OʻZBEKISTONDA GENDER TENGLIGI TAHLILI 2024 © 2024 Xalqaro Tiklanish va Taraqqiyot Banki / Jahon Banki 1818 H Street NW Vashington, 20433 Internet: www.worldbank.org Barcha huquqlar himoyalangan Vashingtonda chop etilgan va ishlab chiqarilgan. Ilk chop etilgan: May 2024 Ushbu hujjat Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki/Jahon banki xodimlarining mahsulidir. Unda oʻz aksini topgan xulosalar va sharhlar tamomila uning muallifi(lar)ga tegishli boʻlib, ular hech qanday tarzda Jahon banki, uning boʻlinmalari yoki Ijrochi direktorlar kengashi aʼzolari yoxud ular vakil boʻlgan mamlakatlarga taaluqli deb hisoblanmasin. Jahon banki ushbu nashrga kiritilgan ma’lumotlarning toʻgʻriligiga kafolat bermaydi va ulardan foydalanishning har qanday oqibatlari uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga olmaydi. Mazkur nashrdagi material mualliflik huquqi bilan himoyalangan. Ruxsatsiz butun hujjatni yoki uning qismlaridan nusxa olish va/yoki uchunchi shaxsga taqdim etish amaldagi qonunchilikning buzilishiga olib kelishi mumkin. Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki/Jahon banki oʻz tahlil nashrlari to’g’risida ma’lumot tarqatishni qo’llab-quvvatlaydi va odatda tegishli soʻrov kelib tushganda, matnlarning qismlarini ommalashtirishga qisqa vaqt ichida ruxsat beradi. 2 Tashakkurnoma Mazkur Mamlakat boʻylab gender tengligi tahlili (CGA/Country Gender Assessment) Jahon banki tomonidan Uilyam Seyts, Odri Saks va Emi Sevimli boshchiligidagi guruh hamda Oʻzbekiston hukumati tomonidan: Oʻzbekiston Respublikasi Xotin-qizlarning jamiyatdagi rolini oshirish, gender tenglik va oila masalalari boʻyicha Respublika komissiyasi ishtirokida tayyorlangan. Tahliliy koʻmak Sevilya Murodova, Robert Vrobel, Gulrano Tlepova, Avralt-od Purevjav va Charlz Aleksandr Poznyak tomonidan taqdim etildi. Ana Mariya Munoz Boudet va Patrisiya Fernandesga ekspertlik bahosi uchun jamoa oʻz minnatdorchiligini izhor etadi. Shuningdek, Salman Zaidi, Ambar Narayan, Varalakshmi Vemuru, Marko Mantovanelli, Gulnora Kamilova Ikuko Uochi, Obert Pimhidzai va Raximjan Assangaziyevning keng koʻlamli yoʻl-yoʻriqlari hamda qoʻllab-quvvatlashlari uchun bagʻoyat minnatdormiz. Ushbu tahlil hukumat hamkorlari bilan yaqin hamkorlikda tayyorlangan. Jamoa mazkur ishlanmani oʻz bilimlari va gʻoyalari hamda jamoaga taqdim etgan ma’lumotlari bilan qoʻllab-quvvatlagan koʻplab hukumat rasmiylariga oʻz minnatdorchiligini bildirib qoladi. Xususan, jamoa Prezident Administratsiyasi, Kambag’allikni qisqartirish va bandlik vazirligi, Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Statistika agentligi, Prezident Administratsiyasi huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi, Taraqqiyot strategiyasi markazi rahbariyati va xodimlariga tashakkurlarini yetkazib qoladi. Oʻz bilimlari bilan oʻrtoqlashgan va ushbu tahlil mazmuni va davlat siyosati yuzasidan yakuniy tavsiyalarini shakllantirishga yordam bergan bir qator manfaatdor tomonlarga ham oʻz minnatdorchiligimizni bildirib qolamiz. Va nihoyat, ayniqsa gender.stat.uz veb-manzilidagi gender statistikasi portali administratorlariga alohida minnatdorchiligimizni bildirib qolamiz. 3 Mundarija Tashakkurnoma............................................................................................................................................. 3 Umumiy ma’lumot ........................................................................................................................................ 5 I — Kirish ..................................................................................................................................................... 12 Oʻzbekistonning oʻzgarayotgan siyosat manzarasi ................................................................................. 12 Imkoniyatlar va qiyinchiliklar .................................................................................................................. 13 II — Gender me’yorlarlari va ijtimoiy tasavvurlar ....................................................................................... 14 III — Inson resulslari.................................................................................................................................... 19 Ta’lim....................................................................................................................................................... 20 Sog’liqni saqlash ...................................................................................................................................... 25 IV — Iqtisodiy imkoniyatlar ......................................................................................................................... 29 Bandlik va iqtisodiy imkoniyatlardan foydalanish .................................................................................. 30 Qonunchilik bazasi .................................................................................................................................. 38 Xotin-qizlarning korxonalardagi va tadbirkorlikdagi roli ......................................................................... 39 V — Ovoz va agentlik .................................................................................................................................. 42 Milliy va mahalliy darajalarda jamoat hayotida ishtirok ......................................................................... 43 Genderga asoslangan zoʻravonlik ........................................................................................................... 45 Nikoh va ajrim ......................................................................................................................................... 48 VI — Tavsiyalar............................................................................................................................................ 51 VII — Tanlangan Yigʻma Statistika............................................................................................................... 55 Jahon Bankining Kredit Portfeli ................................................................................................................... 59 2030-yilgacha Gender tengligi strategiyasining maqsadlari ....................................................................... 60 Adabiyotlar roʻyxati..................................................................................................................................... 63 4 Umumiy ma’lumot 1. Gender tenglikdagi tafovutlarni bartaraf etish Oʻzbekistondagi inklyuziv oʻzgarishlarning muvaffaqiyati uchun muhim ahamiyatga ega. Xotin-qizlar erkaklar bilan mehnat bozorida teng ishtirok etganlarida edi, Oʻzbekiston milliy daromadi qariyib 29 foizga oshgan boʻlar edi. Ishlaydigan xotin-qizlar erkaklar oladigan ish haqiga yetsalar edi, daromad ortishi 700 mingdan ortiq odamni kambag’allikdan olib chiqar edi. Oʻzbekistonning bunday ulkan salohiyatni amalda tatbiq etishiga nima toʻsqinlik qilmoqda? Ushbu Mamlakat boʻylab Gender tengligi tahlilida jarayonlarning kuchli tomonlari aniqlanib, Oʻzbekistonda davom etayotgan ijtimoiy va iqtisodiy oʻzgarishlar doirasida tenglikni oshirish yoʻlidagi qolgan toʻsiqlar koʻrib chiqiladi. Bu hujjat hukumat, Jahon banki, taraqqiyot yoʻlidagi xalqaro hamkorlar, ilmiy doiralar va boshqalar tomonidan mavjud tahliliy ishlanmalarni jamlaydi. Va nihoyat, yanada kengroq inklyuziv farovonlik yoʻlida, Oʻzbekistonning joriy koʻrsatkichlari va salohiyati oʻrtasidagi tafovutni bartaraf etish uchun zarur boʻlgan bir qator ustuvor maqsadlar taklif qilinadi. 2. Davomli gender tengsizligi muammosi Oʻzbekistonning rivojlanish salohiyatini cheklab kelmoqda. Global koʻrsatkichlar bilan solishtirganda, Oʻzbekistonning gender tengligi boʻyicha soʻnggi yillardagi faoliyatida koʻplab kuchli va zaif tomonlar aniqlanadi. Sogʻliqni saqlash, ta’lim va turmush darajasi boʻyicha inson taraqqiyoti yutuqlaridagi tafovutlarni oʻlchaydigan 2022-yilning global gender taraqqiyot indeksida Oʻzbekiston 189 ta davlat orasida 106-oʻrinni egalladi. Monitoring natijalariga koʻra, ayollar birgina oʻrtacha umr koʻrish davomiyligi boʻyicha erkaklarga nisbatan yuqori koʻrsatkichga ega. 2023-yilning 2023 yilda Ayollar, Biznes va Qonun (WBL) indeksi orqali o'lchangan tenglikka to'sqinlik qiluvchi qonuniy to'siqlar O'zbekistonni, atigi 70.6 ball bilan, Yevropa va Markaziy Osiyo (EMO) mamlakatlari ro'yxatining eng past qismida joylashtirdi (1-Jadval) — ayniqsa, genderga asoslangan zo'ravonlik (GAZ), ish joyidagi tenglik, teng maosh, ota-onalik va pensiyalar bilan bog'liq qonunchilikka oid masalalar bo'yicha. Shuni ham ta’kidlash joizki, yaqinda qabul qilingan qonunlar 2024 yilda mamlakatning WBL indikatorlari yoʻnalishidagi chora-tadbirlari, ayniqsa, yangi Mehnat kodeksida joriy etilgan GAZga qarshi kurash va ish joyini himoya choralarini koʻrish boʻyicha kelgusi koʻrsatkichlarini yaxshilashi mumkin (IV- va V-bolimlarga qarang). Bu kabi qiyinchiliklarga qaramay, Oʻzbekiston bir qancha muhim jihatlarda, birinchi navbatda, sogʻliqni saqlash va ta’limning asosiy xizmatlaridan teng foydalanish boʻyicha nisbatan ijobiy natijalarni namoyish qilib kelmoqda, va bu mamlakatning global Gender tengsizlik indeksidagi yuqori koʻrsatkichlarida aks etishi bilan oʻz tasdigʻini topgan. Umuman olganda, ushbu taqqoslashlar Oʻzbekistonda erkaklar va ayollar uchun inson kapitaliga sarmoya kiritish barqaror an’analari mavjud boʻlsa-da, yanada keng inklyuziv jamiyatni tashkil toptirish kabi dolzarb vazifa hali-hanuz yechilmaganini namoyon etmoqda. Lekin agar ushbu harakatlar muvaffaqiyatli bo'lsa, bu gender tengligi va iqtisodiy o'sishning doirasini yanada ta'minlaydi (1-Rasm). 5 1-Rasm: Gender tenglik indeksi va boshiga to'g'ri keladigan YAIM, Oʻzbekiston 1-Jadval: Gender tengligi ko'rsatkichlarining taqqoslanishi Yevropa va Oʻzbekistonning Jahon Koʻrsatkich Markaziy ko’rsatkichlari ko'rsatkichlari Osiyo Gender taraqqiyoti indeksi (BMTTD 2022) 0.94 0.96 0.96 Gender tengsizlik indeksi (BMTTD 2022) 0.23 0.26 0.47 Ayollar, biznes va qonun (Jahon Banki 2023) 70.6 84.1 76.5 Izohlar: Gender taraqqiyoti indeksida yuqori baho gender muvozanatning yuqoriligidan dalolat beradi. Gender tengsizlik indeksidagi yuqori baho esa tenglik koʻrsatkichining past ekanligini bildiradi. “Ayollar, biznes va qonunlar” koʻrsatkichi boʻyicha baholashda yuqori baho ayollar uchun kengroq qoʻllab-quvvatlovchi huquqiy muhit mavjudligini anglatadi. 3. Xotin-qizlar va erkaklar oʻrtasidagi iqtisodiy tengsizlikka qarshi kurash ayniqsa mehnat bozorida o’tkir mavzudir. Ayrim sohalarda gender tengligiga erishilganiga qaramay, zararli gender me’yorlari erkaklar va ayollar oʻrtasida nihoyatda noteng iqtisodiy imkoniyatlarni keltirib chiqaradi. Bandlik va maoshlardagi tafovutlar tufayli 2017-yilda ayol boshiga toʻgʻri keladigan yalpi ichki mahsulot (YAIM) erkak boshiga keladigan koʻrsatkichdan 45 foizdan ortiqroq past boʻldi1. Mazkur tendensiya so'nggi yillarda yomonlashib bormoqda. Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) ma'lumotlariga ko'ra, ayollar mehnat bozorida ishtiroki 2010 yilda 50 foizdan 2021 yilda 45 foizgacha tushgan. 15 yoshdan 25 yoshgacha boʻlgan ish bilan band boʻlmagan, taʼlim yoki kasbiy tayyorgarlik (NEET) sohalariga jalb etilmagan yigitlarning ulushi 8,8 foizni tashkil etdi. Ayni yoshdagi xotin-qizlar orasidagi mazkur koʻrsatkich esa 42 foizga tenglashdi. Hukumatning gender statistikasi portaliga ko'ra, tadbirkorlik faoliyati ham shunga oʻxshash nomutanosibliklarni namoyon etmoqda, erkaklarning biznes yoki fermer xoʻjaligi uchun kredit olish ulushi doimiy ravishda ayollarnikidan ikki baravar yuqori. Mehnat kuchi ulushida ayollarning past ishtiroki, ularning ish haqi pastligi hamda kasbiy segregatsiya kabi omillar kombinatsiyasi mehnat haqi toʻlanishida gender oʻrtasida sezilarli darajada katta tafovutga olib keldi. 2022-yildagi davlat statistik ma’lumotlariga 1 Ayollar – 5,064 AQSh dollari; erkaklar – 9,230 AQSh dollari. 6 koʻra, ayollar erkaklarga qaraganda oʻrtacha 34 foizga kamroq pul topadi, bu global oʻrtacha 20 foizlik farq koʻrsatkichidan ancha yuqoridir. 4. Xotin-qizlar uchun cheklangan iqtisodiy imkoniyatlar ularga nisbatan kamsituvchi munosabat hamda uydagi rollari yuzasidan mavjud boʻlgan stereotiplar bilan bogʻliqdir. Jahon banki soʻrovnomalarida qatnashganlarning qariyib 30 foizi oilada tinchlikni saqlash uchun xotinlar erlariga qaraganda kamroq maosh olishlari kerak, 75 foizga yaqini esa uy yumushlariga e’tibor qaratish uchun ayollar erkaklarga nisbatan kamroq ishlashi kerak, deb hisoblaydi. Bu munosabatlar ayollarga ikki baravar yuk qo'yadi, chunki ular odatda pul topish ishlari bilan bir qatorda uyda bolalar, keksalar va qo'llab-quvvatlashga muhtoj boshqa uy a'zolari uchun deyarli barcha parvarishlash majburiyatlarini o'z zimmalariga oladilar. Erkaklar uy ishlariga kuniga oʻrtacha atigi 2,15 soat ajratishadi, ayollarda esa bu koʻrsatkich 5,27 soatni tashkil etadi. 2022-yilda ishlamaydigan, mehnatga layoqatli yoshdagi xotin-qizlarning qariyib 75 foizi uy ishlari va parvarish qilish majburiyatlari tufayli ishlamasligini aytishgan va ayollar ushbu sabablar tufayli ishlamaslik ehtimoli erkaklarga qaraganda 30 marta ko'proq edi (2-Rasm). Mas'uliyatni nomutanosib ravishda taqsimlashning kuchli tendentsiyasi, ayniqsa, yosh ayollar va yosh bolalari va/yoki keksa oila a'zolari bo'lganlar orasida martaba o'sishi va daromad potentsialini cheklaydi. 2-Rasm: Bandlik ko’rsatkichlari va ishlamaslik sabablari Yosh va gender asosidagi bandlik Pensiyaga chiqmaganlar orasida ishlamaslik sabablari 100% 90% 80% Prefer to not work 1% 38% 70% 37% 56% Cannot find 1% 60% 37% 50% 2% 61% Other 6% 40% 1% 30% Awaiting job/Business 8% 27% 20% 5% 30% Sickness/Disability 18% 10% 0% 16% Study 56% Home/Care work 75% 8% 0% 20% 40% 60% 80% Men Women Gap Female Male Manba: Jahon banki xodimlari uy xo‘jaliklari byudjeti tadqiqotidan foydalangan holda hisob -kitob qiladi, 2022. Izoh: Oʻzbekistonda erkaklar uchun nafaqaga chiqish yoshi 60 yosh, ayollar uchun 55 yoshni tashkil etadi. Diagrammada ko'rsatilganidek, pensiya yoshidagi farq 55 yoshdan oshganlar erkaklar va ayollar oʻrtasida bandlik darajasidagi katta tafovutga sabab boʻldi.2 5. Ortib borayotgan dalillar toʻplami shuni koʻrsatadiki, ochiq-oydin kamsitish va xotin-qizlar mehnatining past qiymatga ega ekanligi haqidagi tasavvurlar ham ularning umumiy ishchi kuchi ulushidagi ishtirokini cheklashda muhim rol oʻynaydi. Ayollar ishlashni tanlaganlarida, ular oʻzlari uchun mos deb hisoblangan ishlarda nomutanosib ravishda kamsitishlarga duch keladilar va ularning ishi uchun yetarli deb hisoblangan ish haqi, malakasidan qat’iy nazar, erkaklarnikiga qaraganda muntazam ravishda 2 Mehnat kodeksining 161-moddasiga binoan (2023-yil 30-apreldan boshlab amal qiladi), xodimning pensiya yoshiga yetishi munosabati bilan ish beruvchi tomonidan mehnat shartnomasini bekor qilish noqonuniy hisoblanadi. Mehnat kodeksi, shuningdek, nafaqaxo'rlarga to'liq kunlik ishlashni davom ettirishga va oylik ish haqi va pensiyani to'liq olishga imkon beradi. 7 past boʻladi (Muradova va Seitz, 2022). Jahon banki tadqiqoti natijalari Oʻzbekistonda ish haqini belgilashda xotin-qizlarga nisbatan oshkora va tizimli noxolisona munosabatni yaqqol namoyon etdi. Tadqiqot tajribasi (Saytz, 2023) tasodifiy tanlangan lavhalardan foydalanib olib borilgan bo'lib, bu lavhalarda yaxshi tanilgan kasb egasi (masalan, doktor yoki o'qituvchi) ish jarayonida tasvirlangan va har bir hikoyaning oxirida ishchi oladigan maosh miqdori ko'rsatilgan. Hikoyalar gipotetik va standartlashtirilgan bo'lib, barcha ishchilar bir xil tarzda tasvirlangan, faqat bir muhim farq bilan: hikoyalarning yarmida ishchi ayol ismi bilan, qolgan yarmida esa erkak ismi bilan ko'rsatilgan. Soʻrovnoma ishtirokchilaridan ularga ta’riflangan shaxs kam maosh olgan-yoʻqligi, maoshi adolatlimi-yoʻqmi yoki unga maosh ortiqcha toʻlanganmi degan savollar ustida mulohaza yuritish soʻralgan. Ikki oy davomida Markaziy Osiyo boʻylab daromadlarning adolatliligiga doir 70 mingdan ziyod baholashlar toʻplandi. Barcha boshqa jihatlari bir xil bo'lsa ham, so'rovnomaga javob beruvchilar hikoyadagi qahramon ayol bo'lganida ish haqi juda yuqori deb aytish ehtimoli 13% ga, qahramon erkak bo'lganda esa ish haqi juda past deb aytish ehtimoli 34% ga ko'proq edi. 6. 2017-yildan beri amalga oshirilgan taʼlim islohotlari natijasida maktabgacha va oliy taʼlim olish imkoniyatlarini sezilarli darajada yaxshilashga erishildi, shu bilan birga kuchliroq mehnat bozorini shakllanishiga hissa qoʻshildi. 2017 yildan boshlab maktabgacha ta'lim (MTT) dasturlarining tez kengayishi tufayli, O'zbekistonda 3-6 yoshdagi bolalar o'rtasida ro'yxatdan o'tish darajasi Markaziy Osiyodagi barcha taqqoslagichlardan oldinga o'tib, 2015 yilda taxminan 20 foizdan 2021 yilda 62 foizgacha ko'tarildi, bu yutuqlar o'g'il va qiz bolalar o'rtasida teng taqsimlandi (3-Rasm). O'zbekiston fuqarolarini tinglash tadqiqoti ma'lumotlariga asoslangan Jahon bankining baholashiga ko'ra, har bir yangi davlat bolalar bog'chasi mehnat bozoriga taxminan 23 ayolni, har bir xususiy bolalar bog'chasi esa taxminan 5 ayolni jalb etadi. O'zbekistonda bolalar bog'chalarini kengaytirish natijasida, ayniqsa ish bilan ta'minlash imkoniyatlari eng kuchli bo'lgan shahar hududlarida, 2023-yilda kamida 72,000 ayol mehnat bozoriga jalb qilingan bo'lishi mumkin. Dastur juda ilg'or bo'lib, asosan past daromadli oilalarning bandligini oshirishga qaratilgan. 2017-yilgi islohotlardan oldin, O'zbekiston ham ECA (Yevropa va Markaziy Osiyo) mintaqasida, hatto dunyodagi o'rta daromadli mamlakatlar orasida ham eng past oliy ta'lim qamrovi darajasiga ega edi. Biroq 2017-yildan beri oliy taʼlimning jadal kengayishi keskin oʻzgarishlarga olib keldi. 2021-2022-oʻquv yilida 2016-2017-oʻquv yiliga nisbatan oʻquvchilar orasida ayollar soni toʻrt baravarga, erkaklar soni esa uch baravarga ortdi (3-Rasm). 3-Rasm: Oliy va maktabgacha ta'limda ro'yxatdan o'tish Oliy ta'limga qabul qilishda yalpi Maktabgacha ta'lim muassasasiga qabul ko'rsatkich qilingan bolalar, ming 35.0 800 29.0 684 30.0 700 27.4 600 25.0 637 500 20.0 400 15.0 300 10.0 200 5.0 100 0 0.0 2012 2017 2009 2010 2011 2013 2014 2015 2016 2018 2019 2020 2021 16/17 17/18 18/19 19/20 20/21 21/22 Men Women Girls Boys 8 Manba: Jahon banki xodimlari O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligining 2022 yilgi maʼlumotlaridan foydalangan holda hisob-kitob qiladi. 7. Ayollar va erkaklar hali ham oʻzlarining insoniy rivojlanish salohiyatini toʻliqligicha tatbiq eta olmayapti, biroq bu turli yoʻnalishlarda aks etmoqda. Oʻsmirlar orasida tugʻilishning yillik koeffitsiyenti 15-19 yoshdagi 1000 nafar qizga 23,63 nafarni tashkil etgan holda, Oʻzbekiston 2010-yilda Yevropa va Markaziy Osiyo (YeMO) boʻyicha oʻrtacha 15,8 koʻrsatkichdan ancha balandroq edi. Oʻsmirlarning tugʻilish koeffitsiyenti shundan beri zaiflashib, 2021-yilda 15-19 yoshdagi har 1000 nafar qizga tugʻilishlar soni 34 nafargacha oshdi. Bunday erta homiladorlik holatlari odatda xotin-qizlarning kelgusida mehnat bozoridagi ishtirokining pasayishiga olib keladi.4 Sog'liqni saqlash va ta'limning boshqa o'lchovlari ham gender bilan bog'liq kuchli farqlarga ega. Erkaklar va ayollar oʻrtasidagi oʻrtacha umr koʻrishdagi katta farqlar chekish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish va notoʻgʻri oziqlanishi bilan bogʻliq boʻlib, erkaklar ayollarga qaraganda 5 dan 7 yilgacha kamroq yashashida aks etadi. Yaqin vaqtgacha ayollar oʻrtasida oliy oʻquv yurtlariga kirish ko’rsatkichi erkaklarnikiga qaraganda ancha past edi va soʻnggi yillarda inklyuzivlik yaxshilanganiga qaramay, 2022-yilda xotin-qizlar STEM bitiruvchilari ulushida bor-yoʻgʻi 36,1 foizni tashkil etdi. 8. Nisbatan kam sonli ayollar rasmiy hokimiyat lavozimlariga erishgan boʻlsalar-da, soʻnggi davrda ularning umumiy kesimda ishtirok darajasi ancha yaxshilandi. 2019-yilgi saylovlardan soʻng parlament quyi palatasidagi deputatlik oʻrinlarini egallagan ayollar soni ikki baravarga oshib, 48 nafarga yetdi. Ayollar quyi palatadagi o'rindiqlarning 32 foizini egalladi (bu ko'rsatkich 2021 yilgacha saqlanib qoldi) va bu O'zbekistonni parlamentdagi ayollar ulushiga ko'ra dunyodagi 190 parlament orasida 37-o'ringa ko'tardi (EXHT, 2020). Senatdagi oʻrinlarni egallagan ayollar ulushi 2018-yildagi 20 foizdan 2022-yilda 25 foizga, hukumatda vazirlikka teng bo’lgan lavozimlardagi ayollar ulushi 2018-yildagi 2,9 foizdan 2022-yilda 5,7 foizga koʻtarildi. Mahalliy hamjamiyatlar (mahalla) rahbarlari oʻrtasida ayollar ulushi 2018-yildagi 10 foizdan 2022-yilda 13 foizgacha oshdi. Biroq, xususiy sektordagi taraqqiyot bunday izchil bo'lmagan. Korxonalarda mulkchilik kesimida ishtirok etgan ayollarning ulushi 2008-yildagi 40 foizdan 2019-yilda atigi 26 foizgacha qisqardi va har oʻninchi korxonaning oliy boshqaruvida kamida bitta ayol oʻrin egallagan. 2018-yildan 2021-yilgacha tadbirkorlik lavozimlarida ayollarning ulushi biroz oshgan (27 foizdan 28 foizgacha), lekin hududiy tafovutlar bilan: yuqori natijaga erishgan hududlarda (masalan, Andijon viloyati va Qoraqalpog'iston) 5 nafar rahbardan 2 nafar ayol kishi, bu esa eng kam teng huquqli hududlarning (masalan, Surxondaryo va Navoiy viloyatlari) natijasidan ikki baravar ko'p (4-Rasm). Ichki ishlar organlarida (oilaviy zoʻravonlik va boshqa huquqbuzarliklar boʻyicha ishlarni koʻrish bilan shugʻullanuvchi muassasalar) ayollar ulushi 2018-yildagi 8,7 foizdan 2022-yildagi 10,2 foizgacha, ayol sudyalarning ulushi esa 12 foizdan 13 foizgacha ortdi. Bunda har toʻrt nafar sudyadan biri ayol boʻlgan, gender tenglikda yuqoriroq natijalarga erishgan viloyatlarni (masalan, Qoraqalpogʻiston, Namangan viloyati) va har 50 nafar sudyadan 1 nafari ayol kabi koʻrsatkichlari ancha past boʻlgan viloyatlar (masalan, Buxoro viloyati, Jizzax viloyati) bilan solishtirganda sezilarli farq namoyon boʻladi. 4-Rasm: Boshqaruv lavozimlari va sudyalar o'rinlaridagi ayollar ulushi 3 https://gender.stat.uz/uz/qo-shimcha-ko-rsatkichlar/huquq 4 UNICEFning (2022) hisobotida mavjud bo‘lgan o‘spirin yoshdagi onalik ta’sirining global va milliy sarhisoblar . 9 Biznesni boshqarishda ayollarning ulushi Ayol sudyalar ulushi Andijan 39 Karakalpakstan 24 Karakalpakstan 33 Namangan 25 Tashkent 28 Tashkent city 21 Namangan 31 Tashkent 17 Fergana 30 Uzbekistan 13 Tashkent city 26 Kashkadarya 7 Khorezm 32 Samarkand 11 Samarkand 31 Andijan 12 Uzbekistan 28 Syrdarya 9 Bukhara 29 Navoi 14 Syrdarya 24 Khorezm 8 Kashkadarya 25 Fergana 8 Jizzakh 19 Surkhandarya 6 Navoi 19 Bukhara 7 Surkhandarya 20 Jizzakh 2 0 20 40 60 80 100 0 20 40 60 80 100 2021 2020 2019 2018 2017 2021 2020 2019 2018 Manba: O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi, 2021. 9. Oʻzbekistonda reprezentativ soʻrovnomalar ma’lumotlari yoʻqligi va hisobotlarning notoʻliq taqdim etilishi sababli Genderga asoslangan zoʻravonlik (GAZ) hodisalari yuzasidan aniq ma’lumot mavjud emas, biroq bu nihoyatda keng tarqalgan voqelik deb qayd etiladi5. Oʻzbekistonda gender asosidagi zoʻravonlikni xalqaro miqyosda taqqoslanadigan standartlardan foydalangan holda oʻlchaydigan tizimli tadqiqot mavjud emas. Ma’muriy ma’lumotlar va muqobil manbalar shuni koʻrsatadiki, jamiyatda zoʻravonlik keng tarqalgan va u haqda ma’lumot deyarli berilmaydi. Zoʻravonlik holatlari boʻyicha 2021- yilda 30 mingta himoya orderi berilgan boʻlsa, 2022-yilda bu koʻrsatkich qariyib 38 mingtaga yetgan (bu, ehtimol, hisobot standartlarining yaxshilanishi bilan bog'liq). Himoya orderlarining qariyib 87 foizi bir oila a’zolari tomonidan boshqa oila a’zolariga nisbatan soʻralgan, bunda turmush oʻrtoqlariga nisbatan erlar huquqbuzar deb topilib, bu holatlarning umumiy hajmining toʻrtdan uch qismini tashkil etgan. Zo'ravonlik holatlari haqida xabar berish uchun anonim kanallar mavjud bo'lsa-da, aksariyat holatlar haqida xabar berilmagan deb ishoniladi. Biroq, so'nggi me'yoriy hujjatlar O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 4 yanvardagi 3-sonli qaroriga binoan tuzatish dasturini yaratdi. Dastur zo'ravonlik va majburlash harakatlarini sodir etgan yoki sodir etishga moyil bo'lgan shaxslarning zo‘ravonlik xulq- atvorini o'zgartirish bo'yicha tuzatish ishlarini amalga oshirishga qaratilgan. 10. Oʻzbekiston siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islohotlarning transformativ dasturini yuritib, jumladan, gender tengsizligiga alohida e’tibor qaratib kelmoqda. 2016-yilda Shavkat Mirziyoyev Prezident lavozimiga tayinlanganidan soʻng Oʻzbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va umumiy siyosatni ishlab chiqishda fuqarolar farovonligi birlamchi vazifadek belgilanishiga qaratilgan transformativ oʻzgarishlar boshlab yuborildi. Hukumatning 2017-2021-yillarga moʻljallangan taraqqiyot strategiyasida sarhisob qilingan dasturda imkoniyatlardan kengroq va teng ravishda foydalanishni ta’minlash muhimligi hamda ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlari orasida oʻtkazilayotgan islohotlarning salbiy natijalarini bartaraf etish zarurligi ta’kidlangan. Dastur, ayniqsa, kambag’allikni tez sur’atlarda qisqartirish, inson kapitaliga sarmoya kiritish, ijtimoiy xavfsizlik tarmogʻini kengaytirish va ish oʻrinlarini yaratishni jadallashtirish boʻyicha majburiyatlarni olgan holda inklyuziyani yanada kengaytirishga qaratilgan edi. 2022-yilda e’lon qilingan Yangi Oʻzbekiston taraqqiyot strategiyasida undan oldingi dasturning ustuvor yoʻnalishlariga asoslanib, adolat, qadr-qimmat va inklyuzivlik kabi strategik mavzularga koʻproq urgʻu berilgan (1- 5 CEDAW (2015). 10 Iqtibosga qarang). 2022-yilda qabul qilingan qonun me’yorlari va davlat dasturlari ayollar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlarni kafolatlaydi. Ayollarning davlat boshqaruvidagi ishtirokini kengaytirishga qaratilgan faol dasturlar va kam ta'minlangan ayollarni oliy ma'lumot olishda qo'llab- quvvatlash uchun davlat tomonidan moliyalashtirish ko'proq tenglikni targ'ib qilish bo'yicha ko'plab yangi tashabbuslardan biridir.6 1-Iqtibos: Gender tafovutlarini tugatish yuzasidan 2022-2026-yillar uchun Yangi Oʻzbekiston taraqqiyot strategiyasidan parcha 69-maqsad: Jamiyatda xotin-qizlarga tazyiq va zo‘ravonlikka nisbatan murosasizlik muhitini yaratish, xotin-qizlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash. Gender tenglikni ta’minlash siyosatini davom ettirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, ularni qo‘llab-quvvatlashga doir islohotlarni amalga oshirish. Xotin-qizlarning ta’lim va kasbiy ko‘nikmalar olishlari, munosib ish topishlariga har tomonlama ko‘maklashish, tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash, iqtidorli yosh xotin- qizlarni aniqlash va ularning qobiliyatlarini to‘g‘ri yo‘naltirish. Hududlarda, ayniqsa, qishloqlarda xotin- qizlarga ko‘rsatiladigan tibbiy-ijtimoiy xizmatlar sifatini, ular o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini ta’minlash borasidagi ishlar samaradorligini oshirish. Turar joyga muhtoj xotin-qizlarni uy-joy bilan ta’minlash, turmush va mehnat sharoitlarini yaxshilash, daromadlarini ko‘paytirish borasida tizimli chora-tadbirlarni belgilash. Og‘ir ijtimoiy ahvolga tushib qolgan xotin-qizlarga ijtimoiy-huquqiy, psixologik yordam ko‘rsatish, ularni manzilli qo‘llab-quvvatlash. “Ayollar daftari” bilan manzilli ishlash, mutasaddi tashkilotlar tomonidan xotin-qizlarning muammolari o‘z vaqtida bartaraf etilishi ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish. 11. 2021-yilda Oʻzbekistonda 2030-yilgacha gender tengligiga erishishga qaratilgan yangi strategiya qabul qilindi. Strategiya 2021-2022-yillarga moʻljallangan harakatlar rejasini, shuningdek, saylov huquqlari, davlat xizmati, ta’lim, fan va sport kabi turli sohalarda gender tengligiga erishishning asosiy tamoyillarini oʻz ichiga oladi. Shu bilan birga, strategiya ijtimoiy-iqtisodiy sohada xotin-qizlar va erkaklar uchun ish oʻrinlarini yaratish, tadbirkorlik faoliyatini yuritish, kredit olish kabilarda teng huquq va imkoniyatlarni ta’minlash hamda tazyiq va zoʻravonlikni oldini olishga qaratilgan. Qolaversa, ushbu strategiya oilaviy munosabatlar, bola parvarishi, huquqiy hujjatlar va gender statistikasidagi gender bilan bogʻliq muammolarni yechishni nazarda tutadi. Strategiyaning samarali amalga oshirilishini ta’minlash uchun tegishli manfaatdor tomonlar va fuqarolik jamiyati tashkilotlaridan iborat Gender komissiyasi mazkur strategiya monitoringini olib boradi. 6 2021-2022 yillarda O'zbekistonda ayollarning huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan 40 dan ortiq islohot va dasturlar qabul qilindi. Masalan, qonunda (2022 yil dekabr-809-son) "gender auditi" qoidasi joriy etilgan. Ayollar va bolalarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan 2023-yil 11 apreldagi qonun bilan 5 ta kodeks va 10 ta qonunga ( O’RQ -829, 31.10.2023) o'zgartirish va qo'shimchalar kiritildi. Ushbu qonun bilan tegishli huquqiy hujjatlarga "oilaviy (maishiy) zo'ravonlik", “ta’qib etish”, "shahvoniy shilqimlik" kabi tushunchalar kiritildi va ushbu qoidabuzarliklar uchun ma'muriy va jinoiy javobgarlik belgilandi. Bundan tashqari, oliy o'quv yurtlari, kasb-hunar-texnika bilim yurtlari va kollejlarda tahsil olayotgan ayollarning ta'lim shartnomalarini to'lash uchun foizsiz ta'lim kreditlari joriy etildi. Magistraturada tahsil olayotgan barcha ayollarga shartnoma asosida o'qish to'lovlarini davlat tomonidan qoplash tartibi belgilandi; shuningdek, ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalar, yetimlar yoki ota-ona qaramog'idan mahrum bo 'lgan o' quvchilarning o 'quv kontraktlarini davlat budjetining qo' shimcha manbalari hisobidan beg'araz moliyalashtirish joriy etildi (2022-yil 7-martdagi PF-87-son Farmon, 3-band). Bundan tashqari, ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi Kodeksga kiritilgan o'zgartirishlar jinsiy kamsitishni, shu jumladan ayollar va erkaklarning teng huquqlarini ochiq rad etganlik uchun jinoiy javobgarlikni belgilaydi ( O’RQ-874, 31.10.2023). 11 12. Mazkur Mamlakat boʻylab gender tengiligi tahlili Oʻzbekistondagi islohotlarning keyingi bosqichi boʻyicha tavsiyalar bilan yakunlanadi. Oʻz salohiyatini toʻliq amalga oshirish uchun Oʻzbekiston jamiyati xotin-qizlarning iqtisodiy ishtirok etishiga toʻsqinlik qiluvchi zararli ijtimoiy me’yorlar, oliy ta’lim olish borasidagi qiyinchilik va yetishmovchiliklar (ayniqsa, yuqori daromadli STEM yoʻnalishlarida), sogʻliqni saqlash sohasidagi cheklovlar va oilani rejalashtirish imkoniyatlarining yomonlashuvi, GAZdan toʻliq himoyalanmaganlik va ayollarning hokimiyat lavozimlarida nomutanosib namoyon etilganligi kabi bir qator dolzarb muammolarni yechish lozim. Shu bilan birga, Oʻzbekiston mavjud sharoitlarni yaxshilash borasida sezilarli natijalarga erishib, ularning aksariyati kelgusi yillarda gender tengligini oshirish yoʻlida ijobiy hissa qoʻshadi. Inson kapitalini toʻplashning ikkita asosiy manbasi – maktabgacha ta’lim va oliy ta’lim – qamrovining o’sishni saqlab qolgan holda, bu yanada inklyuziv va gullab-yashnagan Oʻzbekiston shakllanishi yoʻlida ijobiy omil boʻlib xizmat qiladi. I — Kirish 13. Oʻzbekiston siyosatchilari gender tengligiga keng koʻlamda erishishni maqsad qilib, davlat konstitutsiyasida “ayollar va erkaklar teng huquqlarga egadirlar” degan tenglik tamoyilni mustahkamlab qoʻyganlar. Respublikaning 2022 yilgi yangi Konstitutsiyasida gender tengligiga sodiqlik yanada kuchaytirildi va davlat tomonidan ayollar va erkaklarga jamoat va davlat ishlarini boshqarishda, shuningdek, jamiyat va davlatning boshqa sohalarida teng huquq va imkoniyatlarni taqdim etishi aniqlandi (58-modda). 2018-yilda Oʻzbekiston boʻyicha soʻnggi Mamlakat boʻylab gender tenglik tahlili e’lon qilinganidan beri mamlakat bir qator asosiy gender tafovutlarini bartaraf etishda jadal muvaffaqiyatlarga erishdi.7 Bir qator sohalarda taraqqiyotni ragʻbatlantiradigan eng foydali yutuqlardan biri bu ma’lumotlarning erkin foydalanilish uchun ochiqligi va dalillar mavjudligidir. Genderga bogʻliq rivojlanish masalalari boʻyicha ajratilgan statistik maʼlumotlar toʻliq boʻlmasa-da, muhim sohalarda, jumladan, mehnat bozorida, inson kapitali, fikr bildirish va ishtirok erkinligi kabilarda tobora keng aks ettirilgan va ko'plab statistik ko'rsatkichlar ilg'or statistika agentliklari tomonidan taqdim etilgan qamrovga mos keladi. Ushbu ma’lumotlar ham jamoatchilik ishtiroki uchun, ham mamlakatning ulkan islohotlar yoʻlidagi faoliyatini kuzatishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu ma'lumot jamoatchilikning ishtiroki uchun ham, mamlakatning ulkan islohotlar dasturini amalga oshirishdagi taraqqiyotini kuzatish uchun vosita sifatida ham juda muhimdir. Axborot almashish va jamoatchilik bilan maslahatlashishga ochiqlik ortib borayotgani, shuningdek, ustuvor masalalar va siyosatni ishlab chiqishda ishtirok etayotgan hamkorlarning xilma - xilligi nuqtai nazaridan siyosiy manzarani o'zgartirdi. Biroq chinakam tenglikka erishish yoʻlidagi ishlar tugallanmagan va Oʻzbekiston oʻz maqsadiga erishish yoʻlida turli qiyinchilik va muammolarga duch kelmoqda. Oʻzbekistonning oʻzgarayotgan siyosat manzarasi 14. 2017-yildan buyon amalga oshirilgan jadal siyosat va qonunchilik islohotlari Oʻzbekistonda gender tengligi nuqtai nazaridan manzarani oʻzgartirdi. 1995-yilda Oʻzbekiston Xotin-qizlarga nisbatan diskriminatsiyaning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konvensiyaga qoʻshildi, soʻngra mamlakatda xotin-qizlar va bolalarni zoʻravonlikdan himoya qiluvchi bir qancha milliy qonunlar qabul qilindi. Ammo 2000-yillar gender tengsizligini bartaraf etishga qaratilgan qonunchilik va islohotlardagi sustlik bilan ajralib turdi. Yangi prezident rahbarligi ostida 2017-yildan boshlab tenglikni oshirishga qaratilgan siyosat ustuvor masalaga aylandi, va shundan soʻng mazkur yoʻnalishdagi faoliyat jadal sur’atlar 7 Osiyo Taraqqiyot Banki tomonidan olib borilgan, quyidagi havola orqali ko’ring: http://dx.doi.org/10.22617/TCS199904 12 bilan oʻsdi. Jumladan, 2019-yilda “Gender tengligi toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilingan boʻlib, unda ayollar va erkaklar uchun teng imkoniyatlar kafolatlari, kamsitilmaslik qoidalari, davlat xizmatlaridan teng foydalanish, davlat ishlarida teng ishtirok etishni ragʻbatlantirish, ayollarning iqtisodiy imkoniyatlaridan erkin foydalanishlarini yaxshilash nazarda tutilgan. 2019-yildagi qonun, shuningdek, ayollarning nikohdagi mulkiy huquqlarini himoya qilinishini yaxshiladi. Shuningdek, 2019-yilda ayollarni zoʻravonlikdan himoya qilish toʻgʻrisidagi qonun GAZ yuzasidan politsiyaga shikoyat qilish uchun huquqiy asos yaratdi va jabrlanuvchilarning tizimli himoya qilinishiga eshiklarni ochib berdi. 2022-yilda Oʻzbekiston Mehnat kodeksiga kiritilgan oʻzgartishlar bilan teng mehnat evaziga teng ish haqi kafolatlari qoʻshildi, himoyalangan kasblarda ishlaydigan ayollarga nisbatan cheklovlar olib tashlandi, ishga qabul qilish va ishdan boʻshatishda jinsiga qarab kamsitish taqiqlandi, ayollar va erkaklar uchun umumiy hamda ota- onalik ta’tillari koʻlami kengaytirildi. Yangi mehnat kodeksi 2023-yilda kuchga kirdi. Bundan so'ng zoʻravonlikdan jabr ko’rganlarni himoya qilishni kuchaytiradigan va zo'ravonlikka moyil bo'lgan jinoyatchilar uchun jinoiy jazolarni joriy etadigan muhim gender zo'ravonlik to'g'risidagi qonun qabul qilindi. Shahvoniy shilqimlik uchun ma'muriy javobgarlik belgilangan (ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi Kodeksning 41-moddasi). Imkoniyatlar va qiyinchiliklar 15. Soʻnggi ishlab chiqilgan siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. O'zbekiston gender tengligini ta'minlash uchun muhim siyosiy islohotlarni amalga oshirgan bo'lsa-da, ularni samarali amalga oshirish qiyin vazifa bo'lib qolmoqda. Gender tafovutlari mehnat bozoridan tortib, ijtimoiy me’yorlar va gender zo'ravonligigacha bo'lgan ko'plab sohalarda saqlanib qolmoqda. Bu masalalarni hal etish huquqiy islohotlarni, institutsional mustahkamlashni, ma’rifiy va maqsadli tadbirlarni qamrab oluvchi murakkab va muvofiqlashtirilgan yondashuvni talab qiladi. Yangi tashabbuslarni amalga oshirishga mas’ul boʻlgan vazirliklar, idoralar va hukumatning boshqa boʻlimlari bilan salohiyatni oshirish yoʻlidagi hamkorlik ularning muvaffaqiyatga erishishiga muhim omil boʻlib xizmat qiladi. 16. Oʻzbekiston sogʻliqni saqlash va ta’lim xizmatlaridan foydalanishda gender tengligini yaxshilashda sezilarli yutuqlarga erishdi. Ta’lim olishda gender tengligini ta’minlashga qaratilgan sa’y-harakatlar, ayniqsa, oliy ta’lim oliygohlariga kirish hamda maktabgacha ta’lim imkoniyatlaridan foydalanishdagi kamchiliklarni muvaffaqiyatli bartaraf etdi. Ushbu yutuq mamlakatda inson resurslarining mustahkam poydevoriga asoslanadi. Shu bilan birga, mazkur yutuqlarni mustahkamlash va mehnat bozorida davom etayotgan gender nomutanosibliklarini bartaraf etish zarur. Ta’lim sohasidagi yutuqlarga qaramay, mehnat bozoridagi gender nomutanosibligi saqlanib qolmoqda. Inson kapitali salohiyatini mehnat bozorida yanada mazmunli taraqqiyotga aylantira olmaslik, alohida olingan shaxslar va mamlakat - insonlarga investitsiyalarni koʻpaytirish bilan bogʻliq va’dalardan toʻliq foydalana olmayotganligini anglatadi. 17. Gender tafovutlari bilan bogʻliq muammolar muayyan viloyatlarda jamlangan. Xotin-qizlar oʻrtasidagi, ayniqsa, mamlakatning turli hududlarida istiqomat qiluvchi ayollar oʻrtasidagi tafovutlar ham samarali siyosatning ishlab chiqilishiga ayniqsa bogʻliq boʻladi. Bir nechta hududlar bir vaqtning oʻzida koʻplab oʻlchovlarga koʻra gender tenglik muammolariga duch kelishmoqda. E’tiborlisi, Samarqand viloyati erta turmush qurish boʻyicha oxirgi oʻrinni egallasa-da, bu yerda bandlik darajasi boʻyicha gender tengsizlik va erta onalik darajasi eng yuqori koʻrsatkichlarga ega. Qashqadaryo viloyatida ham xotin-qizlar oʻrtasida ishsizlik darajasi oʻrtachadan yuqoriligi, erta turmush qurishda yuqori koʻrsatkichlar va saylangan mahalla raisligida ayollar ulushining eng pastligi kabilar duch kelmoqda (keyingi oʻrinda Samarqand viloyati joy 13 olgan)8. Bu va boshqa bir qancha viloyatlar turli oʻlchamlarga koʻra, gender tengligidagi ulkan tafovutlarga ega. Ushbu tadqiqotning umumiy tavsiyalaridan tashqari, mazkur viloyatlarda duch kelinadigan alohida olingan ehtiyojlar va muammolarni hal qiladigan maqsadli yondashuvlarni tatbiq etish oʻz samarasini koʻrsatishi mumkin. 18. Inklyuziv ijtimoiy me’yorlarni ragʻbatlantirish gender muvozanatli jamiyat barpo etish yoʻlida muhim shartlaridan biridir. Ijtimoiy me’yorlar yuzasidan tahlillar shuni koʻrsatadiki, xotin-qizlarning iqtisodiy faoliyati va jamiyat hayotidagi rolini cheklovchi qarashlar, ularga nisbatan zoʻravonlik holatlariga beparvolik munosabati kabilar jamiyatda hali-hanuz keng tarqalgan. Jahon bankining yaqinda oʻtkazgan soʻrovnomasida ishtirok etgan ayollarning yarmidan koʻpi (52 foiz) jamiyatdagi barcha yoki aksariyat insonlar jinsiy sheriklar oʻrtasida yuz beradigan zoʻravonlikni ma’lum sharoitlarda maqbul deb hisoblashi aniqlandi. Ushbu hukmron boʻlib qolgan me’yor gender tengsizligini davom ettiradi va GAZga qarshi samarali kurashishga futur yetkazadi. Jinsiy asosdagi jinoyatlar va oiladagi zoʻravonlik, ular haqida kam hollarda xabar qilinsa-da, keng tarqalganligicha qolmoqda. GAZ monitoringi olib borilishi toʻliq boʻlmagan statistik ma’lumotlar tufayli qiyin bo’lib qolmoqda, shu bilan birga adliya tizimi xizmatlaridan foydalanish uchun toʻsiqlar ham saqlanib qolmoqda. Ushbu zararli ijtimoiy me'yorlarga qarshi kurashish va hurmat, tenglik va zo'ravonliksiz madaniyatni targ'ib qilish juda muhimdir. 19. Mazkur hisobotning tuzilishi quyidagicha. 2-Boʻlim gender me’yorlari va ijtimoiy sohada kutilayotgan natijalarni qamrab olgan. 3-Boʻlim inson kapitalidagi jinsiy tafovutlar haqida muhokama qiladi. 4-Boʻlim iqtisodiy imkoniyatlar nuqtai nazaridan gender tengligiga baho beradi. 5-Boʻlim ayollarning fikr bildirishi va ishtirok etish erkinligi mavzusiga qaratilgan. 6-Boʻlim tavsiyalar bilan yakunlanadi. II — Gender me’yorlari va ijtimoiy kutilmalar 20. Kengroq gender tengligi yoʻlidagi say’-harakatlar zararli gender me’yorlari tufayli koʻpincha toʻxtab qoladi. Madaniy me’yorlar odatda ijtimoiy va iqtisodiy kesimdagi gender nomutanosibligining asosiy sababi boʻlib, ular oʻzaro bogʻliq boʻlsa-da, iqtisodiy taraqqiyotning oʻzi zararli me’yorlarni bartaraf etishi dargumondir (Alesina, Giuliano, and Nunn 2013; Jayachandran 2021). Oʻzbekistonda ijtimoiy soʻrovnomalar shuni koʻrsatadiki, respondentlarning jinsi, yoshi va daromad darajasidan qat’iy nazar, xotin-qizlar va erkaklarning munosib rollari haqidagi an’anaviy qarashlar keng oʻrin topgan. Erkaklar ayollardan koʻra koʻproq hurmatga sazovor boʻlishi, ayollarning iqtisodiy imkoniyatlardan kamroq foydalanishi kerak degan tushuncha va qarashlar keng tarqalgan. Zoʻravonlikni qoʻllab-quvvatlovchi qarashlar ozchilikni tashkil etsa-da, jamoatchilikning sezilarli ulushi alohida olingan shart-sharoitlarda jinsiy sherik tomonidan zoʻravonlik oʻrinli boʻlishi mumkin degan fikrda (5-Rasm). 5-Rasm: Xotin-qizlar roli, huquqlari va ularga nibatan munosabatga boʻlgan qarashlar 8 8-Moddaga muvofiq fuqarolar yig'ini raisi fuqarolar yig'ini tomonidan uch yil muddatga saylanadi. Har bir fuqaro erkak yoki ayol bo'lishidan qat'iy nazar, o'zi tanlagan nomzodga ovoz berish huquqiga ega. Fuqarolarni ma'lum bir nomzod-ayolga ovoz berishga majburlash mumkin emas. 14 Rozi boʻlgan respondentlarning ulushi Er xotinini urishi yoki kaltaklashi oqlanadi, agar u... A boy has more right to a 40.00 university education than a girl 35.00 Men make better politicans 30.00 than women 25.00 When jobs are scarce men 20.00 should have more right to a job 15.00 Women's priorities should be equally valued at village… 10.00 5.00 In this village, women must obey their husbands 0.00 goes out without argues with him neglects children 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 telling him Male Female Female Male Manba: Qishloq infratuzilmasini rivojlantirish loyihasi soʻrovnomasi, 2021 Izoh: Qishloq infratuzilmasini rivojlantirish loyihasi so'rovnomasi 4013 uy xo’jalikni qamrab oladi va hukumat hamkorlari bilan birgalikda o'tkazildi. 21. Ayollar uchun bandlikni oshirish shaxslarning fikr darajasida mashhur bo'lsa ham va mehnat qonunchiligi esa erkaklar va ayollarning teng imkoniyatlarga ega bo'lgan mehnat bozorida ishtirok etish huquqlarini kafolatlasada, ko'pchilik jamoatchilik fikrlari ayollarning bandligiga qarshi ekanligiga ishonishadi. “L2CU” soʻrovnomasi ishtirokchilari "uydan tashqari ishlaydigan ayollarning soni kamroq bolishi lozim" degan fikrga qat’iy e’tiroz bildirgan, bu savolga ularning 80 foizdan koʻprogʻi norozilik bildirgan. Mamlakatdagi eng muhim iqtisodiy muammolar qaysilar deb berilgan savol, erkak va ayollar uchun ish oʻrinlarini yaratish jamoatchilik orasida deyarli bir xil darajada xavotir uygʻotdi. Biroq, ishtirokchilardan fuqarolarning qaysi qismi "ayollar uydan tashqarida ishlamasligi kerak" degan fikrga qo'shilishini taxmin qilib ko’rishlari so'rashganda, ularning deyarli barchasi o'z vatandoshlaridan ko'proq konservativ bo'lishini kutishlari aniqlandi, aslida esa bunday bo’lmadi. Ayniqsa, "ayollar uydan tashqarida kamroq ishlashi kerak"ligini ozchilik (18 foiz) qoʻllagan boʻlsa, mazkur ulush aynan shu darajada past boʻlishini respondentlarning 2 foizdan kamrogʻi kutgan edi. Bu gender me'yorlari o'z-o'zini mustahkamlashi mumkinligini ko'rsatadigan bir qator tadqiqotlar natijalariga mos keladigan vaziyat. Ba'zida odamlar o'zlarini ijtimoiy me'yorni idrok etishlariga muvofiq tutishadi, shu bilan birga, bu esa faqatgina atrofdagilar ushbu me'yorga rioya qilishlarini kutishlariga ishonchi bilan qo'llab-quvvatlanishi mumkin. Quyidagi tadqiqot Saudiya Arabistoni misolida notoʻgʻri qabul qilinuvchi me’yorlar naqadar bardavom boʻlib qolishi mumkinligini namoyish etadi. Aynan shu mualliflarning aksariyati yaqinda ushbu topilmalarni kengaytirib, ularni 60 ta mamlakatda takrorladilar (Bursztyn va boshqalar, 2023). 22. Mahalla rahbarlari, odatda, ular xizmat qilayotgan jamoalarga qaraganda gender rollari haqida odatiy yoki konservativ bo'lgan qarashlarga ega. “O'zbekiston fuqarolarini tinglaymiz” so'rovnomasi doirasida mamlakat bo'ylab suhbatlashilgan mahalla rahbarlarining vakillik namunasiga ko'ra9, har 3 nafar mahalla raisidan 2 nafar kishi kishi ayollar uy ishlarini bajarishga ulgurishlari uchun erkaklarga qaraganda uydan tashqaridagi faoliyat bilan kamroq shugʻullanishlari kerakligini aytadilar, bu umumiy aholi javoblaridan bir oz kamroq koʻrsatkichga ega. Biroq, 60 foizga yaqin xuddi shu raislar, oila totuvligi yoʻlida 9 "O'zbekiston fuqarolarini tinglash" so'rovnomasida har oyda 600 ga yaqin mahalla rahbarlari o'rtasida so'rov o'tkazilib, yiliga 7200 ta mahalla qamrab olindi. 15 xotinlar erlariga qaraganda kamroq maosh olishlari kerak degan fikrni keng ma’qullashgan. Har ikkala savolga javoblar mahalla raisi ayol yoki erkak boʻlishidan qat’iy nazar deyarli bir xil boʻldi. Nisbatan konservativ mahalla raislari va kamroq konservativ saylovchilar oʻrtasidagi tafovut mamlakatning shahar joylarida eng katta boʻlgan. Tadqiqot ma’lumotlari: Notoʻgʻri tushunilgan ijtimoiy me'yorlar – Saudiya Arabistonida ayollarning umumiy ishchi kuchi ulushidagi ishtiroki. Ayollarning umumiy ishchi kuchi ulushidagi ishtiroki (FLFP) nihoyatda past boʻlgan Saudiya Arabistonida, vasiylik odatiga koʻra, odatda, turmush qurgan xotin kishilarning ishga chiqish- chiqmasligi borasidagi qarori boʻyicha yakuniy soʻzni ularning erlari aytadilar. Biz Saudiya Arabistonidagi koʻpchilik uylangan yosh erkaklar FLFPni uydan tashqarida me'yoriy nuqtai nazardan qoʻllab-quvvatlayotganliklari yuzasidan ragʻbatlantiruvchi dalillarni keltiramiz (ham Ar-Riyoddagi eksperimental va hamda milliy ro’yxatlardan). Shu bilan birga, ular boshqa o’zlariga oʻxshagan erkaklar tomonidan FLFPni qoʻllab-quvvatlash darajasini past deb baholaydilar, hatto o’z qoʻshnilari kabi bir xil ijtimoiy muhitdagi erkaklar ham ayni shunday fikrda. Biz uylangan erkaklarning boshqalar fikri to’g’risidagi qarashlarini tasodifiy o’zgartirish orqali, ularning ham oʻz xotinlarini ishga kirishlariga ruxsat berish istagini oshirish mumkinligini koʻrsatamiz (bu erlarning o’z xotinlari uchun mos ish topishga mo’ljallangan maxsus xizmat ilovasiga qimmat to’lovlar kiritish orqali roʻyxatdan oʻtishlari bilan oʻlchanadi). Nihoyat, biz ushbu qaror haqiqiy natijalarga olib kelishi mumkinligini aniqladik: asosiy aralashuvdan toʻrt oy oʻtgach, bizning dastlabki ro’yxatimizdagi FLFPning maqbulligi haqidagi qarashlarini o’zgartirgan erkaklarning xotinlari, yuqori ehtimollik bilan uydan tashqarida ish topish uchun ariza berib, suhbatdan o’tganlar. Umumiy kesimda, dalillarimiz notoʻgʻri tushiniladigan ijtimoiy me'yorlar tufayli ish qidirish yetarli darajada ta'minlanmagan mehnat bozoridagi kelishmovchiliklarning potensial muhim manbasini aks ettiradi. Bursztyn, Leonardo, Alessandra L. Gonsales va David Yanagizava-Drott. Notoʻgʻri tushunilgan ijtimoiy me'yorlar: Saudiya Arabistonida ayollarning umumiy ishchi kuchi ulushidagi ishtiroki. w24736-son. Iqtisodiy tadqiqotlar milliy byurosi, 2018. 23. Jahon bankining tadqiqotlari cheklovchi gender me’yorlari va bu me’yorlarning diskriminatsiyaga aylanishiga ishora qiladi. Jahon bankining “Markaziy Osiyoni tinglaymiz” soʻrovnomalari doirasida har oy mintaqaning toʻrtta davlatidagi minglab uy xoʻjaliklari bilan suhbat oʻtkazib kelinadi. 2022-yilda mintaqa boʻyicha respondentlarning uchdan ikki qismidan koʻprogʻi ayollar uydan tashqari ishlashdan koʻra oila a’zolariga gʻamxoʻrlik qilish va uy mas’uliyatini birinchi oʻringa qoʻyishi, erkaklar esa asosiy boquvchi boʻlishi kerakligini qayd etgan (6-Rasm). Shuningdek, 20-50 foizi oraligʻida javob berganlar turmush qurgan xotin-qizlar oilaviy totuvlik uchun erlaridan kamroq maosh olishlari kerak degan fikrni qoʻllagan. Va respondentlar shahar yoki qishloq joylarida yashashidan qat’iy nazar, bu javoblar nisbatan bir xil edi. 6-Rasm: Ayollarning ish va oilaviy hayotdagi oʻrni haqidagi soʻrovnomaga asoslangan tasavvurlar 16 Oilada tinchlikni saqlash uchun ayollar Uy vazifalariga koʻproq vaqt ajratish uchun erkaklarga nisbatan kamroq maosh olishlari ayollar erkaklarga nisbatan kasbiy ishiga kerak kamroq vaqt sarflashlari kerak Urban Urban UZB UZB Rural Rural National 34% National 77% Urban Urban KGZ KGZ Rural Rural National 42% National 73% Urban Urban KAZ KAZ Rural Rural National 20% National 74% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 50% 55% 60% 65% 70% 75% 80% 85% Manba: Jahon Bankining “Markaziy Osiyoni tinglaymiz” soʻrovnomasi, 2022 Izoh: tahlil Markaziy Osiyoni tinglash (2022) tadqiqotida 72 000 respondentning so'rovlariga asoslangan. 24. Aholining ayrim qatlamlari gender tengligini yuksak qadrlashiga qaramasdan, xotin-qizlarning ta’lim olish, sogʻliqni saqlash, ishga joylashish va qaror qabul qilish vakolatlaridan foydalanishiga t oʻsqinlik qiluvchi zararli ijtimoiy me’yorlar va amaliyotlar keng tarqalganligicha qolmoqda. Misol uchun, garchi bu kamayib borayotgan bo'lsa ham, erkak kishilarning universitetga, ayniqsa eng nufuzli yoʻnalishlarga kirishini qoʻllab-quvvatlashdagi fikrlar saqlanib qolmoqda. Oliy ma'lumotni tugatgan ayollar orasida ish bilan ta'minlanganlar soni erkaklarga qaraganda kamroq, bu ko'pincha ayollardan uy ishlarini kasbiy rivojlanishdan ustun qo'yish kutiladi. Ishga qabul qilish jarayonidagi noxolisona amaliyotlar, jumladan, ayolning oilaviy ahvoli yoxud uning ota-onasining statusiga oid savollar ham ularning mehnat bozorida teng ravishda ishtirok etishiga toʻsqinlik qiladi. Qonunchilik xotin-qizlar uchun teng iqtisodiy imkoniyatlarni kafolatlasa-da, ayol kishida garov ta’minoti yetarli emasligi sababli uning kredit olish imkoniyati yoʻqligi mazkur jarayondan chiqarib tashlanishiga olib kelmoqda. Qonunchilik ayollar uchun teng iqtisodiy imkoniyatlarni kafolatlagan bo'lsa-da, garov ta'minoti yetarli emasligi sababli kredit olish imkoniyati yo'qligi ko'plab ayollar uchun muammo bo'lib qolmoqda. Qolaversa, ayrim vaziyatlarda ayollarning itoatkor va oiladagi zoʻravonlikka toqatli boʻlishini kutish, ayollarning erkin fikr bildirishi va faoliyat yuritishlariga nisbatan genderga asoslangan tengsizlik saqlanib qolayotganidan dalolat beradi. 25. Yaqinda qabul qilingan qonunchilik hukumatning islohotlar dasturida gender tengsizligini bartaraf etishga sodiqligini namoyon etmoqda, biroq bu boradagi yetuk natijalarga erishish uchun faoliyatlarni puxtalik bilan amalga oshirish talab etiladi. O'zbekistonda jinsiy tenglikka erishish uchun, ayniqsa, iqtisodiy imkoniyatlar va ayollarning vakolatlanishi sohalaridagi mavjud jinsiy tengsizlik bo'shliqlarini hal etish muhimdir. Xotin-qizlar oʻrtasida kambag’allikni qisqartirish chora-tadbirlari, shuningdek, maoshdagi tafovutni, diskriminatsiya va tenglikning asosiy muammolarini hal qiluvchi islohotlar gender tengligi yoʻlidagi qadamlardir. Biroq, ularning muvaffaqiyati markaziy hukumat va hududiy hokimiyat organlari tomonidan xotin-qizlar har kuni duch keladigan cheklovlarni bartaraf etish boʻyicha tizimli faoliyat yuritilishiga bogʻliq boʻladi. 17 Tadqiqot ma’lumotlari: Oʻsmirlarning gender tengligiga oid tushunchalarini qayta shakllantirish [eksperiment] 7- va 10-sinf oʻquvchilarini sinfda gender tengligi haqida munozaralarga jalb qildi, bunda ikki yarim yillik oʻquv yilida har uch haftada 45 daqiqalik sessiya oʻtkazildi. Mashgʻulotlar o’quvchilarni faktlar bilan tanishtirib, gender tenglikni qo’llab-quvvatlar va eng muhimi, ularni bu borada shaxsiy fikrlari va jamiyatdagi qarashlari haqida fikr yuritishga undar edi. Muhokamadagi mavzular orasida gender stereotiplari, uydagi gender rollari, qizlarning ta'limi, ayollarning uydan tashqaridagi ish faoliyatlari va ularga nisbatan amalga oshirilayotgan tazyiqlar o’rin topgan. Ba'zi mashgʻulotlar oʻquvchilarga oʻz fikrlarini boshqalarga yetkazishda yordam berish uchun muloqot qilish koʻnikmalarini, misol uchun, ota-onalarini o’zlarining kechroq yoshda turmush qurishlariga ruxsat berishiga koʻndira olishiga o’rgatdi. Dasturning mohiyati gender tengligi yo’lida inson huquqlarining himoyasi masalasini xotin-qizlarni qadrlash yo’lida, jumladan, ularning oila va jamiyat taraqqiyotidagi iqtisodiy hissasi kabi pragmatik sabablar bilan birlashtirdi … Bu kabi choralar qisqa muddatda (dastur tugaganidan uch yarim oy oʻtgach yoki dastlabki bosqichdan uch yil oʻtgach) gender tengligi borasidagi tushunchalarni 0,18 standart ogʻish bilan yanada takomillashtirganini aniqlaymiz. Yondashuv-munosabatlar oʻlchovi - bu gender tengligini qoʻllab- quvvatlashga oid bir nechta soʻrovnomalar javoblarini jamlagan indeks. Ta'sir hajmi o’quvchi dastlab gender-regressiv nuqtai nazarga ega boʻlgan holatlarning 16 foizida gender tengligini yangicha qoʻllab- quvvatlashga teng bo’ldi. Hayratlanarlisi shundaki, ushbu ta'sirlar saqlanib qolgan. Biz oʻrta muddatda (dastur tugaganidan ikki yil oʻtgach yoki dastlabki bosqichdan besh yil oʻtgach) qarash-munosabatlarga katta ta'sirni aniqlaymiz - 0,16 standart ogʻish. Dhar, Diva, Tarun Jayn va Seema Jayachandran. "Oʻsmirlarning gender qarashlarini qayta shakllantirish: Hindistondagi maktabda oʻtkazilgan tajribadan dalillar". Amerika iqtisodiy sharhlari, 112.3-son (2022): 899-927. 26. Xotin-qizlarning jamoat hayoti va hokimiyat lavozimlarida ishtirok etishi gender tengligi me’yorlari va madaniy tasavvurlar bilan chegaralanadi. Ayollarning jamiyat hayotidagi faolligini oshirishga qaratilgan qonunchilikdagi islohotlarga qaramay, gender me’yorlari va madaniy tasavvurlar ularning ishtirokiga toʻsqinlik qilishda davom etmoqda. Romanova va uning hammualliflari tomonidan oʻtkazilgan Jahon bankining tadqiqoti Oʻzbekistonda ayollarning ijtimoiy hayotdagi ishtiroki uchun bir qancha toʻsiqlarni aniqladi. Ham rasmiy, ham norasmiy jamiyat institutlarida erkaklar ustunlik qilib kelmoqda. Ayollarning ishtiroki koʻpincha "erkaklar makoni" deb hisoblanuvchi holatga tajovuz sifatida qabul qilinadi va mazkur ishtirok ta’qib ostiga olinish, qoʻrqitilish va hatto jismoniy zoʻravonlik kabilarga olib kelishi mumkin10. Shu bilan birga, Jahon banki soʻrovnomalari va ijtimoiy soʻrovnomalar doimiy ravishda aholining aksariyati (jumladan, ayollar va erkaklar) erkaklar ayollarga qaraganda yaxshiroq siyosiy yetakchi boʻla oladi degan ishonchlar mustahkam ekanligini namoyon etadi.11 27. O'zbekistonda zo'ravonlikni oqlaydigan me'yorlar davomli ravishda mavjud bo'lib qolmoqda. Qishloq infratuzilmasini rivojlantirish loyihasi (RIDP) 2021-yildagi soʻrovnomasida erkaklar va ayollarga GAZ bilan bogʻliq bir qator savollar berildi. Savollarning biri zoʻravonlik holatlari qanchalik tez sodir boʻlgan-yoʻqligi haqida edi. Javob bergan xotin-qizlarning taxminan 70 foizi va erkaklarning 65 foizi bu hech qachon sodir boʻlmasligini ta’kidlagan, shu bilan birga respondentlarning deyarli uchdan bir qismi 10 Romanova va b. (2017). 11 Ayollarning taxminan 82% va erkaklarning 79%. 18 qishloqda zoʻravonlik mavjudligini tan olgan. Ayollarga nisbatan zoʻravonlik bilan bogʻliq me’yorlarni tushunishga qaratilgan boshqa savol respondentlarga xotin-qizlarga nisbatan zoʻravonlikni oqlaydigan holatlar yuzasidan edi. RIPD ning so’rovnomasi natijalariga ko'ra, 2021 yilgi Qishloq infratuzilmasini rivojlantirish loyihasi so’rovnomasining bir qismi sifatida ayollarning uchdan bir qismidan ko'prog'i, agar xotinlar bolalarni e'tiborsiz qoldirsa, erlar xotinlarini urish huquqiga ega ekanligiga qat'iy rozi bo'lishdi (5- Rasm). Xotin-qizlarga nisbatan zoʻravonlikni qoʻllab-quvvatlovchi raqamlar aksariyat respondentlarning fikrini aks ettirmasa-da, ular ma’lum vaziyatlarda aholining toʻrtdan bir qismidan uchdan bir qismigacha boʻlgani qoʻllab-quvvatlaganliklarini tan olishga tayyor ekanliklarini koʻrsatadi. III — Inson resulslari 28. Iqtisodiy oʻsish uchun inson kapitalining toʻplanishi muhim ahamiyatga ega. Odamlarning inson kapitali – ularning koʻnikmalari, sogʻligʻi, bilimlari va bardoshliligi – barqaror oʻsish va kambag'allikka qarshi kurashishning zaruriy shartidir, zero u insonning jamiyatda oʻz salohiyatini toʻliq roʻyobga chiqarish qobiliyatini shakllantiradi (Jahon banki, 2018). 2012-yildagi Jahon taraqqiyoti hisobotida inson kapitali bilan ta’minlanganlikdagi gender farqlar global gender tengsizligini qisqartirishning asosiy muammosi sifatida belgilandi (Jahon banki, 2012). Xotin-qizlar salomatligi va ta’limiga sarmoya kiritilishi nafaqat ayollar va erkaklar oʻrtasidagi ish haqi va unumdorlikdagi tafovutlarni kamaytiribgina qolmay, balki oliy ta’lim va bolalar salomatligini yaxshilash orqali kelajak avlodlar uchun imkoniyatlarni ishonchli oshirishi ham mumkindir. 29. Oʻtish davri iqtisodiyotiga ega eng muvaffaqiyatli mamlakatlarda ham erkaklar, ham ayollarning inson kapitaliga ustuvor ahamiyat beriladi. Vyetnam, Estoniya va Polsha kabi jadal rivojlanayotgan oʻtish davri iqtisodiyotiga ega mamlakatlarga qoʻshimcha ravishda, Osiyoning barcha eng muvaffaqiyatli “yoʻlbars” iqtisodiyotlari ham taʼlimga ustuvor ahamiyat qaratib, xalqaro baholash reytinglarida ijobiy natijalarga erishib, taʼlim darajasini oshirishda davom etmoqda. Oʻtish davri iqtisodiyotiga ega eng muvaffaqiyatli mamlakatlarida bolalarning toʻyib ovqatlanmasligi kabi muammosi deyarli toʻliqligicha yoʻq qilinib, toza ichimlik suvini aholi yashash joylarigacha yetkazib berish va sanitariya sharoitlarini yaxshilashga erishildi. Aholiga tibbiy xizmat koʻrsatish sifatini oshirish orqali, oʻlim koʻrsatkichlarining xususan, chaqaloqlar va onalar oʻrtasida kamayishiga, sogʻlom turmush yillarining uzayishiga olib keldi. Oʻzbekiston oʻzining ta’lim va sogʻliqni saqlash muammolarini siyosatdagi oʻzgarishlar va ilgʻor tajribalar orqali hal qilishga intilayotgan bir vaqtda, bu joriy islohotlarni davom ettirishni, shuningdek, islohotlardan keyingi kelajak istiqbollari haqida o'ylashni talab qiladi. 30. Tafovutlar saqlanib qolsa-da, Oʻzbekistonning Inson kapitali indeksi reytingi qizlar va oʻgʻil bolalar uchun deyarli muvozanatli boʻlib, bu kelajakda imkoniyatlardan teng foydalana olish yoʻlida nihoyatda ijobiy tendentsiyadir. Jahon bankining Inson kapitali indeksi qizlar va oʻgʻil bolalarning 18 yoshga toʻlgunga qadar ularning mamlakatlaridagi omon qolish, sogʻliq va ta’lim koʻrsatkichlarini hisobga olgan holda toʻplashi mumkin boʻlgan inson kapitali miqdorini oʻlchaydi. 2019-yilda ushbu indeks qizlar uchun 0.61, oʻgʻil bolalar uchun esa 0.63 ni tashkil etdi, bu shuni anglatadiki, umuman olganda, o'g'il bolalar va qizlar o'zlarining potentsial inson kapitalining taxminan 62 foizini amalga oshirishni kutishlari mumkin. O'rtacha hisobda, qizlar o'g'il bolalarga qaraganda bir oz pastroq test ballariga, ayni ta’lim olish yillari va ulgʻayganlarida ancha yuqori omon qolish darajasiga ega edilar. Biroq, inson taraqqiyoti indeksi doirasida o'lchanadigan asosiy sog'liqni saqlash va ta'limni ta'minlashdan tashqari kattaroq bo'shliqlar yuzaga kelmoqda va O'zbekiston o'g'il va qiz bolalar uchun inson kapitalini oshirish salohiyatidan orqada qolmoqda. 19 Ta’lim 31. Boshlang’ich va o’rta ta'lim sohasida o'g'il va qiz bolalar oʻzlashtirayotgan materiallarning sifati va mazmuni ta'lim olish imkoniyatidagi nomutanosibliklardan ko'ra ko'proq muammodir. Oʻzbekistonda ham oʻgʻil, ham qiz bolalar uchun ta’lim olishga imkoniyat teng yaratib berilgan. Biroq, Oʻzbekistonda tugʻilgan bola ta’lim va sogʻliqni saqlash sohasidagi kamchiliklar tufayli oʻzining potensial unumdorligining atigi 62 foiziga erisha oladi. Bu tafovut qizlar va oʻgʻil bolalar oʻrtasidagi nomutanosiblik bilan emas, balki ta’limning umumiy sifati bilan bogʻliqdir. Oʻzbekiston Konstitutsiyasining 41-moddasi va 1997-yilda qabul qilingan “Ta’lim toʻgʻrisida”gi qonun barcha maktab yoshidagi bolalar uchun boshlangʻich va oʻrta ta’lim bepul va majburiy boʻlgan holda ta’lim olishdan umumiy foydalanish imkoniyatini kafolatlaydi. Maktabda kutilayotgan ta’lim olish yillari soni hozirda 11 yilni tashkil etadi, va ularning ta’lim sifatiga moslashtirilganidan soʻng, bu koʻrsatkich qizlar uchun atigi 9,1 yil va oʻgʻil bolalar uchun 9,2 yilga mos keladi.12 Oʻzbekiston koʻplab boshqa mamlakatlar bilan qiyoslanganda, oʻgʻil va qiz bolalar bo’yicha muvozanatli umumiy ta’lim natijalariga erishgan boʻlsa-da, oʻgʻil va qiz bolalar oʻz salohiyatlarini toʻlaligicha namoyish eta olmayotganliklari kuzatiladi. Oʻzbekistonning qoʻshnilari bilan solishtirganda, oʻgʻil-qizlar uchun maktabda kutilayotgan ta’lim olish yillari Qozogʻiston, Qirgʻiziston Respublikasi va Yevropa va Markaziy Osiyo (YeMO) mintaqasining (13,1) ko’rsatkichidan past. Muvofiqlashtirilgan test ballarini hisobga olganda, ayni natijalarga erishiladi. 625 ball yuqori natijalarni va 300 ball esa eng quyi natijalarni ifodalovchi shkala boʻyicha qizlar 474 ballga ega boʻlmoqda, bu esa oʻgʻil bolalarning oʻrtacha 475 bali bilan bilan deyarli teng. Oʻzbekistonning yagona tizimga keltirilgan, muvofiqlashtirilgan test ballari qoʻshnilariga qaraganda yuqori (2-jadvalga qarang) boʻlib, biroq YeMOdagi oʻgʻil va qiz bolalarning oʻrtacha koʻrsatkichdan (479) biroz pastroqdir. 2-Jadval: Markaziy Osiyoda inson kapitali ko'rsatkichlari Kutilayotgan maktab Muvofiqlashtirilgan ta’lim yillari test ballari Oʻzbekiston Ayol 12.0 474 Erkak 12.1 475 Tojikiston Ayol 10.4 m.y. Erkak 11.3 m.y. Qozogʻiston Ayol 13.8 422 Erkak 13.6 211 Qirgʻiziston Ayol 12.9 426 Erkak 12.9 414 Manba: Jahon bankining inson kapitali indeksi ma’lumotlar bazasi, 2020. 32. Yuqori sifatli ta’lim hisobiga inson kapitalini yaxshilash Oʻzbekistonning iqtisodiy oʻtish davri uchun oʻta muhim ahamiyatga ega. Oʻtish davri iqtisodiyotiga ega muvaffaqiyatli mamlakatlar barcha darajalarda ta’limga ustuvor ahamiyat beradi. Vyetnam va Estoniya kabi taʼlim sohasida ilgʻor yutuqlarga ustuvorlik berilgan davlatlarda, ayniqsa, muvofiqlashtirilgan test ballarida katta ijobiy oʻzgarishlar bilan bir qatorda, koʻp hollarda oʻxshash mamlakatlardan oʻsib ketib, oʻz ishchi kuchining raqobatbardoshligini oshirganliklari kuzatilgan. Oʻtish davri iqtisodiyotiga ega jadal rivojlanayotgan mamlakatlarning deyarli barchasida, ayniqsa, ish haqi ortib borayotgan talab yuqori boʻlgan tarmoqlarda oliy ta’lim muassasalariga qabul tez sur’atlar bilan oʻsdi. Masalan, Polsha yalpi oliy taʼlimga qabul qilish darajasini 1989-yildagi 20 12 O'zbekistonda 2020-yil 20-sentabrda qabul qilingan "Ta'lim to'g'risida" gi O'RQ-637-sonli qonunga muvofiq O'zbekistonda majburiy ta'lim o'n bir yilni tashkil etadi. 20 foizdan 2018-yilda taxminan 69 foizga oshirdi. Maktabgacha ta’lim, shuningdek, oʻtish davri iqtisodiyotiga ega mamlakatlar uchun inson kapitalining eng katta salohiyatli yutuqlarini taklif qiladi, zero samaradorlik boʻyicha tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, erta yoshdan boshlab investitsiyalar butun umr davomida yuqori darajadagi inson kapitali toʻplanishini ta’minlashga hissa qoʻshadi va shuningdek, yosh bolalari boʻlgan ota-onalarning (ayniqsa, onalar) mehnat bozorida keng ishtirokini ragʻbatlantirishda ijobiy rol oʻynaydi. Garchi Oʻzbekistonda oʻnlab yillar davomida umumiy ta’limga butun aholining qamrab olinishi odatiy hol boʻlib kelgan boʻlsa-da, bunda boshlangʻich va oʻrta maktab ta’limi nazarda tutilib, mustaqillikdan keyingi davrda bu ifodani maktabgacha va oliy ta’limga nisbatan qoʻllash mushkul boʻlib qoldi, zero har ikkala yoʻnalishga ham ustuvor ahamiyat berilmay qoʻyilib, yetarlicha moliyalashtirish ta’minlanmagani kuzatiladi. Ta'lim tizimida jinsiy tenglikka oid bu ikki muhim kamchilik 2017-yilda belgilangan islohotlar kun tartibining eng ustuvor masalalaridan biri bo'lgan, chunki bu kamchiliklar O'zbekistonning tez va keng qamrovli o'sish maqsadlari uchun eng dolzarb muammolardan ba'zilarini ifodalaydi. 7-Rasm: 2020/2021 o'quv yilining boshida ta'lim darajasiga ko'ra qizlar va ayollar ulushi 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Preschool 48 General Education 47.9 Secondary Specialized, Vocational Education 56.9 Higher Education 45.5 Doctoral Programs 38.8 Female Male Manba: O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi, 2021. 33. Bir paytlar orqada qolib ketayogan Oʻzbekiston hozirda bolalarni maktabgacha ta’lim sohasida qamrab olish ko’rsatkichi boʻyicha mintaqada yetakchilik qilmoqda. Oʻzbekistonda maktabgacha ta’lim muassasalari bilan qamrab olish yaqin vaqtgacha barcha mintaqaviy taqqoslash omillaridan ortda qolayotgan edi; shu bilan birga, maktabgacha ta’lim qamrovi yo’lidagi cheklovlar koʻpincha kambag'allik darajasi yuqori va aholining tez oʻsish sur’atlari kuzatilgan viloyatlarda keng tarqalgan edi. 2018-yildagi “L2CU” soʻrovnomasida qatnashgan respondentlar odatda maktabgacha ta’lim muassasalarining yetishmasligi, ayniqsa, nomutanosib ravishda uy yumushlarini ham oʻz zimmalariga olgan va shu bilan birga uydan tashqarida ish faoliyatiga ega onalarga ogʻir kelayotganini ta’kidladilar. Maktabgacha ta’lim muassasalarining yoʻqligi ularning vaqti-vaqti bilan oʻz farzandlarini ishga olib borishiga majbur qilar edi. Demak-ki, maktabgacha ta’lim muassasalariga bolalarni erkin topshira olmaslik holati Oʻzbekistonda ayollarning mehnat bozoridagi ishtirokiga muhim cheklovchi omil boʻlib xizmat qilganini namoyish qilib berdi. Biroq 2017-yildan boshlab, qamrovi jadal kengayishi tufayli qamrab olish koʻrsatkichi mintaqaviy kesimda ancha oshib, 2021-yilda mos yoshdagi bolalarning 62 foizini tashkil etdi. 2020-2021-oʻquv yilida 6 yoshli bolalarni maktabgacha ta’limda qamrab olish majburiy etib belgilandi. Bundan tashqari, 3-6 yoshdagi bolalarni, ham qizlar va hamda oʻgʻil bolalarni qamrab olish darajasi 2015-yildagi 20 foizdan 2021-yilda 62 foizgacha oshdi (8-Rasm). 8-Rasm: Maktabgacha taʼlim qamrovi va maktabgacha taʼlim muassasalariga qabul qilish 21 Bolalarning maktabgacha ta'lim Maktabgacha ta'lim muassasasiga muassasalarida qamrab olinishi qabul qilingan bolalar, 70% (ming) 62% 60% 800 684 700 50% 600 40% 500 637 29% 30% 400 300 20% 200 10% 100 0% 0 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 3-6 years old 1-6 years old Girls Boys Manba: Oʻzbekiston Davlat statistika qoʻmitasi. 9-Rasm: Oliy oʻquv yurtlarga kirishning gender ko’rsatkichlari va STEMda ayollarning ulushi Yalpi oliy ta'limga qabul qilish darajasi STEM yo'nalishlariga olingan ayollarning 35.0 ulushi 29.0 38.0 30.0 27.4 36.0 36.1 25.0 34.0 20.0 32.0 15.0 30.0 10.0 28.0 5.0 26.0 24.0 0.0 16/17 17/18 18/19 19/20 20/21 21/22 22.0 20.0 Men Women 2017 2018 2019 2020 2021 Manba: Statistika agentligi, 2022. 34. Oliy ta'lim olish imkoniyati 2017 yildan beri uch baravar oshdi, ayniqsa ayollar foydasiga . Yaqin vaqtgacha Oʻzbekistonda oliy oʻquv yurtlariga gʻayritabiiy darajada kam sonli talabalar qabul qilingan va ularning ichida oʻnlab yillar davomida erkak bitiruvchilar soni ayol bitiruvchilar sonidan oshib ketgan. Biroq soʻnggi yillarda xotin-qizlar (27,4 foiz) va erkaklar (29,0 foiz) uchun oliy ta’limga qabul qilish darajasi tez sur’atlar bilan kengaydi. 2016-2017-oʻquv yili bilan taqqoslaganda, 2021-2022-oʻquv yiliga kelib, bolalarni qamrab olish erkaklar uchun qariyib uch barobar, ayollar uchun esa to‘rt baravar ko‘paydi. Ilmiy darajaga ega boʻlganlar uchun ish haqi va bandlik stavkalari oʻrta yoki kasbiy malakaga ega boʻlganlarga qaraganda ancha yuqori boʻlib, oʻrta ta’lim dasturlari boʻyicha ish haqi taxminan 55 foizni tashkil qiladi. Oliy taʼlimga qabul qilishning yaqinda kengayishi islohotdan oldin hukmron boʻlgan oliy taʼlim uchun gender tenglik 22 indeksining doimiy ravishda yomonlashib borayotgan tendensiyasini tezda oʻzgartirdi. 1999-yilda har 100 nafar erkakka atigi 82 nafar xotin-qiz oliy oʻquv yurtlariga oʻqishga kirgan boʻlsa, 2016-yilda mamlakat Yevropa va Markaziy Osiyo (YeMO) mintaqasidagi eng past koʻrsatkichgacha tushib, 100 nafar erkakka 62 nafar xotin-qizni tashkil qilgan. Biroq 2018-yilga kelib, roʻyxatga olingan ayollar soni har 100 nafar erkakka 79 nafargacha yetdi va 2021-yilga kelib esa, har 100 nafar erkakka 84 nafar xotin-qizni tashkil etdi. Mazkur davrda, Qoraqalpogʻistondan tashqari barcha viloyatlarda ayollarning oʻqishga kirishi koʻrsatkichi erkaklar sonidan tezroq oshdi. Shunday qilib, soʻnggi yillarda oliy ta’limga kirishda, ayniqsa xotin-qizlar oʻrtasida sezilarli oʻzgarishlar roʻy berdi, bu ilgari mavjud boʻlgan gender tafovutlarining qisqarishiga hissa qoʻshib, shuning barobarida xotin-qizlar va erkaklar uchun foyda ham keltirdi. Oliy o'quv yurtlari va ilmiy muassasalar uchun chiqarilgan buyruqqa ko'ra, 2022-yilda jami 1627 nafar ayollar va qizlarga doktorantura kvotasi ajratilgan. Ular orasida STEAM (fan, texnologiya, muhandislik, gumanitar fanlar va matematika) sohasiga kirish uchun jami 965 kvota (59,3%) ajratilgan.13 35. Tezkor sur’atli taraqqiyotga qaramay, Oʻzbekistonda ayollarning oliy oʻquv yurtlariga kirishi koʻrsatkichi yana ham tez oʻsish salohiyatiga ega. Jahon banki tomonidan tuzilgan jahon miqyosida oʻqishga qabul qilish boʻyicha taqqoslanuvchi statistik ma’lumotlarga koʻra, Oʻzbekiston oliy ta’limda gender muvozanati yoʻlida jadal sur’atlarda muvaffaqiyatga erishgan bo’lsa-da, xotin-qizlar va erkaklar oʻrtasidagi farq mavjud bo’lib, qoʻshni davlatlar Qirgʻiziston Respublikasi va Qozogʻiston bilan solishtirganda koʻrsatkichlari pastroq turadi. Agar 2017-yildan 2022-yilgacha oliy taʼlimda erishilgan jadal kengayish surʼatlari davom etsa, Oʻzbekiston 2025-yilga kelib jinslar tengligini ta'limda ta'minlashi mumkin. 10-Rasm: Oliy oʻquv yurtlariga qabul qilishda gender tengligi indeksi Manba: Jahon taraqqiyoti indikatorlari, 2023. 36. Shunga qaramay, erkaklar hali-hanuz eng nufuzli yoʻnalishlarda koʻproq oʻrinlarga ega boʻlib, eng daromadli kasblar boʻyicha ta’lim olishi ham davom etmoqda. O'zbekiston ta'lim tizimida mavzular va kasblar bo'yicha gender segregatsiya yuqori darajada bo'lib, bu mehnat bozorida muvozanatsizliklarga sabab bo'lmoqda. 2022-yilda har 100 nafar erkakka atigi 63 nafar xotin-qizlar tadqiqotchi lavozimlarga qabul qilindi. Odatga koʻra, xotin-qizlar eng koʻp tahsil oluvchi oliy taʼlim dasturlari asosan uchta tarmoqni 13 Davlat organlari tomonidan taqdim etilgan yangilangan statistik ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, 2023 yilda davlat oliy o'quv yurtlarida STEM (fan, texnologiya, muhandislik va matematika) yo'nalishi bo'yicha jami 48 451 ayol (jami 38%) ta'lim olgan. Ulardan 40 237 nafari bakalavriat dasturlarida, 8 214 nafari magistratura yoki undan yuqori dasturlarga qabul qilingan. 23 – taʼlim, sogʻliqni saqlash va ijtimoiy xizmatlarni qamrab oladi, bular qishloq xoʻjaligidan tashqari Oʻzbekistonda rasmiy ishchilar orasida eng kam maosh oladigan uchlikdir. Erkaklar transport, aloqa, savdo, qishloq xoʻjaligi, sanoat va qurilishni oʻrganishga moyildirlar. 2022-yilda fan, texnologiya, muhandislik va matematika (STEM) dasturlari bitiruvchilarining qariyib 36,1 foizini xotin-qizlar tashkil etdi. Xotin-qizlarni STEM dasturlariga roʻyxatdan oʻtkazish uchun ragʻbatlantirish dasturlari joriy etilganidan buyon 2019- yildan boshlab bunday dasturlarda xotin-qizlarning ishtiroki jadal kengayib bormoqda. Tadqiqot ma’lumotlari: Tengsizlikni qisqartirishga qaratilgan harakatlar ishlaydimi? Hindistonda kast, jins, kollej sifati va akademik muvaffaqiyat omillari Zamonaviy Hindistondagi davlat siyosati koʻp asrlik kasta tuzilishi va jinsga qarab turlicha munosabat tarixidan kelib chiqadigan tengsizlikni qisqartirishga qaratilgan ijobiy harakatlar dasturlarini oʻz ichiga oladi. Biz shunday harakatlar dasturining ta'sirini oʻrganamiz: 200 dan ortiq muhandislik kollejlarida, kam ta'minlangan kastalar va ayollar uchun umumiy boʻlgan foizli kvotani belgilovchi o’qishga qabul qilish siyosati. Dastur maqsadli talabalarning kollejdagi, ayniqsa, nisbatan yuqori sifatli oʻquv yurtlaridagi davomatini oshirishini ko’rsatib beramiz. Tashvishlanarlisi shuki, tengsizlikni qisqartirishga qaratilgan harakatlar moʻljallangan benefitsiarlarga ularni yaxshi tayyorlanmagan akademik dasturlarga joylashtirish orqali zarar yetkazib qo’yishi mumkin. Biz bunday salbiy ta'sirlar haqida hech qanday dalilga duch kelmadik. Bagde, Surendrakumar, Dennis Epple va Louell Teylor. "Tengsizlikni qisqartirishga qaratilgan harakatlar ishlaydimi? Hindistonda kasta, jins, kollej sifati va akademik muvaffaqiyat omillari". Amerika iqtisodiy sharhlari, 106.6-son (2016): 1495-1521. 37. Ta’lim sohasida davomli muvozanatsiz qamrov qisman oilalardagi hukmron gender me’yorlari bilan bog’liq. Oʻzbekiston qishloqlaridagi xotin-qizlar oliy ta’lim olishda qoʻshimcha toʻsiqlarga duch kelishmoqda, chunki oliy oʻquv yurtlarining aksariyati Toshkent yoki viloyat markazlarida joylashgan. Bu koʻpincha xotin-qizlardan oliy oʻquv yurtlariga borish uchun uydan tashqarida yashashni talab qiladi, koʻp oilalar esa bunga rozi boʻlmaydi. Jahon bankining Qishloq infratuzilmasini rivojlantirish loyihasi soʻrovnomasida ayollar (52 foiz) va erkak (57 foiz) respondentlarning aksariyati – erkaklar xotin-qizlarga nisbatan universitetda ta’lim olishda ustuvor huquqqa ega ekanligini qayd etdilar. Bu qisman samaraliroq moliyaviy sarmoya sifatida ko'rilganligi bilan bog'liq. 38. Ta'lim dasturlariga tanlov namunaviy oʻrnak shaxs borligi bilan chambarchas bogʻliq. Ko'pgina dalillar shuni ko'rsatadiki, jinsiga mos keladigan rol namunalari (boshqacha aytganda muvaffaqiyatli va ilhomlantiruvchi deb hisoblangan va erishish mumkin bo'lgan maqsadlarga misol bo'lib xizmat qiladigan odamlar) ning yo’qligi qizlarning ta'lim sohalariga kirishiga to'sqinlik qiluvchi eng ta'sirli omillardan biridir. Masalan, ko'pincha "erkaklar uchun mos" deb qabul qilinadigan ta'lim sohalarida (ko'pincha STEM sohalaridagi kasblar) qizlar uchun yaxshi rol namunalari kam, shuningdek, odatda "ayollar uchun mos" deb hisoblanadigan mutaxassisliklarda (ko'pincha, g'amxo'rlik bilan bog'liq kasblar), erkak talabalar uchun samarali rol modellari kam. Ko'pgina hollarda, ayniqsa, raqobat yuqori bo'lgan sohalarda ayollarga mos keladigan muvaffaqiyatli rol namunalari yetarli emas, bu esa ularning ushbu fanlarga qiziqishining yetishmasligiga va boshqa ta’lim yoʻnalishlarini afzal koʻrishiga olib kelishi mumkin. 24 Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ma'lum bir jinsdagi mutaxassislar kam bo'lgan fanlarga kelsak, ushbu jinsdagi mutaxassislarning muvaffaqiyati misollari bilan tanishish ushbu kasbga bo'lgan qiziqishni mutaxassis bilan Tadqiqot ma’lumotlari: Ayni va qarama-qarshi jinsdagi bitiruvchi-ma'ruzachilarning Iqtisodiyot kursiga boʻlgan qiziqishni orttirishiga ta'siri Mikroiqtisodiyot bo'yicha kirish kurslarida erkak va ayol bitiruvchilar tomonidan berilgan ma'ruzalar talabalarning iqtisodiyotga bo'lgan qiziqishiga qanday ta'sir ko’rsata oladi? Talabalarning transkript ma'lumotlaridan foydalangan holda, ma’ruza bilan chiqqan bitiruvchilarning kelgusi kursga o’tayotganlarga ta’sir ko’rsatish darajasini modellarda baholab chiqdik. Ushbu modellar professorlarning va umuman semestr davomida qayd etilgan ta’sir darajalari, talaba darajasidagi kovariantnlarni o’z ichiga olgan nazorat guruhi sifatida ishlanmagan ma’ruzalardan foydalanadi. Bitiruvchi-ma'ruzachi “Iqtisod” fani bo’yicha kursning davomatini o’rtacha 2,1 foiz punktiga (11%) oshirdi. Talabalar o’zlari bilan ayni jinsdagi ma'ruzachilarga nisbatan ancha ijobiyroq munosabatda bo’lishi aniqlandi, xususan, erkak kishi ma'ruzachilar ular targ’ib qilgan kurslarga o’g’il talabalarning yozilishini 36% ga, ayol ma'ruzachilar esa qiz talabalarning ularning kurslarini tanlashini 40% ga oshiradi, bu esa bitiruvchi tomonidan berilgan ma’ruzalarning o’ziga xos ta'siri uning jinsiga bogʻliqligidan dalolat beradi. Patnaik, Arpita va boshqalar. Ayni va qarama-qarshi jinsdagi bitiruvchi-ma'ruzachilarning quyi kurs talabalarida Iqtisodiyot faniga boʻlgan qiziqishlariga ta'siri. w30983-son. Iqtisodiy tadqiqotlar milliy byurosi, 2023. bir xil jinsdagi talabalar tomonidan sezilarli darajada oshirishi mumkin. Misol uchun, tadqiqotlarga koʻra, matematika va tabiatshunoslik kurslarida qizlarga tasodifiy ravishda ayol oʻqituvchilar tayinlanganda, mazkur qizlar tomonidan keyinchalik ushbu fanlar boʻyicha chuqurlashtirilgan kurslar tanlanishining ehtimoli o’sdi. Qizlar va oʻgʻil bolalarga ta’lim va ish faoliyatidagi oʻsishlari uchun yangi imkoniyatlarini ochib beradigan rol namunalari bilan koʻproq oʻzaro muloqot qilishni ta’minlash – intilishlarga ijobiy ta’sir koʻrsatishi va oʻquv qamrovidagi gender muvozanatni yaxshilashga yordam beradi. Sog’liqni saqlash 39. Oʻzbekistonning oʻtish davridagi iqtisodiyoti sifatliroq tibbiy xizmat va sogʻliqni saqlash sohasidagi natijalarning yaxshilanishini talab qiladi. Davlat sogʻliqni saqlash xizmatlarini yaxshilash, ayniqsa, chaqaloqlar va onalar oʻlimining pasayishiga olib kelishi va insonlarning mehnat bozorida oʻtkazadigan yillari sonini oshirishi mumkin. Bundan tashqari, sogʻliqni saqlash xizmatlarini yaxshilash bolalarning toʻg’ri oziqlanmasligiga barham berish hamda toza ichimlik suvidan foydalanish va yaxshilangan sanitariya sharoitlarini ta’minlash uchun dolzarbdir. Sogʻliqni saqlash tarmogʻi amaliyoti va uning natijalarida, ayniqsa, ona va bola salomatligi, reproduktiv salomatlik va yuqumli boʻlmagan kasalliklar (NCD) boʻyicha genderga asoslangan nomutanosiblik keng tarqalgan. Erkaklarning erkaklik haqidagi an'anaviy tushunchalarga sodiqligi ko'pincha tibbiy yordamga murojaat qilishlariga to'sqinlik qiladi, ayollar salomatligi muammolari odatda ko’pincha faqat jinsiy, reproduktiv yoki onalik salomatligi bilan bog'liq bo'lsa, jiddiyroq qabul qilinadi. Turmush tarzi va odatlaridagi, shuningdek, ayniqsa, yuqumli bo'lmagan kasalliklar yuki nuqtai nazaridan gender farqlari erkaklar va ayollar o'rtasida umr ko'rish davomiyligining katta farqiga olib keladi. 25 40. Garchi Oʻzbekiston tibbiy xizmat va sogʻliqni saqlash bilan bogʻliq ayrim ijobiy natijalarga erishgan boʻlsa-da, jiddiy kamchiliklar hali-hanuz saqlanib kelinmoqda. Sog'liqni saqlash vazirligining xabar berishicha, barcha tug'ilishlar malakali tibbiyot mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi va rasmiy statistik ma'lumotlarga ko'ra, deyarli barcha ayollar antenatal yordam oladi. So'nggi o'ttiz yillikda chaqaloqlar va onalar o'limi sezilarli darajada kamaydi. Masalan, goʻdaklar oʻlimi darajasi 1990-yilda har 1000 nafar tirik tugʻilgan chaqaloqqa qariyib 34,6 nafar oʻlim toʻgʻri kelgan boʻlsa, mazkur koʻrsatkich 2018-yilga kelib, 9,2 gacha pasaydi va bu shubhasiz, sezilarli yaxshilanishdir. Biroq, hozirgi koʻrsatkich hali ham Estoniyada qayd etilgan koʻrsatkichdan 9, Polshanikidan 3,5 va Turkiyanikidan 2 barobarga yuqori. 2021-yilda Oʻzbekistonda besh yoshgacha boʻlgan har 100 nafar bolaning 11 nafari notoʻgʻri oziqlanishi natijasida bo’y-boʻstining oʻsishidan orqada qolgan (UNICEF, 2022). UNFPA ma'lumotlariga ko'ra, onalar o'limi auditi shuni ko'rsatadiki, tuman tug'ruqxonalarida vafot etgan onalarning 60 foizi yaxshi jihozlangan shifoxonalarga yuborilishi va ularni saqlab qolish mumkin edi. Qolaversa, Oʻzbekistonda katta yoshdagilarning omon qolish darajasi mintaqadagidan ortda qolmoqda, xususan, erkaklarda (83%) omon qolish darajasi ayollarga (90%) nisbatan ancha past. Nihoyat, qamrovning nisbatan yuqori koʻrsatkichlariga qaramay, Oʻzbekistondagi sogʻliqni saqlash tizimi xizmatlar sifatini cheklaydigan shaxsiy choʻntagidan xarajatlarni toʻlash holatlari koʻpligi va ayollarga nomutanosib ta'sir ko'rsatadigan sezilarli geografik farqlar kabi muammolarga duch kelmoqda. 2-Iqtibos: 2022-2026-yillarda Yangi Oʻzbekiston taraqqiyot strategiyasidan parcha 60-maqsad: Reproduktiv yoshdagi va homilador ayollar, bolalar uchun yuqori texnologik tibbiy yordam ko‘rsatish tizimini takomillashtirish. 46 ta tumanlararo perinatal markazlarni tashkil etish, ularni kadrlar, zarur tibbiy texnika va buyumlar bilan ta’minlash. Yuqori texnologik tibbiy yordam ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish. 41. Garchi soʻnggi 30 yil ichida Oʻzbekistonda umr koʻrish davomiyligi sezilarli darajada yaxshilangan boʻlsa-da, u oʻtish davri iqtisodiyoti yuqori samarali mamlakatlaridan hali ham ortda qolmoqda va bu farq ayniqsa erkaklar orasida katta. 2019-yilda ayollarning oʻrtacha umr koʻrish koʻrsatkichi 77,4 yoshni tashkil etdi, bu erkaklarning oʻrtacha umr koʻrish (72,8) davomiyligidan yuqori. 1990-yildan boshlab umumiy oʻrtacha umr koʻrish davomiyligi bir xil sur’atlarda oʻsib bormoqda, ammo ayollar foydasiga 4-5 yillik gender farqi mavjud (11-Rasmga qarang). Bu koʻrsatkichlar Yevropa va Markaziy Osiyodagi (YeMO) oʻrtacha koʻrsatkichdan toʻrt yildan ortiqroq past. 11-Rasm: Tugʻilishda kutilayotgan umr koʻrish davomiyligi va onalar oʻlimi darajasi 26 Tugʻilganda kutilgan umr koʻrish 100 000 nafar tirik tugʻilgan chaqaloqqa davomiyligi onalar oʻlimi darajasi 80 40 78 76 35 76 30 74 72 72 25 70 20 68 66 15 14.4 64 10 62 5 2008 2000 2002 2004 2006 2010 2012 2014 2016 2018 2020 0 Men Women Manba: O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. 12-Rasm: Oʻsmirlik davrida homilador bo’lish (har mingta ayolga tugʻilishlar soni, 15-19 yoshlilar) Oʻsmir qizlar orasida tugʻish holatlari, 18 yoshgacha turmushga chiqqan oʻrtacha, 2010-2021 hozirda 20-24 yoshdagi ayollar, oʻrtacha 2010-2021 Samarkand Fergana Samarkand Namangan Namangan Kashkadarya Fergana Andijan Andijan Uzbekistan Uzbekistan Kashkadarya Karakalpakstan Bukhara Bukhara Tashkent city Surkhandarya Tashkent Tashkent Surkhandarya Khorezm Syrdarya Tashkent city Navoi Syrdarya Karakalpakstan Navoi Jizzakh Jizzakh Khorezm 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 0 1 2 3 4 5 6 7 Manba: O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. 42. Oʻzbekistonda oʻrtacha umr koʻrish davomiyligining pasayishiga yuqumli boʻlmagan kasalliklarning ortib borishi ta’sir qiladi, bu ayniqsa erkaklar oʻrtasida turmush tarzidagi tanlovlar bilan belgilanadi. Oʻzbekistonda erkaklar va ayollarning umumiy salomatligiga yuqumli boʻlmagan kasalliklarning ortib borayotgani ta’sir koʻrsatmoqda. Darhaqiqat, mamlakatda bevaqt oʻlimlarning 84 foizi yuqumli boʻlmagan kasalliklarga toʻgʻri keladi. 2019-yilda 30 yoshdan 70 yoshgacha boʻlgan yurak-qontomir kasalliklari, saraton, qandli diabet yoki surunkali respirator kasalliklardan oʻlim holatlari ayollarda 21,2 foizni, erkaklarda esa 29,8 foizni tashkil etdi, bu Yevropa va Markaziy Osiyo (YeMO) mamlakatlaridagi oʻrtacha koʻrsatkichdan deyarli ikki baravarga koʻp. Erkaklar orasida keng tarqalgan turmush tarzidagi odatlar, shu jumladan tamaki iste’moli (2018-yilda 23,3 foiz, ayollarda 1,3 foiz), spirtli ichimliklarning yuqori iste’mol qilinishi (2016-yilda aholi jon boshiga yiliga 4,8 litr toza alkogol) va jarohatlar bilan bogʻliq oʻlim holatlarining yuqori koʻrsatkichlari (2019-yilda 15-59 yoshlilarning 19,4 foizi jarohatdan vafot etgan) yuqori noinfektsion kasalliklar uchraydigan holatlarining asosiy sababchilaridir. Ortiqcha vaznli (2016-yilda 27 47,3 foiz) yoki ortiqcha semiribketgan (2016-yilda 13,8 foiz) erkaklar soni ham ortib bormoqda. Ortiqcha vaznli yoki ortiqcha semirib ketgan ayollarning darajasi ham doimiy ravishda oʻsib bormoqda, 2016-yilda ayollarning 49 foizi ortiqcha vaznli va 19 foizi semirib ketgan deb hisoblangan. Xotin-qizlar orasida bachadon boʻyni saratoni ayniqsa keng tarqalgan. Ushbu kasallik xotin-qizlar orasida eng koʻp uchraydigan saraton kasalliklari roʻyxatida ikkinchi va umumiy oʻlim holatlari roʻyxatida esa uchinchi oʻrinda turadi. Bachadon boʻyni saratoni haqida xabardorlik darajasi past, ayniqsa qishloq ayollari orasida, biroq Sogʻliqni saqlash vazirligi bilan hamkorlikdagi Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti va UNFPA ushbu muammoni hal qilish uchun butun mamlakat boʻylab bachadon boʻyni saratoni skriningi va odam papilloma virusi (HPV) bo’yicha testlash chora-tadbirlarni oʻtkazish hamda davolash dasturini amalga oshirib kelmoqda. 13-Rasm: Yoshi kattalar orasida ortiqcha semirishning tarqalganligi, jins boʻyicha, 2021 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Women Men Manba: O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi, 2021. 43. Kontratseptiv vositalardan foydalanish kamayib bormoqda. Jismoniy shaxslarning reproduktiv salomatligini himoya qilish va kontratseptiv vositalardan foydalanish imkoniyatlarini yaxshilashga qaratilgan qonunchilikka qaramay, ulardan foydalanish qisqarmoqda. O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumoltariga ko’ra, kontratseptiv vositalardan foydalanish darajasi 2007-yildagi ayollarning 56,4 foizidan 2020-yilda atigi 43,2 foizigacha pasaydi. Gormonal kontratseptiv vositalardan foydalanish darajasi past boʻlib, bachadon ichi kontratsepsiyasi tomon ogʻishi kuzatilmoqda. 2021-yildagi rasmiy statistik ma’lumotlarga koʻra, ushbu kontratsepsiya barcha mavjud usullarning 94 foizini tashkil qiladi. UNFPA ma’lumotlari bo’yicha, bachadon ichi kontratsepsiya vositalari, ayniqsa ayollar oʻrtasida kamqonlikning nisbatan yuqori tarqalishini hisobga olganda, hamma xotin-qizlar uchun ham mos kelavermaydi, aksincha kutilmagan homiladorlik va oilani rejalashtirishda qoniqarsiz natijalar xavfi oʻsishiga olib keladi. Bu 2020-yilda 12,8 foiz homiladorlik holatlarida oʻz aksini topgan. 44. Ham bo’y past qolib ketishi, ham temir tanqisligidagi xududiy tafovutlar tashvishga sabab bo'lmoqda. Rasmiy statistik maʼlumotlarga koʻra, besh yoshgacha boʻlgan bolalar oʻlimi 1990-yildagi yangi tugʻilgan 1000 nafar chaqaloqlarda oʻgʻil bolalarda 80,3 nafar, qizlarda 63,4 nafardan 2020-yilda oʻgʻil bolalarda 13 nafar, qizlarda 10 nafar holatgacha kamaygan. Boshqacha aytganda, oʻgʻil va qiz bolalarning besh yoshga toʻlgunga qadar tirik qolishlari umumiy imkoniyati 98% ga teng. Emlash harakatlari orqali yovvoyi poliomeliti (2002-yilda tasdiqlangan), shuningdek, qizamiq va qizilcha (2017 y.) kasalliklari yoʻq qilindi. 1996-yilda besh yoshgacha boʻlgan bolalarning 39,5 foizida boʻyi past qolib ketishi kuzatilgan boʻlsa, 2017-yilga kelib bu raqam 8,7 foizgacha kamaydi. Ushbu ijobiy oʻzgarishlar tan olinishga arzigulik 28 boʻlsa-da, bolalarda boʻyi pastlik, oʻsishdan qolish darajasi mintaqaviy koʻrsatkichlardan, shu jumladan Polshanikiga nisbatan ham haligacha yuqori (2020-yilda 2,3 foiz). Xududlararo farqlar ham diqqatga sazovordir. Boʻy oʻsishida qolib ketish muammosining tarqalishi darajasi Toshkent shahridagi 2,7 foizdan Sirdaryo viloyatidagi 15,1 foizgacha oʻzgarib turadi. Andijon, Jizzax, Qashqadaryo, Namangan, Surxondaryo, Sirdaryo va Fargʻona viloyatlarida besh yoshgacha boʻlgan yosh bolalar oʻrtasida boʻyning oʻsishida qolib ketish respublika boʻyicha oʻrtacha koʻrsatkichdan yuqori. Umuman olganda oʻgʻil bolalarda (9,2 foiz) rivojlanish sur’atlari, qizlarga (8,2 foiz) nisbatan birmuncha yuqori boʻlsa-da, qishloq joylarida qizlarning boʻyi oʻsish sur’atlari oʻgʻil bolalarga (8,5 foiz) nisbatan bir oz yuqori (8,8 foiz)14. Tanada temir tanqisligi va kamqonlik ham besh yoshgacha boʻlgan bolalarga ta’sir qiladigan muammolardandir. Besh yoshgacha boʻlgan bolalarning 14,7 foizida kamqonlik keng tarqalgan, bunda oʻgʻil bolalar (16,1 foiz) qizlarga (13,1 foiz) nisbatan bir oz yuqoriroq koʻrsatkichlarga ega, kamqonlikning toʻrtdan uch qismi tanada temir tanqisligi bilan bogʻliq boʻlib, bu besh yoshgacha boʻlgan bolalar orasida nihoyatda yuqori koʻrsatkichdir. Temir tanqisligining o’rtacha tarqalish darajasi 54,7 foizni tashkil etadi, shu jumladan oʻgʻil bolalarda (57 foiz) qizlarga (51,7 foiz) qaraganda yuqori. Shuningdek, temir tanqisligining tarqalishi shaharlarda (57,6 foiz) qishloq hududlaridan (54,3 foiz) yuqori. 45. Oʻzbekiston davlat xizmatlaridan erkin foydalanish imkoniyatlari masalasini hal qilishga intilmoqda, biroq bunda hududiy nomutanosibliklar alohida olingan muammo sifatida namoyon boʻladi. Oʻzbekistonda soʻnggi yigirma yil ichida asosiy turmush sharoitlari izchil ravishda takomillashgan boʻlsa- da, shahar-qishloq va viloyatlararo nomutanosiblik, ayniqsa, ayollarning uy ishlariga sarflagan vaqti va jismoniy salomatligiga ta’sirini hisobga olgan holda, keskinligicha qolmoqda. Qishloq infratuzilmasini rivojlantirish loyihasi soʻrovnomasida qatnashgan uy xoʻjaliklarining 98 foizida ayollar suv tashish, ovqat pishirish, idish yuvish va kir yuvish uchun mas’ul ekanliklari aniqlangan. IV — Iqtisodiy imkoniyatlar 46. Jadal oʻzgarishlarni boshdan kechirayotgan mamlakatlarda xotin-qizlar uchun iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish alohida ahamiyatga ega. Agar xotin-qizlar jamiyatning iqtisodiy hayotida erkaklar bilan teng ishtirok etganlarida edi, Oʻzbekiston milliy daromadi qariyib 29 foizga yuqoriroq boʻlar edi. Agar ishlayotgan ayollar erkaklar oladigan teng maoshni olsalar edi, ortib borayotgan daromad 700 mingdan ortiq odamni kambag'allikdan olib chiqar edi. Oʻtgan oʻn yilliklar davomida oʻtish davri iqtisodyotlari va yuqori daromadli mamlakatlar oʻrtasida xotin-qizlarning mehnat bozoridagi ishtiroki keskin oshdi. Bir paytlar xotin-qizlar erkaklar bilan solishtirganda pastroq ma’lumotga ega boʻlgan boʻlsa, koʻplab rivojlangan iqtisodiyotlarda oliy oʻquv yurtlarini bitirish koʻrsatkichlari hozir ayollar orasida ancha yuqori. Gender identifikatsiya va oilaviy majburiyatlarga oid me'yorlar o'zgarib, erkaklar oila a’zolariga gʻamxoʻrlik koʻrsatish, parvarishlash va uy yumushlarini oʻz zimmalariga olishi, ayollar esa haq toʻlanadigan mehnatda tobora faol boʻlishi kuzatilmoqda. Qonunchilik va davlat dasturlaridagi oʻzgarishlar koʻp hollarda mazkur oʻzgarishlarga hissa qoʻshdi. Natijada, iqtisodiyot kengayib, shaxs, uy xoʻjaliklari va milliy darajalardagi daromad oshishi yuz bermoqda. 14 UNICEF Oziqlanish bo'yicha so'rovnoma, 2019. 29 Tadqiqot ma’lumotlari: Yaponiyada ayollarning mehnat bozoridagi ishtirokining oʻsishidan chiqarilgan saboqlar Qirq yildan koʻproq vaqt davomida amerikalik ayollardan ortda qolib ketgan yaponiyalik yosh xotin- qizlar endilikda AQShdagi mehnat bozoridagi ayollarning ishtiroki darajasidan oshib ketishdi... 2000- yilda Yaponiyaning balog’at yoshidagi ayollarning mehnat bozoridagi ishtirok darajasi bor-yoʻgʻi 66,5 foizni tashkil etar edi, bu OECDning oʻrtacha koʻrsatkichidan past va AQShnikidan esa 10 foiz punktga pastdir. Oʻsha davrdan beri, 2016-yilda AQShdagi ko’rsatkich darajasi 74,3 foizgacha pasaydi, Yaponiyada esa 76,3 foizgacha koʻtarildi ... Xotin-qizlar ish joylari sifatining doimiy ravishda saqlanib qolishini ta’minlanishi bilan, ularning mehnat bozoridagi ishtirokida oʻzgarishlarning iqtisodiy ta'siri nihoyatda kattadir. Agar 2000-yildan 2016- yilgacha AQSHning kuchga to’la yoshdagi ayollari yaponiyalik hamkasblari darajasida yutuqlarga erishganlarida edi, Qoʻshma Shtatlardagi YaIM 2016-yilda mavjud ko’rsatkichdan 800 milliard AQSh dollarga (4 foizdan ortiq) va bu o’z navbatida, kishi boshiga yalpi ichki mahsulotni 2500 dollar farqiga oshirar edi. Shambaugh, Jey, Rayan Nann va Becca Portman. "Yaponiyada ayollarning mehnat bozoridagi ishtirokining oʻsishidan saboqlar". Hamilton loyihasi (2017). 47. Oʻzbekistonda soʻnggi paytlarda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarning asosiy y oʻnalishi yanada inklyuziv oʻsishni ta’minlashga qaratildi. Ilgari Oʻzbekistonning rivojlanish modelida ogʻir sanoat va jismoniy kapitalga investitsiyalar ustunlik qilgan. Ushbu sa’y-harakatlar natijasida ish oʻrinlari yaratish boʻyicha cheklangan yutuqlarga erishildi va inson kapitalini rivojlantirish, ayniqsa, maktabgacha va oliy ta’limga nisbatan e’tibordan chetda qoldi. Bu ish oʻrinlarining tanqisligiga, resurslarning notoʻgʻri taqsimlanishiga va ishchi kuchining yuqori qoʻshimcha qiymatli faoliyatga tayyor emasligiga olib keldi. Soʻnggi islohotlarning ustuvor yoʻnalishlari xususiy sektor ishtirokini ragʻbatlantirish bilan birga, koʻproq rasmiy bandlik va tadbirkorlikni yaratishga, ushbu muammolarni hal qilishga qaratilgan. Ammo bu ustuvorliklarning oʻzi oʻsishning inklyuzivligini ta’minlash uchun yetarli emas. Boshqa oʻtish davridagi iqtisodlar tajribasi shuni koʻrsatdiki, muvaffaqiyatli oʻtishga erishish va inklyuziv oʻsishni ragʻbatlantirish uchun jarayonga barcha fuqarolarni, ayniqsa ayollarni, jalb qilish muhim ahamiyatga ega. 3-Iqtibos: 2022-2026-yillarda Yangi Oʻzbekiston Taraqqiyot strategiyasidan parcha 85-maqsad: [Y]angi ish o‘rinlari yaratish, aholi daromadlarini oshirish va shu orqali 2026-yil yakuniga qadar kambag‘allikni kamida 2 baravarga qisqartirish. ... Ayollar orasidagi ishsizlik darajasini 2 baravar kamaytirish, 700 mingdan ziyod ishsiz xotin-qizlarni davlat hisobidan kasb-hunarga o‘qitish. Ish bilan band bo‘lmagan xotin-qizlarni tadbirkorlikka jalb qilish va o‘zini o‘zi band qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish. Bandlik va iqtisodiy imkoniyatlardan foydalanish 48. Xotin-qizlarning mehnat bozoridagi ishtiroki 2021-yilda erkaklarga qaraganda 28 foizga past boʻldi – bu yuqori daromadli mamlakatlardagi oʻrtacha tafovutdan (15 foiz) deyarli ikki baravarga koʻp bo’lib 30 Rossiya (10 foiz) va qoʻshni Qozogʻiston (12 foiz) kabi mamlakatlarikidan ancha yuqori. Umuman olganda, Oʻzbekistonning mehnat bozoridagi gender tafovuti Yevropa va Markaziy Osiyo (YeMO) (14 foiz) va YeMOning yuqori daromadli mamlakatlarni (19 foiz) hisobga olmaganda yuqoriroqdir. Shu bulan birga mazkur koʻrsatkich umumiy global gender tafovuti bilan (27,4 foiz) solishtirilishi mumkin va u past o'rta daromadli mamlakatlardagi ushbu tafovutdan (42 foiz) sezilarli darajada past. Shunisi e’tiborliki, Oʻzbekistonning mehnat bozoridagi gender tafovuti boshqa oʻtish davri iqtisodiyoti davlatlari – Estoniya (6,2 foiz) va Polsha (14,6 foiz) – kabilariga qaraganda ancha yuqori15. Biroq, Oʻzbekiston va Markaziy Osiyo boʻylab mehnat bozorida ishchi kuchining ishtiroki ko’rsatkichlari keng koʻlamli boʻlib, bunda mehnat bozorida ayollarning deyarli yoʻqligidan tortib, ularning 80 foizdan ortiq darajada ishtiroki kuzatilishi mumkin (14-Rasm). Natijalarning xilma-xilligi Oʻzbekistondagi qoloq hududlarda ayollarning mehnat bozoridagi ishtirokini oshirish amaliyoti va yondashuvlarini aniqlash uchun xotin-qizlarning mehnat bozoridagi ishtiroki yuqori boʻlgan qoʻshni oʻlkalarga murojaat qilishi mumkinligini belgilaydi. 14-Rasm: 2021-yilda tumanlar darajasida xotin-qizlarning mehnat bozorida ishtirok etish ko’rsatkichlari Manba: Oʻzbekiston, Tojikiston, Qirgʻiziston va Qozogʻistonning uy xoʻjaliklari byudjetini oʻrganish asosida kichik hududlarda Jahon banki ishchi kuchini baholash yuzasidan taxminlar, taxm. 2021-yilgacha. 49. Yosh xotin-qizlar orasida bandlik darajasi xavotirli darajada past. Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo (YeMO) mintaqasidagi eng yosh mamlakatlardan biri sifatida Oʻzbekistonda mehnatga layoqatli aholining oʻsib borayotgani kambag'allikni qisqartirish va umumiy farovonlikni oshirish uchun katta imkoniyatdir. Ammo yoshlarning katta qismi, ayniqsa yosh xotin-qizlar orasida mehnat bozoriga kirish yoki qoʻshimcha ma’lumot olish yoʻlida bir qator qiyinchiliklarga duch kelinmoqda. Yoshlar orasida ishsizlik darajasi yuqori va bandlik natijalari ish xavfsizligi, ijtimoiy sug'urta, ijtimoiy himoya va ish haqi jihatidan yomonroq. Hech qachon ishlamagan, ta’lim olmagan yoki kasbiy tayyorgarlikka ega boʻlmagan (NEET) 15-25 yoshdagi yigitlarning ulushi 8,8 foizni, va bu yosh guruhidagi xotin-qizlar orasida esa 42 foizni tashkil etdi16. 15 Jahon banki, 2022. 2019-yilda 15 yoshdan 65 yoshgacha bo‘lgan yoshlar uchun mehnat bozoridagi ishtiroki bo‘yicha XMTning modellashtirilgan hisob-kitoblariga asoslanadi. 16 Jahon banki xodimlari tomonidan uy xo'jaliklar byudjetlari so'rovnomasidan foydalangan holda baholash. Baholashda bandlikning norasmiy va ro'yxatdan o'tmagan shakllari hisobga olinadi. So'rovga asoslangan bandlikni 31 15-Rasm: Oʻzbekistonda bandlik va ishsizlik koʻrsatkichlari, 2022 Yosh va gender boʻyicha bandlik Ishsizlik darajasi Ishsizlar (ming) 100% 18.0 1000 90% 15.5 900 16.0 80% 800 38% 14.0 70% 37% 700 56% 12.0 10.4 60% 37% 600 10.0 50% 61% 500 40% 8.0 6.5 400 6.0 5.1 30% 300 27% 20% 4.0 200 30% 10% 2.0 100 0% 0.0 0 15-24 25-34 35-44 45-54 55-59 60+ Working age Men Women Gap Women Men Manba: O'zbekiston uy xo'jaliklari byudjetini o’rganish, 2022 (chapda), O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi, 2021 (o'ngda). 50. Mehnat bozoridagi gender tafovuti yoshga qarab oʻzgarib turib, oila a’zolariga gʻamxoʻrlik qilish majburiyatlari bilan bog’lik. Mehnat bozoridagi gender tafovut yoshga qarab farqlanadi, ayollar va erkaklar oʻrtasida sezilarli farqlanish mavjud. Uy xoʻjaliklari byudjeti tahliliga koʻra, 2022-yilda 15 yoshdan 24 yoshgacha boʻlgan xotin-qizlarning atigi 13 foizi va erkaklarning 40 foizi ish bilan taʼminlangan, natijada gender tafovut 27 foizni tashkil etadi (15-Rasm). 25-34 yosh guruhlari oʻrtasida gender tafovuti sezilarli darajada katta boʻlib, xotin-qizlar bandligi erkaklar oʻrtasidagi 93 foizga nisbatan 37 foizni tashkil etdi. Bu turmush qurgandan soʻng, ayollarning uy vazifalari va bola parvarishiga ustuvor ahamiyat berishi zaruriyati toʻgʻrisidagi ijtimoiy tasavvurlari bilan bogʻliqdir. 2022-yilda ishlamagan mehnatga layoqatli ayollarning taxminan 75 foizi buni uy xo'jaligi va bolalarni parvarish qilish majburiyatlari tufayli ishlamaganini ta’kidladi va ayollarning bu sabablarga ko'ra ishlamaslik ehtimoli erkaklarnikiga qaraganda 30 baravar yuqori (16-Rasm). Oʻzbekistondagi gender me’yorlari xotin-qizlardan bola parvarishi va koʻp vaqt talab qiladigan uy yumushlari uchun mas’uliyatni oʻz zimmalariga olishlarini talab qiladi.17 Jahon bankining Oʻzbekistondagi qishloq turmushi sharoitida tirikchilik manbalari borasidagi sifatli tahlili shuni koʻrsatdiki, ayollar kuniga 3-6 soat suv tashish, ovqat pishirish, uy tozalash, hovli bogʻidagi ishlar va qaramogʻidagi kishilarga gʻamxoʻrlik qilish kabi uy yumushlariga sarflashadi. (Romanova va b. 2017) 16-Rasm: nafaqaga chiqmaganlarning ishlamayotganligi sabablari va soʻnggi 7 kun ichida amalga oshirilgan har qanday ish, 2022 baholash rasmiy ma'lumotlarning to'liq emasligi bilan bog'liq muammolarni hal qiladi, chunki ular barcha uy xo'jaliklari va shaxslarni teng tanlov ehtimoli bilan qamrab oladi, rasmiy ma'lumotlar esa boshqa tanlov yondashvi bilan cheklangan. 17 O‘zbekistonda ayollarning qariyb 100 foizi va erkaklarning 90 foizi ayolning eri ishlamasa ham ayol uy yumushlarini bajarishi kerak, deb hisoblaydi. (“O'tish davridagi hayot” so’rov nomasi, 2016). 32 Pensiyaga chiqmaganlar orasida ishlamaslik So'nggi 7 kun ichida ishlaganlar sabablari 32% Any of the 3 69% Prefer to not work 1% Cannot find 1% 1% 2% Unpaid family business 2% Other 6% 1% Awaiting job/Business 8% 5% 5% Any self-employ 21% Sickness/Disability 18% Study 16% 28% 56% Any work for pay 60% Home/Care work 8% 75% 0% 20% 40% 60% 80% 0% 20% 40% 60% 80% Female Male Female Male 51. 2022-yildagi ma’lumotlarga ko’ra Oʻzbekistonda erkaklar xotin-qizlarga nisbatan oʻrtacha 34 foizga koʻp maosh oladi. Jahon miqyosida xotin-qizlar oʻrtacha erkaklar ish haqining 80 foizini ishlab topadi. Biroq Oʻzbekistonda bu farq kattaroq: ayollar erkaklar ish haqining 66 foizinigina ishlab topadi18. Xotin- qizlar vakolati ta’minlangan boʻlsa, ular oʻzlarining toʻliq salohiyatlarini ishga solishlari mumkin, bu esa ishchi kuchini xilma-xil va dinamik boʻlishiga olib keladi. Ammo Oʻzbekistonda xotin-qizlar oʻrtasida ish haqi va ish bilan bandlik darajasining pastligi toʻgʻridan-toʻgʻri iqtisodiyot hajmini qisqartirib, kambag'allikda yashayotganlar sonini oshiradi. 17-Rasmda aks ettirilganidek, ayollar ham oʻrtacha kamroq maosh olishadi va hamda ularda eng yuqori daromad darajasiga erishish ehtimoli sezilarli past boʻladi. Agar Oʻzbekiston boʻylab xotin-qizlar mehnat bozorida erkaklar bilan teng ishtirok etganlarida edi, milliy daromad 29 foizga yuqori boʻlardi. Ishlayotgan ayollar va erkaklar oʻrtasidagi oʻrtacha ish haqini tenglashtirishning oʻzi 700 mingdan ortiq odamni kambag'allikdan olib chiqar edi. 17-Rasm: 2022 yilda erkaklar va ayollar o'rtasida oylik ish haqi hajmlarining taqsimlanishi Female 15 50 24 7 31 Male 4 28 35 18 8 6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % of wage workers <1million UZS 1-2million 2-3million 3-4million 4-5million > 5million Manba: Jahon banki xodimlarining uy xo'jaliklari byudjeti tadqiqotidan foydalangan holda baholashi, 2022-yil Eslatma: O'tgan oyda ish haqi olgan to'liq va to'liq bo'lmagan kunlik ishchilar kiritilgan. 52. Jahon banki soʻrovnomalarida ishtirok etgan respondentlar odatda ayollarning erkaklarga nisbatan kamroq maosh olishi va kasbiy segregatsiya tushunchasini qoʻllab-quvvatlaydi. Erkaklar odatda oilaning asosiy boquvchisi sifatida tasavur qilinadi. Minimal ish haqi ham erkaklar va xotin-qizlar oʻrtasida farq 18 https://gender.stat.uz/uz/qo-shimcha-ko-rsatkichlar/iqtisodiy-resurslar 33 qiladi, ish izlayotgan xotin-qizlar erkaklarga qaraganda ancha past maosh olishga tayyor turishadi. Kasbiy segregatsiya, gender me’yorlari va tasavvurlar ish haqi toʻlovida gender tafovutni yanada kuchaytiradi. Gender ish haqi farqi qurilish, yuk tashish va saqlash kabi erkaklar ustunlik qiladigan sektorlarga nisbatan ta'lim, sog'liqni saqlash va ijtimoiy ish kabi ayollar ustunlik qiladigan sohalarda o'rtacha maoshi pastligi bilan chuqurlashadi. O'zbekiston 2019-yilda ayollar uchun ayrim ish o'rinlari taqiqlanishini rasman bekor qilgan bo'lsa-da, bu ishga qabul qilish amaliyotida gender asosidagi kamsitishlarga chek qo'ymadi. Darhaqiqat, 2020-yilda o'tkazilgan yaqinda o'tkazilgan auditorlik tadqiqoti shuni ko'rsatdiki, ayollar ustunlik qiladigan kasblardagi erkaklarga qaraganda ayollarning arizaga javoban qayta qo'ng'iroq qilish ehtimoli 185 foizga, erkaklar esa erkaklar ustunlik qiladigan kasblardagi ayollarga qaraganda 79 foizga ko'proq ehtimolga ega (Murodova va Seitz, 2021). Ushbu kuchli gender tarafkashligi mehnat bozorini genderga bog’liq segmentatsiyalashga olib keladi. Ushbu kamsitish amaliyoti Oʻzbekistonda gender tengsizligini davom ettirib, xotin-qizlarning mehnat bozorida ishtirok etishiga jiddiy toʻsqinlik qilmoqda. Bunday amaliyotlarni bartaraf etish yanada inklyuziv va adolatli mehnat bozoriga erishish uchun nihoyatda muhimdir. Statistika agentligi ma'lumotlariga ko'ra, 2022-yilda ta’lim, sogʻliqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar xodimlarining oʻrtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi (jinsidan qat’iy nazar) yuk tashish va saqlash sohalaridagi ish haqining qariyib yarmini tashkil etdi. 18-Rasm: Ishga qabul qilish va ish haqi bo'yicha ayollarga nisbatan noxolislikni aniqlaydigan tajribalar Erkak ishchiga solishtirganda ayol ishchi ____ Qayta aloqaga chiqish darajasida gender tengligida nomuvofiqlik 60% 47% 50% 100% 40% 80% 30% 60% 20% 12% 6% 40% 10% 2% 4% 2% 20% 0% -10% 0% -4% -20% -10% -30% -22% Overpaid Fairly paid Underpaid KAZ KGZ UZB Men Women Manba: Jahon banki xodimlarining 2021-2023-yillarda O'zbekiston fuqarolari o'rtasida o'tkazilgan so'rovga asoslangan baholariga ko'ra. 53. Jahon banki tadqiqoti natijalari Oʻzbekistonda ish haqini belgilashda ayollarga nisbatan oshkorona, tizimli tusdagi noxolis munosabat mavjudligini namoyon etdi. Soʻrovnoma eksperimentida (Seitz, 2023) tasodifiy vinyetkalardan foydalanilgan boʻlib, unda taniqli kasb egasi (masalan, shifokor yoki oʻqituvchi) boʻlgan ishchi tasvirlangan va oxirida har bir hikoyada ishchiga ish haqi miqdori koʻrsatilgan. Hikoyalar toʻqib chiqarilgan va standartlashtirilgan boʻlib, unda barcha ishchilar bir xil tarzda tasvirlangan edi, faqat birgina xususiyati farqli bo’lgan: hikoyalarning yarmida ayol, ikkinchi yarmida esa erkak kishi ismi aks ettirilgan edi. Ishtirokchilarga ta’riflangan shaxsga maosh o’rtiqcha past, adolatli miqdorda yoki ortiqcha toʻlanyaptimi, degan savol berildi. Ikki oy davomida Markaziy Osiyo boʻylab daromadlarning adolatliligiga 70 000 dan ortiq baholash javoblari jamlandi. Garchi soʻrovnomalarda berilgan vaziyatlar oʻxshash boʻlgan boʻlsa ham, gipotetik vaziyatlarda ayol aks ettirilgan bo’lganda ish haqi o’ta oshirilgan degan fikrni respondentlarning 13 foizi koʻproq bildirishgan, erkak kishi aks etirilganda esa uning oyligi oʻta past ekanligini 34 foizga koʻproq respondentlar qayd etishgan. 34 Tadqiqot ma’lumotlari: Maoshdagi genderga bog’liq tafovut yuzasidan oddiy haqiqat Bugungi kunda [Qoʻshma Shtatlarda] 18 yoshga yetmagan bolalari boʻlgan onalarning 42 foizi oʻz oilalarining asosiy yoki yagona boquvchisi hisoblanadi. Oilalar kun kechirish uchun ayollarning ish haqiga tobora ko'proq tayanishi tufali, maoshdagi gender tafovut bevosita erkak va bolalarga ham ta'sirini o’tkazmoqda. Maoshdagi genderga bog’liq farqni bartaraf etish ayollar, ularning oilalari va iqtisodiyotga katta ta'sir koʻrsatadi. Xotin-qizlarning ish haqini ular bilan ayni yoshdagi va ta'lim darajasidagi erkaklar maoshiga tenglashtirish orqali gender asosidagi ish haqidagi farqni bartaraf etish barcha ishlaydigan ayollar uchun, ularning oila tuzilishidan qat'iy nazar, kambag'allik darajasini ikki baravarga qisqartirar edi. Gender asosida ish haqidagi tafovutini bartaraf etish iqtisodiyot rivojiga ham turtki bo’lib xizmat qiladi. Xotin-qizlarga teng ish haqini ta’minlash iqtisodiyotda o’tkaziladigan toʻlovlarni 513 milliard dollarga oshiradi, bu esa 2016-yilgi yalpi ichki mahsulotning 3 foizini tashkil etadi. Miller, Kevin va Debora J. Vagins. " Maoshdagi genderga bog’liq tafovut yuzasidan oddiy haqiqat". Amerika Oliy ma’lumotli ayollari uyushmasi (2018). 54. Xotin-qizlarning bandligi xizmat koʻrsatish va qishloq xoʻjaligi tarmoqlarida koʻproq oʻz aksini topgan (19-Rasm), bu tendentsiya gender me’yorlari va hukmron tasavvurlar bilan kuchaytirilgan. Davlat sektori xotin-qizlar uchun rasmiy ish joylarining asosiy manbai boʻlib kelmoqda. Unda mamlakatdagi ayollarning 69 foizi va erkaklarning 48 foizi faoliyat yuritadi, bu asosan ta’lim va sogʻliqni saqlash sohalarida ayollarning yuqori konsentratsiyasi bilan belgilanadi. Ayollar qurilish (94 foiz erkaklar), transport va xizmat koʻrsatish (93 foiz erkaklar) kabi erkaklar hukmronlik qiladigan ayrim sohalar bilan solishtirganda pastroq maosh toʻlanadigan ta’lim, sogʻliqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar sohalarida kamida 75 foiz lavozimlarni egallab kelishadi. Oʻzbekiston qishloqlarida qishloq xoʻjaligida ishlash 2021-yildagi hosilda mamlakat paxta terimchilarining uchdan ikki qismini tashkil etgan ayollar uchun asosiy daromad manbai boʻlib xizmat qildi. Bu terimchilarning kamida 49 foizining paxta terimidan olingan maoshi ularning yillik pul daromadlarini aks ettirdi (XMT 2022). Pandemiya davrida 2021-yildagi paxta terimida bu raqam biroz yuqori boʻlgan, bu davrda terimchilarning 60 foizi paxtani yil davomidagi hosil yagona daromad keltirgan deb atagan (XMT 2021). Xotin-qizlarning paxta terimida ham, boshqa qishloq xoʻjaligi ishlarida ham ishtirok etishi koʻpincha norasmiy boʻladi, zero ular kamdan-kam hollarda oʻz xoʻjaliklarini boshqarishadi yoxud yerga ega boʻlishadi. Oʻzbekistonda fermer xoʻjaliklarining atigi 5 foizini ayollar boshqaradi (OTB 2018). Jahon bankining sifatli tahlili shuni koʻrsatdiki, erkaklar qishloq xoʻjaligi texnikasi bilan ishlash koʻnikmalariga egaligi va butun ish kuni davomida dalada boshqa ishlarga сhalgʻimasdan ishlay olishi tufayli ularni doimiy ishchi sifatida yollashga talab yuqoriroq boʻladi (Jahon Banki 2016). 35 19-Rasm: Ja’mi bandlikning tarmoqlar va jinslar boʻyicha ulushi, 2021 health care and social services Education Accommodation and catering Trade Manufacturing Art, entertainment Agriculture Total Other services Financial and insurance Management and administration IT Professional, scientific Real estate Public administration and defense Mining and quarrying Water supply; sewerage Electricity, gas Transportation Construction 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Men Women Manba: O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi 2021. 55. Oʻzbekistonda ayollar va erkaklar oʻrtasidagi bandlik imkoniyatlarining nomutanosibligiga yashash hududi ham ta’sir koʻrsatadi. Mamlakatning har bir mintaqasida erkaklarning bandlik darajasi ayollarga qaraganda yuqori boʻlsa-da, gender tafovutining darajasi sezilarli farq qiladi. Masalan, Samarqand viloyatida bandlikdagi gender tafovuti 50 foiz boʻlsa, Fargʻona viloyatida 22 foiz bo’lib sezilarli darajada kamroq. 20-Rasm: Jinslar va hududlar boʻyicha bandlik, 2022 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Fergana Andijan Tashkent (city) Tashkent (region) Navoi Bukhara Khorasm Kashkadarya Karakalpakstan Surkhandarya Jizzakh Namangan Syrdarya Samarkand Female Male Manba: Jahon banki xodimlari O‘zbekiston uy xo‘jaliklari byudjeti so’rovnomasi, 2022 yilgi hisob-kitoblar asosida. 36 56. Ishchi kuchi ishtiroki va bandlik darajasidagi gender tafovuti ta'lim darajasi va uy xo'jaligida yashovchi bolalar soni bilan bog'liq. Umumiy oʻrta va undan past maʼlumotga ega boʻlgan xotin-qizlarning atigi 10 foizi, toʻliq oʻrta maʼlumotga ega boʻlganlarining 33 foizi ishlaydi, erkaklarda bu koʻrsatkichlar 15 va 77 foizni mos ravishda tashkil etadi. Biroq, bakalavriat yoki undan yuqori darajaga ega boʻlgan xotin- qizlarning 74 foizi ishlaydi. Bu bandlik kesimidagi bakalavr darajasiga ega boʻlgan erkaklarning 92 foizi bilan taqqoslanadi (21-Rasm). Qolaversa, farovonlikning eng quyi ikki kvintilidagi xotin-qizlar (16 yoshdan yuqori) 50 foizdan ortiq hollarda nofaol yoki ishsiz edilar, holbuki, farovonlikning eng quyi kvintilidagi erkaklarning 39 foizi va ikkinchi eng past kvintildagi erkaklarning 32 foizi nofaol yoki ishsiz edi.19 Ayol va erkaklarning yosh farzandlari mavjudligi ham ularning mehnat bozoridagi ishtirokiga turlicha ta’sir qiladi. Erkaklar uchun ko'proq yosh bolalarning mavjudligi ishlash ehtimolini oshiradi, ammo ayollar uchun esa ko'proq bolalar bo'lgan taqdirda uydan tashqarida ishlash ehtimoli ancha past (21-Rasm). 21-Rasm: Ma'lumot darajasi va uy xo'jaligi tarkibi bo'yicha bandlik Employment rate by educational Farzandlar soni boʻyicha bandlik darajasi attainment 100% 100 86 92 90% % of working-age population 90 77 74 80% 80 70 70% 60 43 50 33 60% 40 30 15 10 50% 20 2 0 10 40% 0 30% 20% 10% 0% 0 1 2 3 4 5 6 7+ Male Female Male Female Manba: Jahon banki mutaxassislarining O'zbekiston uy xo' jaliklari budjetini o'rganish asosida baholashicha, 2022-yil. 57. Oʻzbekistonda xorijga migratsiyaning atigi 10 foiz ulushini xotin-qizlar tashkil etadi. Mazkur migratsiyadagi gender tafovut xotin-qizlarning iqtisodiy imkoniyatlarini pasaytiradi, zero ular kam maoshli, ish faoliyatlarida o’sishga kam imkoniyat beruvchi past malakali ishlarda qolib ketishadi. Ushbu holat xotin-qizlarning iqtisodiy mustaqillikka erishishi va oilalarini boqishini qiyinlashtirishi mumkin, bu esa oʻz navbatida, kambag'allik va tengsizlik davrlarini uzayishiga olib kelishi mumkin. Xotin-qizlarga nisbatan ijtimoiy va madaniy munosabat Oʻzbekistondagi migratsiyadagi gender tafovutiga hissa qoʻshadi. Koʻpgina hollarda ayollar oʻzlarining jinsi tufayli mehnat bozorida kamsitish va cheklangan imkoniyatlarga duch kelishlari mumkin, bu esa ularning ish bilan ta’minlanishi yoki lavozimlarida koʻtarilishini qiyinlashtirishi mumkin. Bu ham migratsiyadagi gender tafovutiga hissa qoʻshishi mumkin, chunki xotin-qizlar oʻz yurtida iqtisodiy istiqbollarini yaxshilashi uchun kamroq imkoniyatlarga ega ekanliklarini tushunishlari mumkin. Migratsiyaga kirishni mamlakatlararo tahlil qilish natijalari shuni ko'rsatadiki, teng huquqlarning 19 O‘zbekiston fuqarolarini tinglaymiz, 2019. Boshlang‘ich so‘rovnoma asosida xodimlarning baholashicha. 37 yaxshilanishi kambag'al mamlakatlardan ayollarning migratsiya qilishiga to'sqinlik qiladigan moliyaviy va ijtimoiy xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi 58. Ishdan ayrilishga duch kelganda, ayollar va keksa ishchilar o'zlarini yanada zaifroq holatda topadilar. Ham “Uy xoʻjaligi byudjetini o’rganish”, ham “L2CU” soʻrovnomalariga koʻra, rasmiy ishdan ketganlar uchun ish qidirish muddati taxminan 10,6 oyni tashkil qiladi. Shu oʻrinda, davlat korxonasida ishini yoʻqotganidan keyin ishsizlik muddati jinsga qarab nomutanosib davom etadi, xususan erkaklar uchun bu muddat 8,9 oyni tashkil qilsa, ayollarda oʻrtacha 12,1 oyga teng boʻladi. Bundan tashqari, keksa yoshdagi ishchilar uzoqroq ishsizlik davrini boshdan kechirishadi, 55-64 yoshdagilarning yangi ish topishi uchun oʻrtacha 12 oy talab qilinsa, 25-34 yoshdagilar uchun bu muddat odatda 9,6 oyga teng boʻladi. Qonunchilik tuzilmasi 59. Oʻzbekistonning avvalgi mehnat kodekslari xotin-qizlarning ishga qabul qilinishda va maosh olishda tengligini cheklab qoʻygan edi, biroq mehnat qonunchiligiga kiritilgan soʻnggi oʻzgarishlar mamlakatni tenglikka yaqinlashtirmoqda va ayollar uchun iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirmoqda. 2023-yilda Jahon bankining “Ayollar, gender va huquq” indeksida Oʻzbekiston 100 dan 70,6 ballga ega boʻldi, bu Yevropa va Markaziy Osiyo (YeMO) mintaqasidagi ko’rsatkichi (83,4) dan pastroq. Oʻsha paytda mamlakatda teng qiymatdagi ishni bajarganlik uchun teng haq toʻlashni talab qiluvchi mehnat qonunchiligining yoʻqligi, shuningdek, ayollarning ayrim mehnat shakllarida ishlashi taqiqlangani Oʻzbekiston umumiy reytingining pasayishida muhim omil boʻlgan. Biroq, Jahon banki va XMTning keng ko'magi bilan 2021 yil dekabr oyida mehnat kodeksiga kiritilgan o'zgartirishlar teng ish uchun teng haq to'lash, yollash va ishdan bo'shatishda kamsitishni taqiqlash, erkaklar va ayollar uchun muntazam ta'til va ota-ona ta'tilini kengaytirish kabi qoidalar qo'shildi.20 Ushbu soʻnggi oʻzgarishlardan avvalroq iqtisodiy imkoniyatlardan teng foydalanishni ta’minlashga qaratilgan islohotlar amalga oshirilgan edi. 2019-yil sentabr oyida Oʻzbekistonda ayollar va erkaklar uchun teng imkoniyatlar, ishga joylashishda kamsitishlarga yoʻl qoʻymaslik, davlat xizmatlaridan teng foydalanish hamda davlat va jamiyat ishlarida teng ishtirok etishni kafolatlovchi gender tengligi toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi. 2019 yilda Prezident farmoni bilan ayollarning ba’zi kasblarda ishtirok etishidagi barcha cheklovlar bekor qilindi.21 60. Biroq, saqlanib kelayotgan gender me’yorlari va hukmron tasavvurlar hali-hanuz xotin-qizlarning iqtisodiy imkoniyatlardan teng foydalanishiga toʻsqinlik qilmoqda. Xotin-qizlarning mehnat bozoriga kirishiga toʻsqinlik qiladigan oshkor huquqiy toʻsiqlar koʻp boʻlmasa-da, qiyinchiliklar qolmoqda. Prezident tomonidan 2023-yil aprelda imzolangan yangi qonun shahvoniy shilqimlikni ma’muriy huquqbuzarlik deb belgiladi. Ayollar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan mehnat qonunchiligi ish beruvchilarning ayollarni yollashga bo'lgan qiziqishini kamaytirishi mumkin, chunki ular ayollarning ishi qimmatroq bo'ladi deb o'ylashlari mumkin (Romanova va b., 2017). Masalan, Oʻzbekistonning mehnat qonunchiligi xotin- qizlarning ish vaqtidan tashqari ishga jalb qilinishi, xizmat safarlarga chiqishi bilan bogʻliq cheklovlarni oʻz ichiga olgan va shu bilan birga, endilikda erkak va ayollarga taqdim etilayotgan ota-ona ta’tili ham ish beruvchilarga qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin, zero xotin-qizlar erkaklarga qaraganda mazkur tur ta’tilidan koʻproq foydalanishadi degan fikr vujudga keladi. Bundan tashqari, xotin-qizlarning mehnat 20 Qonunda bolaning otasi, bobosi va buvisi yoki bolani parvarish qiladigan boshqa qarindoshlari, shuningdek vasiylari ta'tilidan to'liq yoki qisman foydalanishi mumkinligi nazarda tutilgan (mehnat kodeksining 405-moddasi). 21 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 7 martdagi "Xotin-qizlarning mehnat huquqlari kafolatlarini yanada kuchaytirish va tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab -quvvatlashga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida" gi PQ-4235-son qaroriga muvofiq, 2019 yil 1 maydan boshlab ayrim sohalarda yoki kasblarda xotin-qizlar mehnatiga qo'yilgan taqiqlar bartaraf etildi. 38 bozorida va davlat idoralarida ishtirok etishini ragʻbatlantirish siyosatiga qaramay, e’tiroflar shuni tasdiqlaydiki, ishga tanlanish jarayonida ayollardan koʻpincha ularning oilaviy va onalik holati toʻgʻrisida savollar soʻraladi va javoblari asosida ishga qabul qilinmaslik holatlari keng uchraydi. 61. Ota-onalik ta’tillari yaqin vaqtgacha xotin-qizlarning xususiy sektorda kamsitilishiga sababchi boʻlib kelgan. Diskriminatsiya xavotirlari tufayli mamlakatlarning atigi 26 foizi tug'ruq ta'tillari nafaqalarini ijtimoiy sug'urta mexanizmlari o'rniga ish beruvchilarning majburiy badallari orqali moliyalashtiradi. Yaqin vaqtgacha O'zbekiston bu ozchilik orasida edi. Ushbu ish beruvchi tomonidan moliyalashtiriladigan dekret ta’tiliga qoʻyiladigan talablar xotin-qizlarga nisbatan kamsitishlarga sababchi boʻlib, davlat sektori ish beruvchilariga xususiy sektordagilarga nisbatan koʻproq afzalliklar taqdim etar edi. Davlat korxonalari va davlat sektori uchun dekret ta’tillari toʻlovlari davlat tomonidan moliyalashtirilgan boʻlsa-da, rasmiy xususiy sektor ish beruvchilari ushbu xarajatlarni toʻgʻridan-toʻgʻri qoplashlari shart edi, bu esa oʻz navbatida, xususiy sektor xodimlarining ishga yollash chogʻida ayol nomzodlariga nisbatan diskriminatsion qarorlar qabul qilish yoki ularni norasmiy lavozimlarda ishlatish kabilar uchun kuchli moliyaviy sabablarni keltirib chiqarar va buning ehtimolini oshirar edi. 2022 yildagi islohotlar XMTning Onalikni himoya qilish toʻgʻrisidagi konvensiyasi tavsiyalari va xalqaro amaliyotga mos keltiradi. Diskriminatsiya bilan bogʻliq muammolar tufayli, dunyo miqyosida mamlakatlarning atigi 26 foizi dekret ta’tilini ijtimoiy sugʻurtalash mexanizmlari orqali emas, balki ish beruvchilarning majburiy badallari orqali moliyalashtiradi. 2022 yilda amalga oshirilgan islohotlar O'zbekistonni XMT onalikni muhofaza qilish Konvensiyasi tavsiyalariga va xalqaro amaliyotga to'liq rioya qilishga yaqinlashtirmoqda.22 Xotin-qizlarning korxonalardagi va tadbirkorlikdagi roli 62. 2018-2022-yillarda roʻyxatga olingan tadbirkorlar orasida ayollar ulushi 9 foiz ga oʻsdi. 2018-yilda rasmiy mikrofirma va kichik korxonalarining 31 foizi ayollar nomiga roʻyxatga olingan boʻlsa, 2022-yilga kelib bu raqam 40 foizdan ortigʻiga toʻgʻri keldi. Mikrofirma va kichik korxonalarda ayollarning eng yuqori ulushi Qoraqalpogʻiston, Navoiy va Xorazm viloyatlariga toʻgʻri kelib, viloyatlararo umumiy koʻrsatkichning mos ravishda 51, 48 va 46 foizini tashkil etdi. Biroq, 2018 va 2022-yillar oraligʻida ayollar tomonidan boshqarilayotgan, eng jadal sur’atlarda oʻsayotgan korxonalarning ulushi koʻplab hududlar gender tenglikda eng katta tafovutlarga ega boʻlganlari edi. Bu davrda Samarqand viloyatida ayollarga tegishli ulush 31 foizgacha, Fargʻona viloyatida esa qariyib 39 foizgacha oʻsdi. 2018-yilda ayollar tadbirkorligi ulushi eng past boʻlgan Namangan viloyatida 2022-yilga kelib 59 foizdan koʻproqqa oshgan. “Oʻzbekiston fuqarolarini tinglaymiz” soʻrovnomasida butun mamlakat boʻylab qatnashgan mahalla raislari reprezentativ roʻyxatiga koʻra, 2023-yilning birinchi choragida 15 foiz mahallalarning ko’mitalari xotin- qizlarning tadbirkorlik faoliyatini imtiyozli kreditlashni faol ragʻbatlantirib, bu borada koʻmaklashdi; 58 foiz mahallalar esa xotin-qizlarning malakasini oshirish boʻyicha dasturlarni faol amalga oshirib kelmoqda. 63. Biroq, xotin-qizlarning biznesga ega boʻlishi va uni yuritishi yoʻlida bir qator toʻsiqlarga duch kelishi holatlari davom etmoqda. Erkaklar va ayollarning kichik bizneslarga egaligi hajmi jihatidan tobora o'xshash bo'lib borayotganligi sari, ayol kishi egaligidagi o'rta va yirik bizneslarning yetishmasligi tobora keskinlashib bormoqda, va cheklangan miqdordagi holatlar ayollar boshqaruvidagi bizneslarning o'rta yoki yirik hajmga o'sishining cheklangan soni tobora ko'zga tashlanmoqda. Jahon bankining 2019-yilda oʻtkazilgan soʻnggi soʻrovnomasiga koʻra, oʻrta hajmdagi firmalarning atigi 29 foizida ayollar ulushi ishtirok etgan boʻlsa (Oʻzbekiston kabi oʻrtachadan past daromadli mamlakatlarda bu koʻrsatkich oʻrtacha 37 22 2022-yildan boshlab barcha yuridik shaxslardagi ayollarga, jamoat tashkilotlari bundan mustasno, har oy uchun eng kam iste'mol xarajatlari summasidan kelib chiqqan holda, davlat byudjetidan onalik nafaqalari to'lanadi (Prezidentning 2022-yil 25-iyuldagi PF-175-sonli Farmoni, Vazirlar Mahkamasining 515-sonli qarori). 39 foizga teng), yirik firmalarga kelsak, bu koʻrsatkich 27 foizgacha (quyi o'rta daromadli mamlakatlar ko’rsatkichlariga taqqoslaganda) tushib qolgan. Oʻrta hajmdagi firmalarning atigi 7 foizida va yirik firmalarning 2,5 foizida ayollar yuqori boshqaruv lavozimlari tarkibiga kirgan (quyi o'rta daromadli mamlakatlarda bu koʻrsatkich oʻrtacha 18 va 20 foizni tashkil etadi). 22-Rasm: Ayollarga tegishli kichik korxonalar ulushi va roʻyxatdan oʻtgan tadbirkorlar, 2022 Tadbirkor ayollarning ulushi Roʻyxatdan oʻtgan tadbirkorlar soni (1000 ta) 60% 180 160 50% 140 40% 120 30% 100 20% 80 60 10% 40 0% 20 Khorezm Andijan Surkhandarya Karakalpakstan Bukhara Samarkand Tashkent city Uzbekistan Kashkadarya Fergana Jizzakh Syrdarya Navoi Namangan Tashkent 0 2018 2019 2020 2021 Men Women Manba: O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi, 2022. 64. Raqamli aloqa bilan ta’minlanganlik darajasi hamda raqamli texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlaridagi gender tafovut ayollarning tadbirkorligi va ularning umumiy bandligini kengaytirishga toʻsqinlik qiladi. O'zbekiston raqamli ulanish bo'yicha tengdosh davlatlaridan sezilarli darajada orqada qolmoqda va mamlakatdagi raqamli texnologiyalar tarmogʻi katta gender tafovutlariga ega. So'nggi o'n yil ichida raqamli infratuzilmaga katta sarmoyalar kiritilganiga qaramay, O'zbekistonda statsionar va mobil keng polosali qamrovi 100 nafar kishi aholiga 13,9 va 67 nafar kishini tashkil etdi, bu o'z tengdosh davlatlaridan ancha past ko’rsatkichlar. O'xshash mamlakatlar orasida Oʻzbekiston 4G qamrovi boʻyicha eng past oʻrinda turadi. Shuningdek, O'zbekistonda o'xshash mamlakatlarga nisbatan keskinroq bo'lgan sezilarli gender farqlari mavjud, masalan, O'zbekistondagi erkaklarning 77 foizi ayollarning 59 foiziga nisbatan mobil telefonlarga ega. Aksincha, qozog'istonlik erkaklar va ayollarning deyarli bir xil ulushi mobil qurilmalarga ega (erkaklarning 88 foizi va ayollarning 88,6 foizi). Oʻzbekistonning qoʻshnilari va global internet hamkorlari bilan tashqi raqamli aloqasi zaifdir. Oʻzbekistonda internet tezligi, oʻtkazish qobiliyati va foydalanish xarajatlarining xududiy foydalanuvchilariga salbiy ta’siri davom etmoqda va koʻplab tarmoqlarda iqtisodiy oʻsishni cheklab qoʻymoqda. 40 Tadqiqot ma’lumotlari: Amerikada kim ixtirochi boʻladi? Tugʻilgandan boshlab ... shaxslarni kuzatib, patent uchun topshirilgan arizalar asosida kim ixtirochi boʻlib yetishishini belgilaydigan asosiy omillarni aniqlaymiz. Natijalarimiz innovatsiyalarni targ’ib qilishda aynan qaysi siyosiy yo’nalishlar eng samarali boʻlishi mumkinligiga oydinlik kiritadi, xususan, ayollar, ozchilik guruhlari va kam ta’minlangan oilalar farzandlari oʻrtasida innovatsiyalardan foydalanishni kengaytirish soliq stavkalarini kamaytirish kabi an’anaviy yondashuvlarga qaraganda innovatsiyalar va oʻsishni rag’batlantirishda koʻproq salohiyatga ega boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi.... Ixtirochilar ko’p boʻlgan hududlarda ulgʻaygan va shu tariqa ulgʻayish jarayonida innovatsiyalar ta’sirida koʻproq boʻlgan bolalarning oʻzlari kelajakda ixtirochi boʻlib yetishishining ehtimoli yuksakroq bo’ladi... Bu kabi ta'sir genderga ham bog’lik. Ayol ixtirochilar ko’p bo'lgan hududda o'sgan qizlarining texnologiya sinfida ixtirochilik bilan shug'ullanishi ehtimoli ko'proq. Erkak ixtirochilar atrofida o'sish ayollarning ixtirochilik bilan qiziqishiga ta'sir qilmaydi. Va o’g’il bolalarga kelganda ham aynan shunday, ularning u yoki bu sohadagi innovatsion natijalarga erishishiga ayol-ixtirochilar emas, balki erkak- ixtirochilar ta'sir koʻrsatadi. Bell, Aleks, va boshq. "Amerikada kim ixtirochi bo'ladi? Innovatsiyalarning ta'siri ahamiyati." Choraklik Iqtisodiyot jurnali 134.2 (2019): 647-713. -- Bell, Aleks va boshqalar. "Amerikada kim ixtirochi boʻladi? Innovatsiyalarga ta'sir qilishning 65. ayniqsa, ayollar Hukumat, Iqtisodiyotning ahamiyati". va yoshlar choraklik uchun jurnali iqtisodiy 134.2 oʻ647-713.q sishning asosiy kuchi sifatida mikro va kichik (2019): biznesga ustuvor ahamiyat bermoqda. Tadbirkorlik sohasidagi va ish oʻrinlarini yaratish borasidagi muammolarni hal etish maqsadida 2018-yilda hukumat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hamda oʻzini oʻzi band qilishini qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan “Har bir oila – tadbirkor” va “Yoshlar – kelajagimiz” nomli ikkita dastur ishga tushirildi. Bu dasturlar mahalliy iqtisodiy ehtiyoj va imkoniyatlarni aniqlash asosida aholining maqsadli qatlamlariga imtiyozli kreditlar ta’minlaydi. Ushbu sa’y-harakatlarga qaramay, mavjud bank kanallari ham kam ta’minlangan aholi bilan ishlash boʻyicha cheklangan tajribaga ega. Qolaversa, mikrofirma va kichik korxonalar egalari texnik va biznes koʻnikmalariga ega emasliklari haqida xabar berishgan edi, bu esa ularning bizneslarini kengaytirish va yirikroq kredit olish huquqiga ega boʻlishlariga toʻsqinlik qilgan. Ayollar egalari bo'lgan kichik va o'rta korxonalar qo'shimcha muammolarga duch kelishadi, chunki ularning hajmi cheklangan resurslar va salohiyat tufayli kichikroq bo'ladi. 66. Hukumat qishloq ayollariga yoʻnaltirilgan koʻplab tadbirkorlik va yakka tartibdagi bandlik dasturlarini amalga oshirib kelmoqda. 2023-yilda O'zbekiston Respublikasi Kambagʻallikni qisqartirish va Bandlik vazirligi tomonidan mahalla miqyosida turli xil ijtimoiy yordam, tadbirkorlik va yakka tartibdagi bandlikni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha 36 ta alohida dastur amalga oshirildi, jumladan, bir martalik moliyaviy oʻtkazmalar, bolalar va yoshlar uchun stipendiyalar, tikuv mashinalari uchun subsidiyalar, hamda jamiyat tomonidan tashkil etilgan (“Ayollar daftari”, “Temir daftar” va “Yoshlar daftari”) ehtiyojlar roʻyxati orqali belgilanadigan maqsadli nafaqalar. Xotin-qizlar va oilani qoʻllab-quvvatlash maqsadli jamoat fondi tomonidan moliyalashtiriladigan va barcha tumanlarda tashkil etilgan Ayollar tadbirkorlik markazlari; 2022-yildan boshlab Xotin-qizlar va oilani qoʻllab-quvvatlash jamoat fondi ayollarga qishloq xoʻjaligi kooperativlarini tashkil etish uchun subsidiyalar bilan bir qatorda ayollar uchun imtiyozli kreditlar berishni boshladi. “Har bir oila – tadbirkor”, “Yoshlar – kelajagimiz” nomli jamoatchilik asosidagi taraqqiyot dasturlari ham yangi tadbirkorlik tashabbuslarini qoʻllab-quvvatlash uchun imtiyozli kreditlarni ajratdi. (“Ishga Marhamat”) Mono-markazlardagi oʻquv koʻpincha kasbiy mutaxassisliklar boʻyicha ish qidirayotgan ayollar talab qiladigan kasb va koʻnikmalarga qaratilgan dasturlarni oʻz ichiga oladi. Biroq, 41 tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlovchi dasturlar koʻp hollarda maqsadli guruhlarning tabaqalashtirilgan ehtiyojlariga moslashtirilmagan. IFC hisoboti shuni koʻrsatdiki, mikromoliyaga asoslangan keng tarqalgan yechimlar toʻlash imkoniyati cheklangan benefitsiarlarni jalb qiladi (Naheed, 2019). 67. O'zbekistonda yer egaligi to'g'risidagi qonunlar va siyosatlar rasmiy ravishda gender-neytral bo'lsa- da, ayollarning yer egaligidan foydalanish imkoniyati hali hanuz cheklangan bo’lib qolmoqda, ayniqsa qishloq joylarida ayollarning rasmiy yer egaligi nomutanosib ravishda kam. O'zbekistonda har qanday fuqaro, jinsidan qat'iy nazar, hech qanday cheklovlarsiz23 "Elektron auksion" orqali ishtirok etish va yerlarni yutib olish huquqiga ega. Biroq, gender-neytral tartibga solinishiga qaramay, yerga egalik huquqi ko'pincha uy xo'jaligi boshlig'i, odatda bu yoshi katta erkak kishi nomiga beriladi. Qo'shma mulk huquqlarini ro'yxatdan o'tkazish qonuniy turmush qurgan ayollar uchun erga egalik qilish imkoniyatlarini kengaytirishi mumkin. V — Ovoz va agentlik 68. “Agentlik” (iroda erkinligi) bu zoʻravonlik, qasos olinishi va qoʻrqinchdan holi ravishda oʻz hayoti yuzasidan qaror qabul qilish va kerakli natijaga erishish uchun mazkur qarorlar asosida harakat qilish qobiliyatidir. Agentlik, kundalik hayotning turli sohalarida namoyon boʻladigan xatti-harakatlar erkinligi orqali oʻlchanadigan bir qobiliyatdir (Klugman va b. 2014). Agentlikni o'lchashning bir usuli bu odamlardan ularning hayotlarining qaysi sohalarida nazoratga ega ekanliklarini so'rash orqali amalga oshiriladi, ushbu sohalar zo'rlashdan ozodlik, jinsiy va reproduktiv sog'liqni saqlash huquqlari ustidan nazorat, yer va uy-joy ustidan nazorat qilish hamda ovoz va jamoaviy harakat qilish imkoniyatini o'z ichiga oladi. Genderga asoslangan diskriminatsiyani taqiqlovchi tegishli huquqiy tuzilma agentlikni ta’minlashning mutlaq shartidir. Oʻzbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar gender tengligini yanada qoʻllab-quvvatlash uchun huquqiy tuzilmani takomillashtirishga intilmoqda. Lekin alohida olingan kuchli huquqiy tuzilmaning mavjudligi yetarli emas. Agentlikni ta'minlashga intilsak, huquqiy tuzilmalarni hayotga tatbiq etuvchi kundalik amaliyotlar orqali amalga oshirilishini talab qiladi. Me'yorlar, qarashlar va amaliyotlarni yaxshilash jamiyatning qo'llab-quvvatlashi va ishtirokini talab qiladi. O'zbekistonning iqtisodiy o'tish davrida ayollar va erkaklarning iqtisodiy va ijtimoiy hayotda to'liq va erkin ishtirok etish imkoniyatiga ega bo'lishlarini ta'minlash yo'llarini topish qiyin vazifa bo'lib qolmoqda. 23 Masalan, 2023 yilning yarim yilligida fuqarolarga dehqonchilik uchun tanlov asosida yer ajratishda g'olib bo'lgan jami 643,000 nafar g'olibning 302,000 nafari yoki 47% ayollar edi. Xususan, Andijonda 50,343 ayolga 77,000 gektar yer, Namangan viloyatida 46,575 ayolga, Farg'ona viloyatida 38,235 ayolga, Buxoro viloyatida 28,344 ayolga, Xorazm viloyatida 24,436 ayolga va Surxondaryo viloyatida 19,756 ayolga yer berilgan. 42 Tadqiqot ma’lumotlari: Iqtisodiy erkinlikning xotin-qizlar ta'limi va bandligiga sababli ta'siri …Iqtisodiy erkinlikdagi katta va barqaror yutuqlar xotin-qizlarning mehnat bozoridagi ishtirokiga ijobiy va sezilarli ta'sir koʻrsatadi, bu ularning ishchi kuchidagi foizi yoki ayollarning ishchi kuchi tarkibidagi ulushi shaklida oʻlchanadi. Iqtisodiy erkinlikdagi jadal yutuqlarning boshlangʻich ta'limni tugatgan (tegishli yosh guruhidagi) xotin-qizlar soniga ta'sirini tahlil qilganimda, oʻxshash ijobiy va muhim ta'sirlar ko'rinib qoladi. Bu natijalar ham iqtisodiy ahamiyatga ega; EFW indeksining jadal o’sishi ko’rib chiqilgan mamlakatlardagi boshlangʻich maktabni tugatgan xotin-qizlar sonining tegishli nazorat guruhlaridagi sodir bo’lgan o’zgarishlar hajmiga nisbatan 6 foizdan koʻproq oʻsishiga olib keladi. Mazkur topilmalar ushbu mavzu boʻyicha boshqa adabiyotlar bilan mos keladi, lekin ular iqtisodiy erkinlik va ayollarning mehnat juchida ishtirok etish hamda maktab ta’limi oʻrtasidagi sabab va oqibat bogʻliqligini ilk bor isbotlovchi dalillardir. Grier, Robin. Iqtisodiy erkinlikning xotin-qizlar ta’limi va bandligiga sababli ta'siri. (2023). 69. O'zbekistondagi so'nggi islohotlar ayollar va erkaklar o'z ovozi va agentligini amalga oshirishlariga to'sqinlik qiladigan bo'shliqlarni nishonga olgan. Gender tengligini ta’minlash, gender asosidagi kamsitishni bartaraf etish va teng mehnat uchun teng ish haqi kabilarga oid qonunchilikdagi oʻzgarishlar Oʻzbekistondagi islohotlarning gender omilining hisobga olinishini ta’minlash yoʻlidagi say’-harakatlarining misolidir. Biroq, jamoat hayotida ishtirok etish, ayniqsa ayollar uchun, cheklangan qolmoqda. Ayollarning adolat tizimida teng muomalada bo'lishi va zarar ko'rmasdan erkin gapirish va harakat qilish huquqlari qiyin vazifa bo’lib qolmoqda, bunga asosiy sabab muvozanatsiz gender me'yorlari. Konstitutsiya va qonunlar tomonidan ayollarga jamoat ishtirokida teng huquqlar kafolatlanishi va teng muomala va'da qilingan bo'lsa-da, qo'llab-quvvatlovchi qonunlar tez-tez ijro etilmaydi va erkaklarning ustun qarashlari ayollar agentligini cheklashda davom etmoqda. Ayollar jamoat hayotining barcha darajalarida yetarlicha vakillik qilmaydilar va O'zbekistonda ayollarga nisbatan zo'ravonlik qonunga zid bo'lsa-da, u hali ham keng tarqalgan. Milliy va mahalliy darajalarda jamoat hayotida ishtirok 70. Qonunchilik tuzilishi ayollarga jamoat hayotida ishtirok etish huquqini beradi, biroq qoidalarga rioya qilmaslik va gender me'yorlari uning samaradorligini pasaytiradi. Sovet davrida Oʻzbekiston xotin-qizlari 1938-yilda saylash va saylanish huquqiga ega boʻldilar; shuningdek, Konstitutsiya ayollarning hokimiyatning barcha tarmoqlarida har qanday lavozimni egallash huquqlarini kafolatlaydi. Ayollar siyosatda (jumladan, senat raisi, qonunchilik palatasi spikeri va bosh vazir oʻrinbosari) muhim rollarga ega bo’ldi. 2004 yilda O'zbekistonda milliy va xududiy darajalarda nomzod kvotalarini joriy etildi, shuningdek saylov qonunchiligi har bir siyosiy partiya tomonidan Oliy Majlisga, shuningdek, viloyat, tuman va shahar deputatlari kengashlariga nomzod qilib ko'rsatilganlarning kamida 30 foizi ayollar bo'lishi kerakligini belgilaydi. Bu kabi kvotalar doimiy ravishda kuchli jamoatchilik qo'llab-quvvatlashidan bahramand bo'ldi. (23-Rasm)24. Biroq, kvotalarga rioya qilmaslik uchun qonuniy jazo choralari yo'q va hukumatning ijro etuvchi, qonun chiqaruvchi va sud tarmoqlaridagi ayollar vakilligi umuman past darajada qolmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ayollarga Qarshi Har Qanday Diskriminatsiyani Bartaraf Etish Bo'yicha 24 O'zbekistonda, RIDP loyihasi kvotalardan foydalanishni muvaffaqiyatli boshlab berdi, unda Mahalla Rivojlanish Birligi (MRB) a'zolarining 50 foizini ayollar tashkil etishi talab qilinadi. 2023 yil iyun holatiga ko'ra, dastur 3,550 nafar ayolni MRB a'zolari sifatida jalb qilgan va ularga yig'ilishlar o'tkazish, ma'lumotlarni kommunikatsiya qilish va guruh qarorlarini qabul qilishda yordam berish kabi rahbarlik ko'nikmalarini berdi. 43 Konventsiyasi qo'mitasi 2015 yilgi yillik hisobotida, O'zbekistondagi fuqarolik ro'yxatga olish tizimi (bu saylovchilar ro'yxatini tuzadi) doimiy yoki vaqtinchalik ro'yxatdan o'tmagan, erkak boshli uy xo'jaliklarida yashaydigan ayollarning ovoz berish imkoniyatlarini cheklashi mumkinligidan ogohlantirgan bo'lsa-da, ro'yxatga olish tizimini liberalizatsiya qilishga qaratilgan so'nggi islohotlar bu tashvishning jiddiyligini kamaytirgan bo'lishi mumkin. 23-Rasm: Hukumatdagi ayollar, toifalarga ko'ra 2018-2022 Toifalarga ko'ra hukumatdagi ayollar "Gender muvozanatini ta'minlash uchun kvotalar qo'llanilishi kerak" 35 32 30 25 Completely Disagree 25 20 20 Disagree 15 12.6 10.2 8.7 10 Agree 5.7 5 2.9 Completely agree 0 Ministerial Legislative Senate Internal Affairs Chamber 0 20 40 60 80 100 2018 2019 2020 2021 2022 Government Leadership Private Sector Public Sector Manba: O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi (2023) va “Oʻzbekiston fuqarolarini tinglaymiz” so’rovnomasi (2023). 71. So'nggi yillarda jamoat hayotida ayollar vakilligining oshishi kuzatilmoqda, lekin tenglikdan hali uzoq. 2022 yilgi saylovlardan so'ng, ayollar Oliy Majlis (Oliy Majlis) Senatidagi o'rinlarning 25 foizini, Qonunchilik palatasidagi o'rinlarning 32 foizini va sud lavozimlarining 12,8 foizini egalladi. (33- va 34- rasmlarga qarang). Bu, parlamentning quyi palatasidagi ayollar sonining ikki baravarga oshirilishini va ularning umumiy ulushini 32 foizga ko'tarilishini o'z ichiga oldi. 2004 yilda joriy qilingan kvotalar ayollar vakilligini oshirish natijasini berdi va garchi Oliy Majlisning Qonunchilik palatasida ayollar vakilligi yaqinda oshgan bolsa ham, O'zbekiston gender tenglikka to’liq darajada hali erisha olmadi. Ayniqsa, viloyat va hududiy darajadagi qaror qabul qilish organlarida ayollar vakilligi nihoyatda past. 2023 yilda 14 ta viloyat va Toshkent shahridagi hokim lavozimini erkak kishilar egalladi. 2017-yilda ommalashtirilgan maʼlumotlarga koʻra, 84 nafar hokim oʻrinbosarlaridan atigi 14 nafari (16,67 foiz) ayol kishi boʻlgan. Ayollar tuman darajasida birmuncha koʻproq vakillikka ega boʻlib, 2017-yilda 1772 nafar tuman hokimi oʻrinbosarining 193 nafarini (25 foiz) tashkil etgan.25 72. Mahalliy jamoalarda qaror qabul qilish jarayoni va yig'ilishlarda gender tafovutlari sezilarli darajada mavjud. Jahon Banki tomonidan 2021-yilda yig'ilgan Qishloqni Qamrab Oluvchi Rivojlanish Loyihasi (RIDP) so'rov ma'lumotlariga ko'ra, so'nggi 12 oy ichida qishloq jamoatchilik yig'ilishida ishtirok etgan erkaklar soni 85 foizni tashkil etgan bo'lsa, ayollar orasida bu ko'rsatkich atigi 62 foizni tashkil qiladi. 30 dan 50 yoshgacha bo'lganlar orasida, erkaklar o'zlarining afzalliklarining sarflar qarorlarida ayollarga qaraganda 25 Kvotalar odatda davlat xizmatchilari orasida ayollar vakilligining ma'lum foizini belgilaydi, masalan Bangladesh va Pokistonda barcha davlat xizmat lavozimlarining 10% ayollar uchun balgilangan, yoki Hindistonda bo'lgani kabi, boshqaruv organlarida – bu yerda ayollar kamida mahalliy hukumat Kengashlaridagi barcha o'rindiqlarning uchdan bir qismini to'ldiradilar. Hindistonda kvotalarning o'rnatilishi 1993 yildan beri milliondan ortiq ayollarning mahalliy boshqaruvda xizmat qilishiga olib keldi. 44 yaxshiroq aks etishini his qiladiganlar foizi ko'proq (taxminan 8 foizlik farq). Ayollar mahalliy ayollarning ta'sir ko'rsatish qobiliyatiga erkaklarga nisbatan ko'proq umid qiladilar: ayol javob beruvchilarning 69 foizi ayollarni ta'sirchan deb hisoblaydi, bu esa erkak javob beruvchilarning 62 foiziga qaraganda ko'proq. Shunga qaramay, jamoat investitsiya ustuvorliklari bo'yicha afzalliklar jihatidan erkaklar va ayollar o'rtasida sezilarli farq yo'q edi, ikkalasi ham mahalliy infratuzilma va xizmatlar to'g'risidagi qarorlarda o'z afzalliklarining yaxshi aks etishini bir xil darajada aytishgan. Tadqiqot ma’lumotlari: Gender kvotalari va o'rtacha erkakning inqirozi: Shvetsiyadan Nazariya va Dalillar …butun aholining daromadlari boʻyicha umumiy ro’yxat ma'lumotlariga asoslanib, 7 ta partiya, 290 ta munitsipalitet va 10 ta saylovda (1982–2014-yillar uchun) qatnashgan barcha siyosatchilarning malakasini oʻlchash o’tkazildi. Biz mahalliy partiyalarga saylov byulletenlarida erkaklar va ayollar navbatini almashinuvchi o'zgaruvchan kvotasini qanday qo'llashganligini so'raymiz, bu kvota 1993- yilda Sotsial Demokratik Partiya tomonidan joriy etilgan. Meritokratiyaga zid bo'lmagan holda, bu kvota ayollar vakilligini eng ko'p oshirgan joylarda erkak siyosatchilarning malakasini oshirdi.. -- Besli, Timoti va boshqalar. Gender kvotalari va o'rtacha erkakning inqirozi: Shvetsiyadan Nazariya va Dalillar. Amerika iqtisodiy sharhlari, 107.8-son (2017): 2204-2242. Genderga asoslangan zoʻravonlik 73. Genderga Asoslangan Zo'ravonlik (GAZ) global muammo boʻlib, butun dunyo boʻylab xotin-qizlarga ta’sir qilib, ularning faoliyat erkingli hamda farovonligiga ta’sir qiladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 1993-yildagi Xotin-qizlarga nisbatan zoʻravonlikka barham berish toʻgʻrisidagi Deklaratsiyasining 1- moddasida ayollarga nisbatan zoʻravonlik "ayollarga jismoniy, jinsiy yoki ruhiy zarar yoki azob-uqubatlarga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin boʻlgan, jumladan jamoat yoki shaxsiy hayotda sodir boʻladigan bunday harakatlar, majburlash yoki asossiz ozodlikdan mahrum qilish, ularga nisbatan zoʻravonlik bilan tahdid qilish kabi har qanday GAZ harakati" deb ta’riflanadi. Ayollar ustidan zo'ravonlik turli shakllarni olishi mumkin, jumladan turmush o'rtoqi yoki yaqin munosabatdagi shaxs (IPV) tomonidan jismoniy, jinsiy va/yoki psixologik zo'ravonlik, oilaviy zo'ravonlik, bu oila a'zolari tomonidan amalga oshiriladigan zo'ravonlik, turmush o'rtoqsiz jinsiy zo'ravonlik bu turmush o'rtoqi/hamkor bo'lmagan shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan jinsiy zo'ravonlik, femitsid va ayollar savdosi hisoblanadi. Er yoki erkak yaqin hamkor (yoki erkak oila a'zosi) tomonidan sodir etiladigan zo'ravonlik global miqyosda ayollar ustidan eng ko'p uchraydigan zo'ravonlik shaklidir. 2018 yilda, JSST hisobotiga ko'ra, dunyo bo'ylab 15 dan 49 yoshgacha bo'lgan turmush qurgan ayollarning 27 foizi kamida bir marta yaqin hamkor zo'ravonligini boshdan kechirgan. 74. Oʻzbekistonda GAZ koʻrsatkichlari maʼmuriy maʼlumotlar va kam hisobot berilishi tufayli nomaʼlumdir, lekin u keng tarqalgan deb hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Statistika Agentligi GAZ koʻrsatkichlari boʻyicha ikkita maʼlumotni nashr etadi: i) oxirgi 12 oy ichida yaqin sherik tomonidan jismoniy va/yoki jinsiy zoʻravonlikka uchraganini rasman xabar qilgan, sherikka ega boʻlgan (15 dan 49 yoshgacha) ayollar soni (2018 yilda 185 ayol yoki <0.01%); va ii) 15 yoshidan boshlab, yaqin sherik boʻlmagan shaxslar tomonidan jinsiy zoʻravonlikka duch kelganini rasman xabar qilgan (15 dan 49 yoshgacha) ayollar soni (2018 yilda 108 ayol yoki <0.01%). 2022 yilda zoʻravonlik holatlari bilan bogʻliq deyarli 38 ming himoya buyruqlari berilgan, bu 2021 yildagi 30 mingdan koʻp. Himoya buyruqlarining 45 taxminan 87 foizi oila a'zolari tomonidan boshqa oila a'zolariga qarshi so'ralgan, holatlarning to'rtdan uch qismidan ko'prog'ida erlar o'z rafiqalariga qarshi jinoyatchi sifatida ro'yxatga olingan. Zo'ravonlik holatlari haqida xabar berish uchun anonim kanallar mavjud bo'lsa-da, aksariyat holatlar haqida xabar berilmagan deb ishoniladi. 75. Ushbu raqamlar global va mintaqaviy taqqoslashlar hamda mavjud statistik ma’lumotlarning xususiyatini hisobga olganda, Oʻzbekiston duch kelayotgan GAZ muammolar to’liq darajada aks ettirilmadi. O'zbekistonda gender zo'ravonligining tarqalishi to'g'risidagi milliy vakillik ma'lumotlari (davlat idoralariga keladigan rasmiy ma'lumotlarni hisobga olmaganda) to'planmaydi, ammo qo'shni mamlakatlar bo'yicha bunday ma'lumotlar oiladagi zo'ravonlik va gender zo'ravonligining boshqa shakllari yuqori darajada bo’lishi mumkinligini ko'rsatadi. Ayniqsa, JSSTning 2018 yildagi Ayollar ustidan zo'ravonlik baholashlari Markaziy Osiyo mamlakatlarida IPV(yaqin sherik tomonidan zo'ravonlik)ning rasmiy qayd etilishi minimal ko'rinishiga qaramay, mavzuga bog'liq stigma va kam hisobot berilishi tufayli ma'lumotlar ehtiyotkorlik bilan ko'rib chiqilishi kerakligini ta'kidlaydi. Bundan tashqari, 2015 yilda Ayollarga qarshi barcha turdagi kamsitishni bartaraf etish to'g'risidagi Konventsiya (CEDAW)ning O'zbekiston bo'yicha yillik hisobotida xulosa qilinishicha, O'zbekistonda oyiladagi zo'ravonlik holatlar jabr qo’rganlar uni "shaxsiy masala" deb hisoblashlari sababli kam hisobot qilinadi va BMT Ayollar tashkiloti 2019 yildan beri ma'muriy ma'lumotlarni yig'ish bo'yicha yaxshilanishlar bo'lganini qayd etgan bo'lsa-da, bu ma'lumotlar odatda jamiyatning faqat kichik bir qismini ifodalaydi va tarqoq, bu esa bu ma'lumotlardan xulosalar chiqarishni qiyinlashtiradi. 76. Yaqinda, Oʻzbekiston ayollar va bolalarni zo'ravonlikdan himoya qilishga qaratilgan qonunlarni qabul qilish va konvensiyalarga imzo chekishda yutuqlarga erishdi. Ayollar va bolalarni zoʻravonlikdan himoya qiluvchi milliy qonunlar orasida ayollar va bolalarni zoʻravonlikdan himoya qilishni kuchaytiruvchi soʻnggi oʻzgartirishlar (2023); Inson savdosiga qarshi kurashish toʻgʻrisidagi Qonun (2008), Bolaning huquqlarini kafolatlash toʻgʻrisidagi Qonun (2007) va Jinoyat kodeksi (1995) mavjud boʻlib, bu kodeksda zoʻrlash (118-moddasi), inson savdosi (134-moddasi) va ayollarni nikohga majburlash (137-moddasi) jinoyat sifatida belgilangan. 1995-yilda Oʻzbekiston Ayollarga qarshi barcha shakldagi diskriminatsiyani bartaraf etish toʻgʻrisidagi Konventsiyani imzoladi. Oʻzbekiston 2019-yilda ayollarga qarshi zoʻravonlikning ayrim shakllarini qamrab olgan, “Ayollarni taziyq va zoʻravonlikdan himoya qilish toʻgʻrisida”gi qonun deb nomlangan qonunni qabul qildi. 2023-yil aprelda Prezident oiladagi zoʻravonligini jinoyat deb tan olish, jinsiy xarakterdagi jinoyatlarga nisbatan jazolarni oshirish, iqtisodiy va psixologik zoʻravonlik hamda jinsiy tajovuzni ma'muriy huquqbuzarlik sifatida tan olish; shuningdek, GAZ dan jabr qolganlariga nisbatan himoya buyruqlarini bir yilgacha uzaytirishni koʻzda tutuvchi qoʻshimcha oʻzgartirishlarni imzoladi.26 Bu tuzatishlar muhimdir, chunki hozirgacha mahalliy huquq-tartibot organlari oilaviy zo'ravonlikni jinoyat sifatida deyarli javobgarlikka tortmagan. 77. O‘zbekiston Hukumati tomonidan ayollar va bolalarni jinsiy zo‘ravonlikdan himoya qilish maqsadida konvensiyalarni imzolash va qonunlarni qabul qilish borasida erishilgan yutuqlarga qaramay, qonunchilik va amalga oshirishdagi bo‘shliqlar saqlanib qolmoqda. Aprel 2023-yilgi tuzatishlar Oila saqlanishiga keng ta'kidlash asosida yarashish harakatlarini tartibga soluvchi moddani (Jinoyat kodeksining 66-moddasi) bekor qilmadi.27 Ushbu modda amalda zo'ravon turmush o'rtog'ini javobgarlikka 26 Qonunda oilaviy (maishiy) zo'ravonlik uchun ma'muriy javobgarlik (ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi Kodeksning 592-moddasi) va jinoiy javobgarlik (Jinoyat kodeksining 1261-moddasi) belgilanadi. 27 Jinoyat kodeksining 661-moddasi, 1261-moddasi 1-4-qismlari "oilaviy (maishiy) zo'ravonlik" jismoniy zo'ravonlik hayot uchun xavf tug'dirmaydigan hollarda yarashishga imkon beradi. Agar ushbu moddada nazarda tutilgan 46 tortish imkoniyatini cheklashi mumkin va hatto zo'ravonlik mavjud bo'lgan oilaviy muhitdagi ayollarga xavf tug'dirishi mumkin. Xalqaro huquqiy me'yorlar, zo'ravonlikni hal etish vositasi sifatida tavsiya etiladigan yarashuv (ko'pincha vositachilik deb ataladi)ga qarshi kuchli tavsiyalar beradi. Sabab, zo'ravon va tirik qolgan o'rtasidagi kuch farqida yotadi. Ayollar va oilaviy zo'ravonlikka qarshi kurashish to'g'risidagi Konventsiya (Istanbul Konventsiyasi)ga ko'ra, ayollarga nisbatan gender asosida zo'ravonlik holatlarida majburiy vositachilik va yarashuvdan foydalanish taqiqlanishi kerak. 48-moddaning (1)-bandi quyidagicha: “Tomonlar ushbu Konventsiyaning qamrovi ostidagi zo'ravonlikning barcha shakllari bilan bog'liq holda, vositachilik va yarashuv kabi majburiy alternativ nizo hal qilish jarayonlarini taqiqlash uchun zarur qonun hujjatlari yoki boshqa choralarni ko'rishlari kerak.” Shuningdek, BMTning Ayollarga qarshi zo'ravonlik to'g'risidagi qonunchilik bo'yicha qo'llanmasi barcha sud jarayonlaridan oldin va davomida ayollarga nisbatan zo'ravonlik holatlari bo'yicha vositachilikni aniq taqiqlashni tavsiya etadi. 78. Ko’pchilik mahalla rahbarlari GAZni jiddiy muammo deb hisoblamaydi. 2023-yilning birinchi choragida ularning hamjamiyatlarida GAZ muammosi qanchalik jiddiyligi haqida soʻralganida, 2023-yilning birinchi choragida o'z jamoalarida GAZ muammosining qanchalik jiddiy ekanligi haqida so'ralganda, “O‘zbekiston fuqarolarini tinglaymiz”28 so'roviga ko'ra so'roq qilingan mahalla rahbarlarining 62 foizi buni kichik muammo yoki umuman muammo emas deb hisoblashgan. Taxminan 60 foiz mahalla ma'muriyatlari davom etayotgan oilaviy nizolar (qaynonalar bilan bo'lgan qiyinchiliklar jumlasidan)ni hal qilishni mahalla darajasidagi Ayollar Jamoat Kengashlarining (yoki ularning voris organi) asosiy vazifalaridan biri deb hisoblaydi, taxminan 31 foiz esa GAZ holatlarida ko'mak ko'rsatishni ta'kidlagan. 79. Guvohliklar O'zbekistondagi jinsiy zo'ravonlik siyosati va amaliyoti o'rtasidagi farqni ko'rsatib turibdi. Bu qizlar va ayollar zo'rlash yoki jinsiy zo'ravonlik haqida xabar berish yoki ular uchun jinoiy javobgarlikka tortishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. (Equality Now, 2021). Bu muammolarga mustahkam oʻrnatilgan madaniy me'yorlar ta'sir qiladi va quyidagilarni oʻz ichiga oladi, lekin ular bilan chegaralanmaydi: i) zo'rlash ta'rifi, asosan Iroda tushunchasiga emas, balki kuch ishlatilishiga asoslangan; ii) zoʻrlash toʻgʻrisidagi da'volarni avtomatik va qonuniy ravishda tekshirib boʻlmasligi; iii) jabr qolganlarini ayblash amaliyoti, ayniqsa huquq-tartibot organlari tomonidan; va iv) zoʻrlashga nisbatan yengilroq jinoyatlar boʻyicha ayblov qoʻyish yoki umuman ayblov qoʻymaslik amaliyoti (Equality Now, 2021). 80. GAZdan jabr ko’rganlar uchun ko’mak xizmatlaridan foydalanish imkoniyati cheklangan. Oʻzbekiston hukumati GAZ holatlariga javob berish xizmatlarini boshqaradi va rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 2023 yilda mamlakatda GAZdan jabr ko’rganlar uchun 197 boshpana faoliyat yuritgan. Shunga qaramay, ayollar huquqlari tashkilotlari va inson huquqlarini kuzatuvchi guruhlar koʻplab boshpanalar yoki ishlamayotganini yoki yetarli resurslarga ega emasligini ta’kidlashmoqda. 2,5 million aholiga ega Toshkentda 2020 yilda faqat ikkita boshpana ishlayotgani haqida xabar berilgan — ulardan bir markaz bolalar uchun faqat 4 ta joy va kattalar ayollar uchun 32 ta joy taqdim etgan (CEDAW, 2020). Huquq guruhlarining xabar berishicha, kamida 121 ta davlat markazlari kun bo'yi, shu jumladan dam olish kunlari harakatlar quyidagilar bilan bog'liq bo'lsa: a) bir nechta shaxs; b) homilador ekanligi ma'lum bo'lgan ayolga nisbatan zo'ravonlik; c) maxsus shafqatsizlik; d) zararli sabablar; e) diniy xurofot; f) bir guruh shaxslar tomonidan amalga oshirilishi; g) shaxs tomonidan takroriy amalga oshirilishi yoki amalga oshirilishi ilgari 97, 104 va (yoki) 105- moddalarda nazarda tutilgan jinoyatlar uchun sudlangan; h) o'qotar qurol yoki o'tkir buyumlardan foydalangan holda sodir etilgan aybdor uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish yoki uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi mumkin, hatto aybdor o'z aybini tan olishidan qat'iy nazar yoki jabrlanuvchi jinoyatchi bilan ixtiyoriy ravishda yarashsa va yetkazilgan zararni qoplasa. 28 "O'zbekiston fuqarolarini tinglash" so'rovnomasida har oyda 600 ga yaqin mahalla raislari har yili 7200 ta mahallani qamrab olgan holda so'rov o'tkazildi. 47 ishlamaydi. Aksariyat boshpana binolari zo'ravonlikdan jabr ko’rganlar uchun xavfsiz joyni ta'minlay olmaydi. Nikoh va ajrim 81. Erkaklar va ayollar qonuniy ravishda ajrashish huquqiga ega bo'lishiga qaramay, amalda, ayniqsa oilaviy zo'ravonlik holatlarida, ajrashish qiyin. Mahalla yarashtirish komissiyalari, o'z mahallasida ro'yxatdan o'tgan shaxslarga tegishli qarorlarni chiqarish huquqiga ega bo'lib, ular ajrashish jarayonidan oldin ariza talab qiladi.29 Sudlar ajrashish toʻgʻrisidagi arizani koʻrib chiqishda bunday ariza berilganmi yoki yoʻqmi, shuningdek, ajralish sabablarini mahalla qoʻmitasining tomonidan berilgan tasdiqlovchi (yoki rad etuvchi) xatni koʻrib chiqadi. Odatda, sudlar turmush qurgan juftlikning yarashtirilishiga olti oy vaqt ajratadi, ko'pincha buning uchun harakatlar ko'rsatilganligini tasdiqlovchi dalillarni talab qiladi. Bu davr mobaynida sudlar mahalla qo‘mitalariga sud tomonidan belgilangan yarashtirish choralari bilan shug‘ullanishni ko‘rsatadi. Agar ikkala taraf ham muddat tugaganida ajrashishni istasa, yarashtirish qo‘mitasi yarashtirish mumkin emasligi haqida rasmiy xabarnoma taqdim etish kerak. Yarashtirish komissiyasining ishi yarashtirilgan oilalar ulushiga qarab baholanadi, bu esa ularning yurisdiksiyasidagi hududida ajralishlar koʻrsatkichlarining yuqori boʻlishiga yoʻl qoʻymaslik uchun ajrashish toʻgʻrisidagi arizalarni rad etish uchun ma’muriy ragʻbatlar yaratadi. 82. Zararli oqibatlarni kamaytirish uchun, hukumat organlari yarashtirish qoidalari qo‘llanilishida tanlanuvchanlik va ixtiyorni qo‘llashi mumkin. Huquqiy normalar tomonidan ruxsat etilgan bo‘lsa ham, yarashtirish jarayonlarining faol qo‘llanilishi sudlar va boshqa amalga oshiruvchi organlarning ixtiyori bilan to‘xtatilishi mumkin. Uy xo‘jaligidagi zo‘ravonligi holatlarining jiddiy tabiati nazarda tutilgan holda, sud qarorlari orqali yarashtirishni to‘xtatish, jabr qolganlar (asosan ayollar va bolalar) ga bo‘lgan xavf- xatarlarni sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Shuningdek, mahalla qo‘mitalari, politsiya va xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar (masalan, reabilitatsiya markazlari, bepul yuridik yordam markazlari va poliklinikalar) qonun tomonidan berilgan qaror qabul qilish erkinligidan foydalanib, oilaviy zo'ravonlik holatlarida zararli yarashtirish jarayonini qo'llashdan tiyilishlari mumkin. 29 Oila a'zolari yashayotgan mahallada rasmiy ro'yxatdan o'tmagan hollarda, rasmiy talablarga rioya qilish mumkin bo'lmagan holda, holatlar alohida murakkab bo'lishi mumkin. 48 Tadqiqot ma’lumotlari: Kelinlar va uydagi zoʻravonlik: Tojikistonda patrilokal nikohlar Patrilokal nikoh – yosh oilaning er taraf tugʻilgan xonadonida yashashi – Markaziy Osiyo xotin-qizlari va ularning oilani rejalashtirish, mehnat bozoridagi ishtiroki va inson kapitaliga sarmoya tikish yuzasidan rejalari, u yoki bu masalada keladigan to’xtamlariga ta'sir qiladi. Antropologik dalillar yosh ayollarning hayotida keksa oila a'zolari asosiy ta’sir kuchi bo’lib, muhim rolga ega bo’lishini namoyon etsa-da, bu boradagi empirik tadqiqotlar ozchilikni tashkil etadi. Mazkur tadqiqot Tojikistonda 2012- yilda o’tkazilgan Tibbiy-demografik tahlildan foydalangan holda oiladagi zoʻravonlik va kelinlarning turmush tarzi oʻrtasidagi bogʻliqlikni oʻrganadi. Kuzatuv ostidagi holatlar shuni ko’rsatdiki, moyillik koʻrsatkichlarini solishtirish orqali kelinlarga munosabat natijalarini ko’rish mumkin bo’ladi: qaynona- qaynota bilan yashaydigan ayollar erlari tomonidan emotsional zoʻravonlikka duchor boʻlish ehtimoli yuqoriroq. Kelinlarga munosabat natijalari jismoniy zoʻravonlik va er qarindoshlarining kelin bilan bir orada bo’lishi oʻrtasida paydo boʻlmaydi. Natijalar shuni koʻrsatadiki, ushbu kelinlar nuklear uy xoʻjaliklarida (butun oila a’zolarining bir orada barobar istiqomat qilishi, to’liq oila) yashovchi kelinlarga qaraganda, uyda qaynota borligidan qat'iy nazar, taxminan 3,6 baravarga koʻproq emotsional zoʻravonlikka duchor boʻladi, bu esa javobgarlikni qaynona zimmasiga yuklash mumkin degan xulosaga olib keladi. Toʻraeva, Mavzuna R. va Charlz M. Bekker. Kelinlar va oiladagi zoʻravonlik: Tojikistonda patrilokal nikoh. Feministik iqtisodiyot, 28.4-son (2022): 60-88. 83. 2019 yilda oila kodeksi tuzatilguniga qadar, O'zbekistonda erta nikoh odatiy hol bo'lgan.30 “Girls Not Brides” (“Kelinlar emas, qizlar”) xalqaro nodavlat tashkiloti qayd etishicha, O'zbekistonda erta nikoh asosan gender tengsizlik ta'sirida kuchaygan bo'lib, bunga quyidagilar sabab bo'lgan: ona va xotin bo'lishga oid an'anaviy kutishlar, kuch dinamikasi (qizlarning qaror qabul qilishdagi vakolati cheklangan bo'lib tuzilgan nikohlar), oilaviy sharaf tushunchalari (aksar hollarda nikohdan avval bokiralikning saqlab qolinishi manosida), va diniy amaliyotlar (2009 yilda Musulmonlar Ma'naviyat Boshqarmasi ichki nizomiga ko'ra, nikohlar (diniy to'y) faqat rasmiy imomlar tomonidan va rasmiy davlat nikohi ro'yxatdan o'tgandan keyin amalga oshirilishi mumkin bo'lishiga qaramasdan). 30 2019-yil 1-sentabrdan boshlab O‘zbekistonda ayollar uchun nikoh qurishning eng kam yoshi 17 yoshdan 18 yoshga oshirildi (Oila kodeksining 15-moddasi). Natijada 18 yoshgacha bo‘lgan nikohlar soni 2019-yildagi 3001 tadan 2021- yilda 93 taga kamaydi (O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi, 2021-yil). 49 24-Rasm: Voyaga yetmaganlar nikohi va erta tug'ish 18 yoshgacha nikohdan o'tgan ayollar Oʻsmir qizlar orasida erta tugʻruqlar ulushi ulushi(20-24) Oʻrtacha 2010-2021 Oʻrtacha 2010-2021 Samarkand Samarkand Fergana Namangan Fergana Kashkadarya Andijan Uzbekistan Uzbekistan Karakalpakstan Bukhara Bukhara Surkhandarya Tashkent Tashkent Syrdarya Khorezm Tashkent city Karakalpakstan Syrdarya Navoi Khorezm Jizzakh 0 2 4 6 8 0.0 1.0 2.0 3.0 4.0 Manba: O`zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. 50 VI — Tavsiyalar Intilgan yakuniy natija Siyosat yoki investitsiya sohasi O'zaro bog'liq sohalar Gender tengligiga nisbatan me'yorlar va 1. Mahalla darajasidagi aralashuv: Faollashtirish munosabatlarni o'zgartirish va ijtimoiy va ijtimoiy-hamda xulq-atvor o'zgarishlariga oid muloqotni qo'llab- quvvatlash.31 2. Maktab darajasidagi aralashuv: Maktab dasturlariga yoshga mos sog'lom xatti- harakatlar va munosabatlar haqidagi ta'limni integratsiya qilish. 3. Milliy darajadagi aralashuv: Xususan, kasbida muvaffaqiyat qozongan ayollar va gender tengligi qo'llab-quvvatchilarini erkak kishilarni namoyish etadigan milliy ommaviy axborot vositalarida jamoatchilikni xabardor qilish faoliyatlarini va ta'limiy-ko'ngilochar dasturlarni o'tkazish. Gender bo'yicha ajratilgan ma'lumotlarning 4. Uy xo'jaliklari boshliqlarining jinsi, qishloq va mavjudligi va ulardan foydalanish shaharlar hamda daromad darajasi gender bo'yicha ajratilgan ma'lumotlarining mavjudligini oshirish. Uy xo'jalik boshliqlarining jinsi, qishloq va shahar hududlari hamda daromad darajasiga ko'ra ajratilgan gender ma'lumotlarning mavjudligini oshirish 5. Oilaviy, jinsiy va boshqa ayollar ustidan zo'ravonlik shakllari haqidagi reprezentativ soʻrovnomalar va maʼmuriy manbalar orqali statistik ma'lumotlarni yosh va jabrlanuvchi bilan zo'ravonning munosabatiga ko'ra ajratilgan holda to’plash va e'lon qilish. Inson salohiyatini yaxshilash 31 “Start, xabardorlik, qo'llab-quvvatlash harakati” (Start, Awareness, Support Action (SASA!)) metodologiyasi Uganda va boshqa mamlakatlarda GAZ ga e'tibor qaratgan holda ijobiy gender me'yorlarini rivojlantirishda samarali ekanligi isbotlangan. Bu bilimlarni shakllantirish, munosabatni o'zgartirish, muloqot va muhokamani rag'batlantirish, xulq-atvorni o'zgartirishga qaratilgan faollarni tayyorlashni o'z ichiga olgan butun jamoaviy yondashuvdir. U bir necha yil davomida bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, shuning uchun katta sarmoya talab etiladi (quyidagi veb-saytni ko’ring: https://raisingvoices.org/women/sasa-approach/). 51 Ta'limdagi gender tafovutlarini bartaraf etish 6. Ayollar va erkaklar STEM dasturlari, ta'lim va sog'liqni saqlash sohalarida kam sonli bo'lgan sohalarda va magistratura ta'limida kvotalar va moliyaviy rag'batlantirish choralaridan oqilona foydalanish. 7. An'anaviy bo'lmagan imkoniyatlar uchun ma'lumot va namunalarni oshirish maqsadida mo'ljallangan jinsga mos namuna va mentoring dasturlari. 8. Jinsiy muvozanatsiz taqsimotga javob berish uchun oliy ta'limdagi o'rinlar sonini oshirish. Jinsiy va reproduktiv salomatlikni yaxshilash 9. Homiladorlik davri va tug'ruqdan keyin, shuningdek chaqaloqlar sog'lig'i xizmatlarining sifatini yaxshilash. 10. Maktab o‘quv dasturlariga jinsiy va reproduktiv salomatlik va huquqlar bo‘yicha o‘quv dasturlarini integratsiyalash. 11. Kontratseptiv vositalarga va oilani rejalashtirish alternativalaridan foydalanish imkoniyatlarini oshirish va ularni arzonlashtirish. 12. Erta homiladorlik darajasi yuqori bo'lgan hududlarga qaratilgan dasturlar orqali jinsiy va reproduktiv salomatlik bo'yicha ta'limni oshirish hamda kontratseptiv vositalarga kirishni ta'minlash. O'rtacha umr ko'rishdagi nomutanosibliklarni 13. Tamaki mahsulotlari, spirtli ichimliklar va tugatish shirin mahsulotlar kabi, umr ko'rish davomiyligida tafovutlarga nisbatan ko'proq hissa qo'shadigan mahsulotlarga soliqlarni oshirish. Ayollarning iqtisodiy imkoniyatlarini oshirish Ishga qabul qilishda gender muvozanatini 14. Erkaklar yoki ayollar kam vakil bo'lgan rag'batlantirish kasblarda gender muvozanatini ta'minlash uchun soliq imtiyozlari yoki ish haqi subsidiyalarini taqdim etish. Ish joyida gender asosidagi kamsitish va jinsiy 15. Diskriminatsiya dalillari mavjud bo'lgan zo'ravonlikni kamaytirish sohalarda va firmalardagi lavozim darajalarida ish haqlarini muntazam ko'rib chiqish. 16. Ishga qabul qilish amaliyotida kamsitish bo’yicha audit o'tkazish. 17. Ish joyida, jumladan, jinsiy taziyqlikka qarshi yangi qonunchilikni jinoiy va fuqarolik jazolari orqali amalga oshirish. 52 Ijtimoiy himoyadan foydalanish 18. Mavsumiy ishchilarning mehnat sharoitlari va imkoniyatlarini yaxshilash ijtimoiy himoyani yaxshilash 19. Pensiya xizmatini to'plash uchun yetarli vaqt ta'minlaydigan pensiya islohotlarini uzoq muddatli qo'llab-quvvatlash 20. Ijtimoiy himoya dasturlarida chetda qolish xatosini kamaytirish orqali ko'proq zaif ayollar va ayol boshli oilalarga yordam berilishini ta'minlash. Tadbirkorlikni mustahkamlash va qo'llab- 21. Mahalliy xizmatlarga sarmoya kiritish, bu quvvatlash xizmatlarini kuchaytirish xizmatlar tadbirkorlikni rivojlantirishni rag'batlantiradi. 22. Suv va bolalar parvarishi kabi zarur xizmatlarga kirishni yaxshilash orqali uy xo'jaliklarining parvarish yukini kamaytirish. Ishsizliklarni qo'llab-quvvatlash xizmatlarini 23. 23. Texnik va kasb-hunar ta'limi va qizlar kuchaytirish uchun kasb-hunar ta'limi va noan'anaviy texnik mutaxassisliklar bo'yicha ayollar imkoniyatlarini diversifikatsiya qilish. 24. Ishsizlik sug'urtasi va ish izlash yordamini o'z ichiga olgan mehnatni qo'llab-quvvatlash xizmatlarini kengaytirish. 25. Mehnatni faollashtirish dasturlari doirasida ko’nikma va tayyorgarlikdagi gender tafovutlarini bartaraf etish. Ovoz va agentlikni kuchaytirish GAZ dan jabr ko’rganlarni qo'llab-quvvatlash 26. GAZga qarshi yangi qonunning to'liq amalga va himoya qilish xizmatlarini oshirish oshirilishini ustuvorlashtirish. 27. GAZdan jabr ko'rganlarga ko'mak ko'rsatish xizmatlariga BMT tavsiya etgan minimal standartlarda kamida sarmoya kiritish. Ushbu xizmatlar huquqiy yordam, inqiroz markazlari, vaqtinchalik boshpana, psixologik va tibbiy yordam hamda ish izlashda yordamni o'z ichiga olishi kerak. 28. Zo'ravonlik qiluvchilar (jumladan, turmush o'rtoqlar) bilan yarashishni talab qiluvchi barcha qoidalarni va oilaviy zo'ravonlik va/yoki jinoiy ish ko'rib chiqilayotganligi haqidagi da'volarni o'z ichiga olgan hollarda talablarni bekor qilish. 29. 29. Ayollar ustidan zo'ravonlikni jinoyat deb hisoblash to'g'risidagi qonun hujjatlarining qat'iy qo'llanilishini va GAZdan jabr ko'rganlarni qo'llab-quvvatlash uchun genderga sezgir tartiblarni o'rgatish maqsadida sudyalarga, prokurorlarga, mahalla rahbarlariga, politsiya xodimlariga va 53 boshqa huquqni muhofaza qiluvchi idoralar xodimlariga majburiy o'quv kurslarini taqdim etish. Xotin-qizlarning hokimiyatda vakilligini 30. Davlat idoralari, siyosiy partiyalar va davlatga oshirish qarashli korxonalar, sudya lavozimlari, politsiya va prokuratura, shuningdek, mahalliy va qishloq darajasidagi lavozimlarda yuqori darajadagi lavozimlarda genderga asoslangan kvotalarning bosqichma-bosqich joriy etilishi. Noqonuniy erta nikohlarni taqiqlashni qat’iy 31. Noqonuniy erta nikoh taqiqiga qat'iy rioya amalda oshirish qilish. Ayollarning qaror qabul qilishdagi rolini 32. Ayollar ovozini mahalliy rejalashtirish va oshirish investitsiyalar, jumladan OpenBudget atrofidagi qaror qabul qilish jarayoniga kiritish. 33. Mahalliy qaror qabul qiluvchi institutlar o'z tuzilmalarida ayollarning ustuvorliklarini aks ettirishini ta'minlash. 54 VII — Tanlangan Yigʻma Statistika Bandlarning iqtisodiy faoliyat turlari va jinsi bo‘yicha taqsimlanishi Erkaklar Erkaklar Ayollar Ayollar Jami Nisbat Genderlik tafovuti boʻyicha tarmoqlar (2021) (‘000ta) (%) (‘000ta) (%) (‘000) (a:e) Sogʻliqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar 147.9 23% 502.9 77% 650.8 3.40 Ta’lim 319.8 26% 900.7 74% 1220.5 2.82 Turar joy va ovqatlanish xizmatlari 167.1 49% 174.0 51% 341.1 1.04 Ulgurji va chakana savdo; avtotransport vositalarini ta’mirlash 782.7 51% 752.9 49% 1535.6 0.96 Ishlab chiqarish sanoati 889.6 54% 752.8 46% 1642.4 0.85 San’at, oʻyin-kulgi va dam olish 38.4 55% 31.8 45% 70.2 0.83 Qishloq xoʻjaligi, oʻrmonchilik va baliqchilik 1966 58% 1449 42% 3414.6 0.74 Boshqa turdagi xizmatlarni taqdim etish 833.3 61% 524.9 39% 1358.2 0.63 Moliya va sugʻurtalash faoliyati 44.0 62% 26.5 38% 70.4 0.60 Boshqaruv va qoʻshimcha xizmatlar koʻrsatish 63.6 63% 36.6 37% 100.2 0.58 Axborot va aloqa 45.8 65% 24.7 35% 70.5 0.54 Kasbiy, ilmiy va texnik faoliyat 91.3 66% 46.7 34% 138.0 0.51 Koʻchmas mulk bilan bogʻliq operatsiyalar 42.3 67% 20.9 33% 63.2 0.49 Davlat boshqaruvi, mudofaa; majburiy ijtimoiy sugʻurta 462.3 73% 175.0 27% 637.3 0.38 Konchilik va karyer qazish 69.0 73% 24.9 27% 93.9 0.36 Suv ta’minoti; kanalizatsiya, chiqindilarni yigʻish va olib chiqish 41.0 81% 9.7 19% 50.6 0.24 Elektr, gaz, sun’iy havolantirish/konditsioner 66.9 88% 9.4 12% 76.2 0.14 Trasnportda tashish va omborda saqlash 607.6 93% 46.6 7% 654.2 0.08 Qurilish 1265.4 94% 85.5 6% 1350.8 0.07 Jami 7943.6 59% 5595.3 41% 13538.9 0.70 Erkaklar Ayollar Koʻrsatkich nomi (2022) Erkaklar Ayollar Nisbat (a:e) (% ) (%) Pensionerlar va nafaqa oluvchilar soni 1,988,418 47% 2,252,375 53% 1.13 Doimiy aholi 18,128,578 50% 17,896,369 50% 0.99 Umumiy ta’lim muassasalarida 3,312,555 51% 3,149,186 49% 0.95 oʻquvchilar Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi 756,468 52% 699,322 48% 0.92 bolalar Sayohatchilar soni 2,707,729 52% 2,455,448 48% 0.91 Oliy oʻquv yurtlari talabalari 547,342 53% 494,758 47% 0.90 Iqtisodiy band aholi (2021) 7,943,609 59% 5,595,267 41% 0.70 Sportchilar soni (2021) 1,560,599 63% 917,967 37% 0.59 Koʻrsatkichlar 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 Doimiy aholi 31023 31575 32121 32657 33256 33905 34559 35271 Ayollar 15470 15736 16000 16259 16545 16860 17181 17527 Erkaklar 15552 15839 16121 16398 16711 17045 17378 17744 Iqtisodiy faol 13768 14022 14357 14642 14876 14797 14981 Ayollar 6276 6391 6556 6246 6435 6384 6452 Erkaklar 7492 7631 7801 8396 8442 8414 8529 Ish bilan ta’minlangan 13058 13298 13520 13273 13541 13236 13539 Ayollar 5964 6074 6189 5524 5609 5485 5595 Erkaklar 7094 7225 7331 7749 7932 7752 7944 Ishsiz 709 724 837 1369 1335 1561 1442 Ayollar 311 318 367 722 825 899 857 Erkaklar 398 407 470 646 510 662 585 Ishsizlik darajasi 5 5 6 9 9 11 10 Ayollar 5 5 6 12 13 14 13 Erkaklar 5 5 6 8 6 8 7 1-sinfga yozilgan 623 641 631 615 617 649 588 703 Qizlar 300 309 303 295 296 311 281 338 Oʻgʻil bolalar 322 332 327 320 320 338 307 365 56 Ishsizlik darajasi 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Oʻzbekiston Respublikasi Ayollar 5.0 5.6 11.6 12.8 14.1 13.3 Erkaklar 5.3 6.0 7.7 6.0 7.9 6.9 Qoraqalpogʻiston Ayollar 5.0 5.6 10.8 12.8 13.3 13.2 Respublikasi Erkaklar 5.7 6.4 8.6 6.1 8.2 7.6 Andijon Ayollar 5.5 5.9 12.6 13.5 15.4 14.0 Erkaklar 5.8 6.2 7.4 6.0 7.8 7.0 Buxoro Ayollar 5.0 5.0 11.7 11.9 14.0 13.2 Erkaklar 5.8 6.0 6.4 6.3 8.0 7.2 Jizzax Ayollar 5.1 4.7 12.2 13.7 15.4 14.5 Erkaklar 5.6 5.2 8.2 5.9 7.8 6.9 Qashqadaryo Ayollar 5.2 6.1 12.6 14.3 15.6 15.5 Erkaklar 5.4 6.1 7.9 6.0 8.3 6.8 Navoiy Ayollar 4.6 4.7 11.4 10.4 11.4 11.5 Erkaklar 5.4 5.7 6.3 6.8 7.8 6.7 Namangan Ayollar 5.3 5.9 11.2 13.1 14.3 13.8 Erkaklar 5.4 5.8 8.4 5.9 7.5 6.6 Samarqand Ayollar 5.5 6.4 12.1 14.2 15.4 14.4 Erkaklar 5.9 6.7 7.9 5.8 7.8 6.8 Surxondaryo Ayollar 5.4 6.5 13.0 15.2 15.6 15.0 Erkaklar 5.7 6.8 7.4 5.7 8.0 7.0 Sirdaryo Ayollar 4.1 4.7 10.2 13.8 15.4 14.7 Erkaklar 4.6 5.4 8.7 6.0 7.8 6.9 Toshkent Ayollar 3.7 4.7 10.6 12.6 14.0 12.5 Erkaklar 4.5 5.8 7.9 6.0 7.8 6.9 Fargʻona Ayollar 5.4 6.2 12.0 12.9 14.5 13.9 Erkaklar 5.7 6.6 7.9 6.2 7.9 7.0 Xorazm Ayollar 5.3 5.6 11.1 12.6 14.3 13.2 Erkaklar 5.6 5.8 8.1 6.3 8.3 7.3 Toshkent shahri Ayollar 3.8 4.6 9.3 8.5 9.1 8.1 Erkaklar 3.5 4.4 6.8 6.3 7.2 6.0 57 Roʻyxatdan oʻtgan yakka tartibdagi tadbirkorlar orasida ayollar ulushi 2018 2019 2020 2021 2022 Oʻzbekiston Respublikasi 31% 33% 37% 39% 40% Qoraqalpogʻiston Respublikasi 46% 45% 51% 51% 51% Andijon 4% 4% 32% 33% 35% Buxoro 37% 38% 40% 43% 42% Jizzax 38% 40% 43% 45% 44% Qashqadaryo 35% 36% 39% 42% 43% Navoiy 43% 43% 46% 49% 48% Namangan 17% 20% 24% 27% 28% Samarqand 33% 34% 37% 41% 43% Surxondaryo 37% 37% 42% 44% 44% Sirdaryo 40% 41% 43% 45% 44% Toshkent 40% 43% 44% 44% 45% Fargʻona 24% 25% 28% 31% 33% Xorazm 38% 40% 44% 45% 46% Toshkent shahri 32% 34% 33% 34% 35% 58 Jahon Bankining Kredit Portfeli Gender Loyiha nomi Moliyaviy yil belgisi Loyiha holati Turi Fergana Valley WRM - Phase II 2017 Xa Faol IPF Livestock Sector Development Project 2017 Xa Yopildi IPF Rehab of Transmission Substations 2017 Xa Faol IPF DISTRICT HEATING ENERGY EFFICIENCY 2018 Yo’q Faol IPF Emergency Medical Services Project 2018 Yo’q Faol IPF AF-HDP 2018 Xa Faol IPF UZEEF3 2018 Yo’q Faol IPF Uzbekistan Reforms for Transition DPO 2018 Xa Yopildi DPF MSCIUDP 2019 Yo’q Faol IPF UZ Promoting ECD Project (UPEP) 2019 Yo’q Faol IPF Ferghana Valley Enterprise Development 2019 Xa Faol IPF Institutional Capacity Building Project 2019 Yo’q Faol IPF Sustaining Market Reforms in Uzbekistan 2019 Xa Yopildi DPF Agriculture Modernization Project 2020 Xa Faol IPF Water Services and Institutional Support 2020 Xa Faol IPF UZ-Strengthening Social Protection 2020 Xa Faol IPF Rural Infrastructure Development Project 2020 Xa Faol IPF Uzbekistan Emergency COVID-19 Project 2020 Xa Faol IPF Supplementary: Uzbekistan DPO2 2020 Xa Yopildi DPF MUNIS Project 2021 Yo’q Faol IPF ESTART 2021 Yo’q Faol IPF Transparent and Inclusive DPO 2021 Xa Yopildi DPF TARP 2021 Xa Faol IPF Medium-size Cities Additional Financing 2021 Xa Faol IPF Statistics in Uzbekistan 2022 Xa Faol IPF Financial Sector Reform Project 2022 Xa Faol IPF Second Rural Enterprise Development 2022 Xa Faol IPF Clean Energy for Buildings in Uzbekistan 2022 Xa Faol IPF Accelerating Uzbekistan's Transition DPO 2022 Xa Faol DPF LSDP 2023 Xa Faol IPF Uzbekistan DPO 5 2023 Xa Faol DPF Jahon banki gender strategiyasining to'rtta asosiy yo'nalishidagi gender tafovutlarini quyidagi usullar orqali bartaraf etuvchi Bankning loyihalarni belgilash uchun "gender belgisi" dan foydalanadi: (i) tahlil – ma'lum bir loyiha yoki sektorda erkaklar va ayollar o'rtasidagi natijalardagi gender tafovutlarini aniqlash; (ii) loyihalash - ayollar va erkaklar o'rtasidagi tafovutlarni bartaraf etish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish; va (iii) gender tafovutining qisqarishini o'lchaydigan natijalar tizimidagi ko'rsatkichlar. Genderga bog'liq loyihalar ulushi keskin o'sdi, 2017 yildagi 50% dan 2022 yilda 92% gacha. Raqamning bu ko'payishi ushbu loihalarni miqyosda olib borish va eng ta'sirli gender tafovutlarini bartaraf etish intilishlari bilan mos keladi. 59 2030-yilgacha Gender tengligi strategiyasining maqsadlari Yil № Koʻrsatkich Dastlabki Oʻrta Yakuniy 2021 2022 2025 2027 2030 1. Siyosiy partiyalardagi ayollar % 44 46 49 50 50 Siyosiy partiyalar rahbar lavozimlaridagi 2. 30 35 41 46 50 ayollar % Vazir (vazirga teng) lavozimdagi ayollar 3. 5 7 10 13 15 soni 4. Ayollar soni – hokimlar 6 7 10 15 20 5. Rahbar lavozimlarda ishlayotgan ayollar % 26 27 28 29 30 6. Sudyalar orasida ayollar % 12 15 20 24 30 7. Yetakchi ayollarni tayyorlash dasturlari 0 1 1 2 3 Davlat boshqaruvi akademiyasida ayollar 8. yetakchiligi boʻyicha tahsil olgan bitiruvchi- 5 7 9 12 15 ayollar % Oʻzbekistonning xorijiy davlatlardagi ayol 9. 1 1 2 3 4 elchilari soni Ta’lim olish huquqiga ega boʻlgan xotin- qizlar umumiy sonida boshlangʻich ta’lim 10. 92,7 93 93,5 94,2 94,7 (maktab) bilan ta’minlangan shaharlardagi nogiron qizlarning % Ta’lim olish huquqiga ega boʻlgan xotin- qizlarning umumiy sonidagi boshlangʻich 11. 93,9 94,2 94,8 95,8 96,4 ta’lim (maktab) bilan ta’minlangan shaharlardagi nogiron oʻgʻil bolalarning % Ta’lim olish huquqiga ega boʻlgan xotin- qizlarning umumiy sonidagi boshlangʻich 12. 90,8 91,5 92,2 93,1 94 ta’lim (maktab) bilan ta’minlangan qishloqlardagi nogiron qizlarning % Ta’lim olish huquqiga ega xotin-qizlarning umumiy sonidagi boshlangʻich ta’lim 13. 92,6 93,2 93,9 94,7 95,2 (maktab) bilan qamrab olingan qishloqlardagi nogiron oʻgʻil bolalarning % Fan, muhandislik, ishlab chiqarish, qurilish 14. 6 7 8 9 10 sohalarida bitiruvchi ayollar % 1-4-sinflarda oʻqish va matematikani 15. 98 99 100 100 100 biladigan bolalarning % 5-9-sinflarda adabiyot va matematikani 16. 96 97 98 99 100 biladigan bolalar % 17. Oʻrta ta’lim ayol oʻqituvchilari % 70,3 70 69,7 69,5 69 18. Oʻrta ta’lim erkak oʻqituvchilari % 29,7 30 30,3 30,5 31 60 Oʻrta maxsus, kasb-hunar taʼlimi sohasida 19. 44,5 44,5 47,5 49 50 ayol oʻqituvchilar % Oʻrta maxsus, kasb-hunar taʼlimi sohasida 20. 50,5 50,4 50,3 50,2 50 erkak oʻqituvchilari % 21. Oliy ta’limda ayol oʻqituvchilar % 40 42 45 47 50 22. Oliy ta’limda erkak oʻqituvchilar % 60 58 56 53 50 Nodavlat ta’lim muassasalarida ayol 23. 30 32 33 34 35 oʻqituvchilari % Nodavlat ta’lim muassasalarida erkak 24. 70 68 67 66 65 oʻqituvchilari % 25. Doktorlik dissertatsiyasiga ega ayollar soni 1 411 1 750 2 250 2 850 3 700 Doktorlik dissertatsiyasiga ega erkaklar 26. 4 154 5 100 6 400 8 100 10 150 soni 27. Fan doktori darajasiga ega ayollar soni 271 450 650 950 1 400 28. Fan doktori darajasiga ega erkaklar soni 1 052 1 350 1 600 2 100 2 750 Tugʻish yoshidagi xotin-qizlarning 29. zamonaviy kontratseptiv vositalar bilan 47,4 47,5 47,5 47,6 47,8 qamrovi % 100 000 xotin-qizlar orasida OIV bilan 30. 10,5 8,1 6,3 5,1 3,3 kasallanganlarining intensiv koʻrsatkichi 100 000 erkaklar orasida OIV bilan 31. 14,0 10,1 8,8 6,1 5,1 kasallanganlarining intensiv koʻrsatkichi Retrovirus terapiyasidan oʻtayotgan OIV 32. 63.3 70 75 80 90 bilan kasallangan ayollarning foizi Retrovirus terapiyasidan oʻtayotgan OIV 33. 58.3 70 75 80 90 bilan kasallangan erkaklarning foizi Fuqarolar, yoshlar oʻrtasida OIV/OITS 34. 94 126 258 382 497 boʻyicha tushuntirish-targʻibot ishlari soni Ijtimoiy sohada genderga asoslangan ilmiy 35. 0 1 2 3 5 tadqiqotlar soni Biznes tashkilotini barpo etgan va uni 36. 12 15 17 20 25 boshqarayotgan ayollar % 37. Ishlab chiqarishda band ayollar % 7 9 11 13 15 Qishloq xoʻjaligi, xizmat koʻrsatish sohasida 38. 23 25 27 30 35 band boʻlgan ayollar % Qishloq xoʻjaligi, xizmat koʻrsatish sohasida 39. 77 75 73 70 65 band boʻlgan erkaklar % Ish bilan ta’minlanganlarning umumiy % 40. ichida oʻz-oʻzini ish bilan band qilgan 32 34 36 38 40 ayollar % Ish bilan ta’minlanganlarning umumiy % 41. ichida oʻz-oʻzini ish bilan band qilgan 68 66 64 62 60 erkaklar % 61 Qishloq xoʻjaligida norasmiy sektorda band 42. 17 19 21 23 25 boʻlgan ayollarning % Qishloq xoʻjaligida norasmiy sektorda band 43. 83 81 79 77 75 boʻlgan erkaklar % Xususiy yerga (uyga) ega boʻlgan 44. 3 4 5 6 7 ayollarning % Xususiy yerga (uyga) ega boʻlgan erkaklar 45. 97 96 95 94 93 % Ayollar mulk egasi boʻlgan shaharlardagi 46. 7 9 11 13 15 korxonalarning % Erkaklar mulk egasi boʻlgan shaharlardagi 47. 93 91 89 87 85 korxonalarning % Ayollar mulk egasi boʻlgan qishloqlardagi 48. 3 4 5 6 7 korxonalarning % Erkaklar mulk egasi boʻlgan qishloqlardagi 49. 97 96 95 94 93 korxonalarning % 50. Tadbirkor ayollar % 35 36 37 38 40 Har qanday yoshdagi kam ta’minlangan 51. 40 39 38 37 35 ayollar % Har qanday yoshdagi kam ta’minlangan 52. 37 36 35 34 33 erkaklar % 53. Uyali telefonga ega ayollar % 62 63 65 67 70 54. Uyali telefonga ega erkaklar % 78 79 81 83 85 Jamoat transportidan foydalanadigan 55. ayollar % 87 88 89 90 91 Jamoat transportidan foydalanadigan 56. 87 88 89 90 91 erkaklar % Rasmiy ravishda ishsiz deb topilgan ayollar 57. 12,8 12,5 12 11,5 11 % Rasmiy ravishda ishsiz deb topilgan 58. 6,1 5,9 5,6 5,3 5,0 erkaklar % Erkaklar va ayollar mehnatiga haq 59. 30 29 28 27 25 toʻlashdagi farq % Ommaviy axborot vositalarida oila ishlarida 60. ayollar va erkaklarning rolini oshirishga oid 1190 1340 1480 1650 1780 maqolalar soni Bolalar tarbiyasiga ijobiy ta’sir koʻrsatuvchi, 61. ularning savodxonligini oshirishga yordam 3450 3700 3900 4100 4300 beruvchi teledasturlar soni 62 Adabiyotlar roʻyxati Osiyo taraqqiyot banki. 2018. O'zbekiston Gender Baholash Yangilanishi. Mandaluyong, Filippin: OTB. Alesina, Alberto, Paola Giuliano va Natan Nann. "Gender rollarining kelib chiqishi haqida: Ayollar va shudgor." Iqtisodiyotning choraklik jurnali 128.2 (2013): 469-530. Bagde, Surendrakumar, Dennis Epple va Louell Teylor. "Tasdiqlovchi harakat ishlaydimi? Hindistonda kasta, jins, kollej sifati va akademik muvaffaqiyat." Amerika iqtisodiy sharhi 106.6 (2016): 1495-1521. Bell, Aleks va boshqalar. "Amerikada kim ixtirochi bo'ladi? Innovatsiyalar ta'sirining ahamiyati." Iqtisodiyot 134.2 choraklik jurnali (2019): 647-713. Besley, Timothy, et al. "Gender kvotalari va o'rtacha odamning inqirozi: Shvetsiyadan nazariya va dalillar." Amerika iqtisodiy sharhi 107.8 (2017): 2204-2242. Bursztyn, Leonardo, Alessandra L. González, and David Yanagizawa-Drott. Noto'g'ri qabul qilingan ijtimoiy me’yorlar: Saudiya Arabistonida ayollarning ishchi kuchida ishtiroki. № w24736. Iqtisodiy tadqiqotlar milliy byurosi, 2018 yil. Bursztyn, Leonardo, et al. "Fikrlar fakt sifatida." Iqtisodiy tadqiqotlar sharhi 90.4 (2023): 1832-1864. Ayollarga nisbatan kamsitishlarga barham berish bo'yicha qo'mita (CEDAW) taqdimoti - 79-sessiya, 2020 yil Ayollarga nisbatan kamsitishlarga barham berish bo'yicha qo'mita (CEDAW) taqdimoti - 81-sessiya, 2022 yil Dhar, Diva, Tarun Jain va Seema Jayachandran. "O'smirlarning gender munosabatlarini qayta shakllantirish: Hindistondagi maktabda o'tkazilgan tajribadan dalillar." Amerika iqtisodiy sharhi 112.3 (2022): 899-927. “Equality Now” (Hozirda tenglik) 2021. Sharmandalik madaniyati: O'zbekistonda jinsiy zo'ravonlik va yustitsiya. Ingrid Van Der Xeyden. 2014. "Nogiron ayollarga nisbatan zo'ravonlikning oldini olish uchun nima ishlaydi." Grier, Robin, Iqtisodiy erkinlikning ayollar bandligi va ta'limiga sababiy ta'siri (2023 yil 1 yanvar). Erkin bozor instituti tadqiqot maqolasi № 4347326, SSRNda mavjud: https://ssrn.com/abstract=4347326 yoki http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.4347326 Gutmann, Jerg, Lea Marchal va Betul Shimsek. Ayollar huquqlari va gender migratsiya farqi. № 67. ILE ishchi hujjati seriyasi, 2023 yil. Xalqaro mehnat tashkiloti. 2021. “O‘zbekistonda 2020 yilgi paxta terimi davrida bolalar mehnati va majburiy mehnatning uchinchi tomon monitoringi”. Xalqaro mehnat tashkiloti. 2022. “O‘zbekistonda 2021 yilgi paxta terimi davrida bolalar mehnati va majburiy mehnatning uchinchi tomon monitoringi”. 63 Islam, Naheed, “O‘zbekistonda subsidiyalangan kreditlash dasturlari va mikrokreditlash sektorini tezkor baholash”, IFC (2019). Jayachandran, Seema. "Ijtimoiy me'yorlar rivojlanayotgan mamlakatlarda ayollarning ish bilan bandligi uchun to'siq sifatida". XVF iqtisodiy sharhi 69.3 (2021): 576-595. Klugman, Jeni va boshqalar. Ovoz va agentlik: Ayollar va qizlarni umumiy farovonlik uchun kuchaytirish. Jahon banki nashrlari, 2014 yil. Mavzuna R. Toʻraeva va Charlz M. Bekker (2022) Kelinlar va uydagi zoʻravonlik: Tojikistonda patrilokal nikoh, Feministik iqtisodiyot, 28:4, 60-88, DOI: 10.1080/13545701.2022.2060518 Miller, Kevin, and Deborah J. Vagins. "Ish haqi to'lovlarida gender bo'yicha farq haqida oddiy haqiqat." Amerika Universitet ayollari uyushmasi (2018). Murodova, Sevilya va Uilyam Seyts. "Ishga qabul qilishda gender diskriminatsiyasi: O‘zbekistonda o‘tkazilgan audit eksperimentidan olingan dalillar.” (2021). Patnaik, Arpita va boshqalar. Bir xil va qarama-qarshi jinsdagi bitiruvchilarning ma'ruzachilarning iqtisodiyotga bo'lgan qiziqishlariga ta'siri. № w30983. Iqtisodiy tadqiqotlar milliy byurosi, 2023 yil. Romanova, Ekaterina va boshqalar. “O‘zbekistonda kam ta’minlangan qishloq ayollari turmushini mustahkamlashdagi to‘siqlarni diagnostik o‘rganish”. (2017). To‘raeva, Mavzuna R. va Charlz M. Bekker. “Kelinlar va oiladagi zo‘ravonlik: Tojikistonda patrilokal nikoh”. Feministik iqtisodiyot 28.4 (2022): 60-88. Seyts, Uilyam. "Ayollarga nisbatan ish haqini kamsitish uchun imtiyozlar". (2023). Shambaugh, Jey, Rayan Nann va Becca Portman. "Yaponiyada ayollarning ish kuchi ishtirokining o'sishidan saboqlar." Hamilton loyihasi (2017). Stefaniya Albanesi, Klaudiya Olivetti va Barbara Petrongolo (2023) "Oila, mehnat bozorlari va siyosat", "Oila iqtisodiyoti bo'yicha qo'llanma", Elsevier. UNICEF. 2019. O'zbekistonda nogiron bolalar va kattalar bilan bog'liq vaziyat tahlili. Qisqacha hisobot UNICEF O'zbekiston. 2020c. O‘zbekiston bolalari va yoshlari uchun mos milliy ijtimoiy himoya tizimini yaratish. https://www.unicef.org/uzbekistan/en/reports/building-national-social-protection-system-fit- uzbekistans-children-and-youth Jahon banki. 2016. “O‘zbekistonda paxta terimini mexanizatsiyalashning ijtimoiy ta’sirini baholash”. Jahon banki. "Inson kapitali loyihasi." (2018). Jahon banki. Jahon taraqqiyoti hisoboti 2012: Gender tengligi va rivojlanish. Jahon banki, 2011 yil. Jahon banki. 2021. Markaziy Osiyoda gender va GAZ. Washington D.C. Jahon banki. 64