энэ нь төрдээр дээр практик энэ уурхайг нь төр ашиглах, уурхайг ашиглах, хөгжүүлэх зардлын өөрт оногдсон хэсгийг санхүүжүүлэх шаардлагыг 46 бий болгоно. Гэвч санхүүгийн хомсдлоос шалтгаалан төр эзэмших хувиа нэг бол банкнаас шууд зээл авах байдлаар, нэг бол өөрийн хувиа төрийн бус хувьцаа эзэмшигчдэд (Оюу толгойн жишээ) шилжүүлэх замаар шийдвэрлэж байна. Төр заавал хувь эзэмшиж буй нь бизнесийн эрсдэлийг, тухайлбал зардлын хэтрэлийг дагуулах төдийгүй уул уурхайн салбарт хувийн хэвшлийнхний хөрөнгө оруулалт хийх сэдлийг бууруулж байна. III.3 Бодлогын тэргүүлэх чиглэл - Гол бэрхшээлүүдийг шийдвэрлэх Монгол Улс уул уурхайн бус салбарт бүтээмж өндөртэй ажлын байр олноор бий болох орчныг бүрдүүлэх шаардлагатай. Хэдий Монгол Улсын ажиллах хүчин залуу, боловсролтой ч бүтээмжийг нэмэгдүүлэхгүйгээр ажил эрхлэлт чанарын өөр түвшинд гарахгүй. Үүний тулд бүтээмжийн өсөлтөд саад учруулж буй макро, микро хязгаарлалтуудыг арилгах шаардлагатай. Баялгийн хараалыг сөрөх макро эдийн засгийн бодлогыг хэрэгжүүлэхийн тулд: (i) Мөчлөг сөрөх чадварыг нэмэгдүүлэхийн тулд макро эдийн засгийн институциудыг бэхжүүлэх. Ханшийн хөвөх чадварыг ахиулах замаар бодит ханш чангарах явдлаас зайлсхийх шаардлагатай ба мөнгөний бодлого нь инфляцийг хазаарлах, гадаад орчны тэнцвэргүй байдлыг шийдвэрлэхэд чиглэж байвал зохино. Түүхий эдийн үнэ өндөр үед дотогшилж буй гадаад валютын урсгалын зарим хэсгийг валютын нөөц бүрдүүлэхэд чиглүүлэх ба үүнтэй зэрэгцээд төгрөгийн илүүдэл 46 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 нөөцийг татах арга хэмжээг авах. Макро зохистой бодлогын арга хэрэгслээр долларжилт, гадаад валютаар зээл авах явдлыг бууруулах шаардлагатай бол улсын өрийн удирдлагын хувьд гадаад валютаар авсан зээлийн хувь хэмжээг бууруулах, дотоод бондын захыг гүнзгийрүүлэх шаардлагтай байна. Төсвийн бодлогын хувьд тогтворжуулалтыг дэмжих, тогтворжуулалтын болон хуримтлалын сангуудыг ашиглах замаар урт хугацааны тогтвортой байдлыг хангавал зохино. Төсвийн зөвлөл болон Монголбанкны хараат бус байдлыг бэхжүүлэх институцийн шинэчлэл хийх нь үүнд дэмжлэг болох юм. Компаниуд өсөн дэвжих, хөрөнгө оруулалт хийх бизнесийн таатай орчныг бүрдүүлэхэд: (i) Хөрөнгө оруулагчдад таатай орчныг бий болгох, инновацийн асуудлаар хамтран ажиллах чиглэлээр төр-хувийн хэвшлийн ойлголцлыг бий болгох. Бизнесийн орчныг шинэчлэх ажлын уялдаа хангалтгүй байна. Эдийн засаг, тухайн секторуудад тохиолдож буй хүндрэл бэрхшээл, саад тогторыг олж тогтооход төр- хувийн хэвшил санал солилцох механизм туйлын чухал. Эндээс бодлогын зөвлөмж гарах, төр болон хувийн хэвшил хоорондоо харилцах нээлттэй суваг бий болох ач холбогдолтой. Санал солилцоо нь инновацийн талаар хамтран ажиллахад чиглэх учиртай ба ингэхдээ томоохон компаниудын шинэлэг зүйл сэдэх хүчин чадалд тулгуурлаж болох юм (шигтгээ 3.2). (ii) Бизнесийг бүртгэх үйл явцыг хөнгөвчлөх. Компаний нэр давтагдаагүйг баталгаажуулах онлайн системийг хэрэгжүүлэх; өргөдөл, дүрмийн сангийн нэгдсэн маягт нэвтрүүлэх, компаний тамга тэмдгийг хүчингүй болгох. (iii) Өрсөлдөөний дэд бүтцийг бэхжүүлэх. Энэхүү шинэчлэлийн хүрээнд (a) эдийн засгийг бүхэлд нь болон тухайн секторуудыг чиглэсэн бодлогод өрсөлдөөнийг дэмжих асуудлыг тусгахын тулд өрсөлдөөний үндэсний бодлогыг шинэчлэн батлах (тухайлбал, төрийн худалдан авалт, монополийн эсрэг тэмцэх, төрийн тусламж, төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийн стратеги, төр-хувийн хэвшлийн түншлэл, үнийн хяналт, болон төрөл бүрийн сүлжээ, салбарууд), (б) тендерт орохыг дэмжих, хуйвалдааныг зогсоох (торгууль шийтгэл оногдуулах, тендерийн баримт бичгийг хуйвалдаанаас урьдчилан сэргийлэхүйц болгон өөрчлөх)-ын тулд тендерийн шалгуур болон засгийн газрын агентлагуудын уялдаа холбоотой дүрмийг нэг мөр цэгцлэх нь зүйтэй. (iv) Хил нэвтрэх хугацаа, зардлыг бууруулснаар хил дамнасан худалдааг дэмжих. Гаалийн бүрдүүлэлтийг автоматжуулснаар тээврийн баримт, хилийн байгууллагууд, төмөр зам, үндэсний агаарын тээвэрлэгч МИАТ-д төлсөн төлбөрүүдийг цахимаар хүргүүлдэг болох; ирэхээс нь өмнө урьдчилан боловсруулах системийг гаалийн зүгээс хөгжүүлэх; өөрөө мэдүүлэх, төлбөр төлөх явцыг дэмжих мэдээллийн систем, програм хангамжийг хөгжүүлэх; биечлэн үзэж хянах явцыг багасгах үүднээс эрсдэлийн үнэлгээ, удирдлагын боловсронгуй системийг бий болгох; үйл явцыг хөнгөвчлөх, гүйцэтгэлийг жигд байлгах үйл ажиллагааны стандарт процедурыг тогтоож өгөх шаардлагатай. (v) Зээлийн мэдээллийн системийг сайжруулах, өртгийн сүлжээний санхүүг хөгжүүлэх, хөдлөх барьцаа хөрөнгө болон баталгаат гүйлгээний хэрэглээг нэмэгдүүлэх замаар зээлийн хүртээмжийг сайжруулах. Зээлийн мэдээллийн системийг бодит утгаар нь хөгжүүлэхийн тулд Засгийн газраас Монголбанкинд хангалттай хэмжээний санхүүгийн эх үүсвэрийг хуваарилан, шаардлагатай программ болон техник хангамжинд хөрөнгө оруулах асуудлыг нь шийдвэрлэвэл БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТИЙГ ТЭТГЭХ 47 зохино. Тус систем нь Монгол Улсын насанд хүрсэн бүх хүнийг болон бүх төрлийн зээлдүүлэгчдийг хамарна. Зээлийн мэдээллийн систем нь эдийн засаг үр ашигтай ажиллах угтвар дэд бүтцийн нэг билээ. Эрх баригчид нийлүүлэлтийн сүлжээний санхүүжилтийг хөгжүүлэх, хөдлөх барьцаа хөрөнгө болон баталгаатай аюулгүй гүйлгээний хэрэглээг нэмэгдүүлэх замаар ЖДҮ-ийн зээлийн хүртээмжийг сайжруулах хүчин чармайлтаа үргэлжлүүлэх нь зүйтэй. Уул уурхайн болон бусад салбаруудад чанартай ГШХО татахын тулд: (i) Уул уурхайгаас шууд эзэмшлээр бус харин санхүүгийн хэрэгслүүдээр дамжуулан хувь хүртвэл зохино. Уул уурхайн активыг шууд эзэмшихийн оронд (энэ нь өртөг зардал ихтэй төдийгүй хувийн хөрөнгө оруулалтыг шахна) түүнтэй өрсөлдөхүйц татварын дэглэм бүхий ил тод, урьдчилан таамаглагдахуйц төсвийн хүрээг ашиглан газрын баялгаас өгөөжөө хүртэж болох юм. Роялти болон ашгийн татвар нь газрын баялгаас хувь хүртэх илүү тохиромжтой хэрэгслүүд билээ. Ингэснээр засгийн газар томоохон хэмжээний анхдагч хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагагүй болж хувийн хөрөнгө оруулалтыг уул уурхайн салбарт татах таатай боломж бүрдэх билээ. Уул уурхайд хэрэгжүүлэх бодлогыг авч үзэх тоолонд тус салбарыг аль болох татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс хамааралгүй болгох хувилбаруудыг авч үзэх хэрэгтэй. Өмнөх засгийн газрууд дэлхийн хөрөнгийн зах зээлд гарах аль эсвэл хувийн хөрөнгө оруулагчдад концесс санал болгох, анх удаа нийтэд санал болгох (IPO) байдлаар хувийн капиталыг татах төрөл бүрийн оролдлого хийсээр ирсэн. Таван толгойн нүүрсний уурхайн нэг хэсгийг хувийн консорциумтай хамтран ашиглах хэд хэдэн оролдлого бүтэлгүйтсэн. Уул уурхайн дэд бүтцийн хувьд хувийн хэвшлийнхнээр авто болон төмөр замыг “тавих-ашиглах-шилжүүлэх” зарчмаар байгуулах концесс нь тэр бүр амжилттай болоогүйн дээр заримыг нь хүчингүй болгосон билээ. Иймд эдгээр оролдлого чухам яагаад бүтэлгүйтсэн, цаашдаа хувийн капиталыг хэрхэн дайчилж болох асуудлыг нарийвчлан авч үзэх нь зүйтэй. (ii) Хууль тогтоомж, дүрэм журмууд өөр хоорондоо нийцтэй байгаа эсэхийг тогтмол магадлах. Гадаадын эзэмшил, оролцоонд тавих хязгаарлалтуудыг эрх зүйн нэг актад төвлөрүүлж, зарим хязгаарлалтыг хүчингүй болгох. Эдийн засгийн хувьд бүхэлд нь болон уул уурхайн салбарт тусгайлан тавигддаг шаардлагуудыг дахин магадлах. Гадаад иргэдийн хөрөнгө оруулалтын хамгийн бага хэмжээ 100 мянган ам.доллар байх шаардлагыг хүчингүй болгох. (iii) Хөрөнгө оруулагчдыг хамгаалах. Худалдааны гол түншүүдтэй хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах талаар гаргасан амлалт баталгаагаа бүрэн хэрэгжүүлэх замаар эрх зүйн урьдчилан таамаглагдахуйц байдал, дотоод хууль эрх зүйн дэмжлэгийг хангах. Ялангуяа 2016 онд байгуулагдсан Хөрөнгө оруулагчдыг хамгаалах зөвлөл нь сургалтад хамрагдах эсвэл хөрөнгө оруулагчдын итгэлцлийг нэмэгдүүлэхэд илүү хөрөнгө мөнгө зарцуулах замаар өөрийн чадавхиа ахиулах шаардлагатай. Хөрөнгө оруулагчдын хариу үйлдлийн системийн механизм (SIRM)- ыг нэвтрүүлэх замаар хөрөнгө оруулагчдын гомдлыг шийдвэрлэдэг болох, гомдлыг тохиолдол бүрээр хянан системтэй авч үзэх, судлах, эрэмбэлэх байдлаар маргаан хүндэрч шүүхийн шатанд шилжихээс зайлсхийх. (iv) ГШХО-ыг дотоодын компаниудтай холбох стратегийг боловсруулж Монгол Улсын нэмэгдсэн өртгийг нэмэгдүүлэх. Богино хугацаанд харилцаа холбоо тогтоож чадах салбар нь уул уурхай байж болох боловч бусад секторыг ч, тухайлбал аялал жуулчлал, ХАА-н хувьд ч энэ асуудлыг авч үзэх нь зүйтэй. 48 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Шигтгээ 3.2 Томоохон компаниудын инновацийн жишээ Томоохон компаниуд инновацийг хэрэгжүүлснээр (i) ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх; (ii) нэмэгдсэн өртгийн болон нийлүүлэлтийн сүлжээнд илрэх эерэг дам нөлөөг бий болгох; (iii) боловсролын болон судалгаа шинжилгээний байгууллагуудтай хамтран ажиллаж боловсролын салбарт эерэгээр нөлөөлөх боломжтой. Томоохон компаниудын инновацийн дам нөлөөг доорхи 2 жишээн дээр авч үзэв. Эдгээр жишээнээс (i) судалгаа шинжилгээ, хөгжүүлэлтийн үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулснаар өртөг зардлыг бууруулах, шинэ бүтээгдэхүүн хөгжүүлснээр өрсөлдөх чадвараа ахиулах; (ii) инноваци нь ажил эрхлэлт, эдийн засгийн үйл ажиллагаа, хүнсний аюулгүй байдал болон байгаль орчинд дам эерэг нөлөөг авчрах боломжтой гэдэг нь харагдаж байна. Жишээ 1. Премиум Конкрит ХХК: Хэдэн арван жилийн өмнө баригдсан Монголын гол цахилгаан станцийн технологи нь байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд халтай юм. Ялангуяа, дулааны нүүрс шатааж байгаа нь дэгдэмхий үнс агаарт тарахад хүргэдэг ба энэ нь хүний эрүүл мэндэд онц ноцтой сөрөг нөлөөтэй. Станц үнсийг гадагш тарахаас нь өмнө цуглуулж эхэлсэн ч устгаж зайлуулах аргагүйн улмаас голын сав газар, мал амьтан бэлчдэг бүс нутагт том том овоолго үүссэн билээ. Барилгын материал үйлдвэрлэдэг Премиум Конкрит ХХК нь тус үнсийг барилгын материалд холих шинэ технологийг боловсруулжээ. Компани нь барилгын материалд орох үнсний хэмжээг тогтоохын тулд машин сургалтыг ашигласан байна. Энэхүү шинэлэг санааны ачаар эрүүл мэндэд хортой дэгдэмхий үнсний байгаль орчинд хаягдах хэмжээ үлэмж буурч, компаний өрсөлдөх чадвар өсч, зах зээл дээрх бүтээгдэхүүнийх нь эрэлт нэмэгджээ. Ялангуяа машин сургалтын алгоритм ашигласан нь бүтээгдэхүүний чанар (бат бөх байдал, эдэлгээний хугацаа)-ыг оновчтой болгож үйлдвэрлэлийн зардлыг бууруулахад тус дэмтэй байв. Жишээ 2. Түмэн Шувуут ХХК: Засгийн газраас 2008 онд газар тариалангийн салбарыг дэмжих жил болгосноор бордооны эрэлт үлэмж нэмэгдсэн билээ. Энэ байдлыг гярхай ажигласан тахиа шувууны мах, өндөг үйлдвэрлэдэг Түмэн Шувуут ХХК шувууны сангасыг хэрхэн органик бордоо болгох судалгаа, хөгжүүлэлтийн үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулсан байна. Сангасыг зайлуулж устгахад үлэмж зардал орно. Харин үүний оронд компани нь инновацид хөрөнгө оруулах шийдвэр гаргаснаар сул талаа харьцангуй давуу тал болгон хувиргаж чаджээ. Үр дүнд нь компаний үйлдвэрлэлийн зардал буурч, өрсөлдөх чадвар өсч, Монгол Улсын ХАА-н секторт эерэг дам нөлөө бий болсон байна. Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд бэлтгэв БҮТЭЭМЖИЙН ӨСӨЛТИЙГ ТЭТГЭХ 49 IV. ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 50 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 IV. ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт оюун ухаан (хүмүүн болон институцийн капитал)- аас бус, харин уул уурхайгаас хэт хамааралтай байна. Монгол Улс өөрийн нөөц баялгаа, улмаар бүтээгдэхүүнээ төрөлжүүлж чадахгүй байсаар түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнээс улбаатай эмзэг байдалд улам өртөмтгий болж байна. Төрөлжсөн эдийн засгийг бий IV.болгоход ХҮНИЙ биет бус БОЛОН нөөц баялгаа ХӨГЖИЛД ИНСТИТУЦИЙН тэтгэх буюу хөдөлмөрийн захын ЧИГЛЭХ IV. ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ үйл ажиллагааг сайжруулах, чадварлаг боловсон хүчинг татах, авч үлдэх, улсын хөрөнгө Монгол оруулалтын Монгол Улсын Улсын эдийнэдийнудирдлагыг засгийн засгийн өсөлт сайжруулах, өсөлт оюун оюун ухаан ухаан (хүмүүнбодлого (хүмүүн боловсруулах болонболон институцийн институцийн явцыг -аас ил капитал) капитал) тод, -аас нээлттэй бус, болгох харин уулнь зүйтэй. уурхайгаас хэт хамааралтай байна. Монгол Улс өөрийн нөөц бус, харин уул уурхайгаас хэт хамааралтай байна. Монгол Улс өөрийн нөөц баялгаа, баялгаа, улмаар улмаар бүтээгдэхүүнээ бүтээгдэхүүнээ төрөлжүүлж төрөлжүүлж чадахгүй чадахгүй байсаар байсаар түүхий түүхий эдийнэдийн дэлхийн дэлхийн зах зээлийн зах зээлийн IV.1 Монгол үнээс үнээс улбаатай Улс улбаатайхүний эмзэг эмзэг хөгжлөөсөө байдалд байдалд илүүтэй улам өртөмтгий улам өртөмтгий болжуул уурхайг болж байна. байна. хэт шүтэж Төрөлжсөн Төрөлжсөн байна эдийнэдийн засгийг засгийг бий болгоход биет бус нөөц баялгаа тэтгэх буюу хөдөлмөрийн захын үйл ажиллагааг бий болгоход биет бус нөөц баялгаа тэтгэх буюу хөдөлмөрийн захын үйл ажиллагааг Уул уурхайн салбарын татсан ГШХО хувийн хэвшлийн капиталын хуримтлалыг хурдацтай сайжруулах, сайжруулах, чадварлаг чадварлаг боловсон боловсон хүчинг хүчинг татах, татах, авч үлдэх, авч үлдэх, улсынулсын хөрөнгө хөрөнгө оруулалтын оруулалтын нэмэгдүүлэв. удирдлагыг Харин удирдлагыг сайжруулах, сайжруулах, улсын капиталын бодлого бодлого хуримтлал явцыгявцыг боловсруулах боловсруулах үндсэндээ илнээлттэй ил тод, зогсонги тод, нээлттэй болгох байдалтай болгох нь зүйтэй. нь зүйтэй. байна. Харамсалтай нь Монгол Улсын биет бус капитал (хүмүүн болон институцийн капиталын баялаг) эдийн IV.1 IV.1 Монгол засгийн Монгол Улс Улс хүний хүний өсөлтөд хөгжлөөсөөтөдийлөн хөгжлөөсөө хувь илүүтэй илүүтэй уул нэмрээ уул оруулсангүй. уурхайг уурхайг хэт шүтэж хэт шүтэж Байгалийн баялгаа байнабайна капиталын бусад хэлбэрт (активын төрөлжилт) хувиргаж чадахгүй байгаа нь үйлдвэрлэл, Уул уурхайн Уул уурхайн экспортын салбарын салбарын төрөлжилтийг татсантатсан ГШХОГШХО зогсонги хувийн хувийн хэвшлийн хэвшлийн байдалд капиталын оруулаад капиталын байна. хуримтлалыг хуримтлалыг хурдацтай хурдацтай нэмэгдүүлэв. нэмэгдүүлэв. ХаринХарин улсынулсын капиталын капиталын хуримтлал хуримтлал үндсэндээ үндсэндээ зогсонги зогсонги байдалтай байдалтай байна. байна. Харамсалтай Харамсалтай IV.1.1 Улсын нь Монгол нькапитал Монгол Улсын Улсын биет биет бус зогсонги бус капитал капитал байдалд (хүмүүн (хүмүүн орсон болболон болон институцийн хувийнинституцийн капиталын капиталын секторын капитал баялаг) баялаг) эдийн эдийн засгийн хурдацтай нэмэгдэж байназасгийн өсөлтөд өсөлтөд төдийлөн төдийлөн хувь хувь нэмрээнэмрээ оруулсангүй. оруулсангүй. Байгалийн Байгалийн баялгаа баялгаа бусад бусад капиталын капиталын хэлбэрт хэлбэрт (активын (активын төрөлжилт) төрөлжилт) хувиргаж хувиргаж чадахгүй чадахгүй байгаабайгаа нь үйлдвэрлэл, нь үйлдвэрлэл, Засгийнэкспортын экспортын газрын ихээхэн төрөлжилтийг төрөлжилтийг хэмжээний зогсонги зогсонги байдалд байдалд хөрөнгө оруулаад оруулаад байна. оруулалт нь улсын капиталыг байна. дорвитой өсгөж чадахгүй байна. Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын төсөв 2004-2017 IV.1.1 оны IV.1.1 Улсын хооронд Улсын капитал капитал дунджаар зогсонги зогсонги ДНБ-ий байдалд байдалд 8.3 орсонорсон хувьд бол хүрч бол хувийн хувийн байсан секторын секторын нь капитал дэлхийд капитал хурдацтай хурдацтай дээгүүр тооцогдох нэмэгдэж нэмэгдэж байна байна үзүүлэлт юм. Гэсэн хэдий ч төсвийн хөрөнгө оруулалт нь улсын капиталыг дорвитой нэмэгдүүлээгүй, Засгийн үр ихээхэн газрын нь буурсаар нөлөө хэмжээний иржээ. хөрөнгө Монголын оруулалт нь улсын хувийн секторын капиталыг дорвитой капиталын Засгийн газрын ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт нь улсын капиталыг дорвитой өсгөжөсгөж хэмжээ ижил чадахгүй чадахгүй төстэй байна.байна. улс Монгол орнуудтай Монгол Улсын Улсын зэрэгцэхүйц хөрөнгө хөрөнгө түвшинд төсөв төсөв оруулалтын оруулалтын байгаа 2004 2004- -2017 ч энэ хооронд 2017 оны нь уул оны уурхайд хооронд оруулсандунджаар дунджаар гадаадын ДНБ-ийДНБ -ий 8.3 хөрөнгө 8.3 хувьд хувьд оруулалттай хүрч байсан хүрч байсан салшгүй нь дэлхийд нь дэлхийд холбоотой. дээгүүрдээгүүр Түүнчлэн, тооцогдох тооцогдох үзүүлэлт улсын үзүүлэлт хөрөнгө юм. Гэсэн юм. Гэсэн оруулалтын хэдийхэдий чудирдлага ч төсвийнтөсвийн хөрөнгө сул байгаа хөрөнгө оруулалт оруулалт нь ньзардал нь улсын улсын капиталыг өндөр капиталыг байх, төслүүдийн дорвитой дорвитой нэмэгдүүлээгүй, нэмэгдүүлээгүй, хэрэгжих үр нөлөө хугацаа үр нөлөө хойшлоход хүргэж нь буурсаар нь буурсаар иржээ. байна иржээ. (зураг Монголын Монголын 4.1,хувийн хувийн 4.2). Улсын секторын хөрөнгө секторын оруулалтын капиталын капиталын хэмжээ ижилүр хэмжээ ашиггүй ижил төстэй улс байдал, төстэй улс хүн амынорнуудтай орнуудтай нягтаршилзэрэгцэхүйц зэрэгцэхүйц бага түвшинд байгаа түвшинд байгаа зэргийг байгаа ч энэ ч ньэнэ харгалзан уулнь уул үзэж уурхайдуурхайд засгийн оруулсан оруулсан газар гадаадын хөрөнгө гадаадын хөрөнгө оруулалтаа хөрөнгө оруулалттай оруулалттай сайтар салшгүй салшгүй төлөвлөн, холбоотой. холбоотой. эрэмбэлэх нь Түүнчлэн, Түүнчлэн, зүйтэй. улсынулсын хөрөнгөхөрөнгө оруулалтын оруулалтын удирдлага удирдлага сул байгаа сул байгаа өндөрөндөр нь зардал нь зардал байх, байх, төслүүдийн төслүүдийн хэрэгжих хэрэгжих хугацаа хугацаа хойшлоход хойшлоход хүргэжхүргэж (зураг(зураг байнабайна 4.1, 4.1, Зураг 4.2). 4.2). Улсын 4.1 Улсын хөрөнгө оруулалтын үр ашиггүй байдал, хөрөнгө оруулалтын үр ашиггүй байдал, Зураг хүн хүн амын амын нягтаршил бага байгаа 4.2 нягтаршил бага байгаа зэргийг зэргийг харгалзан харгалзан үзэж засгийн үзэж засгийн газар хөрөнгө газар хөрөнгө оруулалтаа оруулалтаа сайтарсайтар төлөвлөн, төлөвлөн, эрэмбэлэх эрэмбэлэх нь зүйтэй. нь зүйтэй. Нэг ажилтанд ногдох улсын капиталын …харин нэг ажилтанд ногдох хувийн үлдэгдэл буурав Зураг Зураг 4.1 4.1 Нэг … Нэг ажилтанд ажилтанд ногдохногдох улсын улсын хэвшлийн Зураг Зураг 4.2 капиталын 4.2 …харин…харин нэгүлдэгдэл ажилтанд нэг ажилтанд нэмэгдэв ногдохногдох хувийнхувийн капиталын капиталын үлдэгдэл үлдэгдэл бууравбуурав … … хэвшлийн хэвшлийн капиталын капиталын үлдэгдэл үлдэгдэл нэмэгдэв нэмэгдэв ЭЗХАХБ-ынЭЗХАХБ-ын орнууд Бусад орнууд Бусад ЭЗХАХБ-ын орнууд Бусад Бусад 6 6 ЭЗХАХБ 8 -ын орнууд Монгол (2004~2017) Монгол (2004~2017) 8 Монгол (2004~2017) Монгол (2004~2017) капиталын үлдэгдэл (2011 оны капиталын үлдэгдэл (2011 оны мян ам. доллар, лог суурьтай) капиталын үлдэгдэл (2011 оны мян ам. доллар, лог суурьтай) капиталын үлдэгдэл (2011 оны мян ам. доллар, лог суурьтай) 5 мян ам. доллар, лог суурьтай) 5 1 ажилтанд ногдох хувийн 1 ажилтанд ногдох хувийн 1 ажилтанд ногдох улсын 1 ажилтанд ногдох улсын 6 6 4 4 3 3 4 4 2 2 2 2 1 1 0 0 0 0 0 01 12 23 34 45 5 0 01 12 23 34 45 5 2017 2017 оны 1 хүндоны 1 хүнд ногдох ДНБногдох ДНБ ( (PPP 2011 PPP мян оны 2011 оны мян 2017 2017 оны 1 хүндоны 1 хүнд ногдох ДНБногдох ДНБ ( (PPP 2011 2011 оны мян PPP мян оны ам.доллар,ам.доллар, лог суурьтай) лог суурьтай) ам.доллар,ам.доллар, лог суурьтай) лог суурьтай) Эх сурвалж: PWT9.1, ОУВС-гийн Хөрөнгө оруулалт 51 Эх сурвалж: PWT9.1, ОУВС-гийн Хөрөнгө оруулалт 51 ба ба капиталын үлдэгдлийн мэдээ капиталын үлдэгдлийн мэдээ Тэмдэглэл: PPP = худалдан авах чадварын паритет Тэмдэглэл: PPP = худалдан авах чадварын паритет ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 51 IV.1.2 Биет бус баялаг эдийн засгийн өсөлтөд хувь нэмрээ оруулсангүй сурвалж: ЭхЭх PWT9.1, сурвалж: ОУВС PWT9.1, ОУВС -гийн -гийн Хөрөнгө Хөрөнгө оруулалт оруулалт баба ЭхЭх сурвалж: PWT9.1, сурвалж: ОУВС PWT9.1, ОУВС -гийн -гийн Хөрөнгө оруулалт Хөрөнгө баба оруулалт Монгол капиталынУлс капиталын хүмүүн үлдэгдлийн үлдэгдлийнмэдээ капиталын баялгаар мэдээ харьцангуй капиталын капиталын үлдэгдлийнсайн үлдэгдлийн мэдээ мэдээ ч түүнийгээ ашиглаж чадахгүй Тэмдэглэл: PPP Тэмдэглэл:байна. PPP Харин = худалдан = худалдан авах авах институцийн чадварын чадварын паритет капиталын паритет Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: PPPчанар PPP = худалдан = худалдан муудсан авах авах төдийгүй чадварын чадварын паритет эдийн паритет засгийн өсөлтөд хувь нэмэр оруулахгүй байна. Монгол Улс хүмүүн капиталын IV.1.2Биет IV.1.2 Биет бус бус баялаг баялаг эдийн эдийн засгийн засгийн өсөлтөд өсөлтөд хувь хувь нэмрээ нэмрээ оруулсангүй оруулсангүй индексээр дэлхийд 51 дүгээрт жагссан нь орлогын үзүүлэлтээсээ (92 дугаар байр) дээгүүр Монгол Монгол байгаа Улс Улс хүмүүнбөгөөд хүмүүн энэ нь голчлон капиталын капиталын баялгаар баялгаар боловсролын харьцангуй харьцангуй түвшинтэй сайн сайн чч түүнийгээхолбоотой. түүнийгээ ашиглаж ашиглаж Гэхдээ чадахгүй хүмүүн чадахгүй капиталын байна. байна. Харин Харин ашиглалт институцийн1995-2014 институцийн онд тодорхой капиталын капиталын чанар чанар хэмжээнд муудсан муудсан төдийгүй төдийгүйсайжирсан эдийн эдийн ашиглалт чзасгийн засгийн нь дутуу өсөлтөд өсөлтөд хувь хувь хэвээр нэмэр нэмэр оруулахгүй байна. оруулахгүй Тухайлбал байна. байна. энэ Монгол Монгол Улс үзүүлэлтээрУлс хүмүүн хүмүүн капиталын Монгол капиталын Улс адил индексээр индексээр төстэйдэлхийд дэлхийд улс 51 51 орнуудаас дүгээрт дүгээрт хоцорч жагссан жагссан байна ньнь (зураг 4.3). үзүүлэлтээсээ орлогын орлогын 34 үзүүлэлтээсээ Нийгмийн (92 (92 дугаар капиталындугаар байр) байр) үндсэн дээгүүр дээгүүр байгаа үзүүлэлтүүдбайгаа бөгөөд бөгөөд энэ (авлигатай энэнь нь голчлон голчлон тэмцэх, хууль боловсролын боловсролын түвшинтэй түвшинтэй холбоотой. холбоотой. Гэхдээ Гэхдээ хүмүүн хүмүүн капиталын капиталын дээдлэх зарчим) харин 1995-2014 онд мууджээ. Энэ чиглэлээр Монгол Улс 2014 онд ашиглалт ашиглалт 1995 1995- 2014 - 2014 онд онд тодорхой тодорхой Эквадор, хэмжээнд хэмжээнд Казахстан, сайжирсан сайжирсан ОХУ-аас ч ашиглалт ч ашиглалт өндөр нь онооньдутуу дутуу авсан хэвээр хэвээр байна. ч бусад байна. Тухайлбал Тухайлбал ижил төстэй энэ энэ улсүзүүлэлтээр үзүүлэлтээр орноос үлэмж Монгол Монгол Улс Улс адил адил төстэй төстэй улс улс орнуудаас орнуудаас хоцорч хоцорч байна байна хоцорч буй нь эдийн засгийн өсөлтөд байгалийн баялаг давамгайлсан хэвээр (зураг (зураг 4.3). 4.3). Нийгмийн Нийгмийн 3434 капиталын капиталын байгаатай үндсэнүзүүлэлтүүд үндсэн холбоотой үзүүлэлтүүд (зураг 4.4). (авлигатайтэмцэх, (авлигатай 35, 36 тэмцэх,хууль хуульдээдлэх дээдлэхзарчим) зарчим)харин харин19951995-2014 -2014онд онд мууджээ. мууджээ. Энэ Энэ чиглэлээр чиглэлээр Монгол Монгол Улс Улс 2014 2014 онд онд Эквадор, Эквадор, Казахстан, Казахстан, ОХУ ОХУ -аас -аас өндөр өндөр оноо оноо авсан авсан ч бусад бусад чЗураг 4.3 ижил ижил төстэй төстэй улс улс орноос орноос үлэмж үлэмж хоцорч хоцорч буй буй нь нь эдийн Зураг 4.4 эдийн засгийн засгийн өсөлтөд өсөлтөд байгалийн байгалийн баялаг баялаг давамгайлсан давамгайлсан хэвээр хэвээр байгаатай байгаатай холбоотой холбоотой (зураг (зураг 4.4). 4.4). 35,36 35,36 Монгол Улс хүмүүн капиталыг ашиглах …Монгол Улсын нийгмийн капиталын баялаг тал дээр Зураг Зураг 4.3 бусад 4.3 Монголорноос Монгол Улс Улс хоцорч хүмүүн хүмүүн байна … ашиглах капиталыг капиталыг муудав ашиглах Зураг Зураг 4.4 …Монгол 4.4 Улсын …Монгол нийгмийн Улсын нийгмийн тал тал дээр дээр бусад бусад орноос орноос хоцорч хоцорч байна …… байна капиталын капиталын баялаг баялаг муудав муудав МОНГОЛ МОНГОЛ 70% 70% 70% 70% 2014 2014 20002010 2000 2010 2014 2014 2010 2010 2000 2000 Байгалийн капитал (уул уурхай)a Байгалийн капитал (уул уурхай)a Байгалийн баялаг (уул уурхай)a Байгалийн баялаг (уул уурхай)a 60% 60% 60% 60%МОНГОЛ МОНГОЛ 1995 1995 1995 1995 2005 2005 2005 2005 50% 50% 50% 50% 40% 40% Казахстан Казахстан 40% 40% Казахстан Казахстан АНЭУ АНЭУ Катар Катар Перу Перу Перу Перу Эквадор Эквадор 30% 30% АНЭУ АНЭУ 30% 30% Армени Армени Qatar Qatar Чили Чили Эквадор ЭквадорОХУ Чили Чили ОХУОХУ Малайз Малайз ОХУ 20% 20% Армени Армени 20% 20% Австрали Австрали Колумб Колумб Малайз Малайз Колумб Колумб 10% 10% Австрали Австрали Канад Канад 10% 10% Канад Канад 0%0% 0% 0% 0%0% 20% 20% 40% 40% 60% 60% 80% 80% 100% 100% -2 -2 -1 -1 0 0 1 1 2 2 3 3 Хүмүүн Хүмүүн капитал капитал (оюун (оюун ухаан ухаан )a )a Институцийн Институцийн чанар чанар (оюун (оюун ухаан )b )b ухаан сурвалж: ЭхЭх Дэлхийн сурвалж: банк Дэлхийн банк (2018c), (2018c), ДХҮ; ДХҮ; Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны ЭхЭх сурвалж: Дэлхийн сурвалж: Дэлхийн банк банк (2018c), (2018c), ДХҮ; Дэлхийн ДХҮ; Дэлхийн банкны банкны Эх сурвалж: Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн банк тооцоо (2018c), ДХҮ; Дэлхийн банкны тооцоо Эх сурвалж: Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн банк (2018c), ДХҮ; Дэлхийн банкны тооцоо тооцоо мэргэжилтнүүдийн Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: a. a. Нийт баялагт Нийттооцоо баялагтэзлэх эзлэх тооцов хувиар хувиар тооцов мэргэжилтнүүдийн Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: b. b. тооцоо Институцийн Институцийн чанарыг чанарыг хууль хууль тогтоомжийн тогтоомжийн Тэмдэглэл: a. Нийт баялагт эзлэх хувиар тооцов Тэмдэглэл: хэрэгжилт хэрэгжилт b. Институцийн болон болонавлигатай авлигатай чанарыг хийх хийх хууль тэмцлийн тэмцлийн дундаж дундаж тогтоомжийн оноогоор оноогоор хэрэгжилт болон авлигатай хийх төлөөлүүлэв төлөөлүүлэв тэмцлийн дундаж оноогоор төлөөлүүлэв IV.1.3Бүтээгдэхүүний IV.1.3 Бүтээгдэхүүнийтөрөлжилт төрөлжилт тааруу байна тааруу байна 34 Changing 34 Changing wealth wealth nations of of nations 2018 2018 (Дэлхийн (Дэлхийн банк, банк, 2018) 2018) тайланд тайланд хүмүүн хүмүүн капиталын капиталын баялгийг баялгийг ажиллах ажиллах хүчний ирээдүйд хүчний олох ирээдүйд олох орлогын орлогын өнөөгийн өнөөгийн үнэ цэн үнэ цэнхэмээн хэмээн тодорхойлжээ. тодорхойлжээ. Өөрөөр Өөрөөр хэлбэл, хэлбэл, улс орны улс орны хувьд хувьд цалин, цалин, хөлс хөлс ирээдүйд ирээдүйд хэрхэн хэрхэн өөрчлөгдөх өөрчлөгдөх таамаглалын таамаглалын тусгал тусгал юм.юм.Цалин Цалин бага бага байх байх ньнь хүмүүн хүмүүн капиталыг капиталыг дутуу дутуу ашиглаж ашиглаж буйн буйнүрүр дагавар дагавар юм. юм. 35 Монголын 35 Монголын байгалийн байгалийн капитал капитал ньнь2017 2017 ондонд нийт нийт баялгийн баялгийн 6363 хувийг хувийг бүрдүүлж бүрдүүлж байсан, байсан, энэ энэ ньнь уул уурхайгаас уул уурхайгаас хамааралтай хамааралтай улсулс орнуудаас орнуудаас хамгийн хамгийн өндөр өндөр үзүүлэлт үзүүлэлт юм.юм. Гэхдээ Гэхдээ үүний үүний үлэмж үлэмж хэсгийг хэсгийг нөхөн нөхөн сэргээгдэхгүй сэргээгдэхгүй байгалийн байгалийн капитал капитал бүрдүүлж бүрдүүлж байгаа байгаа ньнь Монгол Монгол улс улс сүүлийн сүүлийн2020жилжил сэргээгддэггүй сэргээгддэггүй баялгийг баялгийг түлхүү түлхүү ашиглаж ашиглаж ирсэнтэй ирсэнтэй холбоотой. холбоотой. Нөхөн Нөхөн сэргээгдэхгүй сэргээгдэхгүй байгалийн байгалийн капиталын капиталын ашиглалт ашиглалт ийнхүү ийнхүү огцом огцом нэмэгдсэн нэмэгдсэн ньньбайгалийн байгалийн капиталын капиталын өгөөж өгөөж өсөхөд өсөхөд нөлөөлөв. нөлөөлөв. Өгөөж Өгөөж 1990 1990 онд онд ДНБДНБ -ий -ий 7 хувиас 7 хувиас сүүлийн сүүлийн жилүүдэд жилүүдэд ДНБ -ий ДНБ 3030 -ий хувь хувь хүртлээ хүртлээ өсчээ. өсчээ. 36 Нийгмийн 36 Нийгмийн капитал капитал ньньхүмүүн, хүмүүн, биет, биет, байгалийн байгалийн капиталтай капиталтай нэгэн нэгэн адилаар адилаар эдийн эдийн засгийг засгийг хөдөлгөгч хөдөлгөгч хүчин хүчин зүйлсийн зүйлсийн нэг нэг юм. юм. Биет Биет капиталын капиталын бүрдэлт, бүрдэлт, ашиглалт ашиглалт эдийн ньнь эдийн засгийн засгийн өсөлтөд өсөлтөд шууд шууд нөлөөлдөг нөлөөлдөг болболхүмүүн, хүмүүн, нийгмийн нийгмийн болон болон байгалийн байгалийн 34 Changing капиталыг капиталыг wealth зөв зөв удирданof nations удирдан 2018 зохицуулж зохицуулж (Дэлхийн чадвал чадвал үрүр банк, ашиг, ашиг, 2018) технологид технологидтайланд хүмүүн нөлөөлөх нөлөөлөх капиталын замаар замаар өсөлтийг баялгийг өсөлтийг шууд шууд ажиллах бусаар бусаар хүчний ирээдүйд олох дэмждэг. дэмждэг. орлогын өнөөгийн үнэ цэн хэмээн тодорхойлжээ. Өөрөөр хэлбэл, улс орны хувьд цалин, хөлс ирээдүйд хэрхэн өөрчлөгдөх таамаглалын тусгал юм. Цалин бага байх нь хүмүүн капиталыг дутуу ашиглаж буйн үр дагавар юм. 5252 35 Монголын байгалийн капитал нь 2017 онд нийт баялгийн 63 хувийг бүрдүүлж байсан, энэ нь уул уурхайгаас хамааралтай улс орнуудаас хамгийн өндөр үзүүлэлт юм. Гэхдээ үүний үлэмж хэсгийг нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн капитал бүрдүүлж байгаа нь Монгол улс сүүлийн 20 жил сэргээгддэггүй баялгийг түлхүү ашиглаж ирсэнтэй холбоотой. Нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн капиталын ашиглалт ийнхүү огцом нэмэгдсэн нь байгалийн капиталын өгөөж өсөхөд нөлөөлөв. Өгөөж 1990 онд ДНБ-ий 7 хувиас сүүлийн жилүүдэд ДНБ-ий 30 хувь хүртлээ өсчээ. 36 Нийгмийн капитал нь хүмүүн, биет, байгалийн капиталтай нэгэн адилаар эдийн засгийг хөдөлгөгч хүчин зүйлсийн нэг юм. Биет капиталын бүрдэлт, ашиглалт нь эдийн засгийн өсөлтөд шууд нөлөөлдөг бол хүмүүн, нийгмийн болон байгалийн капиталыг зөв удирдан зохицуулж чадвал үр ашиг, технологид нөлөөлөх замаар өсөлтийг шууд бусаар дэмждэг. 52 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 IV.1.3 Бүтээгдэхүүний төрөлжилт тааруу байна Монгол Улс өөрийн активын баялгаа төрөлжүүлж чадахгүй байгаа нь үйлдвэрлэл, экспортыг төрөлжүүлэх боломжийг хязгаарлаж байна (зураг 4.5). Активын төрөлжилт болон экспорт/бүтээгдэхүүний төрөлжилтийн хооронд эерэг хамаарал байгааг зураг 4.6- аас харж Монголболно. Эдийн засгийн Улс өөрийн активынтөрөлжилтийн баялгаа төрөлжүүлж чадахгүй Монгол үзүүлэлтүүдээр байгаа нь Улс ижил төстэй үйлдвэрлэл , улс орнуудын хойно байгааг ч мөн тус зураг харуулна. Экспорт зөвхөн экспортыг төрөлжүүлэх боломжийг хязгаарлаж байна (зураг 4.5). Активын төрөлжилт уул уурхайн салбарт Монгол Улс төвлөрөөд өөрийнганцхан зогсохгүй баялгаа активын зах төрөлжүүлж зээлээс чадахгүй хамааралтай байгаа БНХАУ болжээ. нь үйлдвэрлэл руу , гаргаж буй болон экспорт /бүтээгдэхүүний төрөлжилтийн хооронд эерэг хамаарал байгааг зураг 4.6-аас экспортыг төрөлжүүлэх боломжийг хязгаарлаж байна (зураг 4.5). Активын төрөлжилт экспорт 2000-аад оны эхэн үед нийт экспортын 20 хувийг бүрдүүлж харж болно. Эдийн засгийн төрөлжилтийн үзүүлэлтүүдээр Монгол Улс ижил төстэй улс байсан бол 2012 онд болон экспорт/бүтээгдэхүүний төрөлжилтийн хооронд эерэг хамаарал байгааг зураг 4.6-аас 90 хувь болтлоо болно.хойно орнуудын харж өсчээ. Үүнийг Эдийн байгааг засгийн ч эдийн мөн төрөлжилтийн засгийн тус зураг төрөлжилтийн харуулна. үзүүлэлтүүдээрЭкспорт Монгол индекс зөвхөн Улс ижил ч нотолж уул уурхайн төстэй байна. Тус улссалбарт индекс нь Монгол төвлөрөөд орнуудын зогсохгүй хойно Улсын байгааг чбүтээгдэхүүний ганцхан мөн тусзах зээлээс зураг сагс хамааралтай харуулна.бусад улс Экспорт оронтой болжээ зөвхөн уул харьцуулахад . БНХАУ уурхайн руу гаргаж салбарт энгийн, буй болхиэкспорт 2000- байгааг аад оны харуулна. эхэн 37 үед Хэдий нийт тийм экспортын ч 20 Балассагийнхувийг бүрдүүлж харьцангуй байсан төвлөрөөд зогсохгүй ганцхан зах зээлээс хамааралтай болжээ. БНХАУ руу гаргаж буйдавуу бол талын2012 онд 90 индексээс хувь харахад болтлоо экспортМонгол өсчээ 2000-аадУлс . оныхэдҮүнийг эхэнхэдэнэдийн үед нийт засгийн экспортын 20 секторт, худалдааны төрөлжилтийн индекс тухайлбал хувийг бүрдүүлж ч нотолж байсанэрдэс байна бол 2012 . баялаг,Тус индекс онд 90 ноолуур, хувь махан Улсын нь бүтээгдэхүүний Монгол болтлоо өсчээ бүтээгдэхүүний . Үүнийг засгийнсагс эдийн харьцангуй салбарт бусад төрөлжилтийн давууулс оронтой индекс талтай ч харьцуулахад нотолж байна байна. Тус (шигтгээ энгийн индекс 4.1). 38 , болхи байгааг нь Монголхаруулна. 37 Хэдий тийм ч Улсын бүтээгдэхүүний Балассагийн сагс бусад улс харьцангуй давуу талын оронтой харьцуулахад индексээс энгийн , болхихарахад байгааг харуулна. 37 Хэдий тийм ч Балассагийн харьцангуй давуу талын индексээс Монгол Улс хэд хэдэн худалдааны секторт, тухайлбал эрдэс баялаг, ноолуур, махан харахад Монгол Зураг 4.5 Улс хэд салбарт бүтээгдэхүүний хэдэн худалдааны давуу ,талтай харьцангуйсекторт тухайлбал Зураг 4.6 эрдэс баялаг, ноолуур байна (шигтгээ 4.1).38 , махан бүтээгдэхүүний Активын төрөлжилт салбарт харьцангуй нь төрөлжилт бүтээгдэхүүнийдавуу талтай байна Монгол( шигтгээ 4.1).38 Зураг 4.5 Активын нь Зураг Улс актив 4.6 болон бүтээгдэхүүний Монгол Улс актив болон төрөлжилтийг Зураг 4.5 дагуулна Активын төрөлжилт нь төрөлжилтөөр Зураг бусад улсаас хоцорч байна бүтээгдэхүүний төрөлжилтийг дагуулна 4.6 Монгол Улс актив бүтээгдэхүүний төрөлжилтөөр болон бусад улсаас бүтээгдэхүүний төрөлжилтийг дагуулна бүтээгдэхүүний төрөлжилтөөр бусад улсаас хоцорч байна хоцорч байна o Үндэстний активуудын (орцуудын) багцыг 0.7 Жишиг улс орнууд o Үндэстний активуудын (орцуудын) багцыг 0.7 Жишиг улс орнууд төрөлжүүлнэ: байгалийн болон Канад төрөлжүүлнэ: байгалийн болон 0.6 Бүтэц, орлогын хувьд ижил төстэй Канад үйлдвэрлэгдсэн капитал, биет бус актив 0.6 Бүтэц, орлогын хувьд ижил төстэй үйлдвэрлэгдсэн капитал, биет бус актив орнууд Активын (хүмүүн болон институцийн капитал) орнууд Бүтээгдэхүүний төрөлжилт Активын (хүмүүн болон институцийн капитал) Малайз Бүтээгдэхүүний төрөлжилт 0.5 Малайз төрөлжилт төрөлжилт o Харьцангуй o Харьцангуй давуудавуу талыгталыг өөрчилж өөрчилж , бүтцийн , бүтцийн 0.5 эрсдэлээс эрсдэлээс хамгаална хамгаална АНЭУ АНЭУ Австрали Австрали o Эдийн o Эдийн засгийн засгийн уян хатан уян хатан байдал байдал , сөрөх , сөрөх 0.4 0.4 чадвар , бүтээмжийг нэмэгдүүлнэ ОХУ ОХУ Колумб Колумб чадвар , бүтээмжийг нэмэгдүүлнэ 0.3 0.3 Армени Армени Казахстан Казахстан Перу Перу Бүтээгдэхүүний Бүтээгдэхүүний Монгол Монгол Чили Чили o Эрчим хүчний o Эрчим хэрэглээнд хүчний суурилсан хэрэглээнд аж суурилсан аж Эквадор Эквадор төрөлжилт төрөлжилт 0.2 0.2 үйлдвэржилтээр үйлдвэржилтээрдамжин уул уурхайн дамжин бус уул уурхайн бус Катар Катар бүтээгдэхүүн , экспортыг бүтээгдэхүүн төрөлжүүлнэ , экспортыг төрөлжүүлнэ 0.1 0.1 y = 0.7224x y-=0.2104 0.7224x - 0.2104 o Одоогийн харьцангуй давуу талыг o Одоогийн харьцангуй давуу талыг R² = 0.5104R² = 0.5104 ашиглан мөчлөгийн эрсдэлээс хамгаална ашиглан мөчлөгийн эрсдэлээс хамгаална 0 o Бага нүүрстөрөгч ашиглах технологи рүү 0 o Бага нүүрстөрөгч ашиглах технологи рүү 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 шилжих шилжилтийг нэмэгдүүлнэ 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 шилжих шилжилтийг нэмэгдүүлнэ Активын төрөлжилт Активын төрөлжилт Эх сурвалж: Дэлхийн банк (2018d)-ны мэдээллийг ашиглав Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: Дэлхийн банк (2018d)-ны мэдээллийг ашиглав тооцооЭх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо Тэмдэглэл: Активын төрөлжилтийг нийт баялагт Эх сурвалж: Дэлхийн банк (2018d)-ны мэдээллийг Эх сурвалж: Тэмдэглэл: байгалийн Дэлхийн Активын бус баялгийн банкны мэргэжилтнүүдийн төрөлжилтийг капиталын эзлэх нийт хувиар , баялагттооцоо ашиглав Тэмдэглэл: байгалийн Активын бус төрөлжилтийг баялгийн капиталын бүтээгдэхүүний төрөлжилтийг Фингер-Крейниний нийт эзлэх баялагт хувиар , байгалийн бус бүтээгдэхүүний индексээр тус тус баялгийн хэмжив. Фингер капиталын төрөлжилтийг эзлэх Фингер -Крейниний хувиар, -Крейниний индекс нь бүтээгдэхүүний индексээр 0 (бүрэн төрөлжилт тус төрөлжилтийг )-тус ээс 1хэмжив. (төрөлжилт ФингерФингер-Крейниний -Крейниний байхгүй ) индекс нь индексээр хүртэл0 утга (бүрэн тус авах тус хэмжив. харьцангуй төрөлжилт )- ээс 1Фингер-Крейниний индекс бөгөөд улс байхгүй (төрөлжилт индекс ) нь 0 (бүрэн орнуудын төрөлжилт)-ээс экспортын бүтцийг 1 (төрөлжилт харьцуулна. Ингэж байхгүй) хүртэл хүртэл утга авах харьцангуй индекс бөгөөд улс харьцангуй утга авахтухайн харьцуулахдаа индекс бөгөөд улс орнуудын улсын бүтээгдэхүүний орнуудын экспортын бүтцийг харьцуулна. Ингэж экспортын экспортын бүтцийг харьцуулна. Ингэж харьцуулахдаа бүтэц нь дэлхийн харьцуулахдаа тухайндунджаас хэр ялгаатайг улсын бүтээгдэхүүний тухайн авч үзнэ. Эндулсын бүтээгдэхүүний тус үзүүлэлтийг 0=төрөлжилтэкспортын байхгүй бүтэц , ньэкспортын дэлхийн 1= бүрэн бүтэц нь дунджаас төрөлжилт байхаар дэлхийн хэр дунджаас ялгаатайг параметрийг хэр ялгаатайг авч үзнэ. өөрчилсөн Энд авч тус үзнэ. Энд тус үзүүлэлтийг үзүүлэлтийг 0= 0=төрөлжилт төрөлжилт байхгүй байхгүй , , 1= бүрэн 1= бүрэн төрөлжилт төрөлжилт байхаар параметрийг байхаар параметрийг өөрчилсөн өөрчилсөн 37 Энгийн, болхи, цөөн тооны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг улс оронтой харьцуулахад нарийн төвөгтэй, олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг орнууд эдийн засгийн хувьд хөгжингүй эсвэл ойрын хугацаанд хурдацтай хөгжих боломжтой улс байдаг . 37 Энгийн , болхи, цөөн тооны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг улс оронтой харьцуулахад нарийн төвөгтэй, олон төрлийн 38 Харьцангуй давуу талын индекс нь харьцангуй давуу талтай салбаруудад 1-ээс дээш утга өгнө. бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг орнууд эдийн засгийн хувьд хөгжингүй эсвэл ойрын хугацаанд хурдацтай хөгжих боломжтой улс байдаг. 38 Харьцангуй давуу талын индекс нь харьцангуй давуу талтай салбаруудад 1-ээс дээш утга өгнө. 53 53 37 Энгийн, болхи, цөөн тооны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг улс оронтой харьцуулахад нарийн төвөгтэй, олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг орнууд эдийн засгийн хувьд хөгжингүй эсвэл ойрын хугацаанд хурдацтай хөгжих боломжтой улс байдаг. 38 Харьцангуй давуу талын индекс нь харьцангуй давуу талтай салбаруудад 1-ээс дээш утга өгнө. ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 53 Шигтгээ 4.1 Монгол Улсын харьцангуй давуу тал Монгол Улс уул уурхайн бус хэд хэдэн салбарт (мах, ноолуур, сэргээгдэх эрчим хүч) харьцангуй давуу талтай. Тухайлбал, ноолуурын үйлдвэрлэлээр дэлхийд 2 дугаарт ордог харьцангуй давуу талтай. Өргөн уудам бэлчээр нутаг, цаг агаарын эрс тэс уур амьсгал, хөдөлмөрийн бага зардал зэрэг нь ноос, ноолуур үйлдвэрлэх таатай боломжийг бүрдүүлнэ. Махны үйлдвэрлэлийн хувьд давуу тал нь олон сая малыг өргөн уудам нутагт бэлчээх боломжтойгоос үүдэлтэй. Монгол Улс өөрийн нөхөн сэргээгдэх нар, салхи, усны эрчим хүчийг ашиглах замаар нөхөн сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх боломжтой. Жилийн 270-300 өдөр нь нарлаг байдаг ба нутаг дэвсгэрийн 10 хувь нь салхины эрчим хүч үйлдвэрлэхэд тохиромжтой. Монгол Улс усны эрчим хүчийг мөн үйлдвэрлэх боломжтой. АНУ-ын нөхөн сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийн үндэсний лаборатор болон Монголын нөхөн сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний төвийн үнэлснээр нар салхины эрчим хүчний жилийн үйлдвэрлэл 15000 тераватт-цагт хүрэх боломжтой ба энэ нь БНХАУ- ын 2030 онд эрчим хүчний хэрэгцээг бүрэн хангах боломжтой юм.a Ийм их боломжийг ашиглаж энэ төрлийн үйл ажиллагаанд түлхэц өгөхийн тулд ложистикийн, санхүүгийн болон эрх зүйн асуудлуудыг шийдвэрлэх шаардлагатай. Монгол Улс ноолуурын сектор дахь хэд хэдэн хүндрэл бэрхшээлийг шийдвэрлэх шаардлагатай. Говь ХК зэрэг цөөн тооны үйлдвэрлэгчид ноолууран утас, сүлжмэл бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа ч үйлдвэрлэгчдийн 2/3 нь анхан шатны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Үүгээр зогсохгүй жижиг дунд үйлдвэрлэгчид түүхий ноолуур авах, үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаа нэмэгдүүлэхэд санхүүгийн хүндрэлтэй тулгарч байна. Бэлчээрийн даац хэтэрч, цаг агаарын өөрчлөлтөөс үүдсэн экологийн эмзэг байдал нь ноолуурын салбарын хөгжлийг хойш нь татахаар байна. Мах боловсруулах салбар нь зах зээлийн өндөр төвлөрөл, өрсөлдөөний хомс байдал зэрэг хэд хэдэн бэрхшээлтэй тулгарч байна. Монголд 2017 оны байдлаар нядалгаа, мах боловсруулах 123 компани байгаагийн 79 нь Улаанбаатар хот буюу төвийн бүсэд, 44 нь хөдөөгүүр байна. Махимпэкс ХК зэрэг томоохон үйлдвэрлэгчид зах зээлийн үндсэн тогтлогчид болдог бол жижиг дунд тоглогчдод бүтээгдэхүүний брэнд бий болгон зах зээлд өөрийн гэсэн байр сууриа олж, өрсөлдөх чадвар дутмаг байна (шигтгээ 4.6). Сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглаж эхлэхийн тулд томоохон хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Монгол Улсын Засгийн газраас энэхүү нөөц боломжийг ашиглах санаачилгыг гаргаж эхэлсэн. Тухайлбал, Эрчим хүчний яамнаас цахилгаан түгээх сүлжээг хувьчилж эрчим хүчийг өндөр хүчдэлийн шугамаар Хойд Азийн орнуудад нийлүүлэх саналыг гаргаад байна. Эдгээр санаачилга нь сэргээгдэх эрчим хүчээр баялаг, Азийн улс орнууд руу эрчим хүч экспортлохоор ажиллаж буй Австрали зэрэг улсын санаачилгатай адил юм. Өвөр Монголын өөртөө засах орон бол БНХАУ-ын салхины эрчим хүчийг үйлдвэрлэхэд хамгийн тохиромжтой бүс бөгөөд эрчим хүчний эрэлт хэрэгцээ өндөр бүс нутгууд руу экпортолдог байна. Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд бэлтгэв a. Energy Research Institute National Development and Reform Commission 2015 54 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 IV.2 Хүний болон институцийн хөгжилд учирч буй гол бэрхшээлүүд Монгол Улс уул уурхайн баялгаас хэт хамааралтай, уул уурхайн өгөөж эдийн засагт багагүй хувийг эзэлж байгаа ч баялаг өөрөө хурдтай шавхагдаж байна. Монголын эдийн засгийн өсөлтөд хурдацтай шавхагдаж буй байгалийн баялаг давамгайлж буй тул өнөөгийн өсөлтийн загвар тогтвортой байна гэсэн баталгаа байхгүй. Нөхөн сэргээгдэхгүй баялгийн үндэсний нийт орлого (ҮНО)-д эзлэх хувь 2006-2010 онд хурдацтай өсчээ. ҮНО өсч байгаа ч нөхөн сэргээгдэхгүй баялгийн түүнд эзлэх жин буурахгүй, өндөр хэвээр байна (зураг 4.7). өсөлтийн загвар тогтвортой байна гэсэн баталгаа байхгүй. Нөхөн сэргээгдэхгүй баялгийн өсөлтийн тогтвортой загвар(ҮНО) байна гэсэн баталгаа байхгүй. Нөхөн сэргээгдэхгүй баялгийн Дэлхий үндэсний даяар нүүрстөрөгч нийт орлого -д эзлэх бага ялгаруулах хувь 2006 -2010 технологид онд хурдацтай өсчээ. шилжиж ҮНО өсч байгаабуй ч нь үндэсний нийт орлого (ҮНО)-д эзлэх хувь 2006-2010 онд хурдацтай өсчээ. ҮНО өсч байгаа ч нөхөн сэргээгдэхгүй Хятадын нүүрсний баялгийн эрэлтийг түүнд эзлэх жин тул бууруулах буурахгүй, МонголөндөрУлсхэвээр уул байна уурхайн(зураг 4.7). бус баялгаа нөхөн сэргээгдэхгүй баялгийн түүнд эзлэх жин буурахгүй, өндөр хэвээр байна (зураг 4.7). өргөжүүлэхэд анхаарах шаардлагатай. Хятад улс 2018-аас 2050 он гэхэд эрчим Дэлхий даяар нүүрстөрөгч бага ялгаруулах технологид шилжиж буй нь Хятадын нүүрсний хүчний үйлдвэрлэлд нүүрсний хэрэглээг Дэлхий даяар нүүрстөрөгч бага ялгаруулах64 хувиас 30 хувь технологид шилжиж буй ньэрчим хүртэл, Хятадын хүчний бус нүүрсний эрэлтийг бууруулах тул Монгол Улс уул уурхайн бус баялгаа өргөжүүлэхэд анхаарах үйл ажиллагаанд ашиглаж эрэлтийг бууруулах тулбуй нүүрсний Монгол Улс уулхэрэглээг 19 хувиар уурхайн бус тус тус бууруулахаар баялгаа өргөжүүлэхэд анхаарах шаардлагатай. Хятад улс 2018-аас 2050 он гэхэд эрчим хүчний үйлдвэрлэлд нүүрсний шаардлагатай төлөвлөжээ. Монгол . Хятад Улс улс 2018- нүүрсний аас 2050 он гэхэд олборлолтоос хэт эрчим хүчний хэвээр хамааралтай үйлдвэрлэлд байж, нүүрсний Хятадын хэрэглээг 64 хувиас 30 хувь хүртэл, эрчим хүчний бус үйл ажиллагаанд ашиглаж буй нүүрсний хэрэглээг эрэлт 64 хувиас тогтмол 30 буурах хувь хүртэл, нөхцөлд эрчим Монголынхүчний бус үйл экспорт жил ажиллагаанд бүр 1.1 ашиглаж буй нүүрсний хэрэглээг 19 хувиар тус тус бууруулахаар төлөвлөжээ. Монгол Улс хувиар, нүүрснийэдийн засгийн нүүрсний өсөлт жил хэрэглээг 0.7 19 хувиар бууруулахаарЕрөнхий тус тустооцооллыг төлөвлөжээ . Монгол Улс нүүрсний олборлолтоос хэт бүр хувиар хамааралтай буурах хэвээр байж, Хятадын нүүрсний тэнцвэрийн эрэлт тогтмол тооцооллын буурах олборлолтоос хэт хамааралтай хэвээр байж, Хятадын нүүрсний эрэлт тогтмол буурах нөхцөлдсимуляциар загварын тооцлоо Монголын экспорт жил(зураг бүр 1.1 4.8). хувиар, эдийн засгийн өсөлт жил бүр 0.7 хувиар нөхцөлд Монголын экспорт жил бүр 1.1 хувиар, эдийн засгийн өсөлт жил бүр 0.7 хувиар тооцооллыг буурах буурах Ерөнхий тооцооллыг тэнцвэрийн Ерөнхий тооцооллын тэнцвэрийн загварын тооцооллын симуляцаар загварын тооцлоо симуляцаар (зураг тооцлоо ( зураг Зураг 4.7 Зураг 4.8 4.8). 4.8). Монгол Улсын байгалийн баялаг бусад Хятад цэвэр эрчим хүчний эх үүсвэр Зураг 4.7 Монгол Зураг Улсын байгалийн 4.7 Монгол Зураг 4.8 баялагбаялаг Хятад цэвэр цэвэр хүчний эрчимэрчим эх үүсвэр орныг бодвол илүү түргэн Улсын байгалийн шавхагдаж рүүЗураг 4.8 Хятад шилжиж байгаа нь Монголд хүчний эх үүсвэр сөргөөр бусад байна орныг бодвол илүү түргэн шавхагдаж рүү шилжиж бусад орныг бодвол илүү түргэн шавхагдаж нөлөөлөхөөр байгаа рүү шилжиж нь Монголд сөргөөр байгаа нь Монголд сөргөөр байна байна байна нөлөөлөхөөр байна байна нөлөөлөхөөр ДНБ Экспорт Сэргээгдэхгүй баялгийг шавхаж буй байдал, 2000-2005 ДНБ Экспорт Сэргээгдэхгүй баялгийг шавхаж буй байдал, 2000-2005 болон 2011-2018 оны дунджууд хурд (ҮНО-д эзлэх хувь, 2011-2018 онд) 20 болон 2011-2018 оны дунджууд 0.4 хурд (ҮНО-д эзлэх хувь, 2011-2018 онд) 0.4 Сэргээгдэхгүй баялгийг шавхаж буй 20 MNG Сэргээгдэхгүй баялгийг шавхаж буй MNG 0.2 0.2 15 15 GUY QAT GUY KAZ QAT 0 KAZ 0 10 CHL ECURUS CHL RUS 10 ECU -0.2 PER UAE PER UAE -0.2 5 ARMAUSCOL MYS AUSCOL MYS -0.4 5 ARM -0.4 2020 2040 2020 2040 CAN CAN -0.6 -0.6 0 0 -0.8 -0.8 -5 -5 -5 0-5 50 10 5 15 10 20 15 20-1 -1 Сэргээгдэхгүй баялгийг шавхаж Сэргээгдэхгүй буй баялгийг түвшин, шавхаж буй түвшин, (ҮНО-д эзлэх хувь, (ҮНО 2000-2005 -д эзлэх хувь, онд) 2000-2005 онд) -1.2 -1.2 Эх сурвалж: Эх сурвалж:Дэлхийн Эх банкны Дэлхийн сурвалж: мэргэжилтнүүдийн банкны Дэлхийн мэргэжилтнүүдийн банкны тооцоо Эх сурвалж: мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн Эх сурвалж: банкны Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн банкны мэргэжилтнүүдийнтооцоо мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо Тэмдэглэл: 45 хэмийн налуу шугамын баруун талд тооцоо тооцоо Тэмдэглэл: Тэмдэглэл: Хятадын Хятадын Тэмдэглэл: Хятадынэрчим эрчим хүч ихээр эрчим хүч хэрэглэдэг ихээр хэрэглэдэг ихээр хэрэглэдэг байгаа улс орнуудын Тэмдэглэл: 45 хэмийн Тэмдэглэл: баялгаа 45налуу хэмийншавхах шугамын хурдац налуу шугамын буурсан баруун талд боловсруулах бол боловсруулах баруун талд үйлдвэрлэлийн боловсруулах үйлдвэрлэлийн кокс нүүрсний кокс нүүрсний үйлдвэрлэлийн кокс эрэлтэд нүүрсний эрэлтэд гарч гарч эрэлтэд зүүн талдулс байгаа байгаа байгаа улс орнуудын орнуудынх баялгаа шавхах улс орнуудын нэмэгджээ. баялгаа хурдац шавхахИхэнх буурсан хурдацулс буй буй буурсан өөрчлөлт: өөрчлөлт: буй 2020 өөрчлөлт:2020 онд онд кокс 2020 кокс онд нүүрсний нүүрсний кокс эрэлт нүүрснийэрэлт 35 хувиар эрэлт3535хувиар хувиар орнуудын бол зүүнхувьд талд налалтын байгаа бол зүүн талд улс коэффициент орнуудынх байгаа 1-тэй нэмэгджээ. улс орнуудынх ойролцоо Ихэнх Ихэнх өссөн нэмэгджээ. өссөн ч үүний ч үүний өссөн дараа ч дараа үүнийэрэлт дараа эрэлт жил бүр эрэлт жил жил бүр нэгжбүр нэгж 2.5 хувиар нэгж 2.5 хувиар буурна 2.5 хувиар буурна байгаа нь сэргээгдэхгүй улс орнуудын баялгийн хувьд налалтын улс орнуудын хувьд шавхах коэффициент налалтын хурдац 1-тэй 1-тэй коэффициент гэж буурна үзлээ авч гэж гэж авч үзлээ авч үзлээ 2000–2005, ойролцоо 2011–2018 ойролцоо байгаа нь онд ойролцоо байгаа түвшинд нь сэргээгдэхгүй сэргээгдэхгүй баялгийн байгааг баялгийн шавхах шавхах харуулж хурдацбайна хурдац 2000 2000 –2005, –2005, 2011 2011 –2018 онд–2018 онд ойролцоо ойролцоо түвшинд түвшинд байна байна байгааг харуулж байгааг харуулж Монгол Монгол Улс Монгол байгалийн Улс байгалийн Улс байгалийн баялгийн баялгийнбаялгийн өгөөжийгөгөөжийг өгөөжийг үрүр үр ашиггүй ашиггүй ашиггүй зүйлд зүйлд зүйлд зарцуулжзарцуулж зарцуулж байгаа байгаа өнөөгийн байгаа өнөөгийн өнөөгийн нөхцөлд нөхцөлд нөхцөлд байгалийн байгалийн байгалийн баялгаас баялгаас баялгаас хараатхараат байдлаа хараат байдлаа бууруулах бууруулахбайдлаа бууруулах нь тулгамдсан нь тулгамдсан асуудал нь асуудал тулгамдсан болоодболоод асуудал болоод байна. байна Дор . Дор авч байна. авч үзэж үзэж буй Дор буй хэд хэд үзэж авч хэдэн хүчин буй хэдэн хүчин зүйлс нь хэдэн хэд зүйлс Монгол хүчин нь Монгол зүйлс Улс Улс яагаад нь Монгол яагаад байгалийнбайгалийн Улс баялгийн яагаад баялгийн байгалийн баялгийн өгөөжийг өгөөжийг бусад капиталд, бусад капиталд, тухайлбал хүнийтухайлбал болон хүний нийгмийн өгөөжийг бусад капиталд, тухайлбал хүний болон нийгмийн капиталд хувиргаж чадахгүй болон капиталд нийгмийн хувиргаж капиталд чадахгүй хувиргаж байгааг байгааг чадахгүй Үүнд:. тайлбарлана. тайлбарлана тайлбарлана. байгааг Үүнд (i) : (i) улсаас улсаас хүмүүн хүмүүн Үүнд: капиталд (i) капиталд улсаас оруулж оруулж хүмүүн буй буй хөрөнгө хөрөнгө капиталд оруулалт оруулалт оруулж нь буй нь зохих ажлын байраар баталгаажихгүй байгаа тул хөрөнгө оруулалт нь зохих ажлын байраар баталгаажихгүй байгаа тул боловсон хүчнээ зохих ажлын байраар баталгаажихгүй байгаа тул боловсон боловсон хүчнээ хүчнээ гадагш гадагш алдах, алдах, эмэгтэйчүүдийн эмэгтэйчүүдийн гадагш алдах, хөдөлмөрийн хөдөлмөрийн эмэгтэйчүүдийн оролцоо оролцоо буурахад буурахад хөдөлмөрийн хүргэж оролцоо хүргэж байна; байна буурахад ; (ii (ii) дэд дэд бүтцийн )бүтцийн хүргэж салбарт байна; салбарт (ii) дэд оруулж оруулж буй улсынбуй улсын хөрөнгө хөрөнгө оруулалтын оруулалтын удирдлага удирдлага сул сул тул үр тул үр ашиггүйашиггүй байна; байна (iii) ; (iii засаглал) засаглал сул сул бүтцийн салбарт оруулж буй улсын хөрөнгө оруулалтын удирдлага сул тул үр ашиггүй байгаа байгаа нь дээр нь засаглал дээр дурдсан дурдсан саад саад тотгорыг тотгорыг бий болгож, арилгаж чадахгүй байна. байна; (iii) сул байгаа нь бий дээр болгож, арилгаж дурдсан саад чадахгүй тотгорыг байна.бий болгож, арилгаж чадахгүй байна. 55 55 ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 55 IV.2.1 Төрөөс хүмүүн капиталд оруулж буй хөрөнгө оруулалт нь ажлын байраар баталгаажихгүй байгаа тул боловсон хүчнээ алдах, эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөрийн оролцоо сул байхад хүргэж байна Хөдөлмөрийн зах үр ашиггүй (тухайлбал, хангалттай цалинтай ажлын байр бий болохгүй) байгаа нь хүмүүн капиталын ашиглалтыг сулруулж байна. Сүүлийн арван жилд Монгол Улс боловсролын салбартаа үлэмж амжилт олсон. Их дээд сургуульд хамрагдагсдын түвшин 2018 онд 66 хувьд хүрсэн нь хөгжингүй орнуудын дундажтай ойролцоо үзүүлэлт юм. Монгол Улс боловсролын салбартаа амжилт үзүүлж буй ч бүтцийн шинэчлэл хийж чадахгүй байгаа тул чанартай ажлын байр, нэмэлт боломж бий болохгүй байна (Бүлэг 3-ыг үзнэ үү). Иймээс залуучуудын дунд ажилгүйдэл өссөөр байна. БШУ- ны яамнаас мэдээлснээр их, дээд сургууль төгсөгчдийн 40 хувь нь ажил олж чадахгүй байгаа аж (Гантогтох, 2018).39 Харин Казахстанд дээд боловсролтой иргэдийн тоо өсөхтэй зэрэгцээд ажил эрхлэлт буурч байсан бол дээрх хандлагыг техник мэргэжлийн сургалтын системийг тэлснээр эргүүлж чадсан байна (зураг 4.9). Бэлтгэгдэж буй боловсон хүчин болон ажил олгогч нарын эрэлт хооронд ихээхэн зөрүү үүссэн байхаар байна. Монголын их, дээд сургуулийг төгсөгчдийн дийлэнх хувь нь бизнес болон нийгмийн ухааны чиглэлээр төгсөж байхад эдгээр мэргэжил нь шинжлэх ухаан, технологи, инженерчлэл, болон математикийн чиглэлийг бодвол ажил эрхлэлтийн хувь харьцангуй бага байдаг (зураг 4.10). Түүнчлэн, сургуулиудын зүгээс төгсөгчдөд олгож буй мэдлэг боловсрол нь ажлын байранд тавигдах чадвар, мэргэшлийн шаардлагыг хангахгүй байна. Ажил олгогчдын зүгээс чадварлаг ажилтан хомсдолтой байдаг гэсэн гомдол ихээр гардагаас үзвэл хөдөлмөрийн зах зээл дээр эрэлт, нийлүүлэлтийн зөрүү үүссэн байж болзошгүй юм. “Дэлхийн өрсөлдөх чадварын тайлан – 2019”-д Монгол Улсын мэргэжлийн боловсролын чанарт 3.7 (7.0 нь хамгийн өндөр) гэсэн үнэлгээ өгч, улмаар нийт 137 улсаас 100 дугаарт жагсаасан байна.40 Харин төгсөгчдийн ур чадварт 3.5 (7.0 нь хамгийн өндөр) гэсэн үнэлгээ өгснөөр дэлхийд 119 дүгээрт жагссан байна. Зураг 4.9 Зураг 4.10 Казахстантай харьцуулбал, Монголд Монгол залуучууд ажлын байрны олдоц боловсролын өгөөж хязгаарлагдмал - дээд харьцангуй муу салбарыг сонгон суралцах боловсрол эзэмших хувь өндөр ч залуучуудын хандлагатай байна ажилгүйдлийн түвшин өндөр байна Өндөр Өндөр орлоготой орлоготой улсууд улсууд 2011- 2011-2017 оны 2017 оны дундаж дундаж 2018 оны ажилгүйдлийн 2018 оны ажилгүйдлийн түвшин түвшин 40 40 Монгол улс Монгол улс 35 Казахстан улсКазахстан улс 10,000 10,000 90% 90% Залуучуудын ажилгүйдлийн хувь 35 Залуучуудын ажилгүйдлийн хувь Ажилгүйдлийн түвшин Их дээд сургууль төгсөгчийн тоо Ажилгүйдлийн түвшин Их дээд сургууль төгсөгчийн тоо 8,000 8,000 85% 85% 30 30 80% 80% 6,000 6,000 25 25 2000 2000 75% 75% 4,000 4,000 70% 70% 20 20 2018 1995 1995 2018 2010 2,000 2,000 65% 65% 2010 15 15 2005 2005 0 0 60% 60% 2000 2000 2006 2015 10 10 2006 2015 2010 2010 5 5 2018 2018 2015 2015 0 0 0 0 20 20 40 40 60 60 80 80 100 100 Дээд боловсролын Дээд боловсролын хамрагдалтынхамрагдалтын хувь хувь сурвалж: ДХҮ ЭхДХҮ Эх сурвалж: сурвалж: ҮСХ ЭхҮСХ Эх сурвалж: Эх сурвалж: ДХҮ Эх сурвалж: ҮСХ ЧадварлагЧадварлаг ажиллах ажиллах хүчний хүчний гадагшлахгадагшлах урсгал нэмэгдсээр урсгал нэмэгдсээр хөдөлмөрийн хөдөлмөрийн зах зээл зах дэх ур дэх ур зээл чадварын чадварын хомсдолыг хомсдолыг улам нэмэгдүүлж улам нэмэгдүүлж байна. “Дэлхийн байна. “Дэлхийн өрсөлдөх өрсөлдөх чадварын чадварын тайлан тайлан – – 2019” –д 2019” –д дурьдсанчлан дурьдсанчлан чадварлаг чадварлаг боловсон боловсон хүчингхадгалж хүчинг татах, татах, хадгалж үлдээх Монгол үлдээх Монгол Улсын Улсын 39 чадавхи 15-24 чадавхи насны харьцангуй харьцангуй залуучуудын сул сул(зураг байна ажилгүйдлийн байна түвшин(зураг 4.11). 2008 4.11). Эдийн онд Эдийн 9.6засгийн хувь засгийн өсөлтийг байсан өсөлтийг бол 2019 хурдасгахад хурдасгахад онд 16.5 хувьөндөр өндөр ур болж огцом өсөв.ур 40 Дэлхийн эдийн засгийн форум 2019. бүхий боловсон чадварболовсон чадвар бүхий хэдий ч хэдий хүчин шаардлагатай хүчин шаардлагатай өндөр боловсролтой өндөрчболовсролтой Монголчуудын Монголчуудын багагүй хувь нь Эдийн засгийн 56 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 багагүй хувь нь Эдийн засгийн хамтын хамтын ажиллагаа, ажиллагаа, хөгжлийн хөгжлийн байгууллага байгууллага (ЭЗХАХБ) (ЭЗХАХБ) -ын -ын орнууд орнууд гишүүн гишүүн болон БНСУболон-д БНСУ шилжин-д шилжин суурьшиж суурьшиж байна. -ЭЗХАХБ байна. ЭЗХАХБ ын гишүүн-ын гишүүн орнууд орнууд руу руу шилжиж шилжиж буй Монгол буй Монгол Улсын иргэдийн Улсын иргэдийн тоо 2017 тоо оны2017 оны байдлаар байдлаар нийт ажиллах нийт ажиллах хүчний хүчний 1.5 1.5 хувьтай дүйцэхүйц байв хувьтай дүйцэхүйц байв (зураг 4.12). (зураг 4.12). 4,000 4,000 70% 70% Ажилгүйдл Ажилгүйдл Их дээд сургууль төг Их дээд сургууль төг Залуучуудын ажил Залуучуудын ажил 20 20 2018 2018 1995 1995 2,000 2,000 65% 65% 2010 2010 15 15 2005 2005 0 0 60% 60% 2000 2000 2006 2015 10 10 2006 2015 2010 2010 5 5 2018 2015 2018 2015 0 Чадварлаг 0 ажиллах 0 20 2040 хүчний 4060 гадагшлах 0 80 60 100 80 урсгал 100 нэмэгдсээр хөдөлмөрийн зах зээл дэх ур чадварын хомсдолыг Дээд боловсролын хамрагдалтын Дээд боловсролын улам хувь хамрагдалтын нэмэгдүүлж байна. “Дэлхийн өрсөлдөх чадварын хувь тайлан 2019” –Эх Эх сурвалж: ДХҮ –д сурвалж: дурьдсанчлан чадварлаг ДХҮ боловсон Эх сурвалж:Эх ҮСХ хүчинг сурвалж: ҮСХ татах, хадгалж үлдээх Монгол Улсын чадавхи Чадварлаг харьцангуй ажиллах хүчний сул байна гадагшлах урсгал(зураг 4.11). Эдийн нэмэгдсээр засгийн хөдөлмөрийн захөсөлтийг зээл зах хурдасгахад ур дэхзээл Чадварлаг ажиллах хүчний гадагшлах урсгал нэмэгдсээр хөдөлмөрийн дэх ур өндөр ур чадварын чадвар хомсдолыг бүхий боловсон улам нэмэгдүүлж хүчин шаардлагатай байна. байна.“Дэлхийн хэдий өрсөлдөх ч чадварынөндөр боловсролтой тайлан –тайлан – чадварын хомсдолыг улам нэмэгдүүлж “Дэлхийн өрсөлдөх чадварын Монголчуудын багагүй хувь 2019” –д дурьдсанчлан чадварлаг нь Эдийн боловсон засгийн хүчинг хамтын ажиллагаа, татах, хадгалж хөгжлийн үлдээх Монгол Улсын байгууллага 2019” –д дурьдсанчлан чадварлаг боловсон хүчинг татах, хадгалж үлдээх Монгол Улсын (ЭЗХАХБ)-ын гишүүн чадавхи харьцангуй орнууд сул болон байна (зураг БНСУ-д 4.11). Эдийн шилжин суурьшиж засгийн өсөлтийг чадавхи харьцангуй сул байна (зураг 4.11). Эдийн засгийн өсөлтийг хурдасгахад өндөр ур байна. хурдасгахад ЭЗХАХБ-ын өндөр ур гишүүн орнууд чадвар руу шилжиж бүхий чадвар боловсон буй бүхий боловсон Монгол хүчин хүчинУлсын шаардлагатай шаардлагатайиргэдийн хэдий ч өндөр хэдий тоо 2017 боловсролтой боловсролтой ч өндөр оны байдлаар Монголчуудын нийт ажиллах Монголчуудын багагүй хүчний 1.5 хувь нь хувьтай Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (ЭЗХАХБ) - ын багагүй хувь дүйцэхүйц нь Эдийн засгийн байв (зураг хамтын4.12). ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (ЭЗХАХБ)-ын гишүүн орнууд болон БНСУ-д шилжин суурьшиж байна. ЭЗХАХБ-ын гишүүн орнууд руу гишүүн орнууд болон БНСУ-д шилжин суурьшиж байна. ЭЗХАХБ-ын гишүүн орнууд руу шилжиж Зураг 4.11 буй Монгол Улсын иргэдийн тоо 2017 оны байдлаар Зураг 4.12 нийт ажиллах хүчний 1.5 шилжиж буй Монгол Улсын иргэдийн тоо 2017 оны байдлаар нийт ажиллах хүчний 1.5 хувьтай дүйцэхүйц байв (зураг 4.12). Чадварлаг боловсон хувьтай хүчинг дүйцэхүйц татах, байв (зураг 4.12). Монгол Улсын иргэдийн ЭЗХАХБ-ын Зураг үлдээх хадгалж чадавхи, 4.11 Чадварлаг 2019 хүчинг татах, боловсон гишүүн Зураг орнууд 4.12 Монгол руу шилжин Улсын иргэдийнгарах урсгал ЭЗХАХБ - Зураг 4.11 Чадварлаг боловсон хадгалж үлдээх чадавхи, 2019 хүчинг ын гишүүн орнууд руу шилжин гарах урсгал ЭЗХАХБ- татах, Зураг 4.12 Монгол Улсын иргэдийн хадгалж үлдээх чадавхи, 2019 ын гишүүн орнууд руу шилжин гарах урсгал Ажиллах хүчний өөрчлөлт (мян хүн) Чадварлаг боловсон хүчинг татах чадавхи, 1-7 (хамгийн өндөр) 100 ЧадварлагЧадварлаг боловсон хүчинг үлдээх боловсон чадавхи, хүчинг -7 (хамгийн татах1чадавхи, 1-7өндөр) (хамгийн өндөр) Ажиллах хүчний өөрчлөлт (мян хүн) 6 100-ын орнууд уруу гарч буй нийт ажиллах хүчний тоо ЭЗХАХБ 80 Чадварлаг боловсон хүчинг үлдээх чадавхи, 1-7 (хамгийн өндөр) (ажиллах хүчний бууралт, мян хүн) 5 6 ЭЗХАХБ-ын орнууд уруу гарч буй нийт ажиллах хүчний тоо 4 80 (ажиллах хүчний бууралт, мян хүн) 5 60 3 4 40 60 2 3 1 40 2 20 0 1 0 20 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2004 2008 2005 2009 2006 2010 2007 2011 2008 2012 2009 2013 2010 2014 2011 2015 2012 2016 2013 2017 -20 0 2000 2001 2002 2003 2014 2015 2016 2017 -40 -20 MNG ARM KAZ CAN CHL MYS Дээд дунд ЗҮХ, өндөр Эх сурвалж: ДЭЗФ -40 Эх сурвалж: ЭЗХАХБ орлоготой орлоготойг хассан Тэмдэглэл: Хамгийн сүүлийн боломжит оны тоон мэдээг Эх сурвалж: ДЭЗФ Эх сурвалж: ЭЗХАХБ үзүүлэв. ARM = Армени; CAN = Канад; CHL = Чили; KAZ = Эх сурвалж: ДЭЗФ Хамгийн сүүлийн боломжит оны тоон мэдээг Тэмдэглэл: Эх сурвалж: ЭЗХАХБ Kазахстан; MNG = Moнгол; MYS = Mалайз Тэмдэглэл: Хамгийн үзүүлэв. сүүлийн ARM боломжит = Армени; оны тоон CAN = Канад; CHL = Чили; KAZ = мэдээг үзүүлэв. = Армени; ARM MNG Kазахстан; CAN = Moнгол; = Канад; MYS CHL = = Mалайз KAZ =цагаачдын Монгол Чили; дийлэнх Kазахстан; MNG нь дээд = Moнгол; MYS боловсролтой, = Mалайз чадварлаг боловсон хүчнээс бүрдэж байгаа нь өндөр цалинтай ажлын байр байхгүйн улмаас Монгол цагаачдын дийлэнх нь дээд боловсролтой, хүний нөөцийн чадварлаг баялгаа боловсон бүрэн бүрдэж хүчнээс дүүрэн ашиглаж чадахгүй байгааг илтгэж байна. ЭЗХАХБ - ын гишүүн орнууд руу цагаачлан байгаа нь өндөр цалинтай ажлын байр байхгүйн улмаас хүний нөөцийн баялгаа бүрэн гарч буй Монголчуудын дүүрэн ашиглаж ихээхэн хувь чадахгүй нь чадварлаг, байгааг илтгэж мэргэшсэн байна. ЭЗХАХБ боловсон -ын хүчин гишүүн руунь байгаа орнууд цагаачлан Монгол гадаад цагаачдын улсууд руу дийлэнх өндөр цалин, ньболомжийг илүү дээд боловсролтой, эрэлхийлэн чадварлаг явдгийг илтгэж байнаболовсон (зураг хүчнээс гарч буй Монголчуудын ихээхэн хувь нь чадварлаг, мэргэшсэн боловсон хүчин байгаа нь бүрдэж байгаа нь өндөр цалинтай ажлын байр байхгүйн улмаас хүний нөөцийн гадаад улсууд руу өндөр цалин, илүү боломжийг эрэлхийлэн явдгийг илтгэж байна (зураг баялгаа бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байгааг илтгэж байна. 57 ЭЗХАХБ-ын гишүүн орнууд руу Зураг 4.13 57 гарч 2015 цагаачлан 4.13). буй оны Монголчуудын байдлаар АНУ-д Цагаачлагч Монголчуудын ихэнх нь өндөр Зураг 4.13 Цагаачлагч Монголчуудын ихэнх нь ихээхэн хувь амьдарч буймэргэшсэн нь чадварлаг, ажиллан Монголчуудын боловсролтой өндөр боловсролтой байна байна боловсон хүчин24 хувь нь бакалавраас байгаа нь гадаад дээш, 35 хувь улсууд руу өндөр нь илүү зэрэгтэй бакалаврын цалин, боломжийг байна. 100 Түүнчлэн, цагаачлан гарсан 80 эрэлхийлэн явдгийг илтгэж байна Монголчуудын дунд менежер эсвэл 60 2015 мэргэжилтний (зураг 4.13). ахлах оны байдлаар АНУ-д түвшний ажил 40 эрхэлж буй ажиллан амьдарч хүмүүсийн эзлэх 24 буй Монголчуудын хувь 20 хувь нь бакалавраас 35 хувь дээш,байна: харьцангуй өндөр Францаднь 5 0 зэрэгтэй бакалаврын хувь, байна. Унгарт 4 Түүнчлэн, хувь, Польшт 10 хувийг Эрэгтэй Эмэгтэй Бүгд эзэлж байна. Харин, цагаачлан гарсан Монголчуудын дунд мэргэжлийн Бүрэн бус дунд Бүрэн дунд болон техникийн ажилтнуудын эзлэх менежер эсвэл ахлах мэргэжилтний Техникийн болон мэргэжлийн Коллеж ба түүнээс дээш хувь Францад 33 хувь, Унгарт 4 хувь, түвшний ажил эрхэлж Польшт 67 буй хүмүүсийн хувьтай байна. эзлэх Эх сурвалж: Энэхүү Эхсурвалж: тайланд Энэхүү тайланд зориулан зориулан авсан, авсан, гадаадад гадаадад амьдарч амьдарч буй Монголчуудад буй Монголчуудад чиглэсэн чиглэсэн онлайн онлайн санал санал асуулга асуулга хувь харьцангуй өндөр байна: Францад 5 хувь, Унгарт 4Монгол Улс хүмүүн хувь, Польшт бүрэн байна. Харин, мэргэжлийн болон техникийн баялгаа эзэлж 10 хувийг ажилтнуудынашиглаж чадахгүй эзлэх хувь байгаа33 Францад эмэгтэйчүүдийн нь хувь, Унгарт 4 ажиллах хувь, Польшт хүчний оролцоо 67 хувьтай буурч байгаагаас байна. мөн харагдаж байна. Эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо сүүлийн арван жилийн турш 53 – 56 хувьтай, нам түвшинд байсаар ирсэн бөгөөд сүүлийн жилүүдэд энэхүү үзүүлэлт улам буурч байна (зураг 4.14, 4.15). Хэдийгээр эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо бүх насны бүлгийн хувьд бага үзүүлэлттэй ХҮНИЙ боловч БОЛОНхүйсийн тэгш бус байдал ИНСТИТУЦИЙН залуу үеийнхний ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 57 дунд хамгийн өндөр үзүүлэлтэй гарсан байна. Эрэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо 25- 29 настнуудын хувьд 87 хувь байхад эмэгтэйчүүдийн оролцоо ердөө 62 хувь байна. Зураг 4.14 Зүүн Ази, Номхон далайн болон Зураг 4.15 …мөн, энэхүү үзүүлэлт нь 2012 оноос эрхэлж харьцангуй өндөр хүмүүсийн буйбайна: 5 хувь эзлэх Францад 20 0 харьцангуй өндөр байна: Францад хувь, Унгарт 4 хувь, Польшт 10 хувийг 5 0 Эрэгтэй Эмэгтэй Бүгд хувь, Унгарт 4 хувь, Польшт 10 хувийг Эрэгтэй Эмэгтэй Бүгд эзэлж байна. Харин, мэргэжлийн Бүрэн бус дунд Бүрэн дунд эзэлж байна. Харин, мэргэжлийн Бүрэн бус дунд Бүрэн дунд болон техникийн ажилтнуудын эзлэх Техникийн болон мэргэжлийн Коллеж ба түүнээс дээш болон техникийн ажилтнуудын эзлэх Техникийн болон мэргэжлийн Коллеж ба түүнээс дээш хувь Францад Монгол Улс Унгарт 4 хувь, 33 хувь,баялгаа хүмүүн бүрэн ашиглаж чадахгүй байгаа нь эмэгтэйчүүдийн хувь Францад 33 хувь, Унгарт 4 хувь, Эх сурвалж: Энэхүү тайланд зориулан авсан, гадаадад амьдарч Польшт 67 хувьтай байна. Эх сурвалж: Энэхүү тайланд зориулан авсан, гадаадад амьдарч хүчний ажиллахПольшт оролцоо 67 хувьтай буурч байгаагаас байна. буй Монголчуудадмөн харагдаж чиглэсэн онлайн саналбайна. асуулга Эмэгтэйчүүдийн буй Монголчуудад чиглэсэн онлайн санал асуулга ажиллах хүчний МонголМонгол оролцоо Улс хүмүүн сүүлийн баялгаа бүрэн арван жилийн турш 53 – 56 хувьтай, нам түвшинд Улс хүмүүн баялгаа бүрэн байсаар ашиглаж ирсэн бөгөөд чадахгүй сүүлийн байгаа жилүүдэд энэхүү нь эмэгтэйчүүдийн ажиллахүзүүлэлт хүчний улам буурч оролцоо байна буурч (зураг 4.14, байгаагаас ашиглаж чадахгүй байгаа нь эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо буурч байгаагаас 4.15). Хэдийгээр мөн харагдаж эмэгтэйчүүдийн байна. байна. Эмэгтэйчүүдийн ажиллах ажиллах хүчний хүчний оролцоо оролцоо бүх насны сүүлийн бүлгийн арван жилийн хувьд мөн харагдаж Эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо сүүлийн арван жилийн бага үзүүлэлттэй турш 53 турш боловч – 56 хувьтай, хүйсийнбайсаар нам түвшинд тэгш бус байдал ирсэн бөгөөдзалуу үеийнхний сүүлийн жилүүдэд дунд хамгийн энэхүү үзүүлэлтөндөр 53 – 56 хувьтай, нам түвшинд байсаар ирсэн бөгөөд сүүлийн жилүүдэд энэхүү үзүүлэлт үзүүлэлтэй улам буурч гарсан байна байна. Эрэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо 25-29 настнуудын улам байна4.14 буурч(зураг , 4.1 (зураг 5).,Хэдийгээр 4.14 эмэгтэйчүүдийн 4.15). Хэдийгээр ажиллах эмэгтэйчүүдийн хүчний ажиллах оролцоо хүчний бүх бүх оролцоо хувьд 87 хувь насны бүлгийн байхад хувьд эмэгтэйчүүдийн бага үзүүлэлттэй оролцоо боловч ердөө хүйсийн 62 тэгш хувь бус байна. байдал залуу үеийнхний насны бүлгийн хувьд бага үзүүлэлттэй боловч хүйсийн тэгш бус байдал залуу үеийнхний дунд хамгийн өндөр үзүүлэлтэй дунд хамгийн гарсангарсан өндөр үзүүлэлтэй байна. Эрэгтэйчүүдийн байна. ажиллах Эрэгтэйчүүдийн хүчний ажиллах оролцоо хүчний 25- 25- оролцоо Зураг 4.14 Зураг 4.15 29 настнуудын хувьд 87 29 настнуудын хувь87 хувьд байхад эмэгтэйчүүдийн хувь байхад оролцоо эмэгтэйчүүдийн ердөө оролцоо 62 хувь ердөө байна. 62 хувь байна. Зүүн Ази, Номхон далайн болон бусад ижил …мөн, энэхүү үзүүлэлт нь 2012 оноос хойш төстэй Зураг 4.14 Зүүн Зурагулсуудтай 4.14 Зүүн Ази, Ази, Номхон Номхон харьцуулахад далайн болон болон далайн Монголд Зураг Зураг 4.15 буурсаар 4.15 …мөн, …мөн, энэхүү байна энэхүү үзүүлэлт үзүүлэлт нь 2012 нь 2012 оноос оноос бусад эмэгтэйчүүдийн ижил төстэй ажиллах улсуудтай хүчний харьцуулахад оролцоо хойш бусад ижил төстэй улсуудтай харьцуулахад хойш буурсаар байна буурсаар байна хамгийн Монголд байнаэмэгтэйчүүдийн Монголд бага эмэгтэйчүүдийн ажиллах ажиллах хүчнийхүчний оролцоооролцоо хамгийнхамгийн бага байна бага байна Ажиллах хүчний оролцоо, эмэгтэйчүүд (15+ насны Ажиллах хүчний оролцоо (%) Ажиллах хүчний оролцоо, эмэгтэйчүүд (15+ насны Ажиллах хүчний оролцоо (%) эмэгтэйчүүдийн дунд эзлэх %) (үндэсний тооцоолол) дунд эзлэх эмэгтэйчүүдийн Камбож %) (2016) (үндэсний тооцоолол) 76 75 Камбож (2016) Вьетнам (2018) 76 75 71 Вьетнам (2018) Казахстан (2019) 71 63 70 Казахстан (2019) Зүүн Тимор (2016) 63 61 70 Зүүн Тимор (2016) Хятад (2019) 61 60 65 Хятад (2019) Тайланд (2018) 60 60 65 Тайланд (2018) ОХУ (2018) 60 56 60 ОХУ (2018)Малайз (2018) 56 55 60 Малайз (2018) Индонези (2018) 55 53 55 Индонези (2018) Монгол (2018) 53 52 55 Мяньмар (2018) Монгол (2018) 52 48 Папуа Шинэ Гвиней (2018) 46 50 Мяньмар (2018) 48 Филиппин (2018) 45 50 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Папуа Шинэ Гвиней (2018) 46 Филиппин (2018) Фижи (2016) 45 39 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Эмэгтэй Эрэгтэй Нийт БНАЛаос (2017) Фижи (2016) 39 37 Эмэгтэй Эрэгтэй Нийт БНАЛаос (2017) 37 Эх сурвалж: ҮСХ Эх сурвалж: ДХҮ Эх сурвалж: ҮСХ Эх сурвалж: ҮСХ Эх сурвалж: ДХҮ ДХҮ Эх сурвалж: Эдийн засгийн төрөлжилт муу байгаа нь эмэгтэйчүүдэд ажил эрхлэх боломж засгийн төрөлжилт Эдийн хязгаарлагдмал муу нэг байгаагийн байгаа ньболж шалтгаан эмэгтэйчүүдэд ажил байна. Монголын эрхлэх боломж эмэгтэйчүүд ихэнх улсын хязгаарлагдмал байгаагийн нэг шалтгаан болж байна. Монголын эмэгтэйчүүд ихэнх улсын Эдийн засгийн төрөлжилт муу байгаа нь эмэгтэйчүүдэд ажил эрхлэх боломж хязгаарлагдмал байгаагийн нэг шалтгаан болж байна. Монголын эмэгтэйчүүд 58 ихэнх улсын эмэгтэйчүүдийн адил гэр бүлийн гишүүд дунд асрах, гэрийн ажлыг 58 голлон хариуцсан гишүүд юм (Дэлхийн банк 2018g). Түүнчлэн, эмэгтэйчүүд цалинтай ажилд харьцангуй цөөн цагаар ажиллаж, бага цалин авдгаас гадна ялангуяа хөдөө орон нутагт гэрийн ажилд багагүй хугацааг зарцуулдаг.41 Эрэгтэйчүүдийн тэтгэвэрт гарах нас 60 бол эмэгтэйчүүдийн хувьд 55 байна. Мөн цаашлаад эмэгтэй ажиллах хүчний 10 орчим хувь нь 55 ба түүнээс дээш насныхнаас бүрдэж байна. Эдгээр нийгмийн нормуудыг харгалзан үзсэний үндсэн дээр эмэгтэйчүүдэд ээлтэй ажиллах орчныг бүрдүүлэхэд хөрөнгө оруулах, бизнес эрхлэгч болон манлайлагч эмэгтэйчүүдийг урамшуулан дэмжих (ялангуяа Бүлэг 3-т бизнес эрхлэгч эмэгтэйчүүд, инноваци хоёрын хоорондын эерэг хамаарлыг олж тогтоосныг харгалзан үзэх), мөн хүйсийн гаралтай цалингийн зөрүүг арилгахад анхааран ажиллах шаардлагатай байна. 41 Эмэгтэйчүүд ихэвчлэн худалдаа болон улсын секторт цалин хөлс багатай үйлчилгээний салбарт ажилладаг. Ажиллах хүчний 2018 оны судалгаагаар эмэгтэйчүүдийн цалингийн дундаж орлого эрэгтэйчүүдийнхээс 12 хувиар бага байна. 58 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 хувьд 55 байна. Мөн цаашлаад эмэгтэй ажиллах хүчний 10 орчим хувь нь 55 ба түүнээс дээш хувьд 55 насныхнаас байна.байна. бүрдэж Мөн цаашлаад эмэгтэй ажиллах Эдгээр нийгмийн хүчнийхаргалзан нормуудыг 10 орчим хувь нь 55үндсэн үзсэний ба түүнээс дээрдээш насныхнаас эмэгтэйчүүдэд бүрдэж ээлтэй байна. ажиллах Эдгээр орчныг нийгмийн нормуудыг бүрдүүлэхэд харгалзан хөрөнгө оруулах, үзсэний бизнес үндсэн эрхлэгч болон дээр эмэгтэйчүүдэд ээлтэй ажиллах орчныг бүрдүүлэхэд хөрөнгө оруулах, бизнес манлайлагч эмэгтэйчүүдийг урамшуулан дэмжих (ялангуяа Бүлэг 3-т бизнес эрхлэгч эрхлэгч болон манлайлагч эмэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийг инноваци урамшуулан хоёрын хоорондын дэмжих (ялангуяа эерэг хамаарлыг Бүлэг 3- олж тогтоосныг т бизнесүзэх), харгалзан эрхлэгч IV.2.2 Дэд бүтцийн эмэгтэйчүүд, салбарт инноваци хийгдсэн хоёрын төсвийн хоорондын хөрөнгө оруулалтын эерэг хамаарлыг удирдлага олж тогтоосныг харгалзан сул үзэх), мөн хүйсийн гаралтай цалингийн зөрүүг арилгахад анхааран ажиллах шаардлагатай байна. байгаа нь хөрөнгө оруулалтын өгөөж бага байхад хүргэж байна мөн хүйсийн гаралтай цалингийн зөрүүг арилгахад анхааран ажиллах шаардлагатай байна. IV.2.2 Дэд Монгол улсадбүтцийн салбарт хийгдсэн баялгийн өгөөжийг үр хөрөнгө төсвийн ашигтай оруулалтын удирдлага хуваарилах сул байгаа улсын хөрөнгө IV.2.2 Дэд бүтцийн салбарт хийгдсэн төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлага сул байгаа нь хөрөнгө оруулалтын оруулалтын удирдлагын өгөөж бага байхад тогтолцоо хүргэж байна бүрдээгүй байна. Дэд бүтцэд оруулсан улсын нь хөрөнгө оруулалтын өгөөж бага байхад хүргэж байна хөрөнгө оруулалтын удирдлага сул байгаа тул өгөөж багатай байдаг. Бусад улс орнуудтай Монгол улсад харьцуулбал баялгийн Монгол өгөөжийгдэд Улс ерөнхий ашигтай хуваарилах үр бүтцийн чанараараа улсын нэлээдхөрөнгө доогууроруулалтын үнэлгээ авдаг Монгол улсад баялгийн өгөөжийг үр ашигтай хуваарилах улсын хөрөнгө оруулалтын нь удирдлагын үргүй зардал тогтолцоо удирдлагын их бүрдээгүй байгааг тогтолцоо байна. илтгэнэ бүрдээгүй Дэд бүтцэд (зураг байна. 4.16). Дэд оруулсан улсын хөрөнгө Институцийн бүтцэд оруулсан улсын оруулалтын зохицуулалтын тархай хөрөнгө оруулалтын удирдлага бутархай сул байдал, байгаа олонтул өгөөж төрлийн багатай байдаг. санхүүжилтийн Бусадэхулс орнуудтай үүсвэрийг харьцуулбал ашиглах зэрэг удирдлага сул байгаа тул өгөөж багатай байдаг. Бусад улс орнуудтай харьцуулбал Монгол Монгол нь улсын Улс ерөнхий хөрөнгө оруулалтын Улс дэд бүтцийн ерөнхий дэдүйл чанараараа ажиллагааг бүтцийн нэлээд зохицуулах чанараараа доогуур нэлээд үнэлгээ нэгдсэн доогуур авдаг үнэлгээ нь үргүй удирдлагыг авдаг зардал нь бүрдүүлэхэд үргүй их их зардал гол байгааг саад болж илтгэнэ байна. байгааг (зураг Авилгатай илтгэнэ 4.16). Институцийн тэмцэх (зураг 4.16). зохицуулалтын зохицуулалт Институцийн тархай сул байгаа зохицуулалтын бутархай тархайнь байдал, төсвийн бутархай олон үр ашиггүй байдал, олон зардлын төрлийн бас нэг шалтгаан санхүүжилтийн юм эх (зураг үүсвэрийг 4.17). Улсын ашиглах хөрөнгө зэрэг нь оруулалтын улсын хөрөнгө төрлийн санхүүжилтийн эх үүсвэрийг ашиглах зэрэг нь улсын хөрөнгө оруулалтын удирдлагын оруулалтын индекс үйл үйл одоогоор нь ажиллагааг Монгол Улсад зохицуулах нөхцөл нэгдсэн байдал удирдлагыг хангалтгүй бүрдүүлэхэд байгааг гол саад илтгэж болж байна. байна. ажиллагааг зохицуулах нэгдсэн удирдлагыг бүрдүүлэхэд гол саад болж байна. Авилгатай Тухайлбал, Авилгатай улсын тэмцэххөрөнгө зохицуулалт тэмцэх оруулалтын сул байгаа зохицуулалт удирдлагын нь төсвийн сул байгаа үр сонгон нь төсвийнашиггүй шалгаруулалт зардлын үр ашиггүй бас нэг зардлын болон бас шалтгаан нэг үнэлгээний юм юм шалтгаан (зурагүе (зураг шатуудад Монгол 4.17). 4.17). Улсын Улс хөрөнгө Улсын хөгжиж оруулалтын хөрөнгө оруулалтын орнуудын улс удирдлагын буйудирдлагын дунджаас индекс доогуур нь одоогоор индекс оноо Монгол нь одоогоор Монгол авсан Улсад байна. нөхцөл Улсад нөхцөл байдал хангалтгүй байдал байгааг хангалтгүй илтгэж байгааг байна. илтгэж Тухайлбал, байна. улсын Тухайлбал, хөрөнгө улсын оруулалтын хөрөнгө удирдлагын оруулалтын удирдлагын сонгон Зураг 4.16 шалгаруулалт болон үнэлгээний үе шатуудад Зураг Монгол 4.17 Улс хөгжиж буй улс орнуудын сонгон шалгаруулалт болон үнэлгээний үе шатуудад Монгол Улс хөгжиж буй улс орнуудын дунджаас Улсын доогуур дунджаас хөрөнгө оноо авсан доогуур оруулалтын оноо байна. авсан үр ашиг байна. Үр ашиггүй зарцуулалт нь авлигын эсрэг сул байна зохицуулалт сул байгаатай холбоотой 4.16 Улсын Зураг Зураг хөрөнгө 4.16 Улсын орууллатын хөрөнгө үр Зураг орууллатын 4.17 4.17 үр Зураг Үр ашиггүй зарцуулалт Үр ашиггүй нь авлигын зарцуулалт нь авлигын ашиг сул байна ашиг сул байна зохицуулалт эсрэгэсрэг сул байгаатай зохицуулалт холбоотой сул байгаатай холбоотой 7 7 7 7 (1=хамгийн үр ашиггүй ; 7 =хамгийн үр ашигтай) (1=хамгийн үр ашиггүй ; 7 =хамгийн үр ашигтай) Дэд бүтцийн чанар, 1-7 (хамгийн Дэд бүтцийн чанар, 1-7 (хамгийн Засгийн газрын зардлын үр ашигт байдал Засгийн газрын зардлын үр ашигт байдал 6 6 5 5 5 5 сайн) сайн) 4 4 Бага орлоготой, Бага орлоготой, хөгжиж буй хөгжиж буй 3 Монгол Монгол Хөгжиж буй Хөгжиж буй 3 3 3 Өндөр хөгжилтэй Өндөр хөгжилтэй 2 Монгол Монгол 2 Үнэлэгдсэн утга Монгол 1 Үнэлэгдсэн утга 1 Монгол 1 1 20 40 0 60 80 100 0 40 2060 80 100 0 Нэг хүнд ногдох улсын капиталын үлдэгдэл (PPP 2011 0 Нэг хүнд ногдох улсын капиталын үлдэгдэл (PPP 2011 -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 оны мян ам.доллар) -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 оны мян ам.доллар) Авлигын эсрэг зохицуулалт Авлигын эсрэг зохицуулалт Эх сурвалж: Дэлхийн банк, ДЗҮ, ДЭЗФ Эх сурвалж: Дэлхийн банк, ДЗҮ, ДЭЗФ 41 41 Эмэгтэйчүүд ихэвчлэн худалдаа болон улсын секторт цалин хөлс багатай үйлчилгээний салбарт ажилладаг. Ажиллах Эмэгтэйчүүд ихэвчлэн худалдаа болон улсын секторт цалин хөлс багатай үйлчилгээний салбарт ажилладаг. Ажиллах хүчний 2018 оны судалгаагаар эмэгтэйчүүдийн цалингийн дундаж орлого эрэгтэйчүүдийнхээс 12 хувиар бага байна. хүчний 2018 оны судалгаагаар эмэгтэйчүүдийн цалингийн дундаж орлого эрэгтэйчүүдийнхээс 12 хувиар бага байна. IV.2.3 Институцийн чанар сайжрахгүй байгаагаас Монголын биет бус баялгийн 59 төрөлжилт хязгаарлагдмал хэвээр байна 59 Уул уурхайн хэт өсөлтийг даган засаглал доройтсон. Нөөц баялаг ихтэй байх нь нийгэмд хохиролтой, сул ашиг харсан төрөл бүрийн үйл ажиллагааг дагуулахаас гадна зохистой засаглал, дэд бүтэц, институцийн хөгжлийг орхигдуулж, ханш хэт үнэлэгдэхэд хүргэдэг (Auty 1993; Collier 2011). Төр хувийн хэвшлийн ашиг сонирхолд автсан нь авлигын эсрэг хяналт зохицуулалт хийх, шүүх засаглалын бие даасан байдлыг хангах, хүчтэй засаг бүрдүүлж ажиллах чадвар суларсан гэх хүлээлтийг бий болгож байна. Харьцуулалт хийсэн улсуудаас ялгаатай нь Монголын эрдэс баялгийн өндөр өгөөж нь нийгмийн баялгийг бүтээхэд саад учруулсан мэт харагдаж байна (зураг 4.18, 4.19). Зохисгүй засаглал ноёрхох нь уул уурхайн салбарт хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг түрэн шахаж, уул уурхайн гэрээ хэлэлцээр ашиггүй болоход хүргэдэг. Мөн цаашлаад, уул уурхайн бус салбарт хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг бууруулж, хүмүүн капиталыг дутуу ашиглах явдлыг нэмэгдүүлж, улсын хөрөнгө оруулалтын удирдлагын сул талыг дэврээдэг. Түүнчлэн, бодит ханш чангарч, хэлбэлзэл нэмэгдэхэд олон улсад өрсөлдөх чадвар, хөрөнгө оруулалтын эрсдэлийн хүлээлтэд нөлөөлдөг тул баялгийн хараал нь тогтвортой ажлын байр бий болгоход саад учруулдаг. ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 59 ашиггүй ашиггүй болоход болоход хүргэдэг. Мөн хүргэдэг. Мөнцаашлаад, цаашлаад,уул уул уурхайнбус уурхайн салбартхувийн буссалбарт хувийнхэвшлийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг бууруулж, хүмүүн капиталыг дутуу ашиглах явдлыг нэмэгдүүлж, хөрөнгө оруулалтыг бууруулж, хүмүүн капиталыг дутуу ашиглах явдлыг нэмэгдүүлж, улсын улсын хөрөнгө хөрөнгө оруулалтын оруулалтын удирдлагын удирдлагын сул талыг сул талыг дэврээдэг.Түүнчлэн, дэврээдэг. бодитханш Түүнчлэн,бодит ханш чангарч, чангарч, хэлбэлзэл хэлбэлзэл нэмэгдэхэд нэмэгдэхэд олон олон улсад улсад өрсөлдөхчадвар, өрсөлдөх хөрөнгөоруулалтын чадвар,хөрөнгө оруулалтын эрсдэлийн эрсдэлийн хүлээлтэд хүлээлтэд Зураг 4.18 нөлөөлдөг тул баялгийн хараал нөлөөлдөг тул баялгийн хараал ньнь тогтвортой тогтвортой Зураг 4.19 ажлын байр ажлын байр бий бийболгоход болгоходсаад саад учруулдаг. учруулдаг. Авлигын эсрэг сул зохицуулалт нь эрдэс Хууль, эрх зүйн сул зохицуулалт нь эрдэс Зураг баялгийн4.18 Авлигын өндөр Зураг 4.18 эсрэг өгөөжтэй Авлигын сул зохицуулалт холбоотой эсрэг сул ньнь зохицуулалт Зураг 4.19 баялгийн Зураг Хууль, өндөр 4.19 эрхзүйн өгөөжтэй Хууль, сул эрхзүйн зохицуулалт холбоотой сул нь зохицуулалт нь эрдэс баялгийн эрдэс өндөр баялгийн өгөөжтэй өндөр холбоотой өгөөжтэй холбоотой эрдэс баялгийн эрдэс өндөр баялгийн өгөөжтэй өндөр холбоотой өгөөжтэй холбоотой 0.4 0.4 y = -0.0248x - 0.0037 0.80.8 y = -0.0248x - 0.0037 R² =R² 0.1592 y=y -0.0468x + 0.2567 0.3 0.3 Эквадор 0.60.6 Колумби = -0.0468x + 0.2567 Авлигын хяналтын индексийн = 0.1592 Колумби Авлигын хяналтын индексийн Эквадор Казахстан Казахстан = 0.2276 R²R² = 0.2276 Казахстан Эрх зүйт ёсны индексийн Казахстан ёсны индексийн 0.2 0.2 0.40.4 Канад Канад 0.1 0.1 Армени Армени ОХУОХУ Австрали Австрали 0.20.2 Перу Перу Эрх зүйтөөрчлөлт өөрчлөлт Армени өөрчлөлт өөрчлөлт 0 0 Армени Чили Чили 0.00.0 Малайз Малайз Чили Чили Австрали Гайана Гайана -0.1 -0.1 Канад Канад Австрали Колумб Колумб -0.2 -0.2 -0.2 -0.2 ПеруПеру -0.3 -0.3 ОХУ ОХУ Гайана Гайана -0.4 -0.4 Эквадор Эквадор Малайз Малайз -0.4 -0.4 Монгол Монгол -0.6 -0.6 Монгол Монгол -0.5 -0.5 -0.8 -0.8 0 0 2 2 4 4 6 6 8 8 10 10 12 12 0 0 2 2 4 4 6 6 8 8 1010 1212 Эрдэс Эрдэс баялгийн баялгийн өгөөжийн өгөөжийн өөрчлөлт өөрчлөлт (ДНБ -ий -% (ДНБ ий ) %) Эрдэс Эрдэс баялгийн баялгийн өгөөжийн өгөөжийн өөрчлөлт өөрчлөлт (ДНБ (ДНБ -ий -ий %)%) Эх сурвалж: Эх сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн Эх Эх сурвалж: сурвалж: Дэлхийн Дэлхийн банкны банкны мэргэжилтнүүдийн мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: тооцоо Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо тооцоо тооцоо тооцоо тооцоо Монгол Монгол Монгол Улсын Улсын Улсын хөгжлийн хөгжлийн хөгжлийн замналд замналд замналд 1990 1990 1990 оноос оноос оноос хойшхи хойшхи хойшхи онцлох онцлох онцлох томоохон томоохон томоохонүйлүйл явдлын явдлын үйл нэг явдлыннэг бол нэг бол бол эрх эрх эрх чөлөөт чөлөөт чөлөөт ардчиллын ардчиллын ардчиллын ялалт ялалт байлаа байлаа ялалт . Полити . Полити байлаа. IVIV Полити төслийн төслийн Полити2 Полити2 IV төслийн хувьсагч хувьсагч Полити2 болох болох хувьсагч болох ардчиллын ардчиллын ардчиллын индексээр индексээр индексээр Монгол Монгол МонголУлсУлс бусад бусад Улс бусад ижил ижил ижил төстэй төстэй төстэй улс улс улс орнуудын орнуудын орнуудын дунд дунд дунд ардчиллыг ардчиллыг ардчиллыг бүрдүүлсэн бүрдүүлсэн бүрдүүлсэн цорын цорын цорын ганц ганцулс ганц улс улсболж,болж, Австрали, болж,Австрали, Австрали, Канад, Канад, Канад, ЧилиЧили зэрэг зэрэгулсуудын Чили зэрэг улсуудын улсуудын эгнээнд эгнээнд эгнээнд элсэж элсэж элсэж байна байна байна (зураг4.20). (зураг(зураг 4.20). 4.20). Хэрэв 42 42 42 Хэрэв газарзүйн газарзүйн Хэрэвгазарзүйн байршлыг байршлыг байршлыг харгалзан харгалзан үзвэлүзвэл харгалзан үзвэл энэ нь энэ ньэнэ тийм тийм нь ч жижиг тийм ч ч жижиг ололт жижиг ололт ололт биш биш биш юм. юм. Монгол юм. Монгол Монгол Улсын Улсын ардчилал, Улсын ардчилал, эрх ардчилал, эрх чөлөөний үзүүлэлтийг эрх чөлөөний чөлөөний үзүүлэлтийг Freedom үзүүлэлтийг Freedom House HouseFreedomсудалгааны House судалгааны судалгааны байгууллагаас мөн сайшаан үнэлсэн байдаг. Австрали, Канад, Норвеги, АНУ-ын 42 42 туршлагаас Полити2 хувьсагч үзвэл,улс нь ардчилсан хүчирхэг орны ардчиллын засаглалын хэд хэдэн тогтолцоо шинж чанарыг нь байгалийн автократ улсынхтай баялгийг харьцуулан үр харуулдаг Полити2 хувьсагч нь ардчилсан улс орны засаглалын хэд хэдэн шинж чанарыг автократ улсынхтай харьцуулан харуулдаг байгууллагаас ашигтай, (Полити (Полити IV тэгш IV төсөл төсөл мөн шударга 2019). 2019). сайшаан үнэлсэн байдаг. Австрали, Канад, Норвеги, удирдаж, улмаар эдийн засгийг төрөлжүүлж, байгалийн баялагт АНУ - ын туршлагаас үзвэл, хүчирхэг ардчиллын хэт түшиглэхээс зайлсхийх боломжийг тогтолцоо байна. баялгийг үр ашигтай, тэгш шударга нь байгалийн олгодог 60 60 удирдаж, улмаар эдийн засгийг төрөлжүүлж, байгалийн баялагт хэт түшиглэхээс зайлсхийх Зураг 4.20 боломжийг олгодог байна. Монгол Улс ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад эргэлт буцалтгүй ардчиллыг Зураг 4.20 бүрдүүлсэн ганцУлс Монгол цорын ижил нь болж төстэй орнуудтай харьцуулахад эргэлт буцалтгүй байна ардчиллыг бүрдүүлсэн цорын ганц нь болж байна Бүтцийн хувьд ижил төстэй улс орнууд Жишиг улс орнууд 10 10 6 6 2 2 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 2012 2015 2018 -2 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 2012 2015 2018 -2 -6 -6 -10 -10 Монгол Армени Колумб Эквадор Гайана Казахстан Монгол Австрали Канад Перу ОХУ Чили Малайз Катар Эх сурвалж: Полити IV төсөл сурвалж: Полити Эх Тэмдэглэл: IV төсөл Полити2 индексийг үзүүлэв (-10-аас +10-ын хооронд хэлбэлзэнэ). ЗАНД-н орнуудын Босоо тэнхлэгт Тэмдэглэл: Босоо тэнхлэгт Полити2 индексийг үзүүлэв (-10-аас +10-ын хооронд хэлбэлзэнэ). тоон мэдээ байхгүй ЗАНД-н орнуудын тоон мэдээ байхгүй Хоёр том гүрний хооронд орших Монгол Улс чөлөөт ардчиллыг бүрдүүлж чадсан амжилтандаа тулгуурлан активын болон бүтээгдэхүүний төрөлжилтийг бий болгох боломжтой. Ардчилал нь эгэх хариуцлагыг нэмэгдүүлснээр том хэмжээний авилга, төр Полити2 хувьсагч нь ардчилсан улс орны засаглалын хэд хэдэн шинж чанарыг автократ улсынхтай харьцуулан харуулдаг 42 хувийн (Полити ашиг IV төсөл сонирхолд автах эрсдэлийг бууруулдаг тул маш том давуу тал болж болно. 2019). Гэвч, энэ нь баталгаатай биш, учир нь элитүүд сонгогчдын саналыг худалдан авах 60 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 боломжтой бөгөөд энэ нь богино хугацаанд нөхцөл байдлыг сайжруулах хэдий ч нөгөө талаар эдийн засгийн хэлбэлзлийг нэмэгдүүлж, урт хугацааны үр ашгийг бууруулдаг. Монгол Улсын хувьд энэхүү эрсдэлээс зайлсхийж чадаагүй байна. Гэхдээ, ил тод байдлыг Хоёр том гүрний хооронд орших Монгол Улс чөлөөт ардчиллыг бүрдүүлж чадсан амжилтандаа тулгуурлан активын болон бүтээгдэхүүний төрөлжилтийг бий болгох боломжтой. Ардчилал нь эгэх хариуцлагыг нэмэгдүүлснээр том хэмжээний авилга, төр хувийн ашиг сонирхолд автах эрсдэлийг бууруулдаг тул маш том давуу тал болж болно. Гэвч, энэ нь баталгаатай биш, учир нь элитүүд сонгогчдын саналыг худалдан авах боломжтой бөгөөд энэ нь богино хугацаанд нөхцөл байдлыг сайжруулах хэдий ч нөгөө талаар эдийн засгийн хэлбэлзлийг нэмэгдүүлж, урт хугацааны үр ашгийг бууруулдаг. Монгол Улсын хувьд энэхүү эрсдэлээс зайлсхийж чадаагүй байна. Гэхдээ, ил тод байдлыг сайжруулж, одоогийн засгийн газрын 2016 оноос хойш бэлэн мөнгө тараахгүй ажиллаж байгаа (КОВИД-19-тэй холбоотой зардлыг эс тооцвол) зарчим дээр үндэслэн энэхүү циклийг эвдэх боломжтой харагдаж байна. Дараах бодлогын зөвлөмжид энэхүү санааг дэлгэрүүллээ. IV.3 Бодлогын тэргүүлэх чиглэл – Байгалийн баялгаас хэт хараат байдлаа бууруулах Монгол Улс хүмүүн капиталаа үр дүнтэй ашиглаж, институцийн капиталыг бүрдүүлж чадаагүйн шалтгааныг ур чадвар/боловсрол болон хөдөлмөрийн зах зээлийн хооронд үүссэн эрэлт нийлүүлэлтийн зөрүү, мөн ур чадвартай боловсон хүчний гарах урсгал зэрэг хэд хэдэн хүчин зүйлээр тайлбарлана. Үүний зэрэгцээ, авлигын эсрэг хяналт зохицуулалт болон эрх зүйт ёс сул байгаа нь дээрх хүчин зүйлсийг дэврээж байна. Иймд, эдгээр асуудлын хүрээнд дараах гол санааг агуулсан бодлогын зөвлөмжүүдийг санал болгож байна. Үүнд: (i) хүмүүн капиталын ашиглалтыг нэмэгдүүлэх, цагаачлалын асуудлаар баримтлах бодлогыг сайжруулах замаар өндөр ур чадвартай боловсон хүчинг татах, хадгалан үлдээх; (ii) ил тод байдал болон төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх замаар институцийн чанарыг сайжруулах. IV.3.1 Хүмүүн капиталд хөрөнгө оруулах, түүний ашиглалтыг сайжруулах Боловсролын чанар болон шинжлэх ухаан, технологи, инженерчлэл, матемтатикийн салбарт чиглэсэн хүний нөөцийн хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулах Хүний нөөцийн хөгжлийн төлөвлөгөө нь төр, хувийн хэвшил (их, дээд сургуулиуд хамрагдана) хоорондын уялдааг сайжруулах, боловсрол, сургалтын хөтөлбөрүүдийг зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээтэй нийцүүлэх бодлогын гол хэрэгсэл болох юм. Тус төлөвлөгөөний дагуу төрөөс боловсролын байгууллагуудын эрэлт, хэрэгцээг олгож буй боловсролын төрөл болон бүс нутгаар ангилан тооцож, нийлүүлэлтийн чадавхийг оношлон тогтоох боломжтой. Хувийн хэвшлийн мэргэшил, ур чадварын эрэлтийн дүн шинжилгээ болоод ажиллах хүчний бүс нутгийн тархалтанд суурилан төрөөс боловсрол, сургалт, хөдөлмөр, ажил эрхлэлтийн талаар авч хэрэгжүүлэх бодлогуудад тодорхой зорилго, зорилтыг тавьж ажиллах нь зүйтэй. Төлөвлөх үйл явцад салбар болон мэргэшлээр эрэлт, нийлүүлэлтийн зөрүүг тодорхойлон нөөц баялгийн хуваарилалтыг илүү үр ашигтай хийх, боловсрол болон сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэл хийхэд чиглүүлэх нь зүйтэй. Боловсрол, сургалтын чанарыг дээшлүүлэхийн тулд чанарын хяналтын хатуу тогтолцоог бүрдүүлэх Монгол Улс боловсрол, сургалтынхаа чанарыг дээшлүүлэхийн тулд чанарын хяналтын хатуу тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлагатай. Хамгийн доод шалгуурыг хангаагүй боловсролын байгууллагуудын үйл ажиллагааг зогсоох, эсвэл арай доогуур түвшний, өөр төрлийн боловсролын байгууллага болгон өөрчлөх арга хэмжээг авах ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 61 шаардлагатай. Тухайлбал, дээд боловсролын түвшинд аливаа их, дээд сургууль оюутнуудыг зохистой сургалт, боловсролын хөтөлбөрөөр хангаж чадаж байгаа эсэхт дотоодын болон гадаадын мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн бие даасан агентлаг үнэлгээ өгч болох юм. Аль нэг дээд сургуулийн хөтөлбөр уг үнэлгээг давахгүй тохиолдолд тус сургуульд дараагийн үнэлгээ хүртэл үйл ажиллагаагаа сайжруулах хугацаа олгож, дахин үнэлгээгээр хангалттай ахиц, дэвшил гаргаагүй бол бүтцийн өөрчлөлт хийх эсвэл татан буулгах арга хэмжээ авна.43 Техникийн болон мэргэжлийн сургалт олгох байгууллагуудын хувьд бие даасан мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн баг боловсролын хөтөлбөр, менежмент, сургалтын үр дүнг үнэлж ажиллана. Шийдвэр гаргах үйл явц нь стандартчилсан хяналтын жагсаалт юм уу онооны системд суурилсан байхаас гадна харилцан хамааралтай этгээдийн нөлөө орохоос сэргийлэх зорилгоор гадны мэргэжилтнүүдийг оролцуулах шаардлагатай. Мөн Казахстан улсын залуучуудын ажил эрхлэлтийг дэмжсэн туршлагаас суралцаж болох юм (дээр дурьдсан).44 Ур чадварын нийцтэй байдлыг сайжруулахад хувийн секторыг оролцуулах (их, дээд сургуулиуд, дотоод гадаадын хөрөнгө оруулагч нартай хэлэлцүүлэг хийх) Боловсролын байгууллагуудад зах зээлд нийцсэн сургалтын хөтөлбөр боловсруулах, төгсөгчдийг ажлын байранд илүү сайн бэлтгэхэд нь туслах зорилгоор их сургуулийг чиглэл салбартай нь холбосон холбоос хөтөлбөрийг боловсруулан хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. Боловсролын байгууллага болон хувийн хэвшил хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааг сайжруулах нь аль аль талдаа ашиг тустай тул энэ чиглэлээр төрөөс тохиромжтой санхүүгийн хөшүүргийг бий болгож болно. Мөн их, дээд сургуулиудын бизнесийн салбарын лидерүүд сургалтын хөтөлбөрөө боловсруулахдаа өөрийн түншүүдийн саналыг авч болно. Хувийн хэвшлийн салбар болон их дээд сургуулиуд судалгаа, хөгжүүлэлт хийхэд хамтран ажиллах, мөн ирээдүйн болон одоогийн ажилтнуудаа гэрээт сургалтанд хамруулах байдлаар энэхүү хөтөлбөрийн ашиг тусыг хүртэх боломжтой. Ирээдүйн хэрэгцээнд тулгуурласан сургалтын хөтөлбөр боловсруулах Бодлого боловсруулагчид болон багш нарт хувьсан өөрчлөгдөж буй нийгэм, эдийн засгийн эрэлт хэрэгцээнд түргэн дасан зохицох шаардлага тулгарч байна. ЭЗХАХБ-аас саяхан сайн боловсролыг илтгэх үндсэн чадамжуудыг шинэчлэн баталсан. Амжилт бүтээлтэй амьдрах, сайн сайхан нийгмийг бүрдүүлэхэд шаардагдлагатай ур, чадамжуудыг тодорхойлох зорилгоор 1997-2003 оны хооронд боловсруулж байсан Чадамжийн тодорхойлолт ба сонголт: Онолын ба үзэл баримтлалын суурь (DeSeCo) төслийг одоо Боловсрол ба чадвар 2030 төсөл орлох болоод байна. Шинэ төслийн хүрээнд, ЭЗХАХБ-аас үндсэн сэдвүүдийг чадамж, мэдлэг, ур чадвар, хандлага гэж ангилан, “Эрдэм мэдлэгийн луужин 2030” хэмээх гарчигтай нийтэлсэн нь сургалтын хөтөлбөрт тусгагдахаар хүлээгдэж байна. Дэлхийн эдийн засгийн форумаас мөн үйлдвэрлэлийн дөрөвдүгээр хувьсгалын үед өндөр эрэлттэй байх ур чадвар, чадамжийн жагсаалтыг нийтэлсэн байна (шигтгээ 4.2). 43 Засгийн газар ийм төрлийн үнэлгээг хийдэг ч үүнийг хариуцсан хороо нь бие даасан, мөн дотоод, гадаадын мэргэжилтнүүдээс бүрдэх нь зүйтэй. 44 Дэлхийн санхүүгийн хямралын дараа Казахстаны удирдлагууд Олон Улсын Хөдөлмөрийн Байгууллагын дэмжлэгтэйгээр “Бүс нутгийн санхүүжилт, дахин сургалтын стратеги”-г авч хэрэгжүүлсэн. Тус стратегийн зорилго нь: (i) богино хугацаатай ажлын байраар хангах, олон нийтийн ажил болон бусад нийгмийн хөтөлбөрийн хүрээнд ажлын байр үүсгэн нэмэгдүүлэх замаар ажилгүйдлийн өсөлтийг сааруулах; (ii) тогтвортой хөгжлийн суурь нөхцөл болгон нийгмийн дэд бүтэц, институцийг шинэчлэн сэргээх зэрэгт оршиж байсан юм. Тус хөтөлбөрийн хүрээнд мөн мэргэжлийн сургалт, дахин сургалт, залуусын дадлагын ажил зэрэгт хамрагдах боломжтой байсан (ОУВС 2014). 62 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Шигтгээ 4.2 Мэдлэг, чадамжийг сайжруулах талаар ЭЗХАХБ болон Дэлхийн эдийн засгийн форумаас өгсөн чиглэл Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын Эрдэм мэдлэгийн луужин 2030 хөтөлбөрa нь дараах бүлгүүдээс бүрдэнэ: • Хувьсал дагуулах чадамжууд: Шинэ үнэт зүйл үүсгэн бий болгох, хурцадмал болон мухардмал байдалд талуудыг эвлэрүүлэн зуучлах, хариуцлага хүлээх • Мэдлэг: Шинжлэх ухааны салбарын, салбар хоорондын, танин мэдэхүйн, үйл ажиллагааны • Ур чадвар: Танин мэдэхүйн болон метакогнитив, нийгмийн болон сэтгэл хөдлөлийн, практикийн болон биеийн хүчний • Хандлага ба үнэт зүйлс: Хувийн үнэт зүйлс, нийгмийн үнэт зүйлс, нийтийн үнэт зүйлс, хүн төрөлхтний үнэт зүйлс. Дэлхийн эдийн засгийн форумаас гаргасан 2022 b онд өндөр эрэлттэй байх ур чадвар, чадамжуудын жагсаалт: • Аналитик сэтгэхүй ба инноваци • Идэвхтэй суралцах ба суралцах стратегиуд • Бүтээлч чадвар, анхдагч байх, санаачилга гаргах • Технологийн загвар, программчлал • Шүүмжит сэтгэхүй ба дүн шинжилгээ • Төвөгтэй асуудлыг шийдвэрлэх • Манлайлал ба нийгмийн нөлөөлөл • Сэтгэл хөдлөлөө удирдах • Ятгах, асуудлыг шийдвэрлэх, шинэ санаа гаргах • Системийн дүн шинжилгээ ба үнэлгээ Эх сурвалж: a. ЭЗХАХБ 2019; b. ДЭЗФ 2018 Эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоог нэмэгдүүлэх Эмэгтэйчүүдийн ажил эрхлэлтийг дэмжихэд нэгдсэн цогц бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Үүнд: (i) чанар сайтай, боломжийн үнэтэй бага насны хүүхэд асрах үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх (Martinez and Perticara 2017);45 (ii) ажил хайх мэдээллийн технологийн хангамжийг сайжруулах, уян хатан ажлын нөхцлөөр хангах боломжийг нэмэгдүүлэх; (iii) боловсролын тогтолцоог сайжруулж, эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийг хөдөлмөрийн захад оролцох тэгш боломжоор хангах; (iv) тэтгэврийн насыг нэмэгдүүлэх (2018 оны шинэчлэлд тусгасан байсан ч хожим нь эргүүлэн татсан); (iv) жендерийн мэдрэмжтэй төсвийг хэрэгжүүлэх (шигтгээ 4.3). Энэхүү цогц бодлогыг хөдөлмөрийн зах зээл дээр үүссэн доголдлыг засан залруулах, ажлын байр нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээтэй зэрэгцүүлэн хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. 45 Чили улсад 6-13 настай хүүхдүүдийг өдөр өнжүүлэх асаргаанд хамруулснаар ажил эрхлэлтийг 5 хувиар, ажиллах хүчний оролцоог 7 хувиар нэмэгдүүлсэн болохыг тогтоосон (Martınez and Perticara 2017). ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 63 Шигтгээ 4.3 Жендерийн мэдрэмжтэй төсөв ба эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчний оролцоо Хүйсийн ялгаатай байдлыг бууруулахын тулд төрөөс тодорхой зорилтот арга хэмжээг авч ажиллахад нөөц бололцоогоо байнга дайчлах шаардлагатай бөгөөд зөвхөн нэг салбарын яам дангаараа хэрэгжүүлэхээс илүү өргөн цар хүрээтэй асуудал юм. Жендерийн мэдрэмжтэй төсөв (ЖМТ) нь НҮБ-ийн Эмэгтэйчүүдийн байгууллага (Нэгдсэн Үндэсний Жендерийн Тэгш Байдал, Эмэгтэйчүүдийг Дэмжих Байгууллага), Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сан (ОУВС)a зэрэг олон улсын байгууллагуудын сайшаал, дэмжлэгийг хүртсэн хэрэгсэл бөгөөд олон талын ач холбогдолтой. Жишээ нь, ЖМТ-ийн тусламжтайгаар салбаруудад хүйсийн ялгаатай байдал үүссэн эсэхийг тогтоож, төсвийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлж буй бодлого, хөтөлбөр, арга хэмжээнүүд хүйсийн ялгаатай байдлыг бууруулахад хувь нэмэр оруулж байгаа эсэхийг үнэлэх боломжтой. Монгол Улсын Засгийн газар (МУЗГ) төрийн санхүүгийн удирдлага (ТСУ)b-даа ЖМТ- ийг нэвтрүүлэхээр зорин ажиллаж байна. Энэхүү үйл явцад Сангийн яам (СЯ) болон Жендерийн тэгш эрхийн үндэсний комисс манлайлах үүргийг гүйцэтгэж, Үндэсний статистикийн хороотой хамтран ажиллах юм. МУЗГ-аас ТСУ-ын талаар баримтлах стратеги ба үйл ажиллагааны төлөвлөгөө (2018-2022)-г хэрэгжүүлэн ажиллаж байгаа бөгөөд төсөв боловсруулах үйл явцад ЖМТ-ийн тогтолцоог суулгахаар уг төлөвлөгөөнд тусгаад байна. МУЗГ-ын баримталж буй энэхүү аргачлал нь олон улсын шилдэг туршлагатай (жишээ нь, Австри улс, БНСУ, Серби улс) нийцтэй байна. МУЗГ нь СЯ болон хоёр салбарын (БШУ болон ХНХ-ын) яамдаар дамжуулан ЖМТ-ийг туршилтаар хэрэгжүүлж эхлээд байгаа ба 2021 оны эцэс гэхэд улсын төсвийн хүрээнд авч хэрэгжүүлэх төлөвтэй байна. ЖМТ-ийг нэвтрүүлснээр улсын хөрөнгө санхүүг илүү үр ашигтай, үр нөлөөтэй, тэгш шударгаар зарцуулах боломжтой болохын зэрэгцээ Монгол Улсад ажиллах хүчний оролцоо буурахад хүргэж буй зарим асуудлуудыг шийдвэрлэх боломжтой болно. Эдгээрт ур чадварын зөрүү, ажлын байран дээр залуу эмэгтэйчүүдийг ялгаварлан гадуурхах, хүүхэд, өндөр настнуудын асаргааг ихэвчлэн эмэгтэйчүүд хариуцдаг байх, боломжийн үнэтэй ясли, цэцэрлэгийн хүрэлцээгүй байдал, өндөр настнуудын асрамж, сувиллын үйлчилгээ хангалтгүй, ажлын байрны хомсдол, бизнес эхлүүлэхэд хөрөнгө хүрэлцэхгүй байх, гэр бүлийн дэмжлэг дутмаг, цалин бага төдийгүй хүйсээс хамаарсан цалингийн зөрүүтэй, нийгэм дэх жендерийн нормууд зэрэг асуудлууд хамаарна. Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд бэлтгэн нэгтгэв. Тайлбар: a. Төрийн санхүүгийн шинэчлэлийн хүрээнд сүүлийн 10 жилийн хугацаанд ЖМТ-д ихээр анхаарал хандуулах болсон ба НҮБ-ийн Эмэгтэйчүүдийн байгууллага (https://gender-financing.unwomen.org/en), Дэлхийн банк (http://boost.worldbank.org/tools-resources/topics/general-techniquestopics/gender-budgeting), Олон улсын валютын сан (ОУВС) зэрэг олон улсын байгууллагуудын сайшаал, дэмжлэгийг хүртээд байна. “ОУВС ба Жендерийн тэгш байдал - Өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх нь” сэдэвтэй 2019 оны 2 дугаар сарын нийтлэлд макро эдийн засгийн бодлого, төрийн санхүүгийн шинэчлэлийн хүрээнд жендерийн асуудалд улам их ач холбогдол өгөх тухай дурьдсан байна (https://www.brettonwoodsproject.org/2019/02/the-imf-and-gender- equality-operationalising-change/. b. Сангийн яамнаас ЖМТ-ийг онцлон чухалчилсан жендерийн стратегийг боловсруулсан. 64 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 Чадварлаг боловсон хүчинг татах, хадгалж үлдэхэд чиглэсэн бодлого Шилжих хөдөлгөөн нь хүмүүн капиталын хуримтлал бий болгоод зогсохгүй чадварлаг боловсон хүчин гаднаас эргэн ирэхэд эдийн засгийн томоохон үр өгөөжийг бий болгодог. Жишээлбэл, 2011 онд Talent Corporation Malaysia Berhad (TalentCorp) агентлагийн нэвтрүүлсэн “Эргэн ирж буй мэргэжилтнүүд” хөтөлбөр нь тухайн улсад хэрэгцээтэй байсан ур чадвар бүхий боловсон хүчинг татах маш үр дүнтэй арга хэмжээ болсон хэмээн Дэлхийн банк онцлон дурьдаж байсан. Тус хөтөлбөр нь өндөр орлоготой улс орны тоонд багтах Малайз улсын төлөвлөгөөнд стратегийн чухал ач холбогдолтой байсан юм. TalentCorp агентлаг нь Малайз улсын боловсон хүчний хэрэгцээг тодорхойлсны үндсэн дээр гаднаас шилжин ирж буй боловсон хүчинд эргэн ирж, ажилд ормогц нь дөрвөн төрлийн хөнгөлөлт, урамшуулал олгох хөтөлбөр боловсруулсан. Эдгээр нь: (i) эхний таван жилд стандартын дагуу шатлалтай татвар ногдуулахгүй, тогтмол орлогын албан татвар ногдуулах; (ii) тээврийн хэрэгсэл худалдан авахад татвараас чөлөөлөх; (iii) гадаадын харьяалал бүхий эхнэр/нөхөр, хүүхдүүдэд оршин суух эрхийг шууд олгох; (iv) Малайз руу эргүүлэн авч ирсэн хувийн өмч хөрөнгийг татвараас чөлөөлөх зэрэг дөрвөн төрлийн хөнгөлөлт, урамшуулал байв. “Эргэн ирж буй мэргэжилтнүүд” хөтөлбөр нь боловсон хүчний эх орондоо эргэн ирэх магадлалыг 40 гаруй хувиар нэмэгдүүлж, эргэн ирсэн хүн тус бүрийн төсөвт оруулах цэвэр нөлөө нь 27,000 рингитээр үнэлэгдэж, Малайз улсын хувьд зардал бус их хэмжээний ашиг өгөөж дагуулсан юм (шигтгээ 4.4). Монгол Улс чадварлаг цагаачдын туршлага, сэтгэлгээний нээлттэй байдал, нөү-хау зэргээс өгөөж хүртэх боломжтой. Ингэхийн тулд гадаадад амьдарч буй Монголчууд дундаас чадварлаг боловсон хүчинг татах арга хэмжээг авах шаардлагатай байна. Гэхдээ ямар нэгэн бодлогын арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн даруйд чадварлаг хүмүүс олноороо эргэн ирнэ гэж хүлээх нь үнэмшилгүй юм. Үүний оронд, гадаадад амьдарч буй Монголчуудтайгаа холбоо тогтоон, тэднийг Монгол Улсын хөгжлийн төлөө хүчин зүтгэх үйлсэд хамтрагч болгох нь чухал юм. Иймэрхүү алхам нь тогтвортой, бодит үйл ажиллагаагаар баталгаажих нь зүйтэй. Хэрэгжүүлж болох бодлогын арга хэмжээ: (i) Цагаачид, гадаадад оршин сууж буй иргэдийн асуудлыг хариуцсан салбар агентлаг байгуулж, ажиллуулах. Тус агентлаг нь гадаадад оршин суугч иргэдийн дунд уулзалт зөвлөгөөн зохион байгуулахад газарзүйн хувьд таатай байршилд байх хэрэгтэй. (ii) Монголчууд олноор оршин сууж буй улс орнууд дахь нийт Монгол иргэдийн тоо, орлого, хүний нөөц, санхүүгийн баялаг зэргийг тооцоолон тогтоох. (iii) Гадаадад боловсрол эзэмшсэн оюутнуудыг эргэн ирэхэд дэмжлэг үзүүлэх, мэдлэгийн солилцоо хийх сүлжээг үүсгэх (Pack and Page 1994), эдийн засгийн гол секторуудад (жишээлбэл, харилцаа холбоо, боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбарт) мэнтор-ивээн тэтгэгчийн загварыг хөгжүүлэн нэвтрүүлэх замаар гадаадад оршин сууж буй Монгол иргэдээс ирэх технологи, ур чадварын урсгалыг түргэсгэх. (iv) Монгол Улсын хөрөнгө, санхүүгийн зах зээл, хөрөнгө оруулалт, хоёр талт худалдааг хөгжүүлэхэд гадаадад амьдарч буй иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх. Гадаадад амьдарч буй Монголчууд өөрийн улстай худалдаа, бизнес хийж хэвшсэний дараа эргэн ирэх, дахин суурьших зэрэг нь дараагийн алхмууд юм. Мэдлэг, ур чадварын дотогшлох урсгалыг дэмжихийн тулд Малайз Улсын туршлагын дагуу эх орондоо эргэн ирж буй иргэдэд хөшүүрэг болох хэд хэдэн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Эдгээр хөшүүрэгт татвар, орон сууц, хүүхдүүдийг чанартай ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 65 боловсролоор хангах, өмч хөрөнгөө шилжүүлэхэд саадгүй байх, гадаад эхнэр/нөхөр, гадаадад төрсөн иргэн бус хүүхдүүдэд байнгын оршин суух зөвшөөрөл олгох, давхар иргэншилтэй болох зэрэг орж болно. Шигтгээ 4.4 Чадварлаг боловсон хүчинг татсан Малайз улсын туршлагаас суралцах боломж Өндөр ур чадвар бүхий цагаачдыг эргүүлэн татаж, ур чадварын зөрүүг нөхөхийн тулд Малайз Улсын Засгийн газраас Ур чадварт суурилсан оршин суух үнэмлэх (RP-T) хэмээх хөтөлбөрийг 2011 оны 4 дүгээр сард нэвтрүүлсэн. Тус хөтөлбөрийн хүрээнд дараах 6 төрлийн урамшууллыг олгож байсан: (i) Малайз улсад 10 жил хүртэлх хугацаанд ажиллаж, амьдрах эрх; (ii) оршин суух үнэмлэхээ шинэчлэхгүйгээр ажил олгогчийг солих эрх; (iii) эхнэр/нөхөр болон 18-аас доош насны хүүхдүүдэд RP-T хараатын үнэмлэх авах эрх; (iv) 18-аас дээш насны хараат гишүүд, хадам эцэг, эхэд тав хүртэлх жилийн хугацаатай нэг жил тутамд сунгагдах айлчлалын үнэмлэх авах эрх; (v) эхнэр/нөхөр нь ажил эрхлэх үнэмлэх авахгүйгээр ажил хайх эрх; (vi) эхнэр/нөхөр болон 18-аас доош насны хүүхдүүд Малайз улсад суралцах боломж. Дэлхийн банкны тооцоолсноор, ижил түвшний ажил эрхэлдэг Малайз улсын иргэдтэй харьцуулбал RP-T хөтөлбөрийн хүрээнд эргэн суурьшигсад 4.3 дахин, Эргэн ирж буй экспертүүд хөтөлбөрийн хүрээнд эргэн суурьшигсад 2.3 дахин өндөр цалин авдаг нь эдгээр хөтөлбөрүүд өндөр ур чадвар бүхий боловсон хүчинг онилж чадсан, мөн ажил олгогчид олон улсын туршлагыг өндрөөр үнэлдгийг илтгэж байна. Эх сурвалж: Дэлхийн банк 2015b; Del Carpio et al. 2016 IV.3.2 Институцид хөрөнгө оруулах Ил тод байдал, эгэх хариуцлагыг бэхжүүлэх Монгол Улс уул уурхайгаас оюун ухаанд шилжихийн тулд төрийн байгууллагуудын ил тод байдал болон эгэх хариуцлагын тогтолцоог бэхжүүлэх шаардлагатай. Байгалийн нөөцөөр баялаг улсын хувьд Монгол Улс бусад байгалийн нөөц ихтэй улс орнуудын жишгийг даган, олборлох үйлдвэрлэлээс олсон орлогыг урт хугацааны өсөлтөд үр ашигтай зарцуулах институцийг бүрдүүлэх шаардлагатай. Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилга (ОҮИТБС)-ыг хурдасгах. ОҮИТБС нь 2006 оноос хойш ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх хүрээнд дорвитой ололтуудыг дагуулсан. Гэсэн хэдий ч, энэхүү санаачилга нь олборлох үйлдвэрлэлийн нэмүү өртгийн сүлжээн дэх хамгийн ноцтой бөгөөд маргаантай асуудал болох компаний тодорхой бус байдал (өмчлөл, лиценз, бараа бүтээгдэхүүний худалдаа г.м)-д түлхүү анхаарах шаардлагатай байна. Ингэхийн тулд дараах арга хэмжээг авах нь зүйтэй: (i) Ашигт малтмалын салбар дахь өнөөгийн хууль тогтоомжид нэмэлт өөрчлөлт оруулах, ОҮИТБС болох олборлох үйлдвэрлэлийн тухай шинэ хууль батлах. (ii) ОҮИТБС-ын хүрээнд тогтмол гаргадаг мэдээллийг (мөн төсвийн ил тод байдлын тухай бусад мэдээлэл) ил тод нийтлэх үйл явцыг сайжруулах нь тус салбар дахь хууль бус үйл ажиллагаа, авилгын талаар мэдээллийг ил тод болгож, хөрөнгө санхүүгийн шилжүүлэг, түүнтэй холбоотой эрсдэлийг онцлон тодорхойлоход чухал үүрэгтэй. 66 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 (iii) Олон талт оролцооны дүрмийг сахиулж, ОҮИТБС-ын гурван талт шинж чанарыг бэхжүүлэх зорилгоор талуудын уялдаа холбоог сайжруулах шаардлагатай. Учир нь эдгээр гурван тал (засгийн газар, компани, иргэний нийгэм) нь тус бүрийн ашиг сонирхлын хүрээнд санаачилгын хэрэгжилтийг өөр өөр чиглэлд татаж байна. Иргэний нийгмийн байгууллагуудын манлайлал, хяналтын чадавхийг дэмжсэнээр засгийн газрын болон хувийн хэвшлийн ашиг сонирхлыг хянах боломжтой. Засгийн газрын шинэчлэлийн манлайлагчид, эгэх хариуцлага тооцох агентлагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд, хувийн хэвшил, салбар дамнасан олон улсын хөгжлийн агентлагуудыг хамарсан үндэсний ил тод байдал, эгэх хариуцлагын эвсэл байгуулах замаар байгалийн нөөцийн удирдлагын ил тод байдлыг сайжруулах. Ардчиллыг эрхэмлэгч Монгол Улсын хувьд ил тод байдал, эгэх хариуцлагын тогтолцоог бэхжүүлэх нь томоохон давуу тал болох бөгөөд эдгээр давуу талаа ашиглах нь зүйтэй хэмээн үзэж байна. Улсын хөрөнгө оруулалтын тогтолцоог шинэчлэх Улсын хөрөнгө оруулалтын удирдлагын шинэ тогтолцоо нь санхүүжилтийн эх үүсвэр, түүнийг хэрэгжүүлэх арга хэрэгслээс үл хамааран төсвийн хөрөнгө оруулалтын бүх салбарт нэгдсэн, чанарт суурилсан, нэг орц бүхий удирдлагыг бий болгоход чиглэсэн тогтолцоо юм. Үүнд дараах арга хэмжээ багтана: Хөрөнгө оруулалтыг цахимжуулж, төрийн салбарт шинэчлэл хийхдээ засгийн газрын бүх нэгжийг бүхэлд нь хамарсан, нэгдсэн тогтолцоог үүсгэх. Мэдээллийн технологийн хэрэгслийг ашиглан хөрөнгө оруулалтын үйл явцыг цахимжуулж, засгийн газрын бүх нэгжийг хамарсан систем үүсгэснээр дээрх бүх нэгжүүд мэдээллийн дэд бүтцийг “нэг удаа бүтээж, дахин ашиглах” боломжтой болдог. Ингэснээр засгийн газрын нэгж тус бүр мэдээллийн технологийн эх үүсвэрт хөрөнгө оруулах шаардлагагүй болж, мэдээллийн технологийн үйл ажиллагааны болон нэмэлт зардлуудыг бууруулж, нэгж хоорондын хамтын ажиллагаа, уялдаа холбоог сайжруулахын зэрэгцээ техник, технологид анхаарах бус иргэд, бизнес эрхлэгчдэд цахим үйлчилгээг хүргэхэд төвлөрөн ажиллах боломжтой болно. Мөн, бодлого боловсруулах болон үйл ажиллагааны хэрэгжилтийн түвшинд мэдээлэл солилцох, хамтран шийдвэр гаргах боломж нэмэгдэж, зорилтот- системүүдийг хамгаалах, цахим аюулгүй байдлыг хангах нэгдсэн тогтолцоотой болно. Улсын хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг дараах байдлаар сайжруулах: (i) Хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээг тодорхойлохдоо эдийн засаг болон санхүүгийн нарийвчилсан үнэлгээнд үндэслэн төслүүдийг эрэмбэлсэн жагсаалтыг гаргаж, түүнтэй нийцтэй дунд хугацааны стратеги төлөвлөгөөг боловсруулах. Салбарын яамдаас тодорхой шаардлагын дагуу төслийн саналуудыг боловсруулж ирүүлэх бус, дунд хугацааны болон цаашлаад жилийн төлөвлөгөөг үндэсний мастер төлөвлөгөөний дагуу боловсруулж, төсвийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөний үйл явцтай уялдуулах шаардлагатай. (ii) Нийтийн үйлчилгээний салбараас эхлэн, салбарын хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг боловсруулах. Нийтийн үйлчилгээний хангамж, дамжуулалтыг нэмэгдүүлэх, шинэчлэх шаардлагад үндэслэн үйлчилгээ тус бүрийн хувьд 5 болон 10 - 15 жилийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг боловсруулах. Эдгээр хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөг хөндлөнгийн аудитаар хянуулдаг байх. (iii) Том хэмжээний төслүүдийг Улсын Их Хурлаар батлуулах. Үүнд улсын хөрөнгөөр санхүүжих эсвэл баталгаажих шаардлагатай төслүүд буюу Монгол Улсын Хөгжлийн Банк, Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн дэмжлэгтэй төслүүд багтана. ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 67 (iv) Дэд бүтцийн хөгжилд чухал ач холбогдол бүхий төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн төсөлд баталгаа гаргах, түүнийг хэрэгжүүлэх нарийн шалгуур үзүүлэлтүүдийг боловсруулах. Монгол Улсын харьцангуй давуу талыг ашиглах Монгол Улсын харьцангуй давуу талд түшиглэн үйлдвэрлэлийн салбарыг (мах, ноолуур зэрэг) хөгжүүлэх хөшүүргийг бий болгосноор эдийн засгийн төрөлжилт, шинэчлэлийг дэмжих, байгальд ээлтэй үйлдвэрлэлд шилжих нөхцлийг бүрдүүлнэ. Монгол Улсын эдийн засаг нь жижиг тул төрөөс тодорхой салбарыг сонгон авч нэмүү өртгийн сүлжээнд төвлөрүүлэх нь хялбар байна. Олон улсын аж үйлдвэрийн бодлогын туршлагаас дүгнэхэд, мэдээлэл солилцоо болон уялдаа, зохицуулалтын гажуудлыг арилгахад төр чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байна (шигтгээ 4.5). Монгол Улсын хувьд махны үйлдвэрлэл зэрэг гол үйлдвэрлэлийн нэмүү өртгийн сүлжээг онилсноор (шигтгээ 4.6) улсын салбарын нөөц бололцоог чанартай ажлын байр бий болгоход чиглүүлэх боломжтой. Энэ нь улсын салбарын дэд бүтцийг сайжруулж, бусад салбарын бодлоготой нийцүүлэн, салбар дамнасан нөлөөллийг нэмэгдүүлэх замаар эдийн засгийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх явдал юм. Тодруулбал: (i) Эдийн засгийг төрөлжүүлэх, бүс нутагт өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхэд чухал ач холбогдолтой салбарууд (мах, арьс шир, сүүний нэмүү өртгийн сүлжээний дэд бүтэц; аялал жуулчлал, үйлчилгээ ба сэргээгдэх эрчим хүч)-ыг эрэмбэлж тэдгээрийн үйлдвэрлэлийн нэмүү өртгийн сүлжээг өргөжүүлэхэд шаардлагатай дэд бүтцийг нэн тэргүүнд хөгжүүлэх. (ii) Ашигт малтмалын үйлдвэрлэлийн нэмүү өртгийн сүлжээний дэд бүтцийг сайжруулах. Өнөөг хүртэл ашигт малтмалын үйлдвэрлэлийн нэмүү өртгийн сүлжээ нь дэд бүтцээс төдийлөн хамаардаггүй эсвэл бие даасан эрчим хүч, тээвэрлэлтийн өндөр өртгийг шингээх чадвартай төслүүдээр л хязгаарлагдаж иржээ. Иймд ашигт малтмалын салбарын гол хязгаарлалт болох дэд бүтцийн асуудлыг бүхэлд нь шийдсэнээр нэмүү өртгийн сүлжээг тэлж, татварын баазыг нэмэгдүүлэх улмаар эдийн засгийн үр өгөөжийг бүхэлд нь нэмэгдүүлэх боломжтой. • Цахилгаан станц – Олборлох болон ашигт малтмал боловсруулах салбарын эрчим хүчний хангагдаагүй хэрэгцээг шийдвэрлэх зорилгоор эрчим хүчний салбарын хөрөнгө оруулалтыг нэн тэргүүнд тавьж, сүлжээнд холбогдсон эрчим хүчээр тасралтгүй хангах. • Тээвэр – Худалдаалагддаг бараа бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх зорилгоор тээврийн салбарын хөрөнгө оруулалтыг тэргүүлэх чиглэл болгох, ингэхдээ их хэмжээний ашигт малтмалын тээвэрлэлтэд шаардлагатай төмөр замын хөрөнгө оруулалтад түшиглэх, мөн авто замын сүлжээг шинэчлэх. Ашигт малтмалын нэмүү өртгийн сүлжээг хөгжүүлэх, үр өгөөжийг сайжруулах зорилгоор одоогийн Транс-Монголын төмөр замыг шинэчлэх. Уг төмөр замд тулгуурлан ашигт малтмалын үйлдвэрийн өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлнэ. Ашигт малтмалын тээвэрлэлтэд цаг хугацаа алдах нь тариф ногдуулснаас ялгаагүй өртгийг нэмэгдүүлдэг тул энэхүү арга хэмжээ нь экспортлогчдод ашигтай байна. Одоогийн болон цаашдын худалдааны гэрээ, хамтын ажиллагааг (бүс нутгийн дэд бүтцийн г.м) ашиглан Монгол Улсын олон улсын зах зээлд нэвтрэх боломжийг нээх (Япон, АНУ, БНХАУ, ОХУ г.м). Тодруулбал, 68 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 (i) БНХАУ болон ОХУ-тай холбогдох бүс нутгийн дэд бүтцийг сайжруулах. Үүнд БНХАУ, ОХУ-ыг холбосон төвийн эдийн засгийн коридор дахь төмөр замын дэд бүтцийн дохиоллын систем болон бусад техникийн системийг шинэчлэхийг тэргүүн зорилт болгох нь зүйтэй. Түүнчлэн, Монгол Улсыг дамжин өнгөрөх Орос-Хятадын хийн хоолой барих төлөвлөгөө нь Монгол Улсын хувьд дулаан, цахилгааны үйлдвэрлэлд нүүрсний хэрэглээг орлуулах, түүхий эд болгон ашиглах чухал боломжуудыг бүрдүүлж байна. (ii) Махны экспорт болон бусад тодорхой хэдэн салбаруудад худалдааны хэлцэл хийх замаар хөнгөлөлттэй худалдааны гэрээ, хэлэлцээр байгуулах эсвэл тодорхой зах зээлд нэвтрэх. Жишээлбэл, Япон улстай байгуулсан Эдийн засгийн түншлэлийн гэрээг махны дайвар бүтээгдэхүүнээр үйлдвэрлэсэн тэжээвэр амьтдын хүнсний бүтээгдэхүүн экспортлоход ашиглаж болно. Мөн, төрөөс худалдааны хэлэлцээрийн явцыг эрчимжүүлэх, Дэлхийн худалдааны байгууллагын шаардлагын хүрээнд илүү чөлөөтэй, таатай худалдааны нөхцлийг бүрдүүлэхэд анхаарах шаардлагатай. Энэхүү худалдааны нөхцөл нь зах зээлийн хүртээмж, хяналт шалгалт ба хорио цээр, экспортын татаас, дотоодын дэмжлэг, хоёр талт ханшийн бодлого, худалдааны чөлөөт байдал, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих бараа бүтээгдэхүүний стандарт зэрэг асуудлыг шийдвэрлэхэд ахиц бий болгох юм. Шигтгээ 4.5 Аж үйлдвэрлэлийн бодлого – Сул ба давуу талууд Аж үйлдвэрлэлийн бодлогын үр ашиг болон түүнийг хэрэгжүүлэх үндэслэлийн тал дээр судлаачид хоёр хэсэгт хуваагддаг. Тухайлбал, тодорхой салбаруудыг дэмжих зорилгоор тус салбарт ялагчийг шалгаруулснаар бий болох давуу тал нь дээрх үйл ажиллагаанаас үүсэх үр ашиггүй байдлын зардлыг нөхдөггүй үздэг байна. Ялангуяа Латин Америкийн улс орнуудын хувьд дээрх байдал ихээхэн ажиглагддаг. Нөгөө талаас Малайз, Чили, БНХАУ зэрэг орнуудын жишээнээс харахад сайтар боловсруулж, хэрэгжүүлсэн тохиолдолд аж үйлдвэрлэлийн бодлого нь эдийн засгийг төрөлжүүлэх үндэсний стратегийг амжилттай хэрэгжүүлэх чухал ач холбогдолтой байсан юм. Иймд “аливаа улс аж үйлдвэрлэлийн бодлого хэрэгжүүлэх эсэх нь бус, харин үүнийг хэрхэн зөв хэрэгжүүлэх нь асуудлын гол нь юм” гэж үздэг байна (Stiglitz et al. 2013). Аж үйлдвэрлэлийн бодлогыг тухайн улс орнуудын онцлогт нийцүүлэн амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд түүний сул болон давуу тал, амжилттай хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай нөхцлүүдийн талаар сайн ойлголттой байх нь зүйтэй. Бага орлоготой улс орнуудад бүтцийн өөрчлөлт хийх болон төрөлжилтийг нэмэгдүүлэх (өөрийгөө олж нээх үйл явц) үйл ажиллагаанд саад болдог зах зээлийн гол хоёр гажуудлыг арилгах зорилгоор аж үйлдвэрлэлийн бодлогыг ашигладаг. Эдгээр зах зээлийн гажуудал нь мэдээллийн халих нөлөө (information spillover - шинэ бүтээгдэхүүн нээх зардал) болон хөрөнгө оруулалтыг уялдуулж эдийн засгийн өргөжилт (economies of scale)-ийн үр өгөөжийг бий болгож чадахгүй байгаатай холбоотой байна (Rodrik 2004). Мэдээллийн халих нөлөөг арилгаж, шинэ бүтээгдэхүүн нээхтэй холбоотой гарсан хувийн зардлын асуудлыг шийдэх нэг боломж нь нийгмийн хувьд өндөр үр ашигтай, шинэ төрлийн, уламжлалт бус салбарын хөрөнгө оруулалтад төрөөс татаас олгох явдал юм. Ингэхдээ лууван-модны стратегийг хэрэгжүүлэх нь оновчтой гэж үздэг (Hausmann and Rodrik 2003). Шинэ нээлт хийхэд гарах зардлыг нөхөх зорилгоор анхны хөрөнгө оруулагчдад олгох түрээсийн зардлыг лууван гэж тооцдог бол, эргээд гүйцэтгэлийн шаардлага тавих эсвэл нарийвчилсан хяналт шалгалт хийхийг мод гэж үзнэ. Ингэснээр тухайн салбарт гарсан алдаа, сул талууд бусад салбарт дахин давтагдахаас сэргийлнэ. Энэ хүрээнд БНХАУ-ын туршлага маш сайн жишээ болно. Тухайлбал, хямд зээл, нийтийн өмчлөл, бүс ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 69 нутгийн гаралтай орц, агуулгын шаардлага, экспортын татаас, технологи дамжуулах шаардлага хэлбэрээр хэрэгжүүлсэн аж үйлдвэрлэлийн бодлого нь макро эдийн засгийн үзүүлэлт болон өсөлтийг нэмэгдүүлэх боломжтой болохыг харуулсан байна. Хувийн хэвшлүүд хамтрах, харилцан нийцтэй хөрөнгө оруулалт хийх боломжгүй болж зах зээлд гажуудал (coordination failure) үүссэн тохиолдолд, аж үйлдвэрлэлийн бодлогын хүрээнд төрөөс тус салбарт заавал татаас олгох шаардлагагүй, харин хувийн хэвшлүүд нэгэн зэрэг хоорондоо нийцэй хөрөнгө оруулалт хийх, олон шинэ багц үйлдвэрүүдийг бий болгох таатай орчинг бүрдүүлэх нь зүйтэй. Жишээ нь, Тайвань Улс генетикийн лаборатори, хорио цээрийн газар, тээвэрлэлт, баглаа боодлын талбай, шинэ зам, хувийн эзэмшлийн хүлэмжид ус болон цахилгаан хангах байгууламж, үзэсгэлэнгийн танхим зэрэгт хөрөнгө оруулснаар тариаланчид цахирмаа цэцгийн багц үйлдвэрлэлийг бий болгожээ. Өнөөгийн нөхцөл байдалд аж үйлдвэрлэлийн бодлого нь эдийн засгийг бүхэлд нь хөгжүүлэхэд чиглэхийн сацуу гадаадад өрсөлдөх чадвар, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг татах зэрэг дэлхийн нэмүү өртгийн сүлжээнд нэвтрэхэд чиглэсэн байх шаардлагатай (Интер-Америкийн хөгжлийн банк 2014). Ингэхдээ инноваци, хүмүүн капиталд хөрөнгө оруулах, бизнес эрхлэх, багц үйлдвэрлэл байгуулах, даяаршил, төр- хувийн хэвшлийн түншлэлийг дэмжихэд чиглэсэн зах зээлд ээлтэй бодлогуудыг ашиглаж болно. Аж үйлдвэрлэлийн бодлогын нэгэн чухал зорилт бол дотоодын үйлдвэрлэгчдийг гадаадын өрсөлдөөнөөс хамгаалахаас илүүтэй экспортын стратегийн бодлогыг шинэчилж, бодит болон потенциал харьцангуй давуу талыг дэмжих явдал юм. Нөгөөтэйгүүр, аж үйлдвэрлэлийн бодлогын болзошгүй хоёр гол эрсдэлийг судлаачид голчлон шүүмжилдэг. Үүнд, мэдээллийн алдаа болон улс төрийн ашиг сонирхол багтдаг. Тодруулбал, ихэнхдээ “Төр ялагчийг зөв сонгож чаддаггүй” учир нь төр өөрөө зах зээлийн гажуудлыг үнэн зөв тодорхойлж чадахгүй, мэдээллийн алдаа гаргадаг гэж үздэг. Мөн, төр ялагчийг зөв сонгож чадах байсан ч томоохон компаниудын нөлөөллөөс ангид шийдвэр гаргаж, өгөөжийг зах зээлд шинээр нэвтрэгчид олгож чадах эсэх нь эргэлзээтэй (Rodrik 2019). Гэвч, дээрх хоёр тохиолдолд төр- хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг зохистой чиглэлээр хөгжүүлснээр зах зээлийн эрсдэл, гажуудлыг ойлгох боломжтой. Харин төр, хувийн хэвшлүүд ашиг сонирхлын хувьд нэгдэхээс сэргийлэх нь зүйтэй. Өөрөөр хэлбэл, төр-хувийн хэвшил хоорондын бүрэн хараат байдал болон хамтын ажиллагаа хоорондын тэнцвэрийг тааруулж чадвал аж үйлдвэрлэлийн бодлогын дээрх хоёр эрсдэлийг шийдвэрлэж чадна. Жишээлбэл, аж үйлдвэрлэлийн бодлогыг бүтцийн өөрчлөлт хийхэд тулгарч буй хамгийн ноцтой сорилтууд, тэдгээрийг шийдвэрлэх боломжит арга хэмжээг тодорхойлоход төр-хувийн хэвшил стратегийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх ёстой гэж Интер-Америкийн хөгжлийн банк (2014) үзжээ. Аж үйлдвэрлэлийн бодлогыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхийн тулд дээр дурдсан давуу болон сул талуудыг харгалзах, бодлогын ерөнхий зарчим, олон улсын туршлагад үндэслэх, өөрийн улс орны онцлогт нийцүүлэх нь зүйтэй (Интер-Америкийн хөгжлийн банк 2014). Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд эмхтгэв 70 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 71 Шигтгээ 4.6 Махны экспортод томоохон боломж байна Монгол Улс нь уудам тал нутаг, Азийн томоохон зах зээлтэй ойр байдгаараа махны экспортын чиглэлд харьцангуй давуу талтай. Гэсэн хэдий ч мах, махан бүтээгдэхүүний чанар, өвчний тархалт, байгальд ээлгүй, гарал үүсэл тодорхойгүй нийлүүлэлтийн сүлжээ, чанарын баталгааг хангах механизм, институци сул зэрэг хэд хэдэн хүчин зүйлүүд тус салбарын өрсөлдөх чадварыг хязгаарлаж байна. Монгол Улс энэ салбарт гол тоглогч болохын тулд эдгээр хүчин зүйлсийг шийдвэрлэх стратегийн сонголтуудыг хийж, харьцангуй давуу талаа дайчлах шаардлагатай. Монгол Улс бусад амжилттай мах экспортлогч орнуудын адил төрөөс хараат бус ч хамтарч ажилладаг, хүнсний аюулгүй байдлыг хангасан, бие даасан махны үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж хараахан чадаагүй байна. Экспортын нэмүү өртгийг нэмэгдүүлэхийн тулд зах зээлд тохирсон бүтээгдэхүүнийг бэлтгэх буюу махыг хэсэглэх, савлах, дулааны аргаар боловсруулах зэрэг үйл ажиллагаа зайлшгүй шаардлагатай. Үүнд мал болон амьтны үйлдвэрлэл, түүний эрүүл мэндийг хамгаалахаас эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд хүргэснээр төгсдөг боловсронгуй нэмүү өртгийн сүлжээ шаардлагатай. Харамсалтай нь Монгол Улсын зарим нутгууд нь хүний эрүүл мэндэд аюултай амьтны гаралтай өвчинд нэрвэгдсэн бөгөөд энэ нь олон улсын зах зээлд нэвтрэх эрүүл мэндийн стандартыг хангаж, экспортын гэрчилгээг авах боломжийг хязгаарлаж байна. Төрөөс тодорхой өвчнүүдийг хамарсан даатгалын тогтолцоог эхлүүлсэн хэдий ч, ихэнх малчид эдгээр санаачилгуудад хамрагдахаас татгалзсан хэвээр байгаа нь малчид болзошгүй эрсдэл, түүнийг бууруулах талаар муу ойлголттой байгаатай холбоотой юм. Мөн махны үйлдвэрлэл эрхлэгчид үйл ажиллагааны зардлаа нөхөх эргэлтийн хөрөнгө хязгаарлагдмал байдаг тул ихэвчлэн өндөр хүүтэй зээл авахад хүрдэг байна. Энэхүү салбарын хувьд үйлдвэрлэлийг жигдрүүлэх, бүтээгдэхүүнийг брэндлэх, зах зээлд эзлэх орон зайгаа баталгаажуулах чадвар сул байна. Мөн төрийн байгууллагуудын хүнд суртал нь ноцтой асуудал болохыг тогтоогоод байна. Тухайлбал, аж ахуйн нэгжүүд мах экспортлоход хэд хэдэн байгууллагаас зөвшөөрөл авах шаардлагатай байдаг бөгөөд үүнд гурван долоо хоног хүртэлх хугацааг зарцуулдаг байна. Монгол Улсын өргөн уудам тал нутаг, бэлчээрийн үйлдвэрлэлийн туршлага нь түүний махны үйлдвэрлэлийн салбарт өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлж байгаа хэдий ч, эдгээр давуу талуудыг зөв ашиглах стратеги шаардлагатай байна. Монгол Улсын газар нутаг нь дэлхийн байгаль орчны чухал ач холбогдолтой бэлчээрийн хамгийн том экосистемүүдийн нэг юм. Гэсэн хэдий ч, өсөн нэмэгдэж буй зах зээлийн дарамт, нөөцийн удирдлагын нэгдсэн бодлогын хангалтгүй байдлаас шалтгаалж энэхүү экосистем доройтож байгаа нь тогтвортой мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд тулгамдсан асуудал болж байна. Энэ хүрээнд “Малын тоо хэмжээг хянах нь бэлчээрийг үр ашигтай удирдах үндсэн нөхцөл юм” гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл, малын тоо хэмжээнд бус үйлдвэрлэлийн бүтээмж, чанарыг дээшлүүлэхэд анхаарах нь зүйтэй. Эдгээр сорилтуудыг даван туулахад хэд хэдэн чиглэлд дараах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй: (i) Малын гаралтай бүтээгдэхүүний эрүүл ахуйн стандартын хэрэгжилтийг сайжруулж, монгол мах, махан бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах. Үүнд махны үйлдвэрүүдийн хяналт шалгалтын ажлыг сайжруулах, хүнсний аюулгүй байдал, үйлдвэрлэлийн аюулгүй байдлын тухай хууль тогтоомжийг чангатгах. (ii) Дэд бүтэц, хадгалах байгууламж, шинжлэх лаборатори, тээвэр болон хөргөлтийн сүлжээнд хөрөнгө оруулалт татах. 72 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 (iii) Хүнсний аюулгүй байдлын стандартыг нэмэгдүүлэх, импортлогчдын шаардлагыг хангах хүрээнд байгууллага хоорондын хамтын ажиллагаа, тэр тусмаа Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар, Мал эмнэлгийн үйлчилгээний ерөнхий газар болон хувийн хэвшлийн уялдаа холбоог өргөжүүлэх. (iv) Мал үржүүлгийг дэмжиж, өндөр чанартай үрийг импортлох зөвшөөрөл олгох болон хилээр нэвтрүүлэх үйл явцыг хянах, малын генетикийн сайжруулахад хөрөнгө оруулах. (v) Салбарт-чиглэсэн төр-хувийн хэвшлийн хэлэлцүүлгийн платформыг хөгжүүлэхэд хөрөнгө оруулах. Эдгээр платформыг өргөжүүлэх нь маркетинг, брэндинг, салбарын стандартыг тогтоох, тэдгээрийн хэрэгжилтийг удирдахад тустай. (vi) Дотоодын тээвэр, ложистикийн дэд бүтцийг сайжруулах (ложистикийн бүрдүүлэлт болон өртгийг хөнгөвчлөх) хүрээнд худалдааны түнш улс орнуудтай хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх. (vii) Хүнсний аюулгүй байдлын талаарх хил дамнасан хууль сахиулах байгууллагуудын хамтын ажиллагааг нэмэгдүүлэх. Хил дамнасан худалдааны явцад бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал үүсвэл асуудлын эх сурвалжийг эргэж мөрдөхөд хүндрэлтэй. Монгол Улс өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх зорилгоор дэвшилтэт технологи, цахим худалдааны хэрэгслүүдийг ашиглаж болох юм. Эдгээр хэрэгслүүдийг ашиглан зорилтот зах зээлийг тодорхойлох, гүйлгээний зардлыг бууруулах, нэмүү өртгийн сүлжээний ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх замаар экспортыг дэмжих боломжтой. Жишээлбэл, Монголын ЖДҮ эрхлэгчид Alibaba, JD.com зэрэг цахим худалдааны платформуудад үйл ажиллагаагаа явуулах боломжтой юм. Маркетингийн энэхүү шинэ стратеги нь шинэ зах зээлд нэвтрэх сувгуудыг өргөжүүлж, одоогоор Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй уламжлалт худалдааны загварын өндөр өртгийг бууруулах боломжийг бүрдүүлнэ. Төрөөс урт хугацаанд экспортод чиглэсэн ГШХО-ыг татах (үр ашиг эрэлхийлсэн ГШХО) зорилгоор хувийн хэвшлийн бүс нутгийн эсвэл дэлхийн хэмжээний өртгийн сүлжээнд нэвтрэх боломжийг дэмжих шаардлагатай. Монголын экспортын бүтээгдэхүүнийг дэлхийн сүлжээнд амжилттай нэвтрүүлсэн сайн туршлага бол ноолуурын үйлдвэрлэл юм. АНУ, Япон, Итали болон БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалт, үүнд суурилсан шинэ технологи, нөу- хауг амжилттай ашигласнаар Монголын ноолуурын үйлдвэрлэл нь дэлхийн зах зээлд амжилттай нэвтэрч, Burberry, Loro Piana, Huckets, болон Uniqlo зэрэг дэлхийн брэндүүдийн салшгүй хэсэг болж чаджээ. Эх сурвалж: Дэлхийн банкны мэргэжилтнүүд эмхтгэв ХҮНИЙ БОЛОН ИНСТИТУЦИЙН ХӨГЖИЛД ЧИГЛЭХ 73 74 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 ХАВСРАЛТ 1. ЗОРИЛТОТ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЗАГВАРЫН ЕРӨНХИЙ БҮДҮҮВЧ Хавсралт 1. Зорилтот эдийн засгийн загварын ерөнхий бүдүүвч Уул Уул баба уурхай уурхай оюун оюун ухаан ухаан тайлангийн тайлангийн үндсэнзорилго үндсэн ньМонгол зорилгонь Улсынүйлдвэрлэлийн МонголУлсын үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй (ҮБМ) - г тэлж, ҮБМ дээрх хамгийн үр ашигтай цэг дээр боломжийн муруй (ҮБМ)-г тэлж, ҮБМ дээрх хамгийн үр ашигтай цэг дээр үйлдвэрлэл үйлдвэрлэл эрхлэхэд эрхлэхэд чиглэсэн чиглэсэн бодлогын бодлогын болон болон институцийншинэчлэлийг институцийн шинэчлэлийг тодорхойлоход тодорхойлоход оршино. оршино. Энэхүү шилжилтийг онолын схемээр дор дүрслэв. Энэхүү шилжилтийг онолын схемээр дор дүрслэв. Монгол Монгол Улсын Улсынөнөөгийн өнөөгийнэдийн засаг эдийн ҮБМ-наас засаг ҮБМ-наас доогууртүвшинд доогуур ажиллаж байна түвшиндажиллаж байна гэсэн гэсэн урьдач урьдачнөхцлийг нөхцлийг дэвшүүлж дэвшүүлж байна. байна. Цаашлаад,босоо Цаашлаад, тэнхлэг нь босоотэнхлэг байгалийн баялаг ньбайгалийн баялаг болон болон төрийн төрийнзарцуулалтыг зарцуулалтыг (сүүлийнх (сүүлийнхньньбайгалийн байгалийнбаялгийн баялгийн үнэтэйнягт үнэтэй нягтуялдаатай), уялдаатай), хэвтээ хэвтээ тэнхлэг нь хүмүүн капитал болон институцийн капитал зэрэг бусад баялгийг тэнхлэг нь хүмүүн капитал болон институцийн капитал зэрэг бусад баялгийг хэмжинэ. хэмжинэ. Түүнчлэн, Түүнчлэн, Монгол Монгол Улсыг эдийн Улсыг эдийн засгийн засгийн тэлэлтийн тэлэлтийн жилүүдэд жилүүдэд А цэг А цэг дээр, дээр, агшилтын агшилтын жилүүдэд жилүүдэд В цэг дээр байдаг гэж үзвэл, Монгол Улсын хувьд урт хугацаандаа A, B В цэг дээр байдаг гэж үзвэл, Монгол Улсын хувьд урт хугацаандаа A, B цэгүүдээс E цэг хүртэл шилжих E цэгүүдээс тавихшилжих цэг хүртэл зорилго зорилго бөгөөд тус тавих цэг дээр бөгөөд эдийн тус засагт цэг дээр хамгийн эдийн засагт үр ашигтай хамгийн үйлдвэрлэлийн ашигтай үр хослол үйлдвэрлэлийн дээр очно. хослол дээр очно. Байгалийн баялаг болон төрийн зарцуулалт (Уул уурхай) A (тэлэлт) D E (бүтээмж нэмэгдсэн) (баялаг, бүтээгдэхүүний төрөлжилт нэмэгдсэн) C (жигд хэрэглээ) B (агшилт) ҮБМ (ирээдүйн) ҮБМ (өнөөгийн) Бусад хүчин зүйлс (хүмүүн болон Тэмдэглэл: ҮБМ = үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй институцийн капитал) Тэмдэглэл: ҮБМ = үйлдвэрлэлийн боломжийн муруй (оюун ухаан) Гурван шилжилт Гурван шилжилт Дээрх зураглалаас харахад, А/В цэгээс Е цэгт хүрэхэд гурван удаагийн зэрэгцээ Дээрх зураглалаас шилжилтийг харахад, А/В цэгээс Е цэгт хүрэхэд гурван удаагийн зэрэгцээ шилжилтийг хийх шаардлагатай: хийх шаардлагатай: Тогтвортой байдлыг эрэлхийлэх (А эсвэл В цэгээс С цэгт хүрэх): Монгол Улс өнөөгийн үйлдвэрлэлийн бүтцийг хадгалахын зэрэгцээ, нийт хэрэглээг жигд түвшинд хүргэснээр үндэсний ханамжийг сайжруулах бөгөөд эдийн засгийг А эсвэл В бус, харин 74 С цэгт хүрсэн мэт үйл ажиллагааг явуулж чадна. Хэрэглээг жигдрүүлэхийн тулд төсвийн 75 зарлагыг хянаж, зохицуулна. Тодруулбал, засгийн газар түүхий эдийн үнэ өндөр байх үед нэмэлт орлогыг тусгай тогтворжуулалтын санд хуримтлуулах (А цэг), түүхий эдийн үнэ унахад тус сангаас санхүүжилт татан авч, илүү ихийг зарцуулах (B цэг) бөгөөд ингэснээр жил бүр С цэгт үйл ажиллагааг явуулах боломжтой. Энэ нь макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах, мөчлөг сөрсөн төсвийн болон мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэх, Тогтворжуулалтын санг үр дүнтэй ажиллуулах анхны шинэчлэл юм. Бүтээмжийг нэмэгдүүлэх (C цэгээс D цэгт хүрэх): C цэг нь өнөөгийн нөхцөл байлдаас сайжруулсан дүр зураг боловч ҮБМ-ны доор оршиж байна. Энэ нь өнөөгийн нөөц баялгаа буюу уул уурхай болон оюун ухааны аль алиныг үр ашиггүй ашиглаж байгаатай холбоотой юм. Иймд ҮБМ-наас доорх цэгээс (C цэг) ҮБМ-д (D цэг) шилжсэнээр эдийн засгийн дараагийн шатны үр ашгийг хүртэх боломжтой болно. Бизнесийн орчин, гадаадын хөрөнгө оруулалт болон технологийг сайжруулах, худалдаа, дэд бүтцийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх буюу товчхондоо бүтээмжийг нэмэгдүүлэх замаар баялгийн үр ашгийг тэлснээр энэхүү шилжилтийг хийх боломжтой. Баялгийг нэмэгдүүлэх (D цэгээс E цэгт хүрэх): Монгол Улс өнөөгийн ҮБМ-д хүрэх нь чухал ач холбогдолтой хэдий ч, энэ нь урт хугацаандаа хангалтгүй үр дүн юм. Дэлхий нийтэд тулгарч буй уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой сорилтууд болон БНХАУ-ын ногоон хөгжлийн зорилт зэргийг харгалзан үзвэл Монгол Улс эдийн засгийн орлогоо нэмэгдүүлэхдээ зөвхөн байгалийн баялагт түшиглэх боломжгүй бөгөөд бараа бүтээгдэхүүнийг төрөлжүүлж, хүмүүн капитал шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх шаардлагатай болж байна. Үүнийг ҮБМ-н гадагш чиглэсэн шилжилт, D цэгээс Е цэгт чиглэсэн шилжилтээр харууллаа. Баялгийг нэмэгдүүлэх энэхүү сүүлчийн шилжилт хөдөлгөөнийг хийхийн тулд хүмүүн капиталыг зохистой ашиглах, институцийг бэхжүүлэх замаар хүчин зүйлсийн баялгийг төрөлжүүлэх шаардлагатай. 76 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ Agénor, P. 2019. “Mongolia: A Macroeconomic Model for Assessing Macro-Fiscal Vulnerabilities (DGE model)”. CEM background paper. Aghion, P., and A. Banerjee. 2005. Volatility and Growth (Oxford and New York: Oxford University Press). Amtenbrink, A. 2008. “The Three Pillars of Central Bank Governance – Towards a Model Central Bank Law or a Code of Good Governance?” https://www.imf.org/external/np/leg/ sem/2004/cdmfl/eng/amtenb.pdf. Auty, R. 1993. Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis. London: Routledge. Avdjiev, S., B. Berger, and S. Shin. 2018. “Gauging Procyclicality and Financial Vulnerability in Asia Through the BIS Banking and Financial Statistics.” BIS Working Papers, No. 735, Bank for International Settlements, Basel. Baatarzorig, T., N. Batbayar, and R. Galindev. 2019. “Fiscal Sustainability in Mongolia in 2018.” National Resource Governance Institute, New York. https://resourcegovernance.org/analysis- tools/publications/fiscal-sustainability-mongolia-2018. Basel Core Principles for Effective Banking Supervision. 2012. https://www.bis.org/publ/ bcbs230.htm. Batsuuri, D., D. Luvsannyam, and G. Doojav. 2020. “External Shocks and Business Cycle Fluctuations in Mongolia: Evidence from a Large Bayesian VAR,” A Revisited Analysis, unpublished draft. Bertelsmann Foundation. BTI Transformation index. Cukierman, A., S. Edwards, and G. Tabellini. 1992. “Seignorage and Political Instability.” American Economic Review 82: 537–55. Del Carpio, X., C. Ozden, M. Testaverde, and M. Wager. 2016. “The Global Migration of Talent and Tax Incentives: Evidence from Malaysia’s Returning Expert Program.” World Bank, Washington, DC. D’Hulster, K., and F. Unsal. 2019. “Governance of financial sector Policies in the post-crisis era.” World Bank working paper, World Bank, Washington, DC. Dumiter, F. C. 2011. “Estimating the impact of central bank independence upon macroeconomic performance using a panel data model.” Romanian Journal of Economic, Forecasting 2011:4: 106–128. Fatas, A., and I. Mihov. 2013. “Policy Volatility, Institutions, and Economic Growth.” The Review of Economics and Statistics 95 (2): 362–376. MIT Press. Gantogtokh, O. 2018. “Higher Education Systems and Institutions, Mongolia.” In Encyclopedia of International Higher Education Systems and Institutions, edited by P. Teixeira and J. Shin. Dordrecht: Springer. Gopinath, G. 2019. “A Case for An Integrated Policy Framework.” Jackson Hole Economic Policy Symposium. Inter-American Development Bank. 2014. Rethinking Productive Development: Sound Policies and Institutions for Economic Transformation. Edited by Gustavo Crespi, Eduardo Fernández- Arias, and Ernesto Stein. London, United Kingdom: Palgrave, MacMillan. 77 International Monetary Fund. 2013. “Independent Fiscal Councils: Recent Trends and Performance.” IMF Working Paper, International Monetary Fund, Washington, DC. International Monetary Fund. 2014. “Republic of Kazakhstan – Selected issues.” IMF Country Report No. 14/243. International Monetary Fund, Washington, DC. International Monetary Fund. 2019. “Mongolia – Selected issues.” International Monetary Fund, Washington, DC. Kaminsky, G., C. Reinhart, and C. Vegh. 2005. “When It Rains, It Pours: Procyclical Capital Flows and Macroeconomic Policies.” NBER Macroeconomics Annual 2004, Volume 19. National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA, pp. 11–82. Loayza, N., R. Ranciere, L. Servén, and J. Ventura. 2007. “Macroeconomic Volatility and Welfare in Developing Countries: An Introduction.” World Bank Economic Review 21 (3): 343– 357. Martınez, C., and M. Perticara. 2017. “Childcare effects on maternal employment: Evidence from Chile.” Journal of Development Economics 126 (C): 127–137. National Resource Governance Institute. 2019. “Fiscal Sustainability in Mongolia in 2018.” https://resourcegovernance.org/analysis-tools/publications/fiscal-sustainability- mongolia-2018. OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development). 2018. “OECD Future of Education and Skills 2030.” OECD Learning Compass 2030, A Series of Concept Notes. Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris. http://www.oecd.org/ education/2030-project/contact/. Pack, H., and J. Page. 1994. “Accumulation, exports, and growth in the high-performing Asian economies.” EconPapers 40: 199–235. Phelps, E. S. 1961. “The Golden Rule of Accumulation: A Fable for Growthmen.” American Economic Review 51: 638–643. http://129.199.194.17/fichiers/enseig/ecoineg/articl/ Phelps1961.pdf. Rodrik, D. 2004. “Industrial Policy for the Twenty-First Century.” KSG Working Paper, No. RWP04-047, KSG, Cambridge, MA. Rodrik, D. 2019. “Where are we in the economics of industrial policies?” VoxDev series on industrial policy, January 21. https://voxdev.org/topic/public-economics/where-are-we- economics-industrial-policies. Stiglitz, J., J. Lin, and C. Monga. 2013. “The Rejuvenation of Industrial Policy.” Policy Research Working Paper 6628, World Bank, Washington, DC. van der Ploeg, R., and S. Wills. 2014. “Genuine saving in East Africa.” University of Oxford, incomplete draft. World Bank. Enterprise Surveys. http://www.enterprisesurveys.org. World Bank. 2012. Public Expenditure Review for Peru: spending for results. Washington, DC: World Bank Group. World Bank. 2014. Diversified Development: Making the most of Natural Resources in Eurasia. https://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/Feature%20Story/ECA/diversified- development-eurasia-full-report.pdf. 78 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 World Bank. 2015a. Feet on the ground, Eyes on the Horizon: Assessing vulnerability and resilience Sub-Saharan Africa. Office of the Chief Economic in the Africa Region (AFRCE), World Bank, Washington, DC. World Bank. 2015b. “Improving the Effectiveness of TalentCorp’s Initiatives.” World Bank, Washington, DC. World Bank. 2016. Uganda - Country Economic Memorandum: Economic Diversification and Growth in the Era of Oil and Volatility: Full Report (English). Washington, DC: World Bank Group. http://documents.worldbank.org/curated/en/499621468306256912/Full-report. World Economic Forum. 2018. The Future of Jobs Report 2018. Centre for the New Economy and Society. Insight Report, Geneva, Switzerland. World Bank. 2018a. “Mongolia Poverty Update: Main Report of ‘Household Socio-Economic Survey 2018.’” World Bank, Washington, DC. http://1212.mn/BookLibraryDownload. ashx?url=Poverty_report_2018_ENG.pdf&ln=En. World Bank. 2018b. “The Human Capital Project.” World Bank, Washington, DC. https:// openknowledge.worldbank.org/handle/10986/30498. World Bank. 2018c. The Changing Wealth of Nations. Washington, DC: World Bank Group. World Bank. 2018d. Crossroads: climate strategies of fossil fuel-dependent countries. Washington, DC: World Bank Group. World Bank. 2018e. Mongolia Economic Update – Fiscal Space for Growth. World Bank, Ulaanbaatar. World Bank. 2018f. Mongolia – Public expenditure review (Vol. 2): Growing without Undue Borrowing – Enhancing Efficiency of Spending and Revenue. World Bank, Ulaanbaatar. http://documents.worldbank.org/curated/en/707571561130809951/Growing-without-Undue- Borrowing-Enhancing-Efficiency-of-Spending-and-Revenue. World Bank. 2018g. Perceptions of precariousness: A Qualitative Study of Constraints Underlying Gender Disparities in Mongolia’s Labor Market. Washington DC: World Bank Group. World Economic Forum. 2019. Global Competitiveness Report. Cologny, Switzerland: World Economic Forum. https://www.weforum.org/reports/how-to-end-a-decade-of-lost-productivity- growth. Yong, C., G. Gürbüz, and T. Makhbal. 2016. Mongolia Renewables Readiness Assessment. International Renewable Energy Agency, Mongolia. 79 80 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА 2020 81 Монгол улс, 14250 Улаанбаатар хот Сөүлийн гудамж 4, М-Си-Эс, 5-р давхар Утас: +(976) 70078200 Вэб хаяг: www.worldbank.org/mongolia 82 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗАГВАРЫН ТОЙМ СУДАЛГАА Facebook: 2020 World Bank Mongolia