39985 Caác hònh thaái tham nhuäng Caác hònh thaái tham nhuäng Giaám saát caác khaã nùng tham nhuäng úã cêëp ngaânh (Saách tham khaão) BIÏN TÊÅP J. Edgardo Campos Sanjay Pradhan NHAÂ XUÊËT BAÃN VÙN HOÁA THÖNG TIN Haâ Nöåi - 2008 Caác hònh thaái tham nhuäng - Giaám saát caác khaã nùng tham nhuäng úã cêëp ngaânh The Many Faces of Coruptions - Tracking Vulnerabilities at the Sector Level © 2007 Ngên haâng Taái thiïët vaâ Phaát triïín quöëc tïë/Ngên haâng Thïë giúái 1818 Phöë H, NW Washington DC 20433 Àiïån thoaåi: 202-473-1000 Internet:: www.worldbank.org E-mail: feedback@worldbank.org Baão höå baãn quyïìn 2 3 4 5 10 09 08 07 Cuöën saách naây laâ saãn phêím cuãa caác caán böå thuöåc Ngên haâng Taái thiïët vaâ Phaát triïín quöëc tïë/Ngên haâng Thïë giúái. Caác kïët quaã tòm hiïíu, caác giaãi thñch vaâ kïët luêån àûa ra trong cuöën saách naây khöng phaãn aánh quan àiïím chñnh thûác cuãa Ban Giaám àöëc àiïìu haânh Ngên haâng Thïë giúái hoùåc caác chñnh phuã maâ hoå àaåi diïån. Ngên haâng Thïë giúái khöng àaãm baão tñnh chñnh xaác cuãa caác dûä liïåu trong têåp saách naây. Àûúâng biïn giúái, maâu sùæc, tïn goåi vaâ caác thöng tin khaác àûúåc biïíu hiïån trïn caác baãn àöì trong têåp saách naây khöng haâm yá bêët kyâ àaánh giaá naâo cuãa Ngên haâng Thïë giúái vïì võ trñ phaáp lyá cuãa bêët kyâ vuâng laänh thöí naâo vaâ cuäng khöng thïí hiïån bêët kyâ sûå uãng höå hay chêëp nhêån naâo cuãa Ngên haâng vïì caác àûúâng biïn giúái àoá. Caác quyïìn vaâ giêëy pheáp Taâi liïåu cuãa êën baãn naây àaä àûúåc baão höå baãn quyïìn. Viïåc sao cheáp vaâ/hoùåc chuyïín ài caác phêìn bêët kyâ hay toaân böå nöåi dung cuãa taâi liïåu maâ khöng coá giêëy pheáp coá thïí bõ coi laâ vi phaåm luêåt hiïån haânh. Ngên haâng Taái thiïët vaâ Phaát triïín quöëc tïë/Ngên haâng Thïë giúái khuyïën khñch viïåc phöí biïën taâi liïåu naây vaâ trong caác àiïìu kiïån bònh thûúâng, seä cêëp pheáp àïí chïë baãn caác phêìn cuãa taâi liïåu möåt caách phuâ húåp. Àïí àûúåc pheáp sao cheáp hoùåc in laåi bêët kyâ phêìn naâo cuãa taâi liïåu naâo, haäy gûãi yïu cêìu vúái àêìy àuã thöng tin àïën Trung têm Cêëp pheáp Sûã duång baãn quyïìn, 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, Hoa Kyâ; Söë àiïån thoaåi: 978-750-8400; fax: 978-750-4470; Têët caã caác cêu hoãi khaác liïn quan àïën quyïìn vaâ giêëy pheáp, kïí caã quyïìn kiïím soaát, phaãi àûúåc gûãi vïì Vùn phoâng Nhaâ xuêët baãn, Ngên haâng Thïë giúái, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA; fax: 202- 522-2422; e-mail: pubrights@worldbank.org. ISBN-10: 0-8213-6725-0 ISBN-13: 978-0-8213-6725-4 eISBN-10: 0-8213-6726-9 eISBN-13: 978-0-8213-6726-1 Thû viïån Dûä liïåu trong Danh muåc êën baãn cuãa Quöëc höåi Caác hònh thaái tham nhuäng: giaám saát caác khaã nùng tham nhuäng úã cêëp ngaânh / Biïn têåp: J. Edgardo Campos, Sanjay Pradhan. p. cm. Bao göìm caác tham chiïëu vïì tiïíu sûã vaâ baãng chuá dêîn ISBN-13: 978-0-8213-6725-4 ISBN-10: 0-8213-6725-0 ISBN-10: 0-8213-6726-9 (electronic) 1. Tham nhuäng. 2. Phaát triïín kinh tïë - caác khña caånh àaåo àûác vaâ lûúng têm. 3. Caác quöëc gia àang phaát triïín ­ chñnh saách kinh tïë - caác khña caånh àaåo àûác vaâ lûúng têm. I. Campos, J. Edgardo. II. Pradhan, Sanjay. HD75.M265 2007 364.1´323--dc22 Thiïët kïë bòa: Patricia Hord Thiïët kïë àöì hoaå. Caác söë liïåu ghi bùçng àöla àûúåc hiïíu laâ àöìng àöla Myä hiïån haânh, trûâ phi coá chuá thñch cuå thïí khaác. iv Chuá dêîn cuãa Nhaâ xuêët baãn Tham nhuäng laâ möåt hiïån tûúång àang xuêët hiïån úã khùæp núi trïn thïë giúái. Noá xaãy ra taåi nhûäng quöëc gia, khu vûåc rêët khaác biïåt vïì hïå tû tûúãng, lõch sûã, vùn hoáa, chïë àöå chñnh trõ... vaâ àaä dêîn túái nhûäng hêåu quaã hïët sûác nùång nïì. Viïåc nghiïn cûáu vïì àiïìu haânh Nhaâ nûúác vaâ chöëng tham nhuäng dûåa trïn kinh nghiïåm àaä coá nhûäng bûúác tiïën daâi trong 10 nùm trúã laåi àêy vaâ cung cêëp ngaây caâng nhiïìu nhûäng bùçng chûáng theo kinh nghiïåm cho thêëy tham nhuäng laâm giaãm àêìu tû tû nhên, laâm chêåm tùng trûúãng vaâ kòm haäm caác nöî lûåc xoáa àoái giaãm ngheâo. Cuöën "Caác hònh thaái tham nhuäng - giaám saát caác khaã nùng tham nhuäng úã cêëp ngaânh" do Ngên haâng Thïë giúái xuêët baãn göìm 12 chûúng cöång vúái phêìn Töíng quan vaâ kïët luêån. Phêìn àêìu àûúåc daânh àïí trònh baây vïì caác ngaânh; phêìn thûá hai àûúåc trònh baây vïì quaãn lyá taâi chñnh cöng; phêìn thûá ba àûúåc trònh baây vïì vêën àïì chöëng rûãa tiïìn. Cuöën saách cung cêëp möåt khung coá tñnh chêët hûúáng dêîn cho caác phên tñch nhùçm muåc àñch chó dêîn caách löìng gheáp caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng vaâo quaá trònh xêy dûång chûúng trònh vaâ thiïët kïë dûå aán... Nhùçm cung cêëp cho baån àoåc Viïåt Nam quan têm àïën vêën àïì trïn coá thïm taâi liïåu tham khaão, nghiïn cûáu àöìng thúâi goáp phêìn vaâo cuöåc àêëu tranh chöëng tham nhuäng úã nûúác ta. Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa - Thöng tin xuêët baãn cuöën saách àûúåc Ngên haâng Thïë giúái êën haânh nùm 2007. Xin lûu yá baån àoåc trong cuöën saách coá möåt söë àaánh giaá, nhêån àõnh cuãa caác taác giaã khaác vúái àaánh giaá, nhêån àõnh cuãa chuáng ta, song vò tön troång caác taác giaã chuáng töi vêîn giûä nguyïn. Hy voång cuöën saách seä laâ àïì taâi tham khaão böí ñch àöëi vúái caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, caác nhaâ nghiïn cûáu, caác chuyïn gia vaâ caác nhaâ quaãn lyá. Xin trên troång giúái thiïåu cuöën saách vúái baån àoåc. Thaáng 6 nùm 2008 NHAÂ XUÊËT BAÃN VÙN HOÁA THÖNG TIN v Muåc luåc Lúâi tûåa xv Lúâi noái àêìu xix Nhûäng ngûúâi àaä àoáng goáp cho têåp saách naây xxi Lúâi caãm ún xxxiii Tûâ viïët tùæt xxxvii Giúái thiïåu Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi 1 J. Edgardo Campos vaâ Vinay Bhargava Phêìn I Àêëu tranh chöëng tham nhuäng: Nghiïn cûáu caác ngaânh 39 1 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån 41 Jillian Clare Cohen, Monique F. Mrazek, vaâ Loraine Hawkins 2 Töëi àa hoaá hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp 85 Harry Anthony Patrinos vaâ Ruth Kagia 3 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp 119 Nalin Kishor vaâ Richard Damania 4 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoaå lan traân 155 Mohinder Gulati vaâ M. Y. Rao 5 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soaát vaâ Phoâng chöëng 215 William D. O. Paterson vaâ Pinki Chaudhuri vii Caác hònh thaái tham nhuäng 6 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ 259 Charles McPherson vaâ Stephen MacSearraigh 7 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh cêëp Nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi 301 Janelle Plummer vaâ Piers Cross Phêìn II Tham nhuäng vaâ hïå thöëng quaãn lyá taâi chñnh cöng 365 8 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng 367 William Dorotinsky vaâ Shilpa Pradhan Phûúng diïån chi phñ 9 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng: Cuöåc chiïën vêîn luön tiïëp diïîn 405 Glenn T. Ware, Shaun Moss, J. Edgardo Campos, vaâ Gregory P. Noone Phûúng diïån thu nhêåp nhaâ nûúác 10 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Töíng quan 461 Lï Tuêën Minh Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë GTGT úã Bölivia 465 Juan Carlos Zuleta, Alberto Leyton, vaâ Enrique Fanta Ivanovic 11 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan 501 Carlos Ferreira, Michael Engelschalk, vaâ William Mayville Phêìn III Tiïìn chaåy ài àêu? 531 12 Rûãa tiïìn vaâ Tham nhuäng 533 Michael Levi, Maria Dakolias, vaâ Theodore S. Greenberg Phêìn IV Nhûäng thaách thûác phña trûúác 587 Kïët luêån: Bûúác tiïëp theo cêìn ài àïën àêu? 589 J. Edgardo Campos, Sanjay Pradhan, vaâ Francesca Recanatini viii Muåc luåc Baãng chuá dêîn Caác khung chuá giaãi 1.1 Haânh àöång toaân cêìu nhùçm xoaá boã tham nhuäng trong caác hïå thöëng dûúåc 43 1.2 Nhûäng yïu cêìu GMP khaác nhau dêîn àïën nhûäng aãnh hûúãng khöng mong àúåi: ÊËn Àöå 51 1.3 Khu vûåc Mï Köng khùæc phuåc tònh traång buön baán thuöëc giaã goáp phêìn giaãm tyã lïå khaáng thuöëc chöëng söët reát 51 1.4 Caác nhaâ saãn xuêët thuöëc haâng àêìu theo àuöíi cöng nghïå RFID àïí àaãm baão nguöìn cung 53 1.5 Caác phûúng phaáp tiïëp cêån àïí giaãi quyïët nhûäng thaách thûác trong àùng kyá nhaän hiïåu thuöëc 55 1.6 Caác chñnh trõ gia vaâ cöng chuáng tham gia laâ cêìn thiïët àïí loaåi boã caác loaåi thuöëc giaã: Kinh nghiïåm tûâ Nigiïria 56 1.7 Kinh nghiïåm cuãa Adeácbaigian trong phoâng chöëng thuöëc giaã 58 1.8 Khöng thûåc hiïån àêìy àuã viïåc àõnh roä saãn phêím trong danh muåc thuöëc dêîn àïën thiïëu liïìu lûúång thuöëc 59 1.9 Àaánh giaá ruãi ro tham nhuäng trong àõnh giaá; trûúâng húåp Ban-cùng 62 1.10 Roâ ró vaâ ùn cùæp thuöëc úã Uganàa: Chiïën lûúåc phoâng chöëng 68 1.11 Hûúáng dêîn kï àún vaâ mêu thuêîn lúåi ñch 71 2.1 Lyá do vùæng mùåt cuãa giaáo viïn 97 2.2 Quy tùæc àaåo àûác cho giaáo viïn 107 2.3 Tiïìm nùng cuãa möåt chûúng trònh EMIS 109 2.4 Phaát hiïån vaâ giaãm tyã lïå giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp 110 2.5 Giaám saát giaáo duåc àõa phûúng coá thïí giuáp giaãm tyã lïå giaáo viïn vùæng mùåt trïn lúáp 112 2.6 Nêng cao nhu cêìu àöëi vúái caác dõch vuå coá chêët lûúång 112 3.1 Möåt söë vñ duå vïì tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp 120 3.2 Lúåi nhuêån tûâ khai thaác göî húåp phaáp vaâ bêët húåp phaáp: Möåt phên tñch trûúâng húåp Inàönïxia 123 3.3 Möåt söë giaãi phaáp tiïìm nùng àïí ngùn caãn sûå suy giaãm taâi nguyïn, tòm kiïëm lúåi nhuêån tûâ nguöìn khan hiïëm vaâ suy thoaái töí chûác 127 3.4 Thuêåt giaã kim qua thûúng maåi quöëc tïë: biïën àöíi tûâ bêët húåp phaáp thaânh húåp phaáp trong ngaânh lêm nghiïåp 128 3.5 Hïå thöëng chûáng nhêån Quy trònh Kimberley àöëi vúái kim cûúng xuêët xûá tûâ vuâng tranh chêëp 135 ix Caác hònh thaái tham nhuäng 3.6 Tùng cûúâng theo doäi phaát hiïån vaâ ngùn chùån úã Cùmpuchia: Thaânh cöng vaâ nhûäng khoá khùn 137 3.7 Sûå tham gia cuãa cöång àöìng àõa phûúng trong baão vïå rûâng úã Philñppin 138 3.8 Nêng cao tñnh minh baåch trong quaãn lyá rûâng úã Ïcuaào 139 3.9 Caãi caách thïí chïë vaâ haânh chñnh úã Bölivia 141 3.10 Kinh nghiïåm vïì caác Quy trònh FLEG vuâng 144 4.1 Chi phñ tham nhuäng: Loaåi trûâ caác thêët thoaát cuäng seä loaåi boã àûúåc tònh traång thiïëu àiïån 160 4.2 Ngûúâi ngheâo oùçn mònh chõu gaánh nùång lúán nhêët cuãa tham nhuäng 162 4.3 Caái giaá phaãi traã cho nhûäng quyïët àõnh àêìu tû bêët húåp lyá vaâ thuã tuåc àêëu thêìu chûa thïí goåi laâ minh baåch 169 4.4 Ai muöën traách nhiïåm giaãi trònh? 172 4.5 Sûå tham gia cuãa cöång àöìng vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác töët 174 4.6 Khöng giaãi quyïët àûúåc vêën àïì gò nïëu thuï ngoaâi maâ khöng giaám saát 174 4.7 Súã giao dõch Nùng lûúång OPCOM: Caãi tiïën àiïìu haânh trong caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch úã Rumani 178 5. 1 Möåt söë vñ duå vïì tònh huöëng nghiïn cûáu cuå thïí liïn quan àïën caác hònh thûác thöng thêìu trong caác cöng trònh àûúâng giao thöng dên duång 231 5.2 Möåt söë hiïåp ûúác liïm chñnh trong khu vûåc tû nhên 253 6.1 Vuå aáp phe Elf - L'Affaire Elf 271 6.2 Tham nhuäng úã Pertamina 274 6.3 Vuå Giffen 276 6.4 Saáng kiïën minh baåch cöng nghiïåp khai khoaáng 288 7.1 Caán böå cöng ty cöng ñch moi tiïìn höëi löå cuãa caác cöng ty dõch vuå cêëp nûúác nhoã úã Nairöbi 320 7.2 Caãi caách thïí chïë caãi thiïån hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa cöng ty cöng ñch úã Nairöbi 333 7.3 Nhûäng nöî lûåc maånh meä nhùçm kiïìm chïë tham nhuäng trong Phaát triïín haå têìng laâng xaä: Nhûäng baâi hoåc tûâ Inàönïxia 338 8.1 Caác hònh thaái tham nhuäng 375 8.2 Caác nhên töë chuã chöët cuãa SAI vaâ caác vñ duå 389 8.3 Möåt PAC hiïåu quaã: Canada 389 9.1 Sú tuyïín: Coá thïí sai soát úã nhûäng àiïím naâo? 428 9.2 Nhûäng maánh khoeá bêín thóu trong caác lïî múã thêìu cöng khai 430 9.3 Giaám saát quy trònh xeát thêìu: Nhûäng dêëu hiïåu caãnh baáo súám 434 x Muåc luåc 9.4 Theo doäi quaãn lyá húåp àöìng: Caác dêëu hiïåu cúâ vaâng 436 9.5 Ba vñ duå vïì caác lúåi ñch tiïìm nùng cuãa möåt hïå thöëng àêëu thêìu trûåc tuyïën hoaåt àöång töët 440 9.6 Sûã duång Hiïåp ûúác Liïm chñnh trong àêëu thêìu cöng caác dõch vuå thu gom raác thaãi úã AÁchentina 444 10.1 Vuå ARGOSUR 11.1 Khoá khùn khi phaát hiïån àûúâng dêy tham nhuäng úã caác traåm haãi quan heão laánh 11.2 Höëi löå trong trûúâng húåp höå töëng haâng 505 12.1 Danh saách xïëp haång 10 "nhên vêåt" tham nhuäng haâng àêìu 525 cuãa Töí chûác Minh baåch quöëc tïë 535 12.2 Gêy aáp lûåc àöìng cêëp 544 12.3 Vuå Pinochet 546 12.4 Vuå Abacha 549 12.5 Caách chöëng tham nhuäng úã Hunggari 564 12.6 Chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc cuãa LHQ taåi Irùæc 565 Hònh 2.1 Chuöîi giaá trõ vaâ khaã nùng tham nhuäng trong ngaânh giaáo duåc 92 2.2 Tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn úã möåt söë nûúác 95 3.1 Suy thoaái rûâng so vúái kiïím soáat tham nhuäng 121 4.1 Khuön khöí chung cho quaá trònh thûåc hiïån 186 4.2 Khung töíng húåp àïí chöëng tham nhuäng trong ngaânh àiïån 188 5.1 Thao tuáng Nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng haânh chñnh trong ngaânh àûúâng böå 220 7.1 Tham nhuäng, Caãi caách Ngaânh nûúác, Töíng thu nhêåp quöëc dên bònh quên àêìu ngûúâi, vaâ tiïëp cêån nûúác 305 7.2 Chuöîi caác nhaâ cung cêëp nûúác cöng ñch vaâ phi cöng ñch 311 8.1 Caãm nhêån tham nhuäng vaâ Chêët lûúång QLTCC 370 8.2 Chu trònh ngên saách 371 8.3 Phên tñch QLTCC theo böën phûúng diïån, úã möåt söë 383 8. 4 Sûå tham gia cuãa caác bïn liïn quan bïn ngoaâi vaâ caãm nhêån tham nhuäng 386 8.5 Àaánh giaá hoaåt àöång QLTCC úã Ghana 393 9.1 Mö hònh laåi quaã phöí biïën 418 10.1 Kïë hoaåch NIP 476 10.2 Söë thu thuïë theo loaåi thuïëa 480 10.3 Baãn àöì nguy cú tham nhuäng hoaân thuïë GTGT trûúác caãi caách 483 xi Caác hònh thaái tham nhuäng 10.4 "Baãn àöì"nguy cú tham nhuäng trong quy trònh hoaân thuïë GTGT sau caãi caách 486 10.5 "Chuöîi tham nhuäng" trong hoaân thuïë GTGT 487 10.6 "Baãn àöì"nguy cú tham nhuäng trong quy trònh hoaân thuïë GTGT sau caãi caách 488 10.6 Xuêët khêíua vaâ thuïë GTGT 491 10.7 Xuêët khêíua vaâ hoaân thuïë GTGT 491 10.8 Tyã lïå % hoaân thuïë GTGT so vúái thu thuïë GTGT 492 11.1 Hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa haãi quan úã möåt söë vuâng miïìn nûúác Nga 524 12.1 Chu trònh rûãa tiïìn 541 12.2 Khöng phaãi laâ möåt "hiïåu giùåt tûå àöång" àún thuêìn: Rûãa tiïìn trong khuön khöí röång 560 Baãng 1.1 Àiïím quyïët àõnh chñnh vaâ caác thuã tuåc liïn quan trong ngaânh dûúåc coá nguy cú xaãy ra tham nhuäng 50 1.2 Nhûäng chiïën lûúåc goáp phêìn giaãm thiïíu tham nhuäng trong hïå thöëng dûúåca 79 2.1 Tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn úã möåt söë nûúác 94 2.2 Möåt söë tûúng quan vïì sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn úã Bùnglaàeát, Ïcuaào, ÊËn Àöå, Inàönïxia, Papua Niu Ghinï, Pïru, vaâ Dùmbia 103 3.1 Möåt söë àoáng goáp trong chiïën dõch úã Myä phên theo ngaânh nùm 2000 129 3.2 Chuöîi giaá trõ cung ûáng vaâ nhûäng ruãi ro tham nhuäng 132 4.1 So saánh chó söë phaát triïín con ngûúâi (HDI) vaâ Chó söë caãm nhêån tham nhuäng (CPI) 163 4.2 Caác chñnh saách cuãa chñnh phuã: caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng 166 4.3 Caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng: caác giai àoaån phaát triïín dûå aán 167 4.4 Caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng: Giao dõch vúái ngûúâi tiïu duâng 170 4.5 Caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng: Ùn cùæp àiïån 171 4.6 Nùm yïëu töë chñnh cuãa möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng 187 5.1 Möåt söë loaåi tham nhuäng àiïín hònh trong ngaânh giao thöng 221 5.2 Khung giaãi phaáp vaâ danh muåc caác lûåa choån coá thïí sûã duång 235 xii Muåc luåc 5.3 Caác yïëu töë cuãa möåt Chiïën lûúåc Chöëng tham nhuäng 241 6.1. Caác nûúác àang phaát triïín giaâu dêìu moã 263 6.2 Dêìu moã vaâ caãm nhêån tham nhuäng, 2006 264 6.3 Baãng toám tùæt vïì tham nhuäng trong ngaânh dêìu moã 291 7.1 Cú cêëu chuöîi giaá trõ: Caác tûúng taác tham nhuäng trong Ngaânh cêëp nûúác 313 7.2 Caác chuã thïí Nhaâ nûúác chñnh trong ngaânh CN&VS 316 7.3 Xûã lyá caác àiïím noáng trong tham nhuäng Nhaâ nûúác-vúái- Nhaâ nûúác 330 7.4 Xûã lyá àiïím noáng trong tham nhuäng Nhaâ nûúác-vúái-Tû nhên 332 7.5 Xûã lyá àiïím noáng trong tham nhuäng Nhaâ nûúác-vúái- Ngûúâi tiïu duâng/Xaä höåi dên sûå 340 7.6 Caác bûúác tiïëp theo 345 8. 1 Caác àiïím yïëu trong hïå thöëng QLTCC vaâ caác hònh thûác tham nhuäng haânh chñnh 377 8.2 Caác vai troâ cuãa QLTCC vaâ chöëng tham nhuäng 380 9.1 Sûå tuyâ tiïån vaâ Tham nhuäng trong gian lêån àêëu thêìu 422 10.1 Caác hònh thûác tröën thuïë vaâ tham nhuäng 468 10.2 Caác nhên töë aãnh hûúãng àïën haânh vi cuãa caác bïn liïn quan vaâ maång lûúái quan hïå thên quen trong tham nhuäng 469 10.3 Caác nguy cú vaâ caác biïån phaáp khùæc phuåc trong caác quy trònh chñnh cuãa quaãn lyá thuïë 472 10.4 Caác nguy cú vaâ biïån phaáp khùæc phuåc trong quy trònh hoaân thuïë GTGT sau caãi caách 489 11.1. Baãn àöì àõnh võ ruãi ro haãi quan 511 11.2 Caác biïån phaáp têën cöng àöång cú vaâ cú höåi tham nhuäng úã caác cú quan haãi quan 513 xiii Lúâi tûåa Dûå aán naây hoaân thaânh àuáng vaâo thúâi àiïím quan troång àöëi vúái Ngên haâng Thïë giúái, khi töí chûác naây àang nöî lûåc múã röång phaåm vi àïí höî trúå caác quöëc gia caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ chöëng tham nhuäng. Vúái viïåc chuá troång nhiïìu hún vaâo muåc àñch löìng gheáp àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ chöëng tham nhuäng trong caác hoaåt àöång noâng cöët cuãa mònh, Ngên haâng Thïë giúái dûå kiïën tham gia röång hún vaâo caác caãi caách úã cêëp ngaânh. Têåp saách coá tñnh chêët àöíi múái naây kïët húåp nhûäng hiïíu biïët sêu sùæc mang tñnh phên tñch maånh meä cuäng nhû thïí hiïån caác hoaåt àöång thûåc tïë möåt caách quan troång vaâ hûäu ñch. Do àoá, noá laâ möåt taâi liïåu "bùæt buöåc phaãi àoåc" àöëi vúái têët caã nhûäng ai hoaåt àöång trong lônh vûåc phaát triïín. Nghiïn cûáu vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ chöëng tham nhuäng dûåa trïn kinh nghiïåm àaä coá nhûäng bûúác tiïën daâi trong 10 nùm trúã laåi àêy, àaä cung cêëp ngaây caâng nhiïìu nhûäng bùçng chûáng, kinh nghiïåm cho thêëy tham nhuäng laâm giaãm àêìu tû tû nhên, laâm chêåm tùng trûúãng vaâ kòm haäm caác nöî lûåc xoaá àoái giaãm ngheâo. Ngaây nay, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách coá thïí sûã duång caác cöng cuå chêín àoaán àïí àaánh giaá vïì caác ûu tiïn caãi caách trong caác lônh vûåc hay xaãy ra tham nhuäng vaâ trong phaåm vi röång hún, àïí àaánh giaá vïì taác àöång tiïìm taâng cuãa caác biïån phaáp caãi caách theo thúâi gian. Nhûng viïåc tòm hiïíu sêu hún úã cêëp àöå hoaåt àöång vêîn coân khoá khùn. Àêu laâ nhûäng àiïím nguy cú trong möåt ngaânh cuå thïí vaâ chuáng thûúâng xaãy ra úã àêu? Khi naâo chuáng hay xaãy ra? Nguy cú naâo, nïëu àûúåc giaãi quyïët, coá thïí taác àöång nhiïìu nhêët àïën hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa ngaânh? Vúái caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, hiïån taåi chûa coá àuã dûä liïåu vaâ thöng tin vïì caác bùn khoùn naây àïí xêy dûång nhûäng caãi caách cuå thïí vaâ coá thïí theo doäi hoaåt àöång. Taâi liïåu naây laâ saãn phêím cuãa möåt nöî lûåc húåp taác thaânh cöng giûäa nhiïìu böå phêån vaâ caác àún võ cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Noá phaãn aánh chiïìu sêu chuyïn mön vaâ kiïën thûác maâ Ngên haâng coá thïí huy àöång àïí goáp phêìn tòm hiïíu roä hún nhûäng hiïån tûúång phûác taåp naây. Taâi liïåu naây xv Caác hònh thaái tham nhuäng bao göìm 12 chûúng, cöång vúái möåt phêìn töíng quan vaâ kïët luêån. Phêìn àêìu tiïn trong 3 phêìn cuãa taâi liïåu naây àûúåc daânh àïí trònh baây vïì caác ngaânh. Phêìn naây göìm coá 7 chûúng, trònh baây cuå thïí vïì caác ngaânh y tïë, giaáo duåc, lêm nghiïåp, giao thöng, àiïån, xùng dêìu, nûúác vaâ vïå sinh. Phêìn thûá hai àûúåc daânh àïí trònh baây vïì quaãn lyá taâi chñnh cöng. Àêy laâ vêën àïì xuyïn suöët têët caã caác ngaânh vaâ coá yá nghôa cöët yïëu àöëi vúái hoaåt àöång cuãa bêët kyâ ngaânh naâo. Trong phêìn thûá hai coá 4 chûúng trònh baây cuå thïí vïì lêåp kïë hoaåch vaâ thûåc hiïån ngên saách, àêëu thêìu, quaãn lyá thuïë, vaâ quaãn lyá haãi quan. Phêìn thûá ba trònh baây vïì vêën àïì chöëng rûãa tiïìn. Taâi liïåu naây cung cêëp möåt khung coá tñnh chêët hûúáng dêîn cho caác phên tñch nhùçm muåc àñch chó dêîn caách löìng gheáp caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng vaâo quaá trònh xêy dûång chûúng trònh vaâ thiïët kïë dûå aán. Noá khaão saát tó mó nguyïn mêîu caác "quaá trònh" coá khaã nùng xaãy ra tham nhuäng vaâ caác dêëu hiïåu "caãnh baáo súám" tûúng ûáng, bùçng caách xem xeát tham nhuäng tûâ quan àiïím cuãa ngûúâi quaãn lyá dûå aán vaâ nhêën maånh caác nguy cú tham nhuäng coá thïí phaát sinh taåi nhiïìu thúâi àiïím khaác nhau trong chu trònh dûå aán hay chûúng trònh. ÚÃ cêëp ngaânh, quaá trònh tham nhuäng àûúåc xaác àõnh dûåa trïn àùåc àiïím cuãa chuöîi giaá trõ. Möåt ngaânh thûúâng saãn xuêët ra nhûäng saãn phêím àêìu ra nhêët àõnh thöng qua möåt chuöîi caác hoaåt àöång àûúåc xaác àõnh roä tûâ trûúác. Vñ duå, trong ngaânh nùng lûúång, viïåc cêëp àiïån bùæt àêìu tûâ phaát àiïån àïën truyïìn taãi àiïån, sau àoá laâ phên phöëi khöëi lûúång lúán theo kiïíu baán buön, vaâ cuöëi cuâng laâ phên phöëi leã. Tham nhuäng coá thïí xaãy ra úã bêët kyâ àêu trong chuöîi hoaåt àöång naây. Noá coá thïí xuêët hiïån khi kyá húåp àöìng mua àiïån vúái caác nhaâ cung cêëp tû nhên. Trong giai àoaån truyïìn taãi, noá coá thïí xaãy ra thöng qua cú chïë àöåc quyïìn cuãa nhaâ maáy truyïìn taãi àiïån quöëc doanh hoùåc khi chi phöëi quaá trònh àiïìu tiïët. Trong giai àoaån phên phöëi, noá coá thïí xaãy ra dûúái hònh thûác lêëy tröåm àiïån. Do coá nhiïìu khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong suöët chuöîi hoaåt àöång naây nïn caác quöëc gia thûúâng gùåp phaãi nhûäng hònh thûác tham nhuäng coá baãn chêët khaác nhau trong quaá trònh cung cêëp àiïån. Vò vêåy, chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng phaãi àûúåc àiïìu chónh àïí phuâ húåp vúái böëi caãnh cuå thïí cuãa tûâng quöëc gia. Biïån phaáp tiïëp cêån theo chuöîi giaá trõ rêët hûáa heån àïí xaác àõnh nhûäng lônh vûåc cuå thïí maâ caãi caách coá thïí àem laåi taác àöång lúán nhêët nhùçm ngùn ngûâa vaâ giaãm búát tham nhuäng. Àêu laâ mùæt xñch yïëu nhêët trong chuöîi giaá trõ naây? Coá thïí thûåc hiïån nhûäng biïån phaáp naâo àïí cuãng cöë mùæt xñch àoá? Sûã duång nhûäng chó söë naâo àïí theo doäi giaám saát vaâ àaánh giaá sûå tiïën böå? Àêy laâ nhûäng cêu hoãi cöët yïëu maâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách thûúâng phaãi àûúng àêìu khi xêy dûång caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng. Möîi möåt chûúng trong taâi liïåu naây xvi Lúâi tûåa seä bùæt àêìu bùçng caách mö taã nhûäng vêën àïì vaâ sau àoá gúåi yá nhûäng phûúng hûúáng coá thïí aáp duång trong caác nghiïn cûáu sau naây. Hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa ngaânh phuå thuöåc chuã yïëu vaâo möåt söë chûác nùng. Coá leä chûác nùng quan troång nhêët laâ quaãn lyá caác nguöìn taâi chñnh cöng. Chñnh vò vêåy, taâi liïåu naây nghiïn cûáu vïì nhûäng khaã nùng tham nhuäng trïn phûúng diïån chi phñ cuäng nhû thu nhêåp taâi chñnh cöng. Do coá nhiïìu àiïím phûác taåp nïn quaãn lyá ngên saách thûúâng thiïëu hiïåu quaã vaâ taåo ra nhiïìu cú höåi tham nhuäng. Trong nhûäng ngaânh then chöët, àêy thûúâng laâ àiïím bùæt àêìu cuãa nhiïìu vêën àïì nghiïm troång, cuâng vúái viïåc phên böí caác nguöìn ngên saách cho nhûäng hoaåt àöång tiïìm taâng khaã nùng höëi löå, gian lêån, ùn tröåm/chiïëm duång vaâ àûa tiïìn laåi quaã. Nhûng quaãn lyá thu nhêåp cuäng coá thïí coá vêën àïì - vaâ thûåc tïë thûúâng laâ nhû vêåy. Nhiïìu khaão saát vïì tham nhuäng úã caác quöëc gia, vñ duå nhû khaão saát möi trûúâng àêìu tû cuãa Ngên haâng Thïë giúái, xaác àõnh rùçng caác cú quan quaãn lyá thuïë vaâ haãi quan nùçm trong söë nhûäng cú quan tham nhuäng nhiïìu nhêët. Möåt hïå thöëng thu thuïë yïëu keám coá nhiïìu aãnh hûúãng nghiïm troång àïën hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa ngaânh vaâ tham nhuäng. Khi nhûäng cú quan thu thuïë cuãa chñnh phuã khöng thûåc hiïån àûúåc caác chó tiïu thu nhêåp thò ngên saách seä bõ cùæt giaãm vaâo giûäa nùm. Àiïìu naây thûúâng dêîn àïën tònh traång thiïëu vöën àïí traã cho caác nhaâ thêìu trong caác dûå aán àaä triïín khai, tiïëp theo noá laâ tònh traång caác nhaâ thêìu xïëp haâng chúâ àïën lûúåt àûúåc thanh toaán. Vaâ àêy laâ àiïím maâ caã vïì lyá thuyïët cuäng nhû kinh nghiïåm thûåc tïë àïìu cho thêëy rùçng tham nhuäng seä phaát sinh. Trong böëi caãnh quaãn lyá taâi chñnh cöng, quaá trònh tham nhuäng àûúåc biïíu hiïån dûúái hònh thûác möåt quy trònh, möåt cöng cuå coá tñnh chêët hûúáng dêîn ngûúâi àoåc ài qua toaân böå chu trònh lûu chuyïín tiïìn hay haâng hoaá. Vñ duå nhû, trong àêëu thêìu, quy trònh naây bùæt àêìu tûâ viïåc lûåa choån dûå aán vaâ kïët thuác bùçng viïåc trao húåp àöìng, vúái nhiïìu bûúác khaác úã giûäa. Trong haãi quan, nhêåp khêíu bùæt àêìu bùçng viïåc kï khai haâng hoaá, sau àoá laâ àaánh giaá xuêët xûá, giaá trõ vaâ phên loaåi haâng hoaá; tiïëp àïën laâ kiïím tra thûåc tïë, cho pheáp haâng hoaá nhêåp caãnh, vaâ trong phêìn lúán trûúâng húåp, bûúác cuöëi cuâng laâ tiïën haânh thuã tuåc thöng quan haâng hoaá. Trong caã hai vñ duå noái trïn, àïìu töìn taåi möåt quy trònh chuêín theo tûâng bûúác, vaâ möîi bûúác àïìu coá thïí taåo ra nhûäng cú höåi tham nhuäng. Do àoá, khi xêy dûång caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng, cêìn phaãi tòm hiïíu xem nguy cú tham nhuäng lúán nhêët laâ úã àêu trong doâng quy trònh vaâ coá thïí giaãm thiïíu nguy cú àoá bùçng caách naâo. Khi xuêët hiïån nhûäng khoaãn tiïìn lúán, chùæc chùæn phaãi coá nhûäng kïnh àïí luên chuyïín chuáng. Tiïìn tûâ nhûäng vuå tham nhuäng lúán maâ möîi möåt vuå coá thïí lïn túái haâng triïåu àöla cêìn phaãi àûúåc "rûãa saåch" trûúác khi àem sûã duång. Do àoá, chûúng cuöëi cuâng trong taâi liïåu naây seä nghiïn cûáu thïë giúái tùm töëi cuãa xvii Caác hònh thaái tham nhuäng hoaåt àöång rûãa tiïìn vaâ nhûäng thaách thûác vö cuâng lúán maâ caác cú quan coá thêím quyïìn úã caác quöëc gia phaát triïín cuäng nhû àang phaát triïín phaãi àûúng àêìu trong cuöåc chiïën chöëng rûãa tiïìn. Àêy laâ möåt caách thñch húåp àïí kïët thuác taâi liïåu naây, vò khöng thïí giaãi quyïët hiïåu quaã naån tham nhuäng úã quy mö lúán nïëu nhû khöng ngùn chùån àûúåc caác kïnh rûãa tiïìn. Taâi liïåu naây seä khöng thïí hoaân thaânh nïëu khöng coá sûå húåp taác vaâ höî trúå cuãa rêët nhiïìu àöìng nghiïåp trong Ngên haâng Thïë giúái. Möîi möåt chûúng àïìu coá nhûäng àöìng taác giaã laâ nhûäng caán böå cöng taác taåi caác ban phuå traách lônh vûåc tûúng ûáng cuãa Ngên haâng. Àöìng thúâi hoå coân coá sûå höî trúå tûâ hïå thöëng hoùåc cuãa toaân thïí ban núi hoå àang cöng taác. Cuå thïí, àoá laâ Ban Haå têìng, Ban Phaát triïín bïìn vûäng vïì Möi trûúâng vaâ Xaä höåi, Ban Phaát triïín Con ngûúâi, Ban Nöng nghiïåp vaâ Phaát triïín nöng thön, Ban Taâi chñnh, Ban Àöëi ngoaåi, Ban Chñnh saách hoaåt àöång vaâ caác Dõch vuå quöëc gia, Viïån Ngên haâng Thïë giúái, vaâ Ban Giaãm ngheâo vaâ Quaãn lyá Kinh tïë. Taâi liïåu naây laâ bùçng chûáng cho thêëy khaã nùng cuãa Ngên haâng Thïë giúái trong viïåc khai thaác kho kinh nghiïåm lúán cuãa mònh tûâ caác hoaåt àöång trïn khùæp toaân cêìu, vaâ trong viïåc têåp húåp möåt nhoám caác chuyïn gia phöëi húåp vúái nhau trong toaân böå töí chûác Ngên haâng. Nöî lûåc naây àaåi diïån cho bûúác thêm nhêåp àêìu tiïn vaâo nhûäng keä húã cuãa tham nhuäng. Coân phaãi laâm nhiïìu hún nûäa àïí phaát triïín caác biïån phaáp caãi caách coá muåc tiïu vaâ àûúåc phöí biïën töët hún úã cêëp àöå hoaåt àöång. Maång lûúái Giaãm ngheâo vaâ Quaãn lyá Kinh tïë vui mûâng vò àaä àûúåc tham gia vaâ phöëi húåp trong bûúác ài àêìu tiïn cuãa möåt cuöåc haânh trònh daâi vaâ àêìy thaách thûác. Töi muöën ca ngúåi toaân böå nhoám chuyïn gia vaâ nhûäng ngûúâi khúãi xûúáng nïn dûå aán naây. Danny Leipziger Phoá chuã tõch Maång lûúái Giaãm ngheâo vaâ Quaãn lyá kinh tïë Ngên haâng Thïë giúái xviii Lúâi noái àêìu Àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ chöëng tham nhuäng hiïån àang laâ nhûäng vêën àïì àûúåc ûu tiïn cao trong chûúng trònh phaát triïín. Nhûäng nghiïn cûáu dûåa trïn kinh nghiïåm trong voâng möåt thêåp kyã vûâa qua àaä chó ra möåt caách thuyïët phuåc rùçng sûå yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác, thûúâng àûúåc biïíu hiïån búãi nhiïìu hònh thûác tham nhuäng, laâ caãn trúã chuã yïëu àöëi vúái àêìu tû vaâ tùng trûúãng kinh tïë, vaâ taåo ra taác àöång bêët lúåi nghiïng vïì phña ngûúâi ngheâo. Caác nghiïn cûáu tònh huöëng cuå thïí vaâ chi tiïët àaä xaác àõnh hònh thaái vaâ thúâi gian cho nhûäng kïët quaã tòm hiïíu mang tñnh àõnh lûúång noái trïn vaâ phaãn aánh möåt thûåc tïë laâ tham nhuäng quaã thûåc rêët coá haåi cho caác caá nhên, gia àònh, cöång àöìng vaâ toaân thïí xaä höåi. Xeát trïn phaåm vi toaân cêìu, nhêån thûác cuãa cöng chuáng vïì taác àöång huãy hoaåi vaâ tñnh chêët nghiïm troång cuãa vêën àïì tham nhuäng àaä tùng lïn möåt caách roä rïåt, nhúâ caác phûúng tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng, caác viïån chñnh saách, vaâ töí chûác phi chñnh phuã àaä nïu lïn nhûäng quan ngaåi vïì mûác àöå tham nhuäng nghiïm troång chûa tûâng thêëy. Mùåc duâ söë lûúång caác bùçng chûáng vaâ mûác àöå nhêån thûác ngaây caâng tùng, nhûng caác chñnh phuã vaâ noái röång hún laâ cöång àöìng phaát triïín vêîn àang gùæng sûác tòm kiïëm nhûäng caách thûác àïí biïën nhêån thûác naây thaânh haânh àöång cuå thïí möåt caách hiïåu quaã vaâ caãi thiïån mûác àöå cuãa caác kïët quaã taác àöång. Coân nhiïìu àiïìu chûa biïët vaâ nhiïìu àiïìu cêìn phaãi suy xeát. Sau möåt thêåp kyã ruát kinh nghiïåm, chuáng ta àaä biïët rùçng chöëng tham nhuäng laâ viïåc hïët sûác phûác taåp vïì mùåt chñnh trõ, nhûng coá thïí àaåt àûúåc kïët quaã nïëu duy trò àûúåc caác caãi caách thñch húåp. Vïì mùåt naây, chñnh caác caãi caách úã cêëp ngaânh seä àem laåi möåt cú höåi quan troång. ÚÃ cêëp ngaânh, nhûäng ngûúâi sûã duång caác dõch vuå cöng gùåp gúä nhûäng bïn cung cêëp dõch vuå; möëi liïn hïå naây coá thïí taåo ra sûác eáp maånh meä vaâ bïìn bó àïí dêîn àïën caãi caách. Thaách thûác àöëi vúái nhûäng nhaâ caãi caách laâ úã chöî, phaãi laâm thïë naâo àïí nùæm bùæt àûúåc nùng lûåc tiïìm taâng naây vaâ hûúáng noá xix Caác hònh thaái tham nhuäng theo caách coá ñch nhùçm giaãi quyïët caác àöång cú cùn baãn dêîn àïën tham nhuäng trong caác ngaânh cöng vaâ tû, trong nûúác cuäng nhû trïn toaân cêìu. Caác hònh thaái tham nhuäng cung cêëp möåt khung coá ñch vïì mùåt hoaåt àöång, giuáp caác nhaâ caãi caách phên tñch tham nhuäng vaâ caác caãi caách muåc tiïu úã cêëp ngaânh. Thöng qua möåt söë khaão saát ûáng duång vúái möåt söë ngaânh cuå thïí, têåp saách naây cho thêëy, vïì cùn baãn, chöëng tham nhuäng nghôa laâ caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác, caác chó söë coá ñch vïì mùåt hoaåt àöång àûúåc sûã duång àïí theo doäi tham nhuäng vaâ giaám saát tiïën böå trong chöëng tham nhuäng, khu vûåc tû nhên (àùåc biïåt laâ caác têåp àoaân àa quöëc gia) vaâ chñnh phuã cuãa caác quöëc gia phaát triïín phaãi chia seã traách nhiïåm nhû nhau vúái chñnh phuã cuãa caác quöëc gia àang phaát triïín trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng, vaâ tham nhuäng coá thïí àûúåc chia nhoã thaânh nhiïìu phêìn, tûâ àoá coá thïí xêy dûång caác biïån phaáp dïî kiïím soaát àïí khùæc phuåc. Möåt chuã àïì trung têm cuãa têåp saách naây laâ vai troâ nïìn taãng cuãa sûå minh baåch trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng. Maäi àïën gêìn àêy, cöång àöìng taâi trúå múái bùæt àêìu tñch cûåc höî trúå nhûäng caãi caách nhùçm tùng cûúâng tñnh minh baåch. Caác hònh thaái tham nhuäng seä khuyïën khñch caác nhaâ taâi trúå múã röång hún nûäa sûå höî trúå cuãa hoå vaâ thuác àêíy caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách nghiïn cûáu caác caách thûác àöíi múái nhùçm tùng cûúâng tñnh minh baåch trong khu vûåc cöng cuäng nhû khu vûåc tû. AÁp duång biïån phaáp tiïëp cêån theo chuöîi giaá trõ àïí thûåc hiïån caác phên tñch ngaânh, têåp saách naây múã ra nhiïìu khaã nùng àïí tùng cûúâng tñnh minh baåch, tûâ caác hiïåp àõnh quöëc tïë àïën hoaåt àöång xêy dûång chñnh saách, phên böí ngên saách, àiïìu tiïët, àêëu thêìu, vaâ thûåc hiïån dûå aán. Caác hònh thaái tham nhuäng múái chó laâ möåt bûúác nhoã trong quaäng àûúâng daâi nhùçm caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác trïn toaân thïë giúái. Thaách thûác cuãa chuáng ta ngaây höm nay laâ phaãi tiïëp tuåc phaát triïín nhûäng caách thûác töët hún àïí giaãi quyïët tham nhuäng, dûåa trïn nhûäng hiïíu biïët ngaây caâng nhiïìu hún vïì vêën àïì naây vaâ nhûäng baâi hoåc kinh nghiïåm ruát ra tûâ hoaåt àöång caãi caách. Vúái troång têm àùåt vaâo caác ngaânh cuå thïí, têåp saách naây veä ra möåt con àûúâng hûáa heån àêìy tiïìm nùng àöëi vúái caác nhaâ nghiïn cûáu cuäng nhû caác nhaâ hoaåt àöång nhùçm vûúåt qua thaách thûác quan troång naây. Randi Ryterman Quaãn lyá ngaânh Àiïìu haânh khu vûåc cöng Maång lûúái Giaãm ngheâo vaâ Quaãn lyá kinh tïë Ngên haâng Thïë giúái xx Nhûäng ngûúâi àaä àoáng goáp cho taâi liïåu naây J. Edgardo Campos laâ Cöë vêën vïì Àiïìu haânh nhaâ nûúác cuãa Ngên haâng Thïë giúái taåi Bùnglaàeát. Trûúác khi àûúåc böí nhiïåm chûác vuå naây, öng laâ Chuyïn gia chñnh vïì Khu vûåc cöng, vaâ Àiïìu phöëi viïn cuãa Nhoám chuyïn àïì Àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ Chöëng tham nhuäng cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Öng Campos quay trúã laåi laâm viïåc úã Ngên haâng Thïë giúái tûâ nùm 2002 sau 4 nùm ngùæt quaäng. Trong thúâi gian àoá, öng laâm viïåc taåi Ngên haâng Phaát triïín chêu AÁ vúái tû caách laâ chuyïn gia kinh tïë cêëp cao, núi öng àoáng vai troâ cöë vêën vaâ hûúáng dêîn vïì caác hoaåt àöång vaâ chûúng trònh liïn quan àïën àiïìu haânh nhaâ nûúác. Öng cuäng àaä coá 2 nùm laâm Cöë vêën chiïën lûúåc cêëp cao cho caác hoaåt àöång caãi caách khu vûåc nhaâ nûúác taåi Böå Ngên saách vaâ Quaãn lyá thuöåc Chñnh phuã Philippin. Trûúác khi xin nghó, öng Campos laâm viïåc cuâng vúái Viïån Ngên haâng Thïë giúái vaâ Ban Nghiïn cûáu chñnh saách cuãa Ngên haâng, taåi àoá öng nghiïn cûáu vïì kinh tïë chñnh trõ, caãi caách thïí chïë vaâ caác vêën àïì àiïìu haânh nhaâ nûúác. Trûúác khi laâm viïåc cho Ngên haâng Thïë giúái, öng laâ giaáo sû giaãng daåy chûa coá biïn chïë chñnh thûác vïì Chñnh saách cöng vaâ Quaãn lyá taåi Trûúâng Àaåi hoåc Pennsylvania. Öng laâ àöìng taác giaã cuãa ba cuöën saách vaâ nhiïìu baâi viïët vïì nhûäng vêën àïì gùæn liïìn vúái kinh tïë chñnh trõ, àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng. Nùm 1997, UÃy ban Àiïìu haânh nhaâ nûúác thuöåc Hiïåp höåi Khoa hoåc chñnh trõ Quöëc tïë àaä trao giaãi Charles Levine daânh cho cuöën saách hay nhêët vïì chñnh trõ àöëi saánh maâ öng vaâ möåt ngûúâi nûäa laâ àöìng taác giaã. Öng àûúåc cêëp bùçng thaåc sô ngaânh nöng nghiïåp vaâ kinh tïë hoåc ûáng duång taåi trûúâng Àaåi hoåc Minnesota, vaâ bùçng tiïën sô ngaânh khoa hoåc xaä höåi taåi Viïån Cöng nghïå California. Sanjay Pradhan laâ Giaám àöëc Nhoám Àiïìu haânh khu vûåc cöng taåi Ngên haâng Thïë giúái. Öng chõu traách nhiïåm dêîn dùæt caác hoaåt àöång cuãa Ngên haâng úã khùæp caác quöëc gia thaânh viïn trong lônh vûåc caãi tiïën àiïìu haânh khu vûåc cöng vaâ chöëng tham nhuäng. Öng Pradhan àaä tûâng laâ Quaãn lyá ngaânh Khu vûåc cöng xxi Caác hònh thaái tham nhuäng vaâ Giaãm ngheâo cuãa Ngên haâng Thïë giúái taåi vuâng Nam AÁ. Trûúác àoá, öng chõu traách nhiïåm quaãn lyá möåt böå phêån cuãa Ngên haâng, núi cung cêëp höî trúå cho caác caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ caãi caách khu vûåc cöng úã 26 quöëc gia thuöåc vuâng Trung vaâ Àöng Êu vaâ Liïn bang Xö Viïët cuä. Öng laâ taác giaã chñnh cuãa cuöën Baáo caáo Phaát triïín thïë giúái nùm 1997: Nhaâ nûúác trong möåt thïë giúái àang thay àöíi. Ngoaâi ra, öng coân laâ taác giaã cuãa nhiïìu êën phêím khaác, göìm nhiïìu baâi baáo, saách, vaâ taâi liïåu nghiïn cûáu chñnh saách. Öng àûúåc cêëp bùçng cûã nhên (haång Gioãi, Höåi Phi Beta Kappa) vaâ bùçng tiïën sô ngaânh kinh tïë doanh nghiïåp taåi trûúâng Àaåi hoåc Harvard, núi öng cuäng tûâng àûúåc nhêån Giaãi xuêët sùæc trong kyâ thi. Vinay Bhargava laâ Giaám àöëc phuå traách Caác hoaåt àöång vaâ Sûå vuå quöëc tïë taåi Ban Àöëi ngoaåi cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Caác lônh vûåc chuyïn mön cuãa öng bao göìm chöëng tham nhuäng, quaãn lyá caác vêën àïì toaân cêìu, phaát triïín quöëc tïë vaâ caác töí chûác àa phûúng. Öng àaä coá hún 25 nùm kinh nghiïåm trong xêy dûång thiïët kïë vaâ triïín khai caác chûúng trònh vaâ dûå aán phaát triïín úã Àöng vaâ Nam AÁ, Têy Phi, Àöng Êu vaâ Trung Àöng. Öng àûúåc cêëp bùçng tiïën sô ngaânh kinh tïë nöng nghiïåp taåi trûúâng Àaåi hoåc Illinois. Pinki Chaudhuri laâ Chuyïn gia tû vêën cêëp cao vïì Cú súã haå têìng, coá kinh nghiïåm laâm viïåc vúái caác ngaânh taâi chñnh àö thõ, cêëp nûúác vaâ giao thöng taåi Ngên haâng Thïë giúái. Baâ àaä laâm viïåc vïì caác khña caånh luêåt àõnh vaâ thïí chïë trong caác dûå aán haå têìng, trong àoá coá möåt söë dûå aán húåp taác cöng-tû vúái quy mö lúán. Baâ Chaudhuri àaä tham gia àoáng goáp hoaåt àöång kiïën thûác phaát triïín nùng lûåc cuãa Viïån Ngên haâng Thïë giúái, bao göìm caã möåt nghiïn cûáu cùn baãn, Phaát triïín nùng lûåc úã chêu Phi (nùm 2005). Baâ cuäng àaä chó àaåo nhiïìu nghiïn cûáu kinh tïë, nghiïn cûáu ngaânh vaâ nghiïn cûáu phên tñch vïì quy àõnh cú súã haå têìng. Trûúác khi laâm viïåc cho Ngên haâng Thïë giúái, baâ laâ luêåt sû kinh doanh taåi Baker vaâ McKenzie. Baâ coá bùçng thaåc sô luêåt vïì taâi chñnh quöëc tïë, vaâ bùçng tiïën sô vïì quy àõnh trong ngaânh cöng ñch cuãa trûúâng Àaåi hoåc George Washington. Jillian Clare Cohen laâ giaáo sû giaãng daåy chûa coá biïn chïë chñnh thûác taåi khoa dûúåc Leslie Dan thuöåc trûúâng Àaåi hoåc Toronto. Baâ laâ thaânh viïn cuãa ban cöë vêën thuöåc Trung têm Y tïë quöëc tïë, vaâ giaám àöëc Chûúng trònh nghiïn cûáu so saánh Y tïë vaâ Xaä höåi taåi trûúâng Àaåi hoåc Toronto. Cöng taác nghiïn cûáu vaâ giaãng daåy cuãa baâ têåp trung vaâo caác vêën àïì àiïìu kiïån tiïëp cêån thuöëc chûäa bïånh cuãa ngûúâi ngheâo, chñnh trõ àöëi saánh trong chñnh saách dûúåc quöëc tïë, vaâ àaåo àûác vaâ tham nhuäng trong caác hïå thöëng dûúåc. Trûúác khi giaãng daåy úã trûúâng Àaåi hoåc xxii Nhûäng ngûúâi àaä àoáng goáp cho têåp saách naây Toronto, baâ Cohen àaä tûâng laâm vïì chñnh saách dûúåc cho Quyä Nhi àöìng LHQ, Ngên haâng Thïë giúái, vaâ Töí chûác Y tïë thïë giúái. Baâ cuäng laâ tû vêën cho nhiïìu chñnh phuã, töí chûác quöëc tïë vaâ cú quan taâi trúå vïì caác chuã àïì nhû kinh doanh thuöëc, àiïìu tiïët ngaânh dûúåc, tham nhuäng vaâ àiïìu kiïån tiïëp cêån thuöëc chûäa bïånh. Baâ laâ taác giaã cuãa nhiïìu baâi baáo vaâ baáo caáo hoåc thuêåt vïì chñnh saách dûúåc, vaâ laâ àöìng biïn têåp cuãa cuöën Sûác maånh cuãa nhûäng viïn thuöëc: Caác vêën àïì xaä höåi, àaåo àûác vaâ phaáp lyá trong caác chñnh saách phaát triïín, marketing vaâ àõnh giaá thuöëc (Nhaâ xuêët baãn Pluto). Baâ àûúåc cêëp bùçng cûã nhên vaâ thaåc sô ngaânh khoa hoåc chñnh trõ taåi trûúâng Àaåi hoåc McGill, vaâ bùçng tiïën sô ngaânh chñnh trõ hoåc taåi trûúâng Àaåi hoåc New York. Piers Cross laâ Trûúãng nhoám khu vûåc cuãa Chûúng trònh Nûúác vaâ Vïå sinh taåi chêu Phi cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Öng coá hún 25 nùm kinh nghiïåm vïì phaát triïín nûúác vaâ vïå sinh. Trong 16 nùm laâm viïåc vúái Ngên haâng Thïë giúái, öng àaä hoaåt àöång úã chêu Phi, Nam AÁ, vaâ laâ Quaãn lyá Chûúng trònh Nûúác vaâ Vïå sinh taåi Washington. Vúái chûác danh hiïån taåi úã Nairobi, öng chõu traách nhiïåm giaám saát möåt nhoám lúán göìm nhiïìu chuyïn gia vïì nûúác vaâ vïå sinh tûâ 14 quöëc gia chêu Phi, nhûäng ngûúâi àang höî trúå caác chñnh phuã chêu Phi phaát triïín vaâ duy trò àiïìu kiïån tiïëp cêån dõch vuå nûúác vaâ vïå sinh cho ngûúâi ngheâo. Vöën àûúåc àaâo taåo àïí trúã thaânh nhaâ nhên chuãng hoåc, öng laâ taác giaã vaâ ngûúâi thûåc hiïån chñnh cuãa nhiïìu êën phêím vïì cung cêëp dõch vuå nûúác vaâ vïå sinh, trong àoá coá möåt nghiïn cûáu vïì tham nhuäng trong caác cú quan ngaânh nûúác úã Nam AÁ vaâo nùm 2002. Öng cuäng àaä tûâng laâm vïì nöåi dung giaãi quyïët tham nhuäng vaâ tùng cûúâng hiïåu quaã taâi chñnh úã chêu Phi. Múái àêy öng àaä giuáp thaânh lêåp Maång lûúái Liïm chñnh Ngaânh nûúác (WIN). Àïí ghi nhêån nhûäng àoáng goáp cuãa öng, nùm 2003, Hoåc viïån Ngaânh Nûúác àaä kïët naåp öng laâm thaânh viïn suöët àúâi. Öng àûúåc cêëp bùçng thaåc sô ngaânh nhên hoåc xaä höåi taåi trûúâng Àaåi hoåc Witwatersrand (Nam Phi) vaâ àaä laâm viïåc nhiïìu nùm vúái Trûúâng Y hoåc Nhiïåt àúái vaâ Vïå sinh Luên Àön. Maria Dakolias laâ Cöë vêën trûúãng cho Phoá chuã tõch phaáp lyá cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Baâ àaä laâm viïåc vïì caác vêën àïì phaáp chïë vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã trong 14 nùm, vaâ quaãn lyá nhiïìu dûå aán phûác taåp, cöë vêën vïì caác vêën àïì quan troång vaâ phaát triïín chñnh saách cho Ngên haâng Thïë giúái. Baâ àaä quaãn lyá vaâ phaát triïín chûúng trònh phaáp chïë cuãa Phoá chuã tõch phaáp lyá, vaâ xêy dûång lïn nhoám chuyïn gia noâng cöët cho chûúng trònh. Khi coân laâm viïåc cho chñnh phuã Anh, tûâ nùm 1997, baâ àaä chó àaåo möåt àaánh giaá àöåc lêåp, nghiïn cûáu caác thaânh cöng vaâ thaách thûác liïn quan àïën caác caãi caách phaáp chïë vaâ àiïìu haânh töët. Baâ Dakolias àaä cho xuêët baãn nhiïìu taác phêím vïì phaáp chïë vaâ caác vêën àïì xxiii Caác hònh thaái tham nhuäng tham nhuäng. Hiïån taåi, baâ àang xuác tiïën möåt àaánh giaá vïì caác taác àöång cuãa cöng taác luêåt vaâ tû phaáp, vaâ caác lúåi ñch kinh tïë cuäng nhû xaä höåi maâ cöng taác naây mang laåi cho caác quöëc gia. Baâ àûúåc cêëp bùçng cûã nhên triïët hoåc taåi trûúâng Àaåi hoåc Haverford, bùçng tiïën sô luêåt (JD) taåi trûúâng Luêåt cuãa Àaåi hoåc George Mason, vaâ bùçng thaåc sô luêåt taåi trûúâng Àaåi hoåc Amsterdam. Baâ tûâng laâ nghiïn cûáu sinh ngaânh tû phaáp taåi Trûúâng Quaãn lyá nhaâ nûúác Kennedy thuöåc Àaåi hoåc Harvard, vaâ àaä hoaân têët chûúng trònh Cûã nhên quaãn trõ kinh doanh daânh cho caác giaám àöëc àiïìu haânh do Trûúâng Harvard vaâ Trûúâng Stanford phöëi húåp töí chûác. Richard Damania laâ chuyïn gia kinh tïë cêëp cao thuöåc Phoâng Möi trûúâng vaâ Xaä höåi úã khu vûåc Nam AÁ. Öng àaä xuêët baãn hún 50 baâi baáo khoa hoåc coá qua hïå thöëng bònh duyïåt. Caác baâi baáo naây bao quaát nhûäng chuã àïì nhû kinh tïë hoåc phaát triïín, kinh tïë hoåc möi trûúâng, kinh tïë hoåc thïí chïë, vaâ toaán kinh tïë vô mö. Caác êën phêím cuãa öng àaä vûúåt qua ranh giúái ngaânh, cuâng vúái caác baâi viïët khaác trïn caác taåp chñ khoa hoåc coá uy tñn nhû Khoa hoåc vaâ Kyã yïëu cuãa Höåi khoa hoåc hoaâng gia. Trûúác khi gia nhêåp Ngên haâng, öng Damania laâ giaãng viïn trûúâng Àaåi hoåc Adelaide. Khi coân laâm viïåc úã Öxtrêylia, öng àaä laâ cöë vêën cho nhiïìu töí chûác quöëc tïë nhû Töí chûác Húåp taác vaâ Phaát triïín kinh tïë (OECD), Töí chûác Nöng lûúng thïë giúái (FAO), Töí chûác Giaáo duåc, Khoa hoåc vaâ Vùn hoáa LHQ, cuäng nhû caác cú quan cuãa chñnh phuã Öxtrêylia, bao göìm Kho baåc, Böå Tû phaáp, Böå Cöng nghiïåp, Böå Möi trûúâng, Böå Thuãy saãn, vaâ Böå Taâi nguyïn thiïn nhiïn. Öng àaä àûúåc cêëp bùçng tiïën sô cuãa trûúâng Àaåi hoåc Glasgow. William Dorotinsky laâ Chuyïn gia chñnh vïì Chi tiïu cöng taåi Ngên haâng Thïë giúái vaâ laâ chuã toåa Nhoám chuyïn àïì Taâi chñnh cöng cuãa Ngên haâng. Trûúác khi gia nhêåp Ngên haâng, öng àaä laâm viïåc trong 12 nùm taåi Vùn phoâng Quaãn lyá vaâ Ngên saách Hoa Kyâ (OMB), chõu traách nhiïåm vïì caác vêën àïì quaãn lyá ngên saách chung, caãi caách y tïë, caác vêën àïì cêëp vöën, caãi caách quaãn lyá taâi chñnh vaâ quaãn lyá kïët quaã hoaåt àöång, trong àoá coá viïåc triïín khai Àaåo luêåt Hiïåu quaã hoaåt àöång vaâ Kïët quaã cuãa chñnh phuã. Trong thúâi gian naây, öng Dorotinsky cuäng àûúåc biïåt phaái àïën àõa haåt Quêån Columbia trong giai àoaån khuãng hoaãng taâi chñnh úã àêy, vaâ àûúåc böí nhiïåm laâm Phoá Giaám àöëc Taâi chñnh. Ngoaâi ra, öng cuäng àaä laâm viïåc möåt söë nùm cho Vùn phoâng Höî trúå kyä thuêåt cuãa Kho baåc Hoa Kyâ vúái chûác danh Cöë vêën taâi chñnh cöng cho caác quöëc gia AÁchentina, Croatia, vaâ Hungary. Öng àûúåc cêëp bùçng cûã nhên kinh tïë vaâ khoa hoåc chñnh trõ, vaâ bùçng thaåc sô ngaânh chñnh saách cöng trong thûúng maåi quöëc tïë taåi trûúâng Àaåi hoåc Michigan. xxiv Nhûäng ngûúâi àaä àoáng goáp cho têåp saách naây Michael Engelschalk àûáng àêìu Nhoám chuyïn àïì Chñnh saách thuïë vaâ Quaãn lyá thuïë cuãa Ngên haâng Thïë giúái tûâ nùm 1999 àïën 2004. Öng àaä tham gia chuêín bõ vaâ giaám saát nhiïìu hoaåt àöång höî trúå kyä thuêåt cuãa Ngên haâng trong nhûäng lônh vûåc caãi caách thuïë vaâ haãi quan. Hiïån taåi, öng àaä nghó viïåc taåi Ngên haâng vaâ àang laâm cöë vêën cho chñnh phuã Àûác vïì caác chûúng trònh caãi caách khu vûåc cöng cho caác nïìn kinh tïë chuyïín àöíi. Trûúác khi laâm viïåc cho Ngên haâng Thïë giúái, öng chõu traách nhiïåm quaãn lyá chûúng trònh húåp taác cuãa Trung têm Chñnh saách thuïë vaâ Quaãn lyá thuïë OECD vúái caác quöëc gia khöng phaãi laâ thaânh viïn OECD. Öng àaä töí chûác vaâ tham gia nhiïìu chûúng trònh àaâo taåo vaâ höî trúå kyä thuêåt àïí xêy dûång chñnh saách thuïë vaâ nùng lûåc quaãn lyá thuïë taåi caác quöëc gia àang phaát triïín vaâ caác nïìn kinh tïë chuyïín àöíi. Öng Engelschalk khúãi àêìu sûå nghiïåp bùçng chûác danh giaáo sû giaãng daåy chûa coá biïn chïë chñnh thûác vïì luêåt thuïë nhaâ nûúác vaâ quöëc tïë. Öng àaä xuêët baãn nhiïìu baâi viïët vïì hïå thöëng thuïë quöëc tïë, chïë àöå liïn bang taâi chñnh, vaâ caãi caách quaãn lyá thuïë. Öng àûúåc cêëp bùçng tiïën sô ngaânh luêåt thuïë quöëc tïë taåi trûúâng Àaåi hoåc Munñch. Enrique Fanta Ivanovic laâ chuyïn gia tû vêën cho Ban Giaãm ngheâo vaâ Quaãn lyá kinh tïë úã chêu Myä Latinh cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Öng àaä thûåc hiïån caác nhiïåm vuå xêy dûång thïí chïë, quaãn lyá thuïë, quaãn lyá chi tiïu cöng úã nhiïìu nûúác chêu Myä Latinh vaâ laâm tû vêën taåi chêu Êu vaâ Trung AÁ. Öng àaä tûâng laâ ngûúâi àûáng àêìu Cuåc Haãi quan Chilï, vaâ Giaám àöëc Kiïím toaán cuãa Ban Thu nhêåp nöåi böå. Öng àûúåc cêëp bùçng kyä sû xêy dûång cöng nghiïåp taåi trûúâng Àaåi hoåc Chilï. Carlos Ferreira àaä cung cêëp caác dõch vuå tû vêën vïì phaát triïín chiïën lûúåc quaãn lyá thu nhêåp nhaâ nûúác kïí tûâ sau khi nghó hûu úã Ngên haâng Thïë giúái vaâo thaáng 12/2005. Khi coân laâm viïåc taåi Ngên haâng, öng àaä àiïìu phöëi viïåc thiïët kïë vaâ thûåc hiïån nhiïìu chûúng trònh phaát triïín thïí chïë àïí caãi caách vaâ hiïån àaåi hoáa hïå thöëng thu nhêåp nhaâ nûúác, maâ trûúác hïët laâ caãi caách caác cú quan thuïë, haãi quan vaâ an ninh xaä höåi úã nhiïìu quöëc gia chêu Êu vaâ Trung AÁ. Öng laâm viïåc taåi Ngên haâng Thïë giúái tûâ nùm 1979, sau khi àaä hoåc hoãi àûúåc nhiïìu kinh nghiïåm vïì khu vûåc cöng vaâ tû nhên taåi Braxin. Öng Ferreira àûúåc cêëp bùçng cûã nhên ngaânh kyä thuêåt àiïån tûã taåi trûúâng Àaåi hoåc Cöng giaáo Rio de Janeiro, vaâ bùçng töët nghiïåp ngaânh nghiïn cûáu maáy tñnh vaâ ngaânh maáy tñnh ûáng duång taåi trûúâng Àaåi hoåc Stanford. Öng cuäng àaä töët nghiïåp ngaânh khoa hoåc quaãn lyá taåi Trûúâng kinh doanh thuöåc Àaåi hoåc Stanford, núi öng àûúåc nhêån giaãi thûúãng cuãa Quyä Sloan Fellow. Theodore S. Greenberg laâ Chuyïn gia cêëp cao ngaânh taâi chñnh taåi Ban Liïm chñnh trïn Thõ trûúâng taâi chñnh cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Taåi àêy öng giuáp xxv Caác hònh thaái tham nhuäng xêy dûång vaâ thûåc hiïån caác chûúng trònh höî trúå vaâ àaánh giaá cuãa Ngên haâng trïn toaân cêìu nhùçm chöëng rûãa tiïìn vaâ taâi trúå khuãng böë. Öng Greenberg bùæt àêìu laâm viïåc úã Ngên haâng Thïë giúái tûâ nùm 2003 vúái chûác danh Cöë vêën cêëp cao taåi Vùn phoâng Phoá chuã tõch phaáp lyá, núi öng xûã lyá caác vêën àïì chöëng rûãa tiïìn vaâ taâi trúå khuãng böë. Öng laâ àaåi diïån cuãa Ngên haâng Thïë giúái taåi Nhoám Êu-AÁ chöëng rûãa tiïìn vaâ taâi trúå khuãng böë. Trûúác àoá öng àaä àaåi diïån cho Ngên haâng taåi Nhoám cöng taác àùåc biïåt vïì Haânh àöång Taâi chñnh (FATF) àûúåc thaânh lêåp theo chuêín mûåc quöëc tïë, vaâ taåi Nhoám chöëng rûãa tiïìn khu vûåc Àöng vaâ Nam Phi. Trûúác khi laâm viïåc cho Ngên haâng Thïë giúái, öng àaä coá 29 nùm kinh nghiïåm laâm viïåc cho Böå Tû phaáp Hoa Kyâ, núi öng lêìn lûúåt giûä caác chûác vuå Trûúãng phoâng Xûã lyá vêën àïì rûãa tiïìn, Quyïìn Trûúãng phoâng vaâ Phoá phoâng Xûã lyá gian lêån, Luêåt sû àùåc biïåt taåi Phoâng Töåi phaåm coá töí chûác, Phoá phoâng Gian lêån vaâ Tham nhuäng, vaâ Cöë vêën cêëp cao vïì töë tuång. Mohinder Gulati laâ chuyïn gia chñnh vïì nùng lûúång úã Böå phêån ngaânh Nùng lûúång vaâ Khai khoaáng taåi Khu vûåc Àöng AÁ Thaái Bònh Dûúng cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Öng àaä quaãn lyá nhiïìu dûå aán nùng lûúång taåi Ngên haâng, thuác àêíy caác caãi caách vaâ taái cú cêëu ngaânh, tû nhên hoáa, phaát triïín thõ trûúâng àiïån khu vûåc, hiïåu quaã nùng lûúång, caác trung gian taâi chñnh, caãi tiïën cöng taác àiïìu haânh vaâ quaãn lyá cöng trònh cöng ñch trong ngaânh, vaâ taâi trúå cho caác dûå aán nùng lûúång lúán. Trûúác khi laâm viïåc cho Ngên haâng Thïë giúái, öng Gulati laâm viïåc trong ngaânh taâi chñnh ÊËn Àöå, trong nhûäng lônh vûåc nhû taâi trúå cú súã haå têìng, hoaåt àöång àêìu tû cuãa ngên haâng, vi taâi chñnh, vaâ quaãn lyá nguöìn lûåc con ngûúâi. Öng àûúåc cêëp bùçng thaåc sô caác ngaânh quaãn lyá kinh doanh, quaãn lyá nhên sûå, quan hïå cöng viïåc vaâ vêåt lyá taåi trûúâng Àaåi hoåc Delhi. Loraine Hawkins laâ Àiïìu phöëi viïn Phaát triïín con ngûúâi cuãa Ngên haâng Thïë giúái taåi Philippin. Trûúác khi nhêån nhiïåm vuå naây, baâ laâ Chuyïn gia Y tïë trûúãng taåi Ban Phaát triïín con ngûúâi khu vûåc Àöng AÁ Thaái Bònh Dûúng cuãa Ngên haâng Thïë giúái vaâ àaä laâm viïåc 6 nùm vúái Ngên haâng taåi khu vûåc Àöng Êu vaâ Trung AÁ. Ngoaâi ra, baâ cuäng àaä coá möåt söë lêìn sang laâm viïåc biïåt phaái taåi Böå Y tïë Anh vaâ Kho baåc Anh vïì caác vêën àïì caãi caách cêëp vöën vaâ quaãn lyá chi tiïu cho caác dõch vuå y tïë xaä höåi. Baâ Hawkins cuäng àaä coá 12 nùm laâm viïåc trong ngaânh dên chñnh Niu Dilên, vúái tû caách laâ chuyïn viïn kinh tïë Kho baåc, quaãn lyá Nhoám cöng taác Caãi caách dõch vuå y tïë vaâ dõch vuå cho ngûúâi khuyïët têåt. Ngoaâi cöng viïåc trong khöëi cú quan nhaâ nûúác, baâ coân laâ ngûúâi lêåp kïë hoaåch chiïën lûúåc cho möåt töí chûác lúán cung cêëp dõch vuå cho nhûäng ngûúâi bõ khiïëm khuyïët trong khaã nùng hoåc têåp. Baâ àûúåc àaâo taåo chuyïn ngaânh kinh tïë hoåc vaâ chñnh xxvi Nhûäng ngûúâi àaä àoáng goáp cho têåp saách naây saách cöng taåi trûúâng Quan hïå cöng vaâ Quan hïå quöëc tïë Woodrow Wilson thuöåc Àaåi hoåc Princeton, vaâ taåi Àaåi hoåc Otago (Niu Dilên). Ruth Kagia laâ Giaám àöëc Ban Giaáo duåc cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Trûúác àêy baâ tûâng laâm caác dûå aán cuãa Ngên haâng taåi chêu Phi vaâ Àöng AÁ. Trûúác khi gia nhêåp Ngên haâng Thïë giúái, baâ àaä coá gêìn 20 nùm laâm viïåc trong khu vûåc cöng vïì caác vêën àïì chñnh saách giaáo duåc, nghiïn cûáu vaâ quaãn lyá taåi chêu Phi. Tûâ lêu, baâ Kagia àaä rêët quan têm àïën vai troâ cuãa giaáo duåc trong chuyïín àöíi kinh tïë xaä höåi vaâ baâ àaä tiïën haânh möåt nghiïn cûáu ngaânh doåc àïí theo doäi kïët quaã cuãa caác sinh viïn tûâ khi àang hoåc taåi trûúâng cho àïën khi ài laâm. Baâ àaä töët nghiïåp trûúâng Àaåi hoåc Harvard. Nalin Kishor laâ Àiïìu phöëi viïn Chûúng trònh Thûåc thi Luêåt Lêm nghiïåp vaâ Àiïìu haânh nhaâ nûúác cuãa Ngên haâng Thïë giúái thuöåc Vùn phoâng Phoá chuã tõch phuå traách Phaát triïín bïìn vûäng. Nhûäng troång têm nghiïn cûáu cuãa öng göìm coá kinh tïë hoåc lêm nghiïåp vaâ taâi nguyïn, thûúng maåi, tùng trûúãng vaâ phên phöëi thu nhêåp, caác hïå thöëng àaäi ngöå thñch húåp, vaâ caác caãi caách thïí chïë. Öng laâ àöìng taác giaã cuãa cuöën saách vïì phaát triïín bïìn vûäng, Chêët lûúång Tùng trûúãng, do Nhaâ xuêët baãn Trûúâng Àaåi hoåc Oxford xuêët baãn nùm 2001. Öng àûúåc cêëp bùçng tiïën sô ngaânh kinh tïë hoåc taåi trûúâng Àaåi hoåc Maryland­College Park, vúái chuyïn ngaânh kinh tïë hoåc möi trûúâng vaâ taâi nguyïn. Lï Tuêën Minh laâ Chuyïn gia kinh tïë cêëp cao vïì Taâi chñnh cöng vaâ Àiïìu phöëi viïn Chûúng trònh Chñnh saách thuïë vaâ Quaãn lyá thuïë taåi Ngên haâng Thïë giúái. Trûúác khi laâm viïåc cho Ngên haâng, öng tham gia Nhoám Taâi chñnh cöng taåi Viïån Phaát triïín quöëc tïë Harvard thuöåc trûúâng Àaåi hoåc Harvard. Taåi àêy öng laâm viïåc vïì thiïët kïë chñnh saách thuïë, caãi caách quaãn lyá thuïë, dûå baáo thu nhêåp, vaâ thêím àõnh caác chi tiïu phaát triïín úã chêu AÁ, Àöng Êu, Trung AÁ, chêu Phi vaâ Trung Àöng. Öng àaä giaãng daåy vïì Chûúng trònh Phên tñch thuïë vaâ Dûå baáo thu nhêåp, vaâ Chûúng trònh Quaãn lyá vaâ Thêím àõnh àêìu tû taåi trûúâng Àaåi hoåc Harvard. Öng laâ giaáo sû giaãng daåy chûa coá biïn chïë chñnh thûác taåi trûúâng Àaåi hoåc Suffolk nùm 2001­02. Öng àaä coá bùçng tiïën sô ngaânh chñnh saách cöng cuãa trûúâng Quaãn lyá Nhaâ nûúác Kennedy thuöåc Àaåi hoåc Harvard. Michael Levi laâ giaáo sû khoa nghiïn cûáu töåi phaåm taåi trûúâng Àaåi hoåc Cardiff, àöìng thúâi laâ chuyïn gia vïì caác loaåi töåi phaåm coá töí chûác vaâ töåi phaåm trñ thûác, tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn. Öng laâ thaânh viïn Nhoám Chó àaåo thuöåc Vùn phoâng Nöåi caác, xûã lyá caác vêën àïì vïì nguöìn tiïìn phi phaáp tûâ caác haânh vi töåi phaåm, laâ chuyïn gia khoa hoåc vïì töåi phaåm coá töí chûác cho Höåi àöìng chêu Êu, vaâ laâ cöë vêën àùåc biïåt cuãa nghõ viïån trong möåt nghiïn cûáu vïì hoaåt àöång cuãa caãnh saát xxvii Caác hònh thaái tham nhuäng vaâ haânh vi phaãn xaä höåi taåi Wales. Múái àêy öng àaä tiïën haânh caác àaánh giaá sau vïì töåi phaåm kinh tïë úã chêu Êu theo yïu cêìu cuãa Höåi àöìng chêu Êu, àaánh giaá vïì baãn chêët, phaåm vi vaâ chi phñ trong caác vuå gian lêån taåi Böå Nöåi vuå Anh vaâ Hiïåp höåi Caãnh saát trûúãng. Trong Àaánh giaá vïì caác vuå gian lêån do chñnh phuã Anh tiïën haânh, öng cuäng àaä nghiïn cûáu caác hònh phaåt cho haânh vi gian lêån. Öng coá bùçng cûã nhên vaâ thaåc sô cuãa trûúâng Àaåi hoåc Oxford, bùçng Dip Crim cuãa trûúâng Àaåi hoåc Cambridge, vaâ bùçng tiïën sô cuãa trûúâng Àaåi hoåc Southampton. Alberto Leyton laâ Chuyïn gia cêëp cao vïì khu vûåc cöng thuöåc Ban Giaãm ngheâo vaâ Quaãn lyá kinh tïë khu vûåc chêu Myä Latinh cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Trong lônh vûåc naây, öng àaä chó àaåo nhiïìu dûå aán quaãn lyá thuïë, quaãn lyá taâi chñnh, chöëng tham nhuäng, vaâ caãi caách thïí chïë úã nhiïìu quöëc gia chêu Myä Latinh. Trûúác khi laâm viïåc cho Ngên haâng Thïë giúái, öng Leyton giûä nhiïìu chûác vuå quaãn lyá taåi Vùn phoâng Töíng thöëng vaâ Böå Taâi chñnh Bolivia, chó àaåo möåt chûúng trònh hiïån àaåi hoaá toaân diïån khu vûåc cöng trong khuön khöí caãi caách sêu sùæc caác hoaåt àöång quaãn lyá thu nhêåp nhaâ nûúác. Öng töët nghiïåp caác ngaânh xaä höåi hoåc, thöëng kï vaâ toaán hoåc taåi trûúâng Àaåi hoåc Mayor de San Andres, Bolivia. Stephen MacSearraigh laâ Giaám àöëc cöng ty Mina, möåt cöng ty taâi chñnh vaâ thûúng maåi tû nhên chuyïn tòm kiïëm caác cú höåi àêìu tû giai àoaån àêìu trïn caác thõ trûúâng hêåu khuãng hoaãng. Cöng ty cuãa öng coá vùn phoâng taåi Luên Àön, Kabul, Matxcúva, Khactum, Rumbek, Bishkek, vaâ Geneva. Öng MacSearraigh coá hún 15 nùm kinh nghiïåm vïì hoaåt àöång tònh baáo trïn thõ trûúâng dêìu moã vaâ àõa chñnh trõ ngaânh dêìu moã. Öng tûâng laâ Giaám àöëc Quaãn lyá cuãa cöng ty Content and Partnerships of OIL-space (Luên Àön), Giaám àöëc cöng ty Research of Energy Intelligence Group (Washington), vaâ Biïn têåp viïn taåp chñ Energy Compass (Luên Àön). Öng töët nghiïåp trûúâng Nghïå thuêåt Giao tiïëp úã Luên Àön (Anh) nùm 1987­88 vaâ coá bùçng cûã nhên ngaânh vi sinh hoåc vaâ hoaá sinh cuãa trûúâng Àaåi hoåc Cape Town, Nam Phi. William Mayville laâm tû vêën trong caác lônh vûåc phaát triïín vöën con ngûúâi, quy hoaåch chiïën lûúåc, vaâ quaãn lyá thay àöíi trong cöng taác quaãn lyá thu nhêåp nhaâ nûúác. Öng àaä laâm viïåc cho Ngên haâng Thïë giúái vúái tû caách laâ tû vêën ngùæn haån vaâ daâi haån kïí tûâ nùm 1984. Kïí tûâ nùm 1990, öng àaä tham gia caác chûúng trònh caãi caách thuïë vaâ haãi quan taåi Trung Myä vaâ Nam Myä, chêu Êu vaâ Trung AÁ, Trung Àöng, vaâ Nam AÁ. Trûúác khi laâm viïåc úã Ngên haâng Thïë giúái, öng Mayville laâm viïåc cho caác cöng ty tû vêën quaãn lyá vaâ trong lônh vûåc giaáo duåc xxviii Nhûäng ngûúâi àaä àoáng goáp cho têåp saách naây àaåi hoåc, vúái võ trñ Cöång taác viïn nghiïn cûáu, Giaáo sû phuå taá, vaâ Caán böå quaãn lyá. Öng coá bùçng thaåc sô ngaânh vùn hoåc Anh cuãa trûúâng Àaåi hoåc Myä vaâ bùçng tiïën sô ngaânh quaãn lyá giaáo duåc àaåi hoåc vaâ xaä höåi hoåc cuãa trûúâng Àaåi hoåc George Washington. Charles McPherson múái gia nhêåp Ban Hoaåt àöång taâi chñnh cuãa Quyä Tiïìn tïå quöëc tïë (IMF). Öng àaä àoáng goáp cho cuöën saách naây khi coân laâ Cöë vêën cêëp cao vïì Dêìu moã vaâ Khñ àöët taåi Ngên haâng Thïë giúái. Cöng viïåc cuãa öng taåi Ngên haâng têåp trung vaâo caác hoaåt àöång caãi caách ngaânh xùng dêìu vaâ cho vay taâi chñnh trong ngaânh xùng dêìu úã Ùnggöla, AÁchentina, Nigiïria, Liïn bang Nga, v.v. Trûúác khi laâm viïåc úã Ngên haâng Thïë giúái, öng McPherson àaä coá 15 nùm laâm viïåc taåi 2 cöng ty dêìu moã quöëc tïë, núi öng giûä nhiïìu chûác vuå cao vaâ tham gia caác àaâm phaán quöëc tïë vaâ thoaã thuêån chñnh phuã. Öng coá bùçng cûã nhên ngaânh kinh tïë vaâ khoa hoåc chñnh trõ taåi trûúâng Àaåi hoåc McGill, bùçng thaåc sô ngaânh kinh tïë hoåc quöëc tïë cuãa trûúâng Kinh tïë hoåc vaâ Khoa hoåc chñnh trõ Luên Àön, vaâ bùçng tiïën sô ngaânh kinh tïë hoåc trûúâng Àaåi hoåc Chicago. Shaun Moss laâ Caán böå Quaãn lyá àêëu thêìu khu vûåc Àöng AÁ Thaái Bònh Dûúng cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Öng laâ chuyïn gia àêëu thêìu coá hún 20 nùm kinh nghiïåm trong khu vûåc cöng cuäng nhû khu vûåc tû nhên. Öng àaä coá 6 nùm laâm viïåc taåi khu vûåc chêu Êu vaâ Trung AÁ, núi öng chó àaåo caác hoaåt àöång cuãa Ngên haâng Thïë giúái vïì caãi caách àêëu thêìu cöng taåi möåt söë quöëc gia, trong àoá coá Liïn bang Nga vaâ Thöí Nhô Kyâ. Trûúác khi gia nhêåp Ngên haâng Thïë giúái vaâo nùm 1999, öng Moss laâ giaám àöëc cuãa möåt cöng ty tû vêën haâng àêìu chuyïn vïì àêëu thêìu taåi Anh. Öng coá bùçng cûã nhên ngaânh ngön ngûä hiïån àaåi cuãa trûúâng Àaåi hoåc Reading, bùçng töët nghiïåp sau àaåi hoåc ngaânh quaãn lyá cuãa trûúâng Àaåi hoåc Kingston, vaâ bùçng thaåc sô ngaânh quaãn lyá marketing cuãa trûúâng Àaåi hoåc Westminster. Monique F. Mrazek hiïån laâ chuyïn gia kinh tïë y tïë khu vûåc chêu Myä Latinh vaâ Caribï cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Kïí tûâ khi gia nhêåp Nhoám Ngên haâng vaâo nùm 2003, baâ àaä laâm viïåc úã chêu Êu vaâ Trung AÁ, vaâ taåi Töí chûác Taâi chñnh Quöëc tïë (IFC). Baâ Mrazek àaä tham gia lônh vûåc cho vay tû nhên vaâ nhaâ nûúác, vaâ àaä laâm tû vêën trong caác ngaânh y tïë vaâ dûúåc phêím. Trûúác khi gia nhêåp Nhoám Ngên haâng Thïë giúái, baâ tûâng laâm viïåc cho Töí chûác Y tïë thïë giúái/Trung têm chêu Êu nghiïn cûáu caác hïå thöëng y tïë vaâ Trûúâng Kinh tïë vaâ Khoa hoåc chñnh trõ Luên Àön. Baâ Mrazek laâ taác giaã möåt söë baâi baáo khoa hoåc coá qua hïå thöëng bònh duyïåt vaâ caác chûúng cuå thïí trong möåt söë saách xuêët baãn vïì chñnh saách ngaânh dûúåc. Baâ laâ àöìng biïn têåp cuãa êën phêím Àiïìu tiïët ngaânh dûúåc úã chêu Êu: Phêën àêëu àaåt hiïåu quaã, cöng bùçng vaâ chêët lûúång, do Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc xxix Caác hònh thaái tham nhuäng Múã xuêët baãn nùm 2004. Baâ coá bùçng thaåc sô ngaânh kinh tïë y tïë cuãa trûúâng Àaåi hoåc York vaâ bùçng tiïën sô cuãa trûúâng Kinh tïë vaâ Khoa hoåc chñnh trõ Luên Àön. Gregory P. Noone laâ thaânh viïn cuãa Nhoám Luêåt Quöëc tïë vaâ Chñnh saách cöng (PILPG), möåt töí chûác phi lúåi nhuêån trúå giuáp phaáp lyá miïîn phñ cho caác quöëc gia àang phaát triïín vaâ caác töí chûác àõa phûúng bõ dñnh lñu vaâo caác mêu thuêîn. Öng cuäng daåy mön luêåt quöëc tïë vaâ chñnh trõ taåi trûúâng Àaåi hoåc West Virginia, vaâ laâ Giaáo sû phuå taá mön luêåt taåi trûúâng Luêåt thuöåc Àaåi hoåc Roger Williams vaâ trûúâng Luêåt thuöåc Àaåi hoåc Case Western Reserve. Öng àaä àaâo taåo caác àaåi biïíu cuãa Quöëc höåi Irùæc, àaåi biïíu cuãa chñnh phuã thúâi kyâ hêåu chïë àöå diïåt chuãng úã Ruanàa, chñnh phuã hêåu Taliban úã Apganixtùng, caác thaânh viïn cuãa xaä höåi dên sûå úã Xuàùng, vaâ caác àaåi biïíu cêëp cao cuãa chñnh phuã Nga. Öng Noone thûúâng xuyïn xuêët hiïån trïn caác chûúng trònh truyïìn hònh vaâ phaát thanh trong nûúác vaâ quöëc tïë vúái tû caách laâ bònh luêån viïn. Öng àaä àûúåc cêëp bùçng cûã nhên ngaânh khoa hoåc chñnh trõ taåi trûúâng Àaåi hoåc Villanova, bùçng thaåc sô ngaânh quan hïå quöëc tïë taåi trûúâng Àaåi hoåc Cöng giaáo Myä, vaâ bùçng tiïën sô luêåt cuãa trûúâng Luêåt thuöåc Àaåi hoåc Suffolk. William D. O. Paterson laâ Chuyïn gia chñnh vïì Cú súã haå têìng ngaânh giao thöng taåi khu vûåc Àöng AÁ Thaái Bònh Dûúng cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Öng coá kinh nghiïåm laâm viïåc nhiïìu nùm, nhêët laâ trong ngaânh cêìu àûúâng, cuäng nhû nhiïìu tiïíu ngaânh giao thöng khaác, vaâ ngaânh nûúác. Öng Paterson àaä quaãn lyá vaâ chó àaåo caác hoaåt àöång dûå aán, àöëi thoaåi ngaânh, quaãn lyá ruãi ro thiïn tai vaâ caác nhiïåm vuå phên tñch vïì cú súã haå têìng úã têët caã caác khu vûåc hoaåt àöång cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Trong nhûäng nùm gêìn àêy, öng àaä têåp trung vaâo caác khña caånh thïí chïë trong cung cêëp dõch vuå cú súã haå têìng, bao göìm phaát triïín nùng lûåc, àiïìu haânh nhaâ nûúác, hiïån àaåi hoaá quy trònh cöng viïåc cuãa caác töí chûác thuöåc khu vûåc cöng. Öng coá bùçng tiïën sô ngaânh kyä thuêåt xêy dûång àûúâng cao töëc cuãa trûúâng Àaåi hoåc Canterbury (Niu Dilên). Harry Anthony Patrinos laâ Chuyïn gia chñnh vïì Giaáo duåc vaâ Trûúãng Nhoám Kinh tïë Giaáo duåc taåi Ngên haâng Thïë giúái. Öng àaä quaãn lyá caác hoaåt àöång cho vay giaáo duåc vaâ caác chûúng trònh nghiïn cûáu phên tñch taåi AÁchentina, Cölömbia, vaâ Mïhicö, möåt dûå aán khu vûåc nghiïn cûáu tònh hònh kinh tïë xaä höåi cuãa caác nhoám dên baãn àõa úã chêu Myä Latinh coá tïn Ngûúâi baãn àõa, Caái ngheâo vaâ Phaát triïín con ngûúâi úã chêu Myä Latinh (Palgrave Macmillan 2006). Öng àaä coá hún 40 baâi baáo àûúåc àùng vaâ laâ möåt trong nhûäng taác giaã chñnh cuãa cuöën Hoåc têåp caã àúâi trong nïìn kinh tïë tri thûác toaân cêìu (Ngên haâng Thïë giúái, 2003). Öng Patrinos laâ àöìng taác giaã cuãa caác êën phêím Phên tñch chñnh saách vïì lao àöång treã em: Nghiïn cûáu àöëi chiïëu (Nhaâ xuêët baãn St. Martin 1999), Phi têåp trung hoaá trong xxx Nhûäng ngûúâi àaä àoáng goáp cho têåp saách naây giaáo duåc: Taâi trúå cho bïn cêìu (Ngên haâng Thïë giúái, 1997), Ngûúâi baãn àõa vaâ Caái ngheâo úã chêu Myä Latinh: Nghiïn cûáu dûåa trïn kinh nghiïåm (Ngên haâng Thïë giúái/Ashgate 1994). Öng àaä coá bùçng tiïën sô ngaânh phaát triïín kinh tïë cuãa Viïån Nghiïn cûáu Phaát triïín thuöåc Àaåi hoåc Sussex. Janelle Plummer laâ tû vêën vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác. Baâ laâm viïåc vúái Ngên haâng Thïë giúái vaâ coá nhiïìu kinh nghiïåm vïì ngaânh nûúác úã chêu AÁ vaâ chêu Phi. Laâ Phoá Phuå traách chuyïn mön taåi Ban Phaát triïín quöëc tïë cuãa chñnh phuã Anh (DFID) vaâ sau àoá laâ Chuyïn gia chñnh cuãa Chûúng trònh Nûúác vaâ Vïå sinh, cöng viïåc cuãa baâ chuã yïëu têåp trung vaâo àiïìu haânh nhaâ nûúác úã àõa phûúng, giaãm ngheâo, vaâ cung cêëp caác dõch vuå cú baãn. Baâ laâ taác giaã cuãa nhiïìu êën phêím vïì chñnh saách vaâ xêy dûång nùng lûåc têåp trung vaâo caác quan hïå tûúng taác theo àõnh hûúáng phaát triïín giûäa chñnh quyïìn àõa phûúng, khu vûåc tû nhên vaâ xaä höåi dên sûå, vaâ laâ taác giaã cuãa caác baáo caáo nghiïn cûáu vïì traách nhiïåm giaãi trònh cú súã "cêìu", lêåp chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng vò ngûúâi ngheâo, xaác àõnh caác biïån phaáp tiïëp cêån chöëng tham nhuäng trong hoaåt àöång taái thiïët sau soáng thêìn. Baâ laâ thaânh viïn saáng lêåp cuãa Maång lûúái Liïm chñnh Ngaânh nûúác (WIN). Baâ töët nghiïåp trûúâng Àaåi hoåc New South Wales vaâ coá bùçng sau àaåi hoåc chuyïn ngaânh luêåt vaâ phaát triïín cuãa trûúâng caác Böå mön nghiïn cûáu Phûúng Àöng vaâ chêu Phi (SOAS) thuöåc trûúâng Àaåi hoåc Luên Àön. Shilpa Pradhan laâ tû vêën cho Nhoám Ngên haâng Thïë giúái trong lônh vûåc quaãn lyá taâi chñnh cöng vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác. Kinh nghiïåm laâm viïåc vaâ nghiïn cûáu phên tñch cuãa baâ taåi Ngên haâng bao göìm nhûäng àoáng goáp cho caác caãi caách taâi chñnh cöng vaâ haânh chñnh cöng taåi Àöng AÁ, Nam AÁ, vaâ chêu Phi. Trûúác khi laâm viïåc úã Ngên haâng Thïë giúái, baâ Pradhan laâ Phoá giaám àöëc Phoâng Thûúng maåi Hoa Kyâ, quaãn lyá chûúng trònh phaát triïín kinh doanh Hoa Kyâ - Singapore. Baâ cuäng àaä laâm viïåc möåt söë nùm vúái tû caách chuyïn gia tû vêën trong khu vûåc tû nhên, chuã yïëu trong lônh vûåc cöng nghïå vaâ taâi chñnh úã ÊËn Àöå, Öxtrêylia, vaâ Hoa Kyâ. Baâ coá bùçng thaåc sô quaãn trõ kinh doanh cuãa trûúâng Àaåi hoåc Cöng nghïå Queensland, vaâ bùçng thaåc sô khoa hoåc xaä höåi cuãa trûúâng Àaåi hoåc Chicago. M. Y. Rao laâ thaânh viïn cuãa Böå Dên chñnh ÊËn Àöå vaâ àaä giûä nhiïìu chûác vuå khaác nhau nhû Giaám àöëc caác cú súã cöng nghiïåp lúán, Chuã tõch Paradeep Port Trust, Hiïåu phoá danh dûå trûúâng Àaåi hoåc Berhampur, Chuã tõch Ban Àiïån lûåc tiïíu bang Orissa, Chuã tõch vaâ Giaám àöëc quaãn lyá Cöng ty lûúái àiïån Orissa (Gridco). Öng coá nhiïìu kinh nghiïåm vïì ngaânh àiïån lûåc. Tûâ nùm 1997, öng àaä laâ giaám àöëc khöng àiïìu haânh cuãa Gridco vaâ Cöng ty truyïìn taãi àiïån Orissa, xxxi Caác hònh thaái tham nhuäng àöìng thúâi laâ cöë vêën cho Pricewaterhouse Coopers. Öng cuäng àaåi diïån cho Gridco trong caác uyã ban cuãa caác cöng ty phên phöëi àiïån àûúåc tû nhên hoaá. Ngoaâi sûå tham gia liïn tuåc vaâ liïn hïå mêåt thiïët vúái caác caãi caách ngaânh àiïån úã Orissa, öng cuäng giûä vai troâ cöë vêën cho chñnh quyïìn, caác uyã ban àiïìu tiïët àiïån, vaâ caác cú quan cöng ñch úã Andhra Pradesh, Rajasthan, Karnataka, Assam, vaâ Uttar Pradesh vïì caác vêën àïì caãi caách. Öng cuäng laâ thaânh viïn cuãa àoaân Ngên haâng Thïë giúái àïën cöë vêën cho chñnh phuã Bùnglaàeát vïì caác caãi caách trong ngaânh nùng lûúång. Öng coá bùçng thaåc sô cuãa trûúâng Àaåi hoåc Kerala. Francesca Recanatini laâ chuyïn gia kinh tïë cêëp cao cho Nhoám Chûúng trònh Toaân cêìu taåi Viïån Ngên haâng Thïë giúái, núi baâ chõu traách nhiïåm àiïìu phöëi Saáng kiïën Xêy dûång nùng lûåc nghiïn cûáu chêín àoaán Chöëng tham nhuäng vaâ Àiïìu haânh nhaâ nûúác úã chêu Myä Latinh vaâ chêu Phi. Baâ cuäng àoáng vai troâ cöë vêën kyä thuêåt cho möåt söë dûå aán vïì hoaåt àöång cuãa khu vûåc cöng vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác, vaâ cöë vêën kyä thuêåt cho caác chûúng trònh hoåc hoãi kiïën thûác daânh cho caác nhaâ lêåp chñnh saách vaâ nhûäng ngûúâi thûåc hiïån trûåc tiïëp. Baâ Recanatini bùæt àêìu laâm viïåc úã Ngên haâng Thïë giúái tûâ nùm 1998, úã Ban Nghiïn cûáu vaâ taåi khu vûåc Àöng Êu vaâ Trung AÁ trûúác khi chuyïín sang Viïån Ngên haâng Thïë giúái. Trûúác khi laâm viïåc cho Ngên haâng Thïë giúái, baâ laâm taåi Trung têm Caãi caách thïí chïë vaâ Ngaânh khöng chñnh thûác, taåi àoá baâ têåp trung vaâo caác caãi caách phaáp lyá vaâ taái cú cêëu kinh tïë úã Trung AÁ. Baâ coá bùçng tiïën sô kinh tïë cuãa trûúâng Àaåi hoåc Maryland­College Park. Glenn T. Ware laâ Cöë vêën àiïìu tra trûúãng taåi Ban Thïí chïë Liïm chñnh cuãa Ngên haâng Thïë giúái, núi öng giaám saát caác hoaåt àöång àiïìu tra gian lêån vaâ tham nhuäng. Trûúác khi laâm viïåc taåi àêy, öng laâ Giaám àöëc quaãn lyá cuãa cöng ty Diligence, möåt cöng ty tû vêën vaâ quaãn lyá ruãi ro toaân cêìu. Öng Ware àaä xuêët baãn nhiïìu baâi baáo mang tñnh hoåc thuêåt vïì chöëng tham nhuäng vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác trïn toaân cêìu. Öng töët nghiïåp khoa luêåt taåi trûúâng Luêåt Harvard. Juan Carlos Zuleta cung cêëp caác dõch vuå tû vêën vïì phaát triïín thïí chïë cuãa caác cú quan nhaâ nûúác chiïën lûúåc. Öng àiïìu phöëi hoaåt àöång thiïët kïë vaâ thûåc hiïån möåt chûúng trònh toaân diïån vïì taái cú cêëu töí chûác cuãa Cú quan thuïë vuå quöëc gia, haãi quan vaâ Cuåc Àûúâng böå Bölivia. Trûúác khi tham gia Dûå aán Caãi caách thïí chïë, öng Zuleta laâ Chuyïn viïn quaãn lyá khu vûåc cöng taåi vùn phoâng Ngên haâng Thïë giúái úã La Paz. Öng àaä tûâng àûúåc nhêån hoåc böíng Fulbright, vaâ coá bùçng thaåc sô ngaânh nöng nghiïåp vaâ kinh tïë ûáng duång cuãa trûúâng Àaåi hoåc Minnesota, vaâ hiïån àang theo hoåc tiïën sô ngaânh kinh tïë hoåc úã Trûúâng Nghiïn cûáu Xaä höåi Múái. xxxii Lúâi caãm ún Taâi liïåu naây seä khöng thïí hoaân thaânh àûúåc nïëu thiïëu nhûäng nöî lûåc khöng biïët mïåt moãi vaâ sûå höî trúå to lúán cuãa rêët nhiïìu ngûúâi. Chuáng töi thêåt may mùæn àaä coá möåt nhoám caác àöìng taác giaã laâ nhûäng ngûúâi nhiïåt tònh vaâ tñch cûåc, nhûäng ngûúâi sùén saâng ài tiïn phong àïí múã ra möåt con àûúâng múái xuyïn qua möåt vuâng àêët chûa coá ai tûâng àùåt chên àïën. Nhûäng lúâi sau àêy laâ daânh cho Vinay Bhargava, Pinki Chaudhuri, Jillian Clare Cohen, Piers Cross, Maria Dakolias, Richard Damania, William Dorotinsky, Michael Engelschalk, Enrique Fanta Ivanovic, Carlos Ferreira, Theodore S. Greenberg, Mohinder Gulati, Loraine Hawkins, Ruth Kagia, Nalin Kishor, Lï Tuêën Minh, Michael Levi, Alberto Leyton, Stephen MacSearraigh, William Mayville, Charles McPherson, Shaun Moss, Monique F. Mrazek, Gregory P. Noone, Willam D. O. Paterson, Harry Anthony Patrinos, Janelle Plummer, Shilpa Pradhan, M. Y. Rao, Francesca Recanatini, Glenn T. Ware, vaâ Juan Carlos Zuleta. Chuáng töi thêåt vui mûâng vò àaä àûúåc laâm viïåc vúái caác baån trong têët caã nhûäng nghiïn cûáu àaánh giaá, vaâ àaä cuâng vúái caác baån traãi qua têët caã nhûäng thêët voång, nhûäng niïìm vui, nhûäng ngaây laâm viïåc vaâ ngaây nghó cuöëi tuêìn daâi lï thï cho àïën khi baãn thaão cuãa taâi liïåu àûúåc àem in. Nhiïìu àöìng nghiïåp khaác úã Ngên haâng Thïë giúái vaâ cöång àöìng phaát triïín quöëc tïë àaä daânh cho chuáng töi thúâi gian vaâ sûå höî trúå quyá baáu thöng qua nhûäng lúâi khuyïn vaâ chó dêîn vïì caác baãn thaão cuãa taâi liïåu. Chuáng töi chên thaânh caãm ún Randi Ryterman vò sûå khñch lïå trûúác sau nhû möåt vaâ sûå höî trúå vûäng chùæc cuãa baâ àöëi vúái toaân böå cöng trònh naây, caãm ún Erika Jorgensen vò àaä hiïåu àñnh cho vö söë nhûäng phiïn baãn khaác nhau cuãa nhiïìu chûúng trong baãn thaão taâi liïåu vaâ vò sûå trúå giuáp vö giaá cuãa baâ trong caác loaåt höåi thaão, vaâ caãm ún Juanita Olaya vaâ Vito Tanzi vò àaä daânh thúâi gian àïí tham gia caác cuöåc thaão luêån baân troân. Àùåc biïåt xin caãm ún Charles Adwan, Anders Agerskov, James Anderson, Mario Arduz, Clive Armstrong, Felipe xxxiii Caác hònh thaái tham nhuäng Barrera, Robert Beschel, Benjamin Billa, Parminder Brar, Allison Brigati, Camille Bryan, Steve Burgess, Patricio Castro, Nazmul Chaudhury, John Davidson, Luc de Wulf, Phyllis Dininio, Poul Engberg-Pedersen, Laura Esmail, Samina Esseje, Antonio Estache, Tazeen Fasih, Armin Fidler, Gita Gopal, Veronica Grigera, Jonathan Halpern, April Harding, John Howell, Imogene Jensen, Marc Juhel, Kapil Kapoor, Charles Kenny, Elizabeth M. King, Sahr Kpundeh, Sarwar Lateef, Heather Marie Layton, Knut Leipold, Katerina Leris, Maureen Lewis, William B. Magrath, Samuel Munzele Maimbo, Saida Mamedova, Muthukumara Mani, Gerard McLinden, William McCartnen, Latifah Osman Merican, Rick Messick, Juan Manuel Moreno, Ronald Myers, Vicente Paqueo, Michael Pe, Robert Prouty, Juliet Pumpuni, Cesar Queiroz, G. P. Rao, Binyam Reja, Mike Richards, Halsey Rogers, Jamil Saghir, Harvey Salgo, Derek Schaffner, Julian Schweitzer, Richard Scobey, Andreas Seiter, Richard Stern, Helen Sutch, Bernard Tenenbaum, Seth Terkper, William Tupman, Joel Turkewitz, Wilhelm Van Egen, Rob Varley, Jonathan Walters, Donald Wong, vaâ rêët nhiïìu nhûäng àöìng nghiïåp khaác tûâ caác ban Haå têìng, Phaát triïín Bïìn vûäng vïì Xaä höåi vaâ Möi trûúâng, Phaát triïín Con ngûúâi, Nöng nghiïåp vaâ Phaát triïín nöng thön, Taâi chñnh, Àêëu thêìu vaâ Quaãn lyá Taâi chñnh, Giaãm ngheâo vaâ Quaãn lyá Kinh tïë vò nhûäng nhêån xeát vaâ goáp yá quyá baáu maâ khöng nghi ngúâ gò nûäa, àaä àõnh hònh nïn àûúâng neát cuöëi cuâng cuãa taâi liïåu naây. Trong hêìu hïët nhûäng nöî lûåc nhû thïë naây, luön luön coá nhûäng ngûúâi anh huâng khöng àûúåc ca ngúåi. Maks Kobonbaev, ngûúâi àaä xao laäng luêån aán tiïën sô cuãa mònh àïí gaánh vaác traánh nhiïåm vïì baãn thaão cuãa taâi liïåu naây vaâ àoáng vai troâ "thûúång sô" cho nhoám; Nisha Narayanan, Colum Garrity, Rebecca Hife, vaâ Max Jira Ponglumjeak, laâ nhûäng vai diïîn höî trúå maâ nïëu thiïëu hoå thò nhiïìu thûá chùæc hùèn àaä thêët baåi tan taânh. Lúâi caãm ún cuãa chuáng töi cuäng daânh riïng cho Stephen McGroarty, Dana Vorisek, vaâ Martha Gottron vò àaä laâm cho quaá trònh biïn têåp vaâ xuêët baãn taâi liïåu naây trúã nïn thuá võ vaâ phêën khñch. Chuáng töi àùåc biïåt chõu ún Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë úã Berlin, cuå thïí laâ Huguette Labelle, David Nussbaum, Juanita Olaya, Angela Keller-Herzog vaâ Katie Taft, vò sûå höî trúå cuãa hoå trong quaá trònh chuêín bõ, cöng böë vaâ phöí biïën taâi liïåu naây. Cuöëi cuâng, chuáng töi muöën baây toã lúâi caám ún sêu sùæc àïën Chñnh phuã Haâ Lan vò àaä höî trúå taâi chñnh cho dûå aán naây thöng qua Chûúng trònh Àöëi taác Ngên haâng Thïë giúái ­ Haâ Lan (BNPP), xin gûãi lúâi caãm ún àïën caác àöìng nghiïåp Kai Kaiser vaâ Doris Voorbraak vò àaä kiïn nhêîn vaâ nöî lûåc quaãn lyá húåp phêìn Àiïìu haânh nhaâ nûúác cuãa dûå aán BNPP, vaâ àùåc biïåt nhêët, xin gûãi lúâi caãm ún àïën ngûúâi àûáng àêìu cuãa nhoám chuáng töi, öng Danny Leipziger, vaâ cöång xxxiv Lúâi caãm ún taác viïn kiïn àõnh cuãa chuáng töi, Dani Kaufmann, nhûäng ngûúâi àaä khöng ngûâng höî trúå nhûäng nghiïn cûáu cuãa chuáng töi vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác, vaâ nhêët laâ höî trúå viïåc xuêët baãn taâi liïåu naây. Xin gûãi àïën têët caã caác baån lúâi caám ún chên thaânh nhêët, muchos gracias, merci beaucoup, dank u zeer, grazie molto, vielen dank, áî ðüø î å ñï àñèáî , thank you very much. J. Edgardo Campos Sanjay Pradhan xxxv Tûâ viïët tùæt ADB Ngên haâng Phaát triïín chêu AÁ AIDS Höåi chûáng suy giaãm hïå thöëng miïîn dõch úã ngûúâi AML Chöëng rûãa tiïìn AML/CFT Chöëng rûãa tiïìn/chöëng taâi trúå khuãng böë Cal-ISO Trung têm Vêån haânh Hïå thöëng Àöåc lêåp California CalPX Trao àöíi nùng lûúång California CCSS Caja Costarricense de Seguro Social (Costa Rica) CEFIR Trung têm Nghiïn cûáu Kinh tïë Taâi chñnh COC Chuöîi haânh trònh saãn phêím CPI Chó söë Nhêån thûác Tham nhuäng (Töí chûác Minh baåch quöëc tïë) CSO Töí chûác xaä höåi dên sûå CVA Àaánh giaá khaã nùng bõ tham nhuäng DFID Cú quan Phaát triïín Quöëc tïë cuãa chñnh phuã Anh DENR Böå Möi trûúâng vaâ Taâi nguyïn thiïn nhiïn (Philippin) EDL Danh muåc thuöëc thiïët yïëu EITI Saáng kiïën Minh baåch trong caác ngaânh khai khoaáng EMEA Cú quan Àaánh giaá Thuöëc chûäa bïånh chêu Êu EMIS Hïå thöëng Thöng tin quaãn lyá giaáo duåc EPC Maä saãn phêím àiïån tûã EU Liïn minh chêu Êu FAO Töí chûác Nöng Lûúng LHQ FATF Nhoám cöng taác àùåc biïåt vïì Haânh àöång taâi chñnh FCMR Àún võ Giaám saát vaâ Baáo caáo caác töåi phaåm lêm nghiïåp (Campuchia) FDA Cú quan quaãn lyá thûåc phêím vaâ dûúåc phêím Hoa Kyâ FIU Ban Tònh baáo taâi chñnh FLEG Thûåc thi luêåt lêm nghiïåp vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác FLEGT Kïë hoaåch haânh àöång Thûåc thi luêåt lêm nghiïåp, Àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ Thûúng maåi GDP Töíng saãn phêím trong nûúác GMP Thöng lïå saãn xuêët töët HIPCs Caác nûúác ngheâo mùæc núå nhiïìu xxxvii Caác hònh thaái tham nhuäng HIV Viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi ICT Cöng nghïå thöng tin vaâ truyïìn thöng IFMIS Hïå thöëng thöng tin quaãn lyá taâi chñnh töíng húåp IFPMA Liïn hiïåp caác nhaâ saãn xuêët dûúåc phêím quöëc tïë IMF Quyä Tiïìn tïå quöëc tïë IOC Cöng ty dêìu moã quöëc tïë IPP Bïn saãn xuêët àiïån àöåc lêåp IRP Dûå aán caãi caách thïí chïë (Bölivia) KDP Chûúng trònh phaát triïín Kecamatan (Inàönïxia) KPCS Hïå thöëng chûáng nhêån quy trònh Kimberley MDGs Caác muåc tiïu phaát triïín thiïn niïn kyã MFPC Caác uãy ban liïn ngaânh baão vïå rûâng (Philippin) MIS Hïå thöëng thöng tin quaãn lyá MOU Biïn baãn ghi nhúá NAFDAC Cú quan quaãn lyá vaâ kiïím soaát thûåc phêím vaâ dûúåc phêím quöëc gia (Nigiïria) NCCTs Caác quöëc gia vaâ vuâng laänh thöí bêët húåp taác NGO Töí chûác phi chñnh phuã NIP Kïë hoaåch Liïm chñnh quöëc gia (Bölivia) NNPC Töíng cöng ty Xùng dêìu quöëc gia Nigiïria NOC Cöng ty dêìu moã quöëc gia NSWG Nhoám cöng taác quöëc gia göìm caác bïn coá lúåi ñch liïn quan NTS Cú quan thuïë quöëc gia (Bölivia) NWSC Cöng ty Cêëp Thoaát nûúác Nairobi OECD Töí chûác Húåp taác Phaát triïín Kinh tïë OPEC Töí chûác caác quöëc gia xuêët khêíu dêìu moã PAC UÃy ban kïë toaán quöëc höåi (hoùåc UÃy ban kïë toaán cöng) PBS Palli Bidyut Samitis (Hiïåp höåi ngûúâi sûã duång àiïån àöåc lêåp; Bùnglaàeát) PEFA Traách nhiïåm giaãi trònh taâi chñnh vaâ chi tiïu cöng PEP Nhûäng ngûúâi hoaåt àöång chñnh trõ nöíi tiïëng PFM Quaãn lyá taâi chñnh cöng PMO/PIUBan Quaãn lyá dûå aán/Àún võ Thûåc hiïån dûå aán PPA Húåp àöìng mua àiïån PSI Viïån An ninh Dûúåc PWI Cöng ty Giaám saát àêëu thêìu REB UÃy ban Àiïån Nöng thön (Bùnglaàeát) RFID Nhêån diïån têìn söë raàiö SAFCO Luêåt Quaãn lyá vaâ Kiïím soaát taâi chñnh (Bölivia) xxxviii Tûâ viïët tùæt SAI Viïån Kiïím toaán töëi cao SARA Caác cú quan tûå chuã möåt phêìn vïì thu nhêåp SEB UÃy ban Àiïån nhaâ nûúác SFBC Höåi àöìng Ngên haâng Liïn bang Thuåy Sô SGS Socieáteá Geáneárale de Surveillance (cú quan kiïím àõnh SGS cuãa Thuåy Sô) SNPC Socieáteá Nationale des Peátroles du Congo (Cú quan quaãn lyá xùng dêìu quöëc gia Cönggö) STS Baãn kï khai thuïë coá xaác nhêån T&D Truyïìn taãi vaâ Phên phöëi (àiïån) TI Töí chûác Minh baåch quöëc tïë UN Liïn Húåp Quöëc UNCAC Cöng ûúác LHQ vïì Chöëng tham nhuäng UNDP Chûúng trònh phaát triïín LHQ USAID Cú quan Phaát triïín quöëc tïë Hoa Kyâ VAT Thuïë giaá trõ gia tùng WCO Töí chûác Haãi quan Thïë giúái WHO Töí chûác Y tïë Thïë giúái WSS Cêëp nûúác vaâ vïå sinh xxxix Giúái thiïåu Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi J . EDGARDO CAMPOS VAÂ VINAY BHARGAVA "Tham nhuäng coá möåt lõch sûã lêu àúâi, nhûäng phên tñch vïì caác nguyïn nhên vaâ hêåu quaã cuãa tham nhuäng múái chó àûúåc nghiïn cûáu möåt caách toaân diïån trong nhûäng nùm gêìn àêy. Phêìn giúái thiïåu töíng quan naây seä toám tùæt nhûäng baâi hoåc chñnh nöíi lïn tûâ thûåc traång nghiïn cûáu hiïån taåi. Phêìn naây seä mö taã möåt vuâng àêët maâ caác nghiïn cûáu àaä veä laåi bùçng baãn àöì, vaâ minh hoaå cho lyá do taåi sao àõa hònh cuå thïí cuãa vuâng àêët àoá vaâ nhûäng phên tñch chêín àoaán, vïì thûåc taåi cuäng nhû khaã nùng tiïìm êín, coá thïí àem laåi cho chuáng ta möåt cú súã àïí dûå àoaán rùçng cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng coá thïí seä hiïåu quaã hún trong tûúng lai." David Nussbaum, Giaám àöëc Àiïìu haânh, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë À iïån, cuöëi cuâng cuäng àaä àïën vúái thõ trêën cuãa Sanjiv, möåt vuâng tûå trõ nhoã nùçm caách thuã àö 100 dùåm. Höm nay, Sanjiv àang chúâ ngûúâi àïën ghi cöng tú àiïån. Cuöëi cuâng thò ngûúâi ghi cöng tú cuäng àaä àöìng yá àêëu nöëi àûúâng dêy taãi àiïån chñnh vúái ngöi nhaâ nùçm úã ngoaåi ö thõ trêën cuãa anh, ngöi nhaâ tuy nhoã nhûng thêåt àaáng xem troång. Sanjiv àaä phaãi daânh duåm gêìn möåt nùm múái coá àuã tiïìn àïí traã cho dõch vuå àêëu nöëi naây, söë tiïìn tûúng àûúng vúái möåt thaáng lûúng cuãa anh. Giöëng nhû haâng nghòn ngûúâi dên khaác, anh phaãi traã cho caái goåi laâ "tiïìn laâm thuã tuåc nhanh" àïí àûúåc àêëu nöëi. Nïëu khöng, coá leä anh seä phaãi chúâ thïm 10 nùm nûäa. Caách thõ trêën cuãa Sanjiv khöng xa lùæm, Jasinta, möåt baâ meå àöåc thên vúái 4 àûáa con, àang raão bûúác möåt caách tûå haâo àïën ngöi trûúâng maâ cö con gaái àêìu cuãa chõ sùæp sûãa àûúåc lïn lúáp 3. Khi bûúác vaâo lúáp hoåc, chõ nhòn thêëy nhûäng phuå huynh khaác àang nöåp phñ "buát mûåc" cho thêìy giaáo. Chõ àaä àûúåc baão rùçng àêy laâ khoaãn phñ "tûå nguyïån", nhûng phaãi nöåp trûúác khi hoåc sinh àûúåc nhêån baãng àiïím cuöëi nùm ­ nghôa laâ trûúác khi con gaái chõ coá thïí lïn lúáp. Jasinta àúåi cho àïën khi chõ laâ ngûúâi cuöëi cuâng coân úã laåi trong lúáp hoåc. Chõ àaä phaãi ài vay vúái laäi suêët cao àïí cho con gaái àûúåc ài hoåc, vaâ phaãi mua àöìng phuåc vaâ saách vúã cho con vúái giaá cao hún bònh thûúâng. Chõ khöng coân ngaây 1 Caác hònh thaái tham nhuäng lûúng naâo àïí traã cho caái hoaá àún ngoaâi dûå tñnh naây àuáng vaâo ngaây cuöëi cuãa nùm hoåc. Caác con chõ seä khöng coá gò àïí ùn. Röët cuöåc, chõ tranh caäi vúái thêìy giaáo vaâ cöë gùæng thûúng lûúång àïí haå mûác "phñ". Nhûng khöng thaânh cöng. Chõ àïën gùåp thêìy hiïåu trûúãng. Thêìy hiïåu trûúãng móm cûúâi nhòn chõ vaâ khuyïn chõ nïn nöåp, cuâng vúái lúâi giaãi thñch rùçng thêìy giaáo coá quyïìn àûúåc thûúãng möåt khoaãn tiïìn naâo àoá. Khöng coá àöìng tiïìn naâo trong vñ, Jasinta thêët voång quay laåi chöî xe buyát, tûå hoãi xem chõ coá thïí vay tiïìn úã àêu àïí con gaái chõ àûúåc nhêån baãng àiïím vaâ lïn lúáp. ÚÃ möåt núi khaác trïn thïë giúái, Carlos àang gùåp gúä 4 nhaâ thêìu khaác úã cuâng tónh vúái anh. Höm nay hoå seä ruát thùm xem ai laâ ngûúâi "thùæng thêìu" trong möåt húåp àöìng xêy dûång 10 km àûúâng cuãa chñnh phuã. Nïëu thùæng, Carlos seä phaãi böìi thûúâng phñ dûå thêìu cuãa nhûäng ngûúâi kia, vaâ chia cho hoå möåt phêìn nhoã trong söë tiïìn maâ anh kiïëm àûúåc tûâ húåp àöìng naây. Anh cuäng seä phaãi ài thûúng lûúång vúái võ caán böå cêëp huyïån cuãa Böå chuã quaãn cöng trònh vïì mûác giaá phaãi ghi àöåi lïn so vúái thûåc tïë - mûác ghi àöåi lïn phaãi khaã thi, nghôa laâ àuã àïí chia phêìn cho võ caán böå naây ­ thöng thûúâng khoaãn tiïìn naây chiïëm khoaãng 15% giaá trõ húåp àöìng vaâ bao göìm caã phêìn chia cho caác cêëp cao hún, nhû caác nhaâ thêìu khaác vêîn laâm. Theo nhû anh nhúá, thöng thêìu àaä trúã thaânh möåt quy luêåt trong tónh. ÚÃ möåt nûúác khaác, caách xa núi Carlos àang úã haâng nghòn dùåm, phu quên cuãa baâ töíng thöëng àang ùn töëi trong möåt phoâng daânh riïng úã khaách saån 5 sao. Ngûúâi ngöìi ùn cuâng öng laâ àaåi diïån àõa phûúng cuãa möåt cöng ty xêy dûång lúán àa quöëc gia, vaâ nöåi dung hoå trao àöíi laâ "phñ àêìu vaâo" cho möåt húåp àöìng beáo búã trõ giaá 300 triïåu USD àïí xêy dûång, vêån haânh vaâ chuyïín giao cho chñnh phuã möåt sên bay quöëc tïë múái. Böën cöng ty àa quöëc gia khaác àang ganh àua àïí àûúåc nhêån húåp àöìng lúán naây; möîi cöng ty àïìu phaãi nöåp tiïìn trûúác àïí àûúåc sú tuyïín. Khi àïën thúâi àiïím quyïët àõnh, cöng ty naâo thùæng seä phaãi ngöìi vúái võ "àïå nhêët phu quên" naây möåt lêìn nûäa àïí thûúng lûúång caách thu xïëp sao cho dûå aán naây àem laåi lúåi nhuêån taâi chñnh cho caã hai bïn. Hai nùm nûäa, baâ töíng thöëng seä ra taái tranh cûã chûác vuå naây, do vêåy cêìn coá thêåt nhiïìu tiïìn cho chiïën dõch tranh cûã. Àêy chó laâ möåt trong söë möåt vaâi húåp àöìng maâ chñnh quyïìn àùåt ra muåc tiïu "gêy quyä". Tham nhuäng tûâ lêu àaä laâ bïånh dõch trong caác xaä höåi coá töí chûác. Tûâ Trung Hoa cöí àaåi àïën chêu Êu vaâ Bùæc Myä hiïån àaåi, caác chñnh phuã vaâ caác xaä höåi luác naâo cuäng phaãi àêëu tranh àïí kòm haäm cùn bïånh ung thû naây. Sûå töìn taåi cuãa tham nhuäng àaä àûúåc ghi laåi trong caác taác phêím vùn hoåc tûâ haâng nghòn nùm nay. Àêy laâ "sùæc lïånh" hay "quyïìn lûåc" cuãa thiïn àònh. Nïëu möåt hoaâng àïë hay nhaâ vua 2 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi bõ nhiïîm thoái ñch kyã vaâ tham nhuäng, vaâ vò vêåy khöng àem laåi lúåi ñch cho dên chuáng, thò thiïn àònh seä ruát laåi quyïìn lûåc àoá vaâ giao noá cho ngûúâi khaác. Caách duy nhêët àïí biïët àûúåc quyïìn lûåc coá bõ àem ài hay khöng, laâ lêåt àöí vua hay hoaâng àïë; nïëu cûúáp ngöi thaânh cöng, coá nghôa laâ quyïìn lûåc àaä àûúåc chuyïín giao cho ngûúâi khaác; coân nïëu thêët baåi, thò quyïìn lûåc vêîn nùçm trong tay nhaâ vua. --Nhaâ Chu, 1050­256 trûúác Cöng nguyïn, Trung Hoa Nhaâ vua seä baão höå caác tuyïën àûúâng buön baán àïí khöng bõ caác triïìu thêìn, quan laåi, keã cûúáp vaâ quên lñnh biïn aãi quêëy röëi ..... [vaâ] caác tûúáng lônh biïn aãi seä buâ laåi nhûäng gò àaä mêët . . . . Cuäng nhû möåt ngûúâi khöng thïí khöng nïëm võ mêåt ong hay thuöëc àöåc khi noá úã ngay àêìu lûúäi mònh, möåt ngûúâi tröng coi tiïìn baåc cuãa triïìu àònh khöng thïí ngùn mònh nïëm thûã, duâ chó laâ chuát ñt, sûå giaâu coá cuãa nhaâ vua. -- Luêån vïì böín phêån, Kautilya, quan thûúång thû àêìu triïìu noái vúái quöëc vûúng ÊËn Àöå, khoaãng nùm 300 trûúác Cöng nguyïn àïën nùm 150 sau Cöng nguyïn Trong möåt nhaâ nûúác àêìy rêîy tham nhuäng thò phaãi coá thêåt nhiïìu luêåt. --Publius Cornelius Tacitus, sûã gia La Maä, khoaãng nùm 56­177 sau Cöng nguyïn Tham nhuäng coân tïå hún maåi dêm. Maåi dêm chó coá thïí phaá hoaåi àaåo àûác cuãa möåt caá nhên, nhûng tham nhuäng phaá hoaåi àaåo àûác cuãa caã àêët nûúác. --Karl Kraus, nhaâ vùn traâo phuáng ngûúâi AÁo, 1874­1936 Ngaây nay, coá thïí noái rùçng tham nhuäng àaä trúã thaânh raâo caãn khoá khùn nhêët àöëi vúái sûå phaát triïín kinh tïë. Nhûäng nùm 1990 àaä chûáng kiïën sûå nöíi lïn cuãa tham nhuäng nhû möåt vêën àïì chuã yïëu trong phaát triïín, maâ taác àöång cuãa noá àïën hoaåt àöång àêìu tû, tùng trûúãng vaâ xoaá àoái giaãm ngheâo khöng thïí bõ boã qua lêu hún nûäa hoùåc phaãi àûúåc húåp lyá hoaá. Sûå buâng nöí àöåt ngöåt cuãa caác phûúng phaáp vaâ nghiïn cûáu àõnh lûúång taåo ra khaã nùng giaãi quyïët vêën àïì naây möåt caách trûåc diïån hún. Trïn thûåc tïë, phêìn nhiïìu caác nöî lûåc boã ra cho caác caãi caách úã khu vûåc cöng trong voâng 15 nùm vûâa qua àïìu phêìn naâo hûúáng túái muåc tiïu giaãm tham nhuäng. BÖËI CAÃNH VAÂ CÚ SÚÃ LYÁ LUÊÅN Nhûäng nghiïn cûáu hoåc thuêåt vïì caác nguyïn nhên vaâ hêåu quaã cuãa tham nhuäng (trong khu vûåc cöng) àûúåc thûåc hiïån tûâ möåt vaâi thêåp kyã trûúác àêy.1 Vñ duå nhû, luêån thuyïët cuãa Scott (1972) vïì tham nhuäng chñnh trõ àaä coá nhûäng aãnh hûúãng sêu xa àïën têån sau naây, vò trong àoá nïu lïn nhiïìu hònh thaái khaác nhau cuãa tham nhuäng nhû ngaây nay noá vêîn àûúåc biïët àïën: àoá laâ thoái tham 3 Caác hònh thaái tham nhuäng nhuäng quan liïu, cú chïë xin ­ cho vaâ gia àònh trõ (coân goåi laâ bao che, dung tuáng ngûúâi thên), vaâ chi phöëi nhaâ nûúác.2 Tham nhuäng quan liïu hoùåc haânh chñnh àïì cêåp àïën haânh vi "cöë yá taåo ra nhûäng meáo moá trong thûåc thi caác luêåt, quy chïë vaâ quy àõnh hiïån haânh nhùçm àem laåi lúåi ñch cho caác caá nhên trong vaâ/hoùåc ngoaâi chñnh phuã bùçng caác phûúng caách khöng húåp phaáp vaâ thiïëu minh baåch". (Ngên haâng Thïë giúái 2000, trang xvii). Möåt caá nhên höëi löå caán böå thu thuïë àïí "giaãm" traách nhiïåm nöåp thuïë laâ möåt vñ duå kinh àiïín. Cú chïë xin ­ cho, vaâ möåt hoå haâng gêìn vúái noá laâ gia àònh trõ, àïì cêåp àïën sûå thiïn võ maâ nhûäng caá nhên nùæm quyïìn lûåc daânh cho nhûäng nhoám àöëi tûúång thuöåc möåt phaåm vi heåp àïí àöíi lêëy sûå höî trúå chñnh trõ. Àöëi xûã thiïn võ vúái möåt söë caá nhên, trao húåp àöìng tûâ "möåt nguöìn duy nhêët", hoùåc böí nhiïåm chûác vuå (cho nhûäng ngûúâi khöng xûáng àaáng) laâ nhûäng vñ duå cuãa hònh thaái tham nhuäng naây. Chi phöëi nhaâ nûúác àïì cêåp àïën "caác haânh àöång cuãa caác caá nhên, nhoám ngûúâi, hoùåc caác cöng ty trong khöëi nhaâ nûúác cuäng nhû tû nhên, nhùçm gêy aãnh hûúãng àïën viïåc xêy dûång luêåt, quy àõnh, quy chïë, nghõ àõnh vaâ caác chñnh saách khaác cuãa chñnh phuã àïí laâm lúåi cho baãn thên" (Ngên haâng Thïë giúái 2000, trang xv). Cêëp quyïìn kinh doanh àöåc quyïìn cho nhaâ thêìu chaâo giaá cao nhêët vaâ tiïëp tuåc baão höå cöng ty thuå hûúãng khoãi bõ caånh tranh laâ möåt vñ duå àiïín hònh cuãa hònh thaái tham nhuäng tinh vi vaâ coá leä laâ mang tñnh vuå lúåi bêåc nhêët naây. Nhûäng nghiïn cûáu hoåc thuêåt trûúác àêy vïì tham nhuäng, duâ coá phaåm vi röång vaâ coá yá nghôa soi saáng, nhûng coân bõ haån chïë vïì àaánh giaá vaâ àõnh lûúång. Nhûäng nùm àêìu tiïn cuãa thêåp kyã 90 àaä chûáng kiïën sûå xuêët hiïån cuãa nhiïìu àaánh giaá xuyïn quöëc gia dûåa trïn nhêån thûác vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng vúái xuêët phaát àiïím laâ möëi quan têm cuãa caác cöng ty àa quöëc gia muöën múã röång hoùåc àêìu tû vaâo caác thõ trûúâng múái nöíi.4 Chó söë Caãm nhêån Tham nhuäng (CPI) cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë laâ chó söë maâ cho túái nay, àûúåc biïët àïën nhiïìu nhêët vaâ sûã duång nhiïìu nhêët liïn quan àïën tham nhuäng. Nhûäng khaão saát thûúâng niïn vïì chó söë naây àûúåc bùæt àêìu tûâ nùm 1995. Àïën cuöëi nhûäng nùm 1990, Ngên haâng Thïë giúái àaä xêy dûång àûúåc möåt böå dûä liïåu toaân diïån hún, bao quaát caác möëi quan ngaåi röång hún vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác. Böå dûä liïåu naây bao göìm 6 khña caånh cuãa àiïìu haânh nhaâ nûúác ­ àoá laâ kiïím soaát tham nhuäng, phaáp quyïìn, hiïåu lûåc cuãa chñnh phuã, chêët lûúång cuãa caác vùn baãn luêåt, yá kiïën vaâ traách nhiïåm giaãi trònh, öín àõnh chñnh trõ, vaâ khöng coá baåo lûåc ­ àêy laâ nhûäng khña caånh taåo nïn möåt bûác tranh chung töët hún vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác úã bêët kyâ quöëc gia naâo. Chuáng bùæt nguöìn tûâ "haâng trùm yá kiïën caá nhên àaánh giaá nhêån thûác vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác, lêëy tûâ 37 nguöìn dûä liïåu riïng biïåt cuãa 31 töí chûác khaác nhau" (Kaufmann, Kraay, vaâ Mastruzzi 2005, trang 1).5 4 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi Nhúâ coá böå dûä liïåu naây, caác nhaâ nghiïn cûáu àaä tiïën nhûäng bûúác daâi trong viïåc àõnh lûúång taác àöång vô mö cuãa tham nhuäng. Caác nghiïn cûáu kinh tïë lûúång vô mö àaä coá thïí xaác lêåp àûúåc möëi quan hïå nhên quaã chùåt cheä giûäa möåt bïn laâ tham nhuäng, hay noái röång hún laâ àiïìu haânh nhaâ nûúác keám hiïåu quaã, vaâ möåt bïn laâ àêìu tû tû nhên vaâ tùng trûúãng yïëu keám (Mauro 1995; Knack vaâ Keefer 1995; Wei 2000; Ngên haâng Thïë giúái 1997; Kaufmann, Kraay, vaâ Zoido-Lobaton 1999; Rodrik vaâ Subramanian 2003).6 Theo ûúác tñnh cuãa Mauro (1995, trang 695), "cûá tùng (caãi thiïån) möåt àöå lïåch chuêín trong chó söë tham nhuäng thò tyã suêët àêìu tû seä tùng thïm 2,9% GDP." Nhûäng nghiïn cûáu dûåa vaâo kinh nghiïåm gêìn àêy hún cuäng cho thêëy, tham nhuäng boáp meáo sûå phên böí nguöìn lûåc do noá laâm cho caác nguöìn ngên saách ài trïåch hûúáng sang nhûäng lônh vûåc hoaåt àöång coá thïí dïî daâng höëi löå hay traã tiïìn hoa höìng phi phaáp ­ vñ duå nhû nguöìn ngên saách ài trïåch hûúáng tûâ caác chi tiïu thûúâng xuyïn sang caác àêìu tû cú baãn (Tanzi vaâ Davoodi 2002; Mauro 1998). Trong nhiïìu trûúâng húåp, ngûúâi ngheâo chñnh laâ àöëi tûúång phaãi chõu gaánh nùång lúán nhêët tûâ sûå trïåch hûúáng naây (Gupta, Davoodi, vaâ Alonso- Terme 2002; Gyimah-Brempong 2002). Nhûäng kïët quaã nghiïn cûáu kinh tïë lûúång noái trïn àaä nêng cao nhêån thûác cuãa caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, nhaâ taâi trúå, cöång àöìng doanh nghiïåp, vaâ cöng chuáng noái chung vïì caác hêåu quaã khöng mong muöën cuãa tham nhuäng, àöìng thúâi nhêën maånh sûå cêìn thiïët cêëp baách phaãi giaãi quyïët nhûäng nguyïn nhên göëc rïî cuãa naån tham nhuäng. Caác nghiïn cûáu cuäng àem àïën cho caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách möåt àöång lûåc thuác àêíy rêët cêìn thiïët àïí nhòn nhêån vêën àïì möåt caách nghiïm tuác hún. Tuy nhiïn, vêën àïì thaách thûác hiïån nay laâ xêy dûång caác biïån phaáp hoaåt àöång hiïåu quaã àïí xûã lyá cùn bïånh naây. Nhûäng nghiïn cûáu àõnh lûúång chûa cung cêëp àuã nhûäng chó dêîn cêìn thiïët, vò caác chó söë dûåa trïn caãm nhêån thûúâng khaá "giaãn àún". Johnston (2001, trang 163) àaä toám tùæt möåt caách thñch húåp nhû sau: Coá leä, haån chïë nghiïm troång nhêët cuãa Chó söë Caãm nhêån Tham nhuäng [CPI] vaâ caác chó söë khaác tûúng tûå chñnh laâ vêën àïì maâ ngûúâi ta coá thïí goåi laâ "chó coá möåt con söë duy nhêët". Àêy laâ vêën àïì vïì tñnh chñnh xaác, nhûng àöìng thúâi cuäng laâ vêën àïì vïì yá nghôa xaác thûåc vaâ àaáng tin cêåy. Tham nhuäng trïn thûåc tïë biïën àöíi theo nhiïìu caách: coá nhiïìu hònh thûác, vaâ nhiïìu àiïím tûúng phaãn trong hêìu hïët moåi xaä höåi. Khöng coá möåt àiïím söë duy nhêët naâo úã cêëp quöëc gia coá thïí thûåc sûå phaãn aánh nhûäng àiïím tûúng phaãn trong caác loaåi hònh tham nhuäng quan saát àûúåc úã quöëc gia àoá. 7 YÁ nghôa cuãa nhêån xeát naây laâ, caác hònh thaái vaâ daång thûác khaác nhau cuãa 5 Caác hònh thaái tham nhuäng tham nhuäng cêìn àûúåc phaãn aánh möåt caách tûúng ûáng bùçng caác chó söë khaác nhau, thêåm chñ bùçng caác böå chó söë khaác nhau. Nhûäng chó söë nhû vêåy seä coá ñch hún trong viïåc cöng böë caách xêy dûång caác biïån phaáp khùæc phuåc trong möåt lônh vûåc cuå thïí vaâ do àoá, hiïåu quaã seä tûúng xûáng hún. Nhûäng nghiïn cûáu ban àêìu àuã maånh àïí xaác àõnh nhûäng chiïën lûúåc nhùçm kòm haäm sûå lan traân cuãa tham nhuäng, vaâ cuöëi cuâng, tiïën túái giaãm tham nhuäng. Nhûäng nghiïn cûáu naây, vïì cú baãn, àaä chó ra 4 àùåc àiïím chung thûúâng taåo ra cú höåi vaâ laâm tùng khaã nùng tham nhuäng: àoá laâ quyïìn lûåc àöåc quyïìn, thoái tuyâ tiïån, thiïëu minh baåch trong quaá trònh ra quyïët àõnh, vaâ thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh vïì nhûäng quyïët àõnh àaä àûa ra. Nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu mang tñnh soi saáng cuãa Rose-Ackerman (1978) vaâ Klitgaard (1988) coá leä laâ nhûäng nghiïn cûáu àêìu tiïn xaác àõnh nhûäng àùåc àiïím naây möåt caách hïå thöëng, vaâ do vêåy, àaä trúã thaânh nhûäng cöng cuå àïí cung cêëp cho caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách möåt söë chó dêîn nhùçm xêy dûång caác chiïën lûúåc cuå thïí vaâ hûäu ñch àïí phoâng chöëng tham nhuäng, nhêët laâ tham nhuäng haânh chñnh. Àêy cuäng laâ nhûäng nghiïn cûáu àêìu tiïn giúái thiïåu möåt biïån phaáp tiïëp cêån lûåa choån húåp lyá àïí tòm hiïíu caác àöång cú tham nhuäng: nïëu lúåi ñch dûå kiïën cuãa möåt haânh vi tham nhuäng cao hún chi phñ dûå kiïën cho haânh vi tham nhuäng, thò möåt caá nhên seä coá àöång cú àïí thûåc hiïån haânh vi àoá. Nghiïn cûáu kinh àiïín cuãa Wade (1985) vïì thõ trûúâng cöng vuå lêìn àêìu tiïn khaái quaát möåt caách roä raâng vïì cú chïë xin ­ cho trong böí nhiïåm vaâ thùng chûác caán böå trong böå maáy quan liïu. Phên tñch cuãa öng àaä minh hoaå roä raâng yá nghôa quan troång cuãa tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh trong khu vûåc cöng, vaâ nhûäng aãnh hûúãng coá haåi cuãa thoái tuyâ tiïån vaâ sûå kiïím soaát àöåc quyïìn trong böí nhiïåm caán böå, tûâ àoá dêîn àïën nhûäng àöång cú tham nhuäng cho caác caán böå vaâ quan chûác nhaâ nûúác.8 Vïì chi phöëi nhaâ nûúác, coá vö söë taâi liïåu vaâ taác phêím vïì nhûäng mûu toan truåc lúåi, bùæt àêìu laâ nhûäng nghiïn cûáu cuãa Kreuger (1974) vaâ Tullock (1971) vaâ möåt nghiïn cûáu liïn quan cuãa Bhagwati (1982) vïì caác haânh vi truåc lúåi. Nhûäng nghiïn cûáu naây nhêën maånh sûå têåp trung quyïìn lûåc àöåc quyïìn cuãa chñnh phuã vaâ thoái tuyâ tiïån trong thûåc thi luêåt phaáp, quy chïë vaâ chñnh saách, tûâ àoá sinh ra nhûäng mûu toan truåc lúåi trong möåt vaâi nhoám ñt ngûúâi coá quyïìn lúåi.9 Nhûäng nghiïn cûáu naây laâ phûúng tiïån taåo ra möåt sûác àêíy maånh meä trong nhûäng nùm 1980 àïí baäi boã nhiïìu quy àõnh vaâ thuác àêíy tû nhên hoaá nhû möåt caách giaãm búát quyïìn lûåc nhaâ nûúác (cuäng coá nghôa laâ giaãm búát chi phöëi nhaâ nûúác).10 Nhûng do troång têm nghiïn cûáu röång vaâ thiïëu caác dûä liïåu thûåc tïë vaâo thúâi àiïím àoá nïn nghiïn cûáu àaä khöng nhêån ra sûå quan troång cuãa tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh trong viïåc ngùn ngûâa sûå chi phöëi nhaâ nûúác.11 6 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi Nhûäng nghiïn cûáu ban àêìu coá yá nghôa sêu sùæc vaâ quan troång àïí hiïíu àûúåc tñnh phûác taåp cuãa tham nhuäng vaâ sûå cêìn thiïët phaãi giaãi quyïët nhûäng nguyïn nhên göëc rïî cuãa noá. Tuy nhiïn, coân thiïëu cú súã kinh nghiïåm thûåc tiïîn àïí àùåt nïìn taãng cho caác biïån phaáp thûåc tiïîn nhùçm phoâng chöëng tham nhuäng. Nhûäng lônh vûåc naâo dïî xaãy ra tham nhuäng nhêët? Trong àiïìu kiïån nguöìn lûåc haån chïë, möåt quöëc gia nïn têåp trung vaâo nhûäng lônh vûåc naâo? Àêu laâ nhûäng àöång cú tham nhuäng trong möåt lônh vûåc coá vêën àïì àûúåc ûu tiïn xem xeát, vaâ nhûäng àöång cú naâo, nïëu àûúåc giaãi quyïët, coá thïí àem laåi taác àöång lúán nhêët? Àêy laâ möåt söë cêu hoãi cú baãn maâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ nhûäng ngûúâi thûåc thi chñnh saách àang tòm kiïëm caác chó dêîn àïí traã lúâi. Chùæc chùæn laâ nhûäng nghiïn cûáu dûåa trïn kinh nghiïåm àaä coá nhiïìu tiïën böå theo hûúáng naây. Böën phûúng phaáp luêån múái àaä ra àúâi ­ bao göìm caác khaão saát möi trûúâng àêìu tû, khaão saát bùçng phiïëu àaánh giaá, phên tñch chêín àoaán vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác dûåa trïn mö hònh "tam giaác", vaâ Khaão saát Theo doäi Chi tiïu cöng ­ vaâ àang chûáng minh tñnh hûäu duång àöëi vúái caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách.12 Khaão saát möi trûúâng àêìu tû laâ möåt cöng cuå múái àûúåc Ngên haâng Thïë giúái phaát triïín trong thúâi gian gêìn àêy nhùçm muåc àñch xaác àõnh nhûäng trúã ngaåi vaâ haån chïë chñnh àöëi vúái sûå phaát triïín cuãa khu vûåc tû nhên taåi möåt quöëc gia cuå thïí.13 Caác kïët quaã khaão saát dûåa trïn kinh nghiïåm thûåc tïë cuãa nhûäng ngûúâi traã lúâi khaão saát ­ thûúâng laâ sûå kïët húåp ngêîu nhiïn giûäa caác doanh nghiïåp lúán, doanh nghiïåp vûâa vaâ doanh nghiïåp nhoã àïí traã lúâi möåt böå cêu hoãi têåp trung vaâo mûác àöå tham nhuäng trong caác ngaânh hay lônh vûåc cuå thïí. Caác khaão saát möi trûúâng àêìu tû toã ra rêët coá ñch àïí xaác àõnh nhûäng ngaânh naâo hay lônh vûåc naâo trong nûúác xaãy ra tham nhuäng nhiïìu nhêët hoùåc bõ aãnh hûúãng nhiïìu nhêët búãi tham nhuäng, ñt nhêët thò cuäng laâ trong böëi caãnh phaát triïín khu vûåc tû nhên. Nhûäng khaão saát naây àõnh hûúáng caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách àïí hoå chuá yá vaâo nhûäng lônh vûåc maâ tham nhuäng aãnh hûúãng nhiïìu nhêët àïën caác quyïët àõnh àêìu tû vaâ hoaåt àöång kinh doanh. Möåt biïën thïí cuãa khaão saát möi trûúâng àêìu tû laâ Khaão saát Möi trûúâng Kinh doanh vaâ Hiïåu quaã Hoaåt àöång Doanh nghiïåp (BEEPS), àêy laâ cöng cuå do Ngên haâng Taái thiïët vaâ Phaát triïín chêu Êu phöëi húåp xêy dûång vúái Ngên haâng Thïë giúái.14 Khaão saát BEEPS àûúåc tiïën haânh vúái caác nhaâ quaãn lyá vaâ chuã súã hûäu cuãa hún 20.000 cöng ty úã khùæp Trung vaâ Àöng Êu, Liïn bang Xö Viïët cuä vaâ Thöí Nhô Kyâ. Khaão saát naây àûúåc thiïët kïë àïí nghiïn cûáu chêët lûúång cuãa möi trûúâng kinh doanh, àûúåc xaác àõnh dûåa trïn phaåm vi caác tiïëp xuác tûúng taác giûäa doanh nghiïåp vúái nhaâ nûúác trong nhiïìu lônh vûåc, kïí caã vïì nhûäng vêën àïì vûúáng mùæc trong hoaåt àöång kinh doanh, nhûäng khoaãn phñ khöng chñnh thûác, tham nhuäng, töåi phaåm, quy àõnh cuãa nhaâ nûúác vaâ tïå quan liïu, thuïë vaâ haãi quan, caác vêën àïì lao àöång, taâi trúå doanh nghiïåp, vaâ caác vêën àïì phaáp lyá 7 Caác hònh thaái tham nhuäng vaâ tû phaáp. Ba àúåt khaão saát àaä àûúåc tiïën haânh vaâo caác nùm 1999, 2002, 2005 ­ vaâ dûåa trïn cú súã àõnh lûúång àïí àaánh giaá tiïën böå cuãa caác quöëc gia trong viïåc khùæc phuåc möåt söë aãnh hûúãng nguy haåi cuãa tham nhuäng àöëi vúái hoaåt àöång kinh doanh.15 Khaão saát bùçng phiïëu àaánh giaá tûúng tûå nhû khaão saát möi trûúâng àêìu tû nhûng têåp trung vaâo caác dõch vuå cöng vaâ nhûäng ngûúâi traã lúâi khaão saát laâ ngûúâi dên bònh thûúâng.16 Thöng thûúâng, loaåi hònh khaão saát naây àûúåc aáp duång úã caác tónh, thaânh phöë hoùåc tiïíu bang. Caác phiïëu àaánh giaá töíng húåp mûác xïëp haång cho nhiïìu khña caånh khaác nhau liïn quan àïën chêët lûúång dõch vuå, bùçng caách sûã duång möåt mêîu ngêîu nhiïn göìm nhûäng ngûúâi dên sûã duång caác dõch vuå cöng. Khaão saát naây têåp húåp caác thöng tin vïì tñnh sùén coá cuãa dõch vuå, thûåc tïë sûã duång, mûác àöå haâi loâng, caác tiïu chuêín dõch vuå, caác vêën àïì chñnh thûúâng gùåp trong dõch vuå, tñnh hiïåu quaã cuãa caác hïå thöëng xûã lyá khiïëu naåi, hiïån tûúång tham nhuäng, caác chi phñ êín maâ ngûúâi dên phaãi traã do dõch vuå keám chêët lûúång. Taåi nhiïìu nûúác àang phaát triïín, chñnh phuã nùæm àöåc quyïìn trong cung cêëp dõch vuå. Nhû lyá thuyïët vaâ nghiïn cûáu tònh huöëng cuå thïí cho thêëy, àiïìu naây thûúâng laâm naãy sinh tham nhuäng. Sûå caånh tranh trïn thõ trûúâng, theo baãn chêët tûå nhiïn cuãa noá, thûúâng haån chïë khaã nùng tham nhuäng. Khaão saát phiïëu àaánh giaá àûúåc thiïët kïë àïí mö phoãng thûåc tïë caånh tranh, vaâ qua àoá, taåo cú höåi cho ngûúâi dên noái lïn yá kiïën thûåc cuãa mònh vaâ "àaánh giaá/xïëp haång" caác dõch vuå cöng Khaão saát möi trûúâng àêìu tû cuäng nhû khaão saát bùçng phiïëu àaánh giaá àûúåc tiïën haânh àïí tòm hiïíu yá kiïën cuãa caác nhoám ngûúâi cuå thïí trong xaä höåi: cuå thïí laâ caác cöng ty vaâ doanh nghiïåp trong khaão saát möi trûúâng àêìu tû, vaâ nhûäng ngûúâi dên bònh thûúâng trong khaão saát bùçng phiïëu àaánh giaá. Giöëng nhû hai loaåi hònh khaão saát naây, phên tñch chêín àoaán vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác dûåa trïn mö hònh tam giaác cuäng bao quaát caác vêën àïì àiïìu haânh nhaâ nûúác giûäa caác böå ngaânh. Tuy nhiïn, cöng cuå naây coá àiïím khaác so vúái hai cöng cuå trïn, àoá laâ noá hûúáng vaâo 3 nhoám àöëi tûúång khaão saát: caác cöng ty/doanh nghiïåp, ngûúâi dên bònh thûúâng, vaâ caác cöng chûác/quan chûác nhaâ nûúác. "Àïí àûa ra àûúåc möåt baãn àöì thïí chïë coá tñnh khaách quan vaâ nhêët quaán, phên tñch chêín àoaán khöng chó hûúáng túái möåt nhoám àöëi tûúång, maâ coá leä phaãi taåo ra möåt mö hònh tam giaác, nghôa laâ phaãi sûã duång ñt nhêët 3 loaåi hònh khaão saát" (Kaufmann, Recanatini, vaâ Biletsky 2002, trang 5). Viïån Ngên haâng Thïë giúái àaä töí chûác möåt söë khaão saát theo mö hònh tam giaác úã chêu Phi vaâ chêu Myä Latinh. Ài sêu xuöëng cêëp ngaânh, caác Khaão saát Theo doäi Chi tiïu cöng coá leä laâ cöng cuå chêín àoaán hûäu duång nhêët cho àïën nay àïí àaánh giaá mûác àöå tham nhuäng. Àûúåc aáp duång vaâ thûã nghiïåm trûúác tiïn trong ngaânh giaáo duåc úã Uganda, caác Khaão saát naây hiïån nay àaä àûúåc múã röång sang caác quöëc gia khaác úã chêu Phi vaâ chêu Myä 8 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi Latinh.17 Khöng giöëng nhû khaão saát möi trûúâng àêìu tû hay khaão saát bùçng phiïëu àaánh giaá, laâ nhûäng cöng cuå dûåa vaâo yá kiïën cuãa ngûúâi traã lúâi, caác Khaão saát Theo doäi Chi tiïu cöng sûã duång nhûäng söë liïåu chi tiïu thûåc tïë cuãa möåt ngaânh cuå thïí àïí ûúác tñnh xem, trïn thûåc tïë trong giai àoaån thûåc hiïån ngên saách, caác cú quan cung cêëp dõch vuå nhêån àûúåc bao nhiïu vöën trong söë vöën àaä àûúåc xaác àõnh vaâ phên böí cho hoå trong quaá trònh xêy dûång ngên saách úã cêëp trung ûúng. Nhûäng ûúác tñnh naây dûåa trïn caác àaánh giaá khaách quan ­ vúái caác söë liïåu chi tiïu thûåc tïë - vaâ cung cêëp bùçng chûáng àõnh lûúång vïì mûác àöå roâ ró vöën ngên saách trong quaá trònh chuyïín vöën tûâ trung ûúng vïì cú quan cung cêëp dõch vuå úã cêëp dûúái cuâng. Nhûäng ûúác tñnh naây cuäng cho biïët giúái haån trïn cuãa mûác àöå tham nhuäng thûåc tïë trong möåt ngaânh hay tiïíu ngaânh. Sûå aáp duång lùåp ài lùåp laåi nhûäng phên tñch chêín àoaán naây trong möåt thúâi gian coá thïí cung cêëp nhûäng bùçng chûáng àõnh lûúång vïì taác àöång cuãa caác biïån phaáp khùæc phuåc àöëi vúái mûác àöå tham nhuäng.18 Khöng thïí nghi ngúâ möåt àiïìu laâ caác cöng cuå phên tñch chêín àoaán àaä nêng caác bùçng chûáng lïn möåt cêëp àöå múái maâ taåi àoá, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách coá thïí àûa ra nhûäng àaánh giaá hûäu ñch vïì caác ûu tiïn tûúng àöëi giûäa caác ngaânh, vaâ nhûäng lônh vûåc khaác dïî xaãy ra tham nhuäng, àöìng thúâi coá thïí àaánh giaá trïn diïån röång vïì taác àöång tiïìm taâng maâ caác biïån phaáp caãi caách coá thïí mang laåi theo thúâi gian. Tuy nhiïn, nhûäng phên tñch chêín àoaán naây chûa mö taã àûúåc àûúâng ài cuå thïí cuãa tham nhuäng trong möåt lônh vûåc cuå thïí coá vêën àïì, vñ duå nhû úã cêëp ngaânh hay tiïíu ngaânh: caác phên tñch chûa xaác àõnh àûúåc khaã nùng xaãy ra tham nhuäng cuå thïí trong ngaânh laâ cao hay thêëp, chûa dûå àoaán àûúåc tham nhuäng xaãy ra khi naâo vaâ úã àêu, vaâ cuäng chûa chó ra àûúåc nhûäng vêën àïì cêìn hûúáng caãi caách vaâo àoá àïí àaåt àûúåc taác àöång maånh meä nhêët. Àêy laâ thöng tin maâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cêìn coá trûúác khi hoå coá thïí vaåch ra nhûäng biïån phaáp khùæc phuåc cho möåt lônh vûåc cuå thïí vaâ àoá phaãi laâ nhûäng biïån phaáp theo doäi àûúåc trong quaá trònh thûåc hiïån, trïn thûåc tïë àoá chñnh laâ nhûäng gò cêìn thiïët àïí giaãm búát tham nhuäng. Vñ duå nhû, àïí giaãi quyïët hiïåu quaã naån tham nhuäng trong quaãn lyá haãi quan, cêìn phaãi hiïíu nhûäng bûúác thuã tuåc cuå thïí maâ ngûúâi nhêåp khêíu phaãi traãi qua khi mang haâng hoaá vaâo quöëc gia àoá ­ àêy àûúåc goåi laâ "doâng quy trònh" vúái haâng hoaá nhêåp khêíu. Quy trònh naây coá thïí thay àöíi, tuyâ theo loaåi haâng hoaá nhêåp khêíu. Möåt viïåc coá thïí laâm laâ tiïën haânh khaão saát caác cöng ty/doanh nghiïåp vaâ yïu cêìu hoå cho biïët, hoå phaãi boã ra bao nhiïu tiïìn höëi löå àïí haâng hoaá nhêåp khêíu àûúåc thöng quan nhanh, hay phaãi mêët bao nhiïu lêu àïí hoaân thaânh quy trònh thuã tuåc nhêåp khêíu, v.v. Tòm hiïíu vïì caác caách thûác àïí giaãm höëi löå vaâ ruát ngùæn quy trònh thuã tuåc nhêåp khêíu laâ möåt viïåc khoá khùn hún 9 Caác hònh thaái tham nhuäng nhiïìu. Àïí laâm viïåc naây, cêìn phaãi nùæm àûúåc àûúâng ài cuãa doâng quy trònh, vaâ trïn cú súã àoá, xêy dûång caác chó söë àïí caãnh baáo vïì caác ruãi ro tûúng àöëi, nghôa laâ khi tham nhuäng xaãy ra úã nhûäng àiïím khaác nhau cuãa quy trònh. MUÅC TIÏU CUÃA TAÂI LIÏÅU NAÂY Nhûäng nghiïn cûáu yá kiïën cöng chuáng cho thêëy, tham nhuäng nùçm trong söë 10 möëi quan ngaåi haâng àêìu cuãa ngûúâi dên cuäng nhû caác võ laänh àaåo cêëp cao trïn toaân thïë giúái, vaâ hiïån nay noá àaä trúã thaânh möåt phêìn trong moåi cuöåc àöëi thoaåi phaát triïín quöëc gia vaâ quöëc tïë (Tanzi 1998; Trung têm Nghiïn cûáu Pew 2002; Ngên haâng Thïë giúái 2003; Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2005). Nhûäng nghiïn cûáu dûåa trïn kinh nghiïåm àaä nêng cao nhêån thûác cuãa cöng chuáng vïì taác àöång nguy haåi cuãa tham nhuäng àöëi vúái sûå phaát triïín kinh tïë xaä höåi. Thaách thûác hiïån nay laâ phaãi xêy dûång vaâ phaát triïín caác biïån phaáp hoaåt àöång hiïåu quaã àïí ûáng phoá vúái cùn bïånh naây. Hy voång rùçng têåp saách naây coá thïí àoáng goáp cho nöî lûåc noái trïn bùçng caách mö taã caác con àûúâng mang tñnh khuön mêîu maâ chuáng ta coá thïí ài theo àïí lêìn ra dêëu vïët tham nhuäng vaâ giaãi quyïët naån tham nhuäng trong möåt söë ngaânh chuã chöët vaâ trong nhûäng lônh vûåc cöët loäi cuãa quaãn lyá taâi chñnh cöng. Têåp saách naây phêìn naâo àûúåc lêëy caãm hûáng tûâ cöng trònh nghiïn cûáu gêìn àêy cuãa Spector (2005) ­ àoá laâ möåt nghiïn cûáu cùæt ngang caác ngaânh àïí phên tñch caác vêën àïì tham nhuäng, xaác àõnh nhûäng khaã nùng xaãy ra tham nhuäng chuã yïëu trong möîi ngaânh, vaâ kiïën nghõ caác chiïën lûúåc tûúng ûáng àïí giaãi quyïët nhûäng nguy cú naây.19 Taâi liïåu naây seä ài xa hún nghiïn cûáu noái trïn bùçng caách àùåt ra cú súã àïí phên tñch trong möåt khung hoaåt àöång thuêån lúåi maâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ nhûäng ngûúâi thûåc thi chñnh saách coá thïí àiïìu chónh theo caác böëi caãnh khaác nhau cuãa quöëc gia, vaâ baãn thên khung naây coá thïí thñch ûáng möåt caách tûå nhiïn hún vúái viïåc àõnh lûúång, theo doäi vaâ àaánh giaá.20 Taâi liïåu naây khöng coá yá àõnh giúái thiïåu nhûäng con àûúâng nhêët àõnh phaãi ài theo hay nhûäng böå chó söë nhêët àõnh phaãi sûã duång. Thay vaâo àoá, mong muöën khiïm töën cuãa caác taác giaã laâ cöë gùæng múã ra möåt caánh cûãa dêîn àïën möåt lônh vûåc àiïìu tra àêìy hûáa heån, coá thïí kïët nöëi caác quan ngaåi vïì hoaåt àöång àiïìu haânh vúái nhûäng nghiïn cûáu lyá thuyïët vaâ nghiïn cûáu dûåa trïn kinh nghiïåm vïì tham nhuäng, vaâ thöng qua quaá trònh naây àïí taåo ra àöång cú thuác àêíy caác hoåc giaã vaâ nhûäng ngûúâi thûåc thi chñnh saách tûå xêy dûång caác baãn àöì löå trònh vaâ chó söë hoaân chónh vaâ àêìy àuã thöng tin hún. Nhû àöåc giaã seä thêëy, caác chûúng trong taâi liïåu coá mûác àöå chi tiïët khaác nhau, dûåa trïn cú súã naây caác chûúng saách coá thïí xaác àõnh möåt löå trònh cuå thïí 10 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi vaâ caác chó söë caãnh baáo súám, möåt phêìn laâ do möåt söë lônh vûåc (nhû àêëu thêìu cöng) toã ra dïî thñch ûáng vúái biïån phaáp tiïëp cêån naây hún, vaâ möåt phêìn laâ do möåt söë lônh vûåc (nhû y tïë hay ngaânh dûúåc) àaä coá nhûäng khúãi àêìu rêët thuêån lúåi. Duâ mûác àöå chi tiïët coá khaác nhau, nhûng têët caã caác chûúng trong taâi liïåu naây àïìu phaãn aánh möåt thûåc tïë laâ hûúáng àiïìu tra vêîn àang úã thúâi kyâ sú khai, tuy nhiïn, noá hûáa heån taåo ra sûå liïn kïët cêìn thiïët giûäa lyá thuyïët vúái bùçng chûáng theo kinh nghiïåm vaâ thûåc tiïîn. Theo doäi khaã nùng xaãy ra tham nhuäng Taâi liïåu naây xem xeát caác vêën àïì tûâ quan àiïím cuãa möåt ngûúâi quaãn lyá dûå aán, tûác laâ ngûúâi phaãi xêy dûång caác biïån phaáp thûåc tiïîn àïí chöëng tham nhuäng khi thiïët kïë möåt chûúng trònh.21 Àïí thûåc hiïån nhiïåm vuå naây, ngûúâi quaãn lyá dûå aán cêìn hiïíu biïët roä vïì caác nguy cú tham nhuäng coá thïí naãy sinh úã caác àiïím khaác nhau trong chu kyâ chûúng trònh ­ möåt löå trònh chi tiïët tûâ àiïím àêìu àïën àiïím cuöëi, vúái caác chó söë nùçm úã doåc àûúâng àïí caãnh baáo caác vêën àïì coá thïí xaãy ra. Coá thïí minh hoaå quan àiïím naây bùçng 2 vñ duå: àêëu thêìu cöng ­ möåt chûác nùng cöët loäi cuãa khu vûåc cöng dïî xaãy ra tham nhuäng; vaâ cung cêëp caác loaåi thuöëc thiïët yïëu trong ngaânh y tïë. Àêëu thêìu coá thïí àûúåc mö taã nhû möåt doâng quy trònh, vúái àiïím bùæt àêìu laâ hoaåt àöång lêåp kïë hoaåch àêëu thêìu, tiïëp àoá laâ caác hoaåt àöång theo trònh tûå nhû thiïët kïë, quaãng caáo, phaát haânh thû múâi thêìu, chuêín bõ höì sú múâi thêìu, sú tuyïín, àaánh giaá thêìu (chia nhoã thaânh hai bûúác ­ àaánh giaá kyä thuêåt vaâ àaánh giaá taâi chñnh), hêåu tuyïín, vaâ trao húåp àöìng.22 Tûúng tûå, viïåc cung cêëp caác loaåi thuöëc thiïët yïëu trong ngaânh y tïë cuäng phaãi ài qua möåt chuöîi giaá trõ maâ àiïím bùæt àêìu laâ saãn xuêët thuöëc, tiïëp àoá laâ möåt söë àiïím quyïët àõnh coá tñnh then chöët nhû: àùng kyá thuöëc, lûåa choån thuöëc, thu mua, phên phöëi, pha chïë vaâ kï àún. Möîi möåt mùæt xñch trong chuöîi giaá trõ hay coân goåi laâ doâng quy trònh naây àïìu coá khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, úã daång naây hay daång khaác. Vñ duå nhû, trong àêëu thêìu, úã giai àoaån sú tuyïín, caác yïu cêìu sú tuyïín coá thïí àûúåc sùæp xïëp theo caách coá lúåi cho möåt nhoám nhoã caác nhaâ thêìu tiïìm nùng. Trong giai àoaån phên phöëi thuöëc, coá thïí xaãy ra tònh traång möåt söë caán böå nhaâ nûúác vö lûúng têm lêëy caác loaåi thuöëc coá chêët lûúång töët tûâ kho cuãa nhaâ nûúác àïí àem baán kiïëm lúâi trïn thõ trûúâng tû nhên vaâ thay thïë söë thuöëc àaä lêëy bùçng caác loaåi thuöëc reã tiïìn vaâ khöng àaåt tiïu chuêín. Khi àûa caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng vaâo möåt chûúng trònh, ngûúâi quaãn lyá dûå aán coá thïí àûúåc höî trúå búãi möåt löå trònh ­ coá thïí laâ möåt doâng quy trònh hoùåc möåt chuöîi giaá trõ - vúái nhûäng dêëu hiïåu caãnh baáo coá ñch keâm theo. Biïån phaáp tiïëp cêån theo löå trònh coá möåt söë ûu àiïím. Trûúác hïët, noá àõnh 11 Caác hònh thaái tham nhuäng hûúáng cho caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách àïí möåt ngaânh hoùåc möåt quy trònh chuã chöët coá thïí àaåt àûúåc kïët quaã mong muöën. Vñ duå nhû, quy trònh cung cêëp caác loaåi thuöëc thiïët yïëu cho ngûúâi ngheâo, bao göìm caã nhûäng ngûúâi söëng úã vuâng sêu vuâng xa, laâ möåt àêìu ra quan troång cuãa ngaânh y tïë. Chuöîi giaá trõ àûúåc trònh baây úã chûúng 1 seä khiïën cho caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách nghô àïën caác khña caånh cuãa àêìu ra naây: nhûäng mùæt xñch naâo trong chuöîi giaá trõ coá thïí gêy trúã ngaåi cho viïåc cung cêëp caác loaåi thuöëc thiïët yïëu? Trong quaá trònh lêåp kïë hoaåch ngên saách, doâng quy trònh roä raâng vaâ chi tiïët tûâ khi chuêín bõ lêåp kïë hoaåch àïën khi lêåp kïë hoaåch vaâ thûåc hiïån kïë hoaåch ngên saách seä khuyïën khñch caác caán böå coá àêìu oác caãi caách têåp trung vaâo tñnh hiïåu quaã cuãa hïå thöëng khi cêëp vöën cho caác muåc àñch sûã duång dûå kiïën. Thûá hai laâ, löå trònh seä cung cêëp möåt bûác tranh chi tiïët vaâ coá cêëu truác hún vïì lônh vûåc coá vêën àïì, vaâ cho biïët nhûäng àiïím cuå thïí coá khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong lônh vûåc àoá. Löå trònh giuáp soi saáng baãn chêët cuãa tham nhuäng vaâ cho biïët, laâm thïë naâo àïí möåt loaåi hònh tham nhuäng coá thïí liïn kïët vúái möåt loaåi hònh tham nhuäng khaác maâ súám hay muöån cuäng seä xaãy ra trong chuöîi giaá trõ. Vñ duå nhû, trong ngaânh giao thöng àûúâng böå, tònh traång möåt vaâi nhoám ngûúâi coá quyïìn lûåc (thûúâng laâ caác chñnh trõ gia coá tiïëng tùm) chi phöëi viïåc phên böí nguöìn lûåc trong giai àoaån lêåp ngên saách coá thïí taåo ra cú höåi thöng thêìu trong giai àoaån àêëu thêìu (tûác laâ khi thûåc hiïån ngên saách), dêîn àïën khaã nùng xaãy ra "àiïìu chónh húåp àöìng" trong giai àoaån thûåc hiïån húåp àöìng. Thûá ba laâ, biïån phaáp tiïëp cêån naây giuáp chó ra nhûäng khaã nùng ruãi ro chuã yïëu vaâ nhûäng biïån phaáp khùæc phuåc coá thïí taác àöång maånh nhêët àïën viïåc phoâng chöëng tham nhuäng trong lônh vûåc coá vêën àïì. Chùèng haån nhû, trong ngaânh lêm nghiïåp, möåt söë ngûúâi coá thïí thu àûúåc nhûäng khoaãn siïu lúåi nhuêån (vaâ ài keâm theo laâ tham nhuäng úã quy mö lúán) trong giai àoaån göî khai thaác bêët húåp phaáp àûúåc "biïën" thaânh caác saãn phêím húåp phaáp nhû àöì göî. Do àoá, bêët kyâ nöî lûåc nghiïm tuác naâo àïí giaãi quyïët tham nhuäng trong ngaânh naây chùæc chùæn khöng thïí boã qua mùæt xñch naây trong chuöîi giaá trõ. Cuöëi cuâng, trong böëi caãnh thûåc hiïån chûúng trònh, löå trònh laâ möåt phûúng tiïån rêët tiïån lúåi àïí xêy dûång caác chó söë ào lûúâng àûúåc, hay caác dêëu hiïåu caãnh baáo, àïí theo doäi mûác àöå xaãy ra tham nhuäng trong toaân böå chu trònh, vaâ qua àoá giuáp caác cêëp quaãn lyá chûúng trònh súám coá haânh àöång úã nhûäng àiïím cuãa chu trònh, núi maâ caác chó söë cho thêëy coá khaã nùng xaãy ra tham nhuäng. Vñ duå nhû, trong àêëu thêìu, hiïån tûúång nhiïìu nhaâ thêìu ruát lui khoãi àêëu thêìu möåt caách coá hïå thöëng trong giai àoaån àaánh giaá taâi chñnh coá thïí laâ dêëu hiïåu cuãa haânh vi cêu kïët giûäa caác nhaâ thêìu. Têët nhiïn, hiïån tûúång naây coá thïí laâ möåt quaá trònh tûå nhiïn, nhûng cuäng nhû caác àeân tñn hiïåu trïn baãng àöìng höì ö tö, 12 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi àêy laâ dêëu hiïåu cho thêëy coá thïí töìn taåi àiïìu gò àoá sai traái, vaâ nïn xem xeát vêën àïì caâng súám caâng töët. Àõnh nghôa tham nhuäng Khaái niïåm "tham nhuäng" àûúåc sûã duång trong taâi liïåu naây àïì cêåp àïën viïåc laåm duång cöng vuå àïí mûu lúåi riïng. Tham nhuäng coá thïí xaãy ra dûúái nhiïìu hònh thaái khaác nhau; quy mö tham nhuäng cuäng coá thïí rêët lúán hoùåc rêët nhoã. Àïí theo doäi àûúåc phên tñch naây, taâi liïåu cuãa chuáng töi phên chia caác loaåi hònh tham nhuäng thaânh 3 nhoám lúán nhû sau: chi phöëi nhaâ nûúác, cú chïë xin ­ cho vaâ gia àònh trõ, vaâ tham nhuäng haânh chñnh, theo àõnh nghôa úã trïn.23 Löå trònh seä àûa ra möåt khuön khöí töí chûác chùåt cheä àïí xaác àõnh vaâ theo doäi caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong tûâng nhoám hònh thaái tham nhuäng. Chi phöëi nhaâ nûúác thûúâng ài keâm vúái tham nhuäng úã quy mö rêët lúán hoùåc tham nhuäng chñnh trõ. Mùåc duâ caác hònh thûác tham nhuäng naây coá nhiïìu àiïím truâng lùåp nhûng chuáng khöng hoaân toaân giöëng nhau. Cú chïë xin ­ cho xuêët phaát tûâ àöång cú chñnh trõ, coân tham nhuäng haânh chñnh coá thïí liïn quan àïën nhûäng khoaãn tiïìn lúán (vñ duå nhû "tiïìn hoa höìng" tûâ caác húåp àöìng àêëu thêìu coá sûå thöng àöìng hay cêu kïët cuãa nhaâ thêìu). Khi àûúåc àïì cêåp trong taâi liïåu naây, tham nhuäng úã quy mö lúán coá nghôa laâ tham nhuäng bao göìm caác khoaãn tiïìn cûåc kyâ lúán; tham nhuäng chñnh trõ coá nghôa laâ ûu àaäi àïí àöíi lêëy sûå höî trúå, coá thïí laâ höî trúå taâi chñnh hoùåc möåt loaåi höî trúå khaác, nhùçm cuãng cöë hoùåc duy trò quyïìn lûåc chñnh trõ cuãa möåt söë caá nhên vaâ nhoám ngûúâi nhêët àõnh (vñ duå nhû caác khoaãn tiïìn àoáng goáp bêët húåp phaáp cho chiïën dõch vêån àöång). Tuyâ theo böëi caãnh, möåt söë chûúng trong saách seä àïì cêåp àïën caác biïën thïí khaác nhau cuãa 3 nhoám hònh thaái tham nhuäng noái trïn. Vñ duå nhû, "tham nhuäng phaáp lyá" thûúâng xaãy ra trong lônh vûåc xùng dêìu vaâ khñ tûå nhiïn, hoùåc trong ngaânh lêm nghiïåp, quaãn lyá thuïë vaâ haãi quan, vaâ giao thöng, vò àêy laâ möåt daång thûác phuå cuãa chi phöëi nhaâ nûúác. Noá coá nghôa laâ vêån duång caác quy trònh phaáp lyá chñnh thûác àïí àûa ra caác luêåt àõnh (cuäng coá nghôa laâ caã nhûäng quy àõnh chïë taâi húåp phaáp) coá lúåi cho möåt söë caá nhên hoùåc nhoám ngûúâi, mùåc duâ chñnh nhûäng ngûúâi dên bònh thûúâng seä phaãi gaánh chõu chi phñ töën keám cho viïåc naây. Biïín thuã cöng quyä möåt caách coá hïå thöëng vaâ beâ phaái laâ möåt söë biïën thïí khaác. Trong nhûäng daång thûác biïën thïí naây, caác nhaâ laänh àaåo chñnh trõ sûã duång caác cú quan cuãa böå maáy nhaâ nûúác àïí laâm giaâu cho baãn thên vaâ phe phaái cuãa mònh bùçng caác phûúng thûác "húåp phaáp" cuäng nhû phi phaáp. CÊËU TRUÁC CUÃA TAÂI LIÏÅU Taâi liïåu naây göìm coá 3 phêìn. Phêìn I têåp trung vaâo caác ngaânh cuå thïí, möîi 13 Caác hònh thaái tham nhuäng chûúng veä phöëi caãnh möåt chuöîi giaá trõ. Chûúng 1 mö taã möåt löå trònh cung cêëp thuöëc trong ngaânh y tïë, vaâ möåt hïå thöëng chó söë àûúåc xêy dûång khaá chùåt cheä àïí àaánh giaá khaã nùng xaãy ra tham nhuäng úã caác àiïím quyïët àõnh then chöët doåc theo löå trònh. Chûúng 2 nghiïn cûáu hiïån tûúång giaáo viïn thûúâng xuyïn boã àûáng lúáp maâ khöng coá lyá do chñnh àaáng. Chûúng 3 têåp trung vaâo ngaânh lêm nghiïåp. Trong lônh vûåc nöng nghiïåp vaâ phaát triïín nöng thön, coá thïí noái tham nhuäng úã ngaânh lêm nghiïåp àaä gêy ra taác àöång coá mûác taân phaá lúán nhêët vaâ keáo daâi nhêët khöng chó àöëi vúái möi trûúâng, maâ àöëi vúái caã xaä höåi do nhûäng liïn kïët cuãa noá vúái töåi phaåm coá töí chûác. Chûúng 4 àïën Chûúng 7 nghiïn cûáu caác löå trònh, ruãi ro tham nhuäng tûúng ûáng vaâ caác chó söë coá thïí sûã duång cho 4 ngaânh haå têìng cuå thïí laâ giao thöng àûúâng böå, àiïån, xùng dêìu, nûúác vaâ vïå sinh. Àêy laâ caác chó söë bao quaát phaåm vi vaâ mûác àöå biïën àöíi lúán cuãa caác àùåc àiïím vaâ vêën àïì trong caác ngaânh naây. Phêìn II cuãa taâi liïåu trònh baây vïì quaãn lyá taâi chñnh cöng, möåt chûác nùng cöët loäi cuãa khu vûåc cöng maâ úã nhiïìu quöëc gia, tham nhuäng xaãy ra àùåc biïåt thûúâng xuyïn. Chûúng 8 nghiïn cûáu möåt loaåt khaã nùng tham nhuäng trong chu trònh quaãn lyá taâi chñnh cöng. Chûúng 9 têåp trung vaâo vêën àïì àêëu thêìu cöng. Trong quaãn lyá taâi chñnh cöng thò àêëu thêìu cöng laâ khña caånh àùåc biïåt hay coá vêën àïì vaâ gêy aãnh hûúãng àïën têët caã caác ngaânh. Chûúng 10 vaâ Chûúng 11 àïì cêåp àïën phûúng diïån quaãn lyá thu ngên saách trong taâi chñnh cöng: cuå thïí laâ hïå thöëng thuïë vaâ quaãn lyá haãi quan. ÚÃ hêìu hïët caác nûúác, chñnh phuã thu ngên saách bùçng caách àaánh thuïë thu nhêåp, thuïë taâi saãn, haâng hoaá vaâ dõch vuå; vaâ úã hêìu hïët caác nûúác, tham nhuäng thûúâng phaá hoaåi hïå thöëng thu thuïë vaâ khuyïën khñch haânh vi tröën thuïë. Möîi chûúng trong Phêìn II naây àïìu dûåa trïn khuön khöí möåt doâng quy trònh, tûâ àoá xaác àõnh caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, xêy dûång caác chó söë ào lûúâng àûúåc, vaâ àûa ra caác biïån phaáp khùæc phuåc. Phêìn III nghiïn cûáu möåt vêën àïì àang phaát triïín ngaây caâng nhanh trong ngaânh taâi chñnh ­ àoá laâ vêën àïì rûãa tiïìn. Àêy laâ möåt kïnh àïí luên chuyïín rêët nhiïìu khoaãn tiïìn tham nhuäng lúán. Nhûäng keã coá tiïìn nhúâ tham nhuäng thûúâng muöën hûúãng thuå söë cuãa caãi bêët chñnh cuãa mònh. Viïåc chi tiïu nhûäng khoaãn tiïìn nhoã thûúâng khöng gêy chuá yá, nhûng caác khoaãn chi tiïu quaá xa xó hoùåc caác khoaãn tiïìn gûãi ngên haâng quaá lúán hay khiïën ngûúâi ta nghi ngúâ. Do àoá, nhûäng khoaãn tiïìn lúán thûúâng àûúåc "xuêët" sang caác nûúác khaác àïí nguyå trang vaâ "húåp phaáp hoaá" dïî daâng hún. Chûúng 12 cöë gùæng laâm saáng toã hiïån tûúång rûãa tiïìn vaâ nghiïn cûáu caác biïån phaáp coá thïí sûã duång àïí giaãi quyïët vêën naån naây. Toaân böå caác chûúng trong taâi liïåu naây àïìu àûa ra nhûäng kiïën nghõ nïëu khöng haån chïë töëi àa thò ñt nhêët cuäng goáp phêìn giaãm búát tham nhuäng trong 14 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi caác lônh vûåc tûúng ûáng cuãa caác chûúng. Nhûäng àoaån coân laåi cuãa phêìn giúái thiïåu naây seä trònh baây, trïn cú súã choån loåc, möåt söë taác àöång nöíi bêåt coá thïí thêëy tûâ caác chûúng cuãa taâi liïåu. CAÁC TAÁC ÀÖÅNG NÖÍI BÊÅT ÀÖËI VÚÁI CAÃI CAÁCH Biïån phaáp tiïëp cêån theo löå trònh seä hûúáng phên tñch theo caác vêën àïì cuå thïí vaâ giaãi phaáp cho tûâng lônh vûåc, àöìng thúâi taách nhûäng cuöåc tranh caäi vïì tham nhuäng ra khoãi bûác tranh chung. Àïí thûåc hiïån àûúåc caác nguyïn tùæc chung cuãa caãi caách ­ nhû tùng tñnh minh baåch, tùng traách nhiïåm giaãi trònh, giaãm thoái tuyâ tiïån vaâ quyïìn lûåc àöåc quyïìn ­ àiïìu cêìn thiïët laâ phaãi am hiïíu möåt caách chùæc chùæn vaâ thûåc tïë vïì chöëng tham nhuäng cuäng nhû caác biïíu hiïån khaác nhau cuãa tham nhuäng. Tham nhuäng haânh chñnh, cú chïë xin ­ cho, vaâ chi phöëi nhaâ nûúác coá thïí diïîn ra dûúái nhiïìu daång thûác khaác nhau tuyâ theo böëi caãnh. Löå trònh chñnh laâ súåi dêy dêîn àûúâng cho chuáng ta. Mùåc duâ biïån phaáp tiïëp cêån naây àùåt troång têm khaá heåp nhûng noá àem laåi nhûäng taác àöång röång raäi àöëi vúái chñnh saách vaâ chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng. Phêìn naây seä cöë gùæng choån loåc ra nhûäng taác àöång àoá tûâ caác nöåi dung phên tñch vaâ thaão luêån phong phuá úã tûâng chûúng cuãa têåp saách, vaâ trong quaá trònh àoá, seä cöë gùæng minh hoaå sûå hûäu duång cuãa biïån phaáp tiïëp cêån naây trong viïåc haâi hoaâ caác biïån phaáp can thiïåp vi mö vúái caác khña caånh röång lúán hún cuãa caãi caách. Möåt cúä quêìn aáo khöng thïí vûâa vúái têët caã moåi ngûúâi Noái àïën löå trònh laâ noái laåi cêu chêm ngön nöíi tiïëng trong lônh vûåc àiïìu haânh, àoá laâ "möåt cúä quêìn aáo thò khöng thïí vûâa vúái têët caã moåi ngûúâi". Do tñnh chêët khaác nhau cuãa caác ngaânh trong cú cêëu kinh tïë nïn theo baãn chêët tûå nhiïn, möîi ngaânh cêìn coá möåt löå trònh riïng àïí phaãn aánh nhûäng àùåc àiïím khaác nhau cuãa nguy cú tham nhuäng. Möåt ngaânh nhêët thiïët phaãi àem laåi möåt söë àêìu ra (dõch vuå) nhêët àõnh. Trïn thûåc tïë, tñnh chêët cuãa àêìu ra seä xaác àõnh chuöîi giaá trõ êín àùçng sau noá. Chuöîi giaá trõ àïí cung cêëp caác loaåi thuöëc thiïët yïëu trong ngaânh y tïë vïì cú baãn seä khaác vúái chuöîi giaá trõ àïí cung cêëp nûúác sinh hoaåt úã nöng thön, vaâ caã hai chuöîi giaá trõ naây seä khaác vúái chuöîi giaá trõ cuãa caác saãn phêím lêm nghiïåp. Do àoá, seä coá sûå khaác nhau àaáng kïí vïì khaã nùng xaãy ra tham nhuäng àûúåc mö taã trong caác löå trònh khaác nhau. Möåt löå trònh seä veä ra möåt chuöîi caác hoaåt àöång theo trònh tûå, qua àoá xaác àõnh àùåc àiïím cuãa lônh vûåc coá vêën àïì. ÚÃ caác quöëc gia khaác nhau, chuöîi hoaåt àöång naây duâ ñt hay nhiïìu cuäng gêìn giöëng nhau; tuy nhiïn, mûác àöå ruãi ro tûúng àöëi vaâ phaåm vi tham nhuäng úã tûâng mùæt xñch trong chuöîi hoaåt àöång coá 15 Caác hònh thaái tham nhuäng thïí khaác nhau, tuyâ theo tûâng quöëc gia. Vñ duå hay nhêët trong têåp saách naây laâ möåt vñ duå trong ngaânh àiïån. Ngaânh àiïån coá àùåc àiïím laâ chuöîi hoaåt àöång göìm 3 mùæt xñch: saãn xuêët (phaát àiïån), truyïìn taãi, vaâ phên phöëi àiïån. Phêìn lúán caác quöëc gia cho rùçng nhûäng trûúâng húåp tham nhuäng nghiïm troång thûúâng xaãy ra úã khêu saãn xuêët (phaát àiïån) hoùåc truyïìn taãi àiïån, vaâ liïn quan trûúác tiïn àïën viïåc kyá kïët caác húåp àöìng trõ giaá haâng triïåu àöla àïí mua hoùåc xêy dûång nhaâ maáy vaâ trang thiïët bõ. Tuy nhiïn, úã Chûúng 4 coá àûa ra möåt vñ duå vïì tham nhuäng xaãy ra úã khêu phên phöëi vúái mûác àöå nghiïm troång hún nhiïìu. Àoá laâ trûúâng húåp úã Nam AÁ, núi maâ caác haânh vi tham nhuäng lùåt vùåt úã khêu baán leã àiïån, tûác laâ mùæt xñch cuöëi cuâng cuãa chuöîi giaá trõ, hoáa ra laåi khöng hïì nhoã chuát naâo. Ûúác tñnh thêët thoaát do roâ ró àiïån trong khêu naây phaãi cao gêëp vaâi lêìn so vúái mûác thêët thoaát ûúác tñnh do thiïëu hiïåu quaã vaâ tham nhuäng trong khêu saãn xuêët (phaát àiïån) vaâ truyïìn taãi. Do àoá, úã Nam AÁ, nïëu têåp trung vaâo khêu phên phöëi khi phaãi àûúng àêìu vúái tham nhuäng thò coá thïí seä àem laåi taác àöång lúán hún. Nöåi dung thaão luêån trong chûúng 1 vïì chuöîi cung cêëp thuöëc thiïët yïëu trong ngaânh y tïë cuäng gúåi yá rùçng caác quöëc gia coá nhûäng àiïím aáp lûåc khaác nhau. Kïët quaã phên tñch chuöîi giaá trõ ngaânh y dûúåc úã Croatia cho thêëy, khêu lûåa choån thuöëc thûúâng dïî xaãy ra tham nhuäng hún khêu thu mua; àiïìu naây hoaân toaân traái vúái thûåc tïë úã Maxïàönia vaâ Möngtúnïgro. Hiïån tûúång naây cuäng xaãy ra trong lônh vûåc quaãn lyá taâi chñnh cöng. Theo minh hoaå úã chûúng 8, caác kiïím soaát vaâ giaám saát quaãn lyá thiïëu hiïåu quaã laâ nhûäng mùæt xñch yïëu nhêët úã Bùnglaàeát, tuy nhiïn, úã Cöång hoaâ Kiïcghidi, mùæt xñch toã ra yïëu nhêët laåi laâ thiïëu kiïím soaát nöåi böå. Coá möåt caách àïí giaãi thñch sûå khaác nhau trong caác àùåc àiïím trïn, àoá laâ suy nghô vïì böëi caãnh cuãa caác mùæt xñch trong chuöîi giaá trõ ngaânh. Àïí cho roä hún, haäy giaã àõnh rùçng chuöîi giaá trõ coá 3 mùæt xñch, nghôa laâ coá ba giai àoaån hoùåc ba khêu xaãy ra theo trònh tûå trûúác ­ sau. ÚÃ möåt söë quöëc gia, nhûäng vêën àïì tham nhuäng nghiïm troång coá thïí nùçm trong khêu thûá nhêët vaâ thûá ba; vúái möåt söë quöëc gia khaác, noá coá thïí nùçm úã khêu thûá ba, v.v. Töíng cöång, caác lônh vûåc thûúâng xaãy ra tham nhuäng coá thïí coá 7 daång thûác khaác nhau.24 Àiïìu naây coá nghôa laâ caác chiïën lûúåc caãi caách phaãi khaác nhau, tuyâ theo mûác àöå quan troång tûúng àöëi cuãa caác àiïím quyïët àõnh doåc theo caác mùæt xñch cuãa chuöîi giaá trõ. Coá möåt thûåc tïë laâ mûác àöå quan troång naây coá thïí khaác nhau giûäa caác ngaânh vaâ caác quöëc gia khaác nhau, do àoá phaãi coá löå trònh àïí àiïìu chónh chiïën lûúåc thñch ûáng vúái böëi caãnh ngaânh vaâ böëi caãnh quöëc gia. Viïåc tùng cûúâng tñnh minh baåch trong àêëu thêìu cöng, hay quaãn lyá thuïë, hay cung cêëp caác loaåi thuöëc thiïët yïëu, cuäng coá yá nghôa khaác nhau úã caác quöëc gia khaác nhau ­ do àoá phaãi coá caác chiïën lûúåc khaác nhau. 16 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi Chöëng tham nhuäng khöng chó laâ bùæt giûä nhûäng keã tham nhuäng maâ vïì cú baãn, àoá laâ giaãi quyïët sûå yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác Mùåc duâ phêìn lúán sûå lo ngaåi cuãa caác àõnh chïë taâi chñnh quöëc tïë, caác töí chûác taâi trúå, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ cöng chuáng thûúâng hay thïí hiïån têåp trung vaâo naån tham nhuäng vaâ taác àöång cuãa noá trong viïåc laâm suy yïëu tùng trûúãng vaâ hiïåu quaã xoaá àoái giaãm ngheâo, nhûng tûåu trung laåi, caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng vïì cú baãn chñnh laâ chiïën lûúåc caãi tiïën hïå thöëng àiïìu haânh nhaâ nûúác. Chûúng 5, viïët vïì ngaânh giao thöng, minh hoåa àiïím naây möåt caách roä raâng bùçng caách chó ra rùçng nhûäng nöî lûåc àïí kiïìm chïë tham nhuäng àïìu àùåt troång têm úã cêëp àöå dûå aán: sûãa àöíi, húåp lyá hoaá caác thuã tuåc àêëu thêìu, thùæt chùåt caác quy trònh giaãi ngên, thûåc hiïån kiïím toaán àuáng luác vaâ thûúâng xuyïn hún. Tuy nhiïn, caác vêën àïì úã cêëp àöå dûå aán thûúâng chõu aãnh hûúãng àaáng kïí cuãa nhûäng sai soát vaâ yïëu keám trong cöng taác àiïìu haânh cuãa cú quan/àún võ, cuãa ngaânh vaâ caã quöëc gia. Cuãng cöë caác thïí chïë bêìu cûã coá yá nghôa vö cuâng quan troång vúái caác caãi caách ngaânh ÚÃ cêëp quöëc gia, nïëu luêåt bêìu cûã khöng húåp lyá (hoùåc nïëu viïåc thûåc thi yïëu keám duâ luêåt rêët töët), chi phñ bêìu cûã coá thïí trúã nïn rêët töën keám, khiïën cho caác nhaâ hoaåt àöång chñnh trõ phaãi tòm kiïëm caác nguöìn lúåi nhuêån àïí taâi trúå cho chiïën dõch vêån àöång bêìu cûã. Àiïìu naây gêy ra nhiïìu taác àöång úã cêëp ngaânh. Cuå thïí, nhu cêìu naây thûúâng àûúåc giaãi quyïët bùçng caách boáp meáo caác chñnh saách, quy chïë vaâ quyïët àõnh söë phên böí ngên saách haâng nùm cho giao thöng àûúâng böå. Thêåm chñ caác quyä daânh riïng cho hïå thöëng àûúâng böå, vñ duå nhû caác quyä duy tu baão trò vöën àûúåc thiïët kïë àïí khöng bõ aãnh hûúãng búãi yïëu töë chñnh trõ, cuäng khöng traánh khoãi bõ "lêëy tröåm" àïí àaáp ûáng muåc àñch noái trïn. ÚÃ cêëp cú quan/àún võ, viïåc böí nhiïåm nhên sûå úã böå chuã quaãn cuäng coá thïí bõ aãnh hûúãng búãi vêën àïì naây. Trong böëi caãnh khöng coá möåt hïå thöëng tuyïín duång vaâ xeát thùng chûác cho caán böå dûåa trïn thaânh tñch cöng viïåc, nhûäng nhên viïn coá nùng lûåc yïëu keám vêîn coá thïí tòm àûúåc caách "chui" lïn böå thöng qua caác liïn hïå chñnh trõ. Nhûäng nhên viïn nhû vêåy thûúâng trúã thaânh "àaân em" dûúái trûúáng caác öng chuã hoaåt àöång chñnh trõ trong böå, vaâ seä laâ ngûúâi trûåc tiïëp thu xïëp nhûäng vuå thöng thêìu hay caác maång lûúái tham nhuäng khaác. Caác dûå aán laâm àûúâng thûúâng xuyïn phaãi chõu aáp lûåc lúán, kïí caã khi chûa àïën giai àoaån thiïët kïë. Noái toám laåi, caác thïí chïë bêìu cûã yïëu keám coá thïí khuyïën khñch sûå chi phöëi nhaâ nûúác laâ hiïån tûúång hay xaãy ra úã cêëp ngaânh. Àïën lûúåt viïåc naây laåi thuác àêíy tham nhuäng taåi cêëp cú quan/àún võ vaâ cêëp dûå aán. Do àoá, nïëu muöën duy trò caác nöî lûåc àïí giaãm tham nhuäng möåt caách àaáng kïí thò khöng thïí 17 Caác hònh thaái tham nhuäng khöng coá nhûäng caãi caách àöëi vúái cöng taác àiïìu haânh nhaâ nûúác úã têët caã caác cêëp ­ dûå aán, cú quan/àún võ, ngaânh vaâ quöëc gia. Sûå bïìn vûäng lêu daâi cuãa caác caãi caách ngaânh phuå thuöåc vaâo viïåc caãi tiïën hïå thöëng phaáp lyá vaâ tû phaáp Vò nhûäng lyá do húåp lyá, thuác àêíy caãi caách phaáp lyá vaâ tû phaáp tûâ lêu nay vêîn àûúåc coi laâ möåt ûu tiïn cuãa nhiïìu nhaâ taâi trúå. Caác nghiïn cûáu dûåa trïn kinh nghiïåm cho thêëy, trong böëi caãnh chûa coá caác luêåt àõnh töët vaâ chûa coá hïå thöëng tû phaáp vaâ töë tuång hoaåt àöång hiïåu quaã, phaáp quyïìn seä töìn taåi nhiïìu àiïím yïëu, ngùn trúã àêìu tû vaâ sûå phaát triïín kinh tïë xaä höåi. Caác chûúng trong taâi liïåu naây seä cuãng cöë thïm luêån àiïím naây vaâ nhêën maånh sûå cêëp baách cuãa caác caãi caách phaáp lyá vaâ tû phaáp. Kiïìm chïë tham nhuäng úã caác ngaânh phuå thuöåc vaâo viïåc laâm thïë naâo àïí khöng taåo ra cú höåi khuyïën khñch caác caá nhên tham gia vaâo caác hoaåt àöång bêët húåp phaáp. Duâ àoá laâ caác cöng ty xêy dûång cêu kïët vúái nhau trong caác húåp àöìng laâm àûúâng, caán böå nhaâ nûúác lêëy tröåm caác trang thiïët bõ àöì duâng y tïë, caán böå thu thuïë quêëy rêìy ngûúâi nöåp thuïë, caác nhaâ hoaåt àöång chñnh trõ bao che cho nhûäng keã khai thaác göî lêåu, hay caác ngên haâng taãng lúâ nhûäng giao dõch àaáng ngúâ, thò con ngûúâi vêîn seä tiïëp tuåc tham gia haânh vi tham nhuäng chûâng naâo xaác suêët bõ khúãi töë vaâ kïët aán chûa àuã lúán. Nhû caác nghiïn cûáu tònh huöëng cuå thïí cho thêëy, caãi caách haânh chñnh vaâ caãi caách quy trònh chùæc chùæn coá thïí gêy ra nhûäng vïët raån nûát trong hïå thöëng tham nhuäng. Nhûng àïën cuöëi cuâng, caác nöî lûåc naây vêîn phaãi àûúåc böí trúå búãi caác caãi tiïën trong thûåc thi luêåt. Möåt hïå thöëng phaáp lyá vaâ tû phaáp keám hiïåu quaã seä laâ cú höåi àïí caãi caách haânh chñnh vaâ caãi caách quy trònh möåt caách cêëp thiïët vaâ triïåt àïí. Vñ duå nhû, bùçng viïåc thiïët lêåp möåt cú quan quaãn lyá thu ngên saách vúái tñnh chêët nûãa àöåc lêåp nûãa tûå chuã, dõch vuå cho ngûúâi nöåp thuïë vaâ hïå thöëng thu thuïë coá thïí àûúåc caãi tiïën, nhûng hïå thöëng toaâ aán thiïëu hiïåu quaã, nïëu khöng noái laâ tham nhuäng, coá thïí seä phaá hoãng nhûäng thaânh quaã àoá: nïëu chïë taâi vaâ mûác kïët aán àöëi vúái haânh vi tröën thuïë vêîn khöng àuã nghiïm khùæc thò ngûúâi nöåp thuïë vêîn coá àöång cú àïí haânh àöång theo thoái cuä. Cuöëi cuâng àiïìu naây seä aãnh hûúãng àïën uy tñn cuãa cú quan múái thaânh lêåp vaâ múã àûúâng cho caác biïån phaáp can thiïåp khöng mong muöën (tûâ caác nhaâ hoaåt àöång chñnh trõ tham nhuäng) khiïën cho caác caãi caách dêìn dêìn suy yïëu. Àïí giaãm búát cú höåi tham nhuäng trong caác ngaânh, cêìn coá nhûäng caãi caách sêu röång vïì quaãn lyá nhaâ nûúác Trong nhiïìu nùm, möåt chûúng trònh húåp taác cuãa nhiïìu nhaâ taâi trúå (do Ngên haâng Thïë giúái àiïìu phöëi) àaä tiïën haânh xêy dûång möåt böå chó söë coá tïn goåi Caác 18 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi chó söë Traách nhiïåm giaãi trònh Taâi chñnh vaâ Chi tiïu cöng nhùçm höî trúå caác quöëc gia xaác àõnh nhûäng àiïím yïëu trong hïå thöëng ngên saách cuãa mònh vaâ theo doäi tiïën àöå cuãa caác hoaåt àöång caãi caách nhùçm giaãi quyïët nhûäng àiïím yïëu àoá. Têm àiïím cuãa caác chó söë naây trûúác hïët laâ theo doäi nhûäng caãi tiïën trong hiïåu quaã vaâ hiïåu lûåc thûåc hiïån cuãa hïå thöëng ngên saách quöëc gia, tûâ khêu lêåp kïë hoaåch àïën khêu thûåc hiïån. Chûúng 8 seä chó roä caách sûã duång caác chó söë naây àïí phaãn aánh nhûäng nguy cú tham nhuäng tiïìm êín, tûúng ûáng vúái caác àiïím yïëu cuå thïí trong cöng taác àiïìu haânh nhaâ nûúác, vñ duå nhû caác kiïím soaát quaãn lyá chûa àêìy àuã, hay chûa coá giaám saát tûâ bïn ngoaâi. Caác chó söë têåp trung vaâo muåc àñch laâm roä caác vêën àïì àiïìu haânh, vaâ chó àïì cêåp möåt caách giaán tiïëp àïën nguy cú tham nhuäng. Caác kiïën nghõ cuãa chûúng 8 bao göìm: tùng cûúâng tñnh minh baåch cuãa ngên saách, haâi hoaâ caác kïë hoaåch phaát triïín vúái ngên saách, àûa ra caác biïån phaáp kiïím soaát kïë toaán vaâ kiïím soaát nöåi böå, thûåc hiïån kiïím toaán nöåi böå vaâ baáo caáo, vaâ cung cêëp giaám saát tûâ bïn ngoaâi. Do àoá, giaãm nguy cú tham nhuäng trong quaá trònh ngên saách trûúác hïët chñnh laâ caãi tiïën cöng taác àiïìu haânh. Àiïìu naây coá nghôa laâ àïí hoaân thaânh nöî lûåc "doån deåp" hïå thöëng ngên saách, coá thïí phaãi mêët nhiïìu nùm, nïëu khöng noái laâ nhiïìu thêåp kyã, vò noá bao göìm nhiïìu caãi caách vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác, möîi caãi caách laåi laâ möåt thaách thûác lúán. Trong lônh vûåc quaãn lyá thuïë, thay vò thiïët kïë caác caãi caách chöëng tham nhuäng, nhûäng nöî lûåc kiïìm chïë tham nhuäng toã ra thaânh cöng laâ nhûäng nöî lûåc àûúåc thiïët kïë thaânh caác caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác vúái muåc tiïu àêìu tiïn laâ tùng thu ngên saách tûâ thuïë. Chûúng 10 phên tñch nhûäng nöî lûåc cuãa chñnh phuã Bölivia khi thiïët lêåp möåt cú quan quaãn lyá thu ngên saách coá tñnh chêët nûãa àöåc lêåp nûãa tûå chuã, vúái muåc tiïu hoaåt àöång duy nhêët laâ tùng thu ngên saách. Viïåc thaânh lêåp cú quan múái naây vúái tïn goåi Súã Thuïë Quöëc gia laâ kïët quaã cuãa Dûå aán Caãi caách Thïí chïë trong chñnh phuã. Dûå aán àûúåc triïín khai nhùçm tùng cûúâng hiïåu quaã vaâ hiïåu lûåc cuãa khu vûåc nhaâ nûúác noái chung. Súã Thuïë Quöëc gia àûúåc töí chûác theo cú cêëu àïí caác quan chûác ngaânh thuïë coá thïí tuyïín duång hay sa thaãi nhên viïn theo hiïåu quaã cöng viïåc, àöìng thúâi àûa ra mûác lûúng hêëp dêîn vaâ aáp duång caác quy trònh cöng viïåc múái dûåa trïn cöng nghïå truyïìn thöng thöng tin, nhòn chung laâ taåo ra möåt vùn hoaá töí chûác múái trong ngaânh. Vúái sûå thaânh lêåp cú quan múái naây, thu ngên saách tûâ thuïë gia tùng, vaâ möåt saãn phêím phuå cuãa noá laâ tham nhuäng àûúåc kiïìm chïë. Tuy nhiïn, cêu hoãi maâ chûúng 10 nïu ra laâ liïåu kïët quaã naây coá àûúåc duy trò lêu daâi khöng, nhêët laâ trong böëi caãnh luöìng gioá chñnh trõ hay thay àöíi úã Bölivia. Caác quöëc gia khaác àaä coá nhûäng kinh nghiïåm khaác nhau vúái mö hònh cú quan quaãn lyá thu ngên saách vúái tñnh chêët nûãa tûå chuã nûãa àöåc lêåp nhû vêåy. ÚÃ Pïru vaâ Nam Phi, caác chó söë cho thêëy hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa cú quan naây coá xu hûúáng phaát triïín bïìn vûäng, so vúái thúâi kyâ trûúác caãi caách. 19 Caác hònh thaái tham nhuäng Nhûng úã caác quöëc gia khaác nhû Tanzania, Uganàa, vaâ Cöång hoaâ Vïnïxuïla, hiïåu quaã hoaåt àöång laåi ài xuöëng sau möåt thúâi gian (DFID 2005). Cuöëi cuâng, coá thïí xuêët hiïån nhûäng quan ngaåi lúán hún vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác, laâm aãnh hûúãng àïën khaã nùng duy trò sûå ài lïn trong hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa cú quan naây. Nhûäng möëi quan ngaåi lúán hún vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác cuäng rêët quan troång àïí giaãi quyïët vêën àïì giaáo viïn thûúâng xuyïn nghó daåy khöng coá lyá do. Chûúng 2 thaão luêån vïì nhûäng aãnh hûúãng maâ chñnh saách, sûå chi phöëi luêåt phaáp, àêëu thêìu, quaãn lyá nhên sûå vaâ hïå thöëng giaám saát yïëu keám àem laåi vaâ taác àöång àïën haânh vi cuãa giaáo viïn phöí thöng, cuå thïí laâ taác àöång àïën têìn suêët nghó daåy khöng coá lyá do. Caác chñnh saách taåo ra hoùåc thuác àêíy sûå mêët cên àöëi trong chi tiïu cuãa caác vuâng ngheâo, khoá khùn hoùåc vuâng sêu vuâng xa (núi thûúâng bõ aãnh hûúãng búãi caác möëi quan ngaåi vïì chñnh trõ), khiïën cho cú súã haå têìng trûúâng hoåc bõ xêy dûång keám chêët lûúång, thiïëu saách giaáo khoa, chêåm trïî trong traã lûúng cho giaáo viïn, vaâ khöng coá hïå thöëng giaám saát chñnh thûác ­ têët caã àïìu aãnh hûúãng àïën haânh vi nghó daåy thûúâng xuyïn khöng coá lyá do cuãa giaáo viïn. Laâm thïm ngoaâi giúâ, nghó laâm thûúâng xuyïn khöng coá lyá do, hoùåc nghó laâm àïí thûåc hiïån caác yïu cêìu bïn ngoaâi cú quan (vñ duå nhû yïu cêìu cuãa caác nhaâ hoaåt àöång chñnh trõ àõa phûúng) àïìu laâ caác hònh thûác tham nhuäng quan liïu. Chuáng chuã yïëu bùæt nguöìn tûâ nhûäng nhên töë àiïìu haânh nhaâ nûúác úã cêëp cao nhêët. Tham nhuäng trong caác ngaânh "sinh lúåi cao" coá thïí taåo ra nhûäng hiïåu ûáng vïåt dêìu loang lúán vaâ tiïu cûåc àöëi vúái àiïìu haânh nhaâ nûúác noái chung Trong caác ngaânh siïu lúåi nhuêån, tham nhuäng coá thïí laâm suy yïëu dêìn dêìn caác thïí chïë maâ ban àêìu vöën àûúåc thiïët kïë àïí àiïìu tiïët ngaânh ­ thêåm chñ khi taác àöång lïn àïën mûác cao nhêët, hïå thöëng àiïìu haânh nhaâ nûúác seä suåp àöí. Àïí haån chïë tham nhuäng, cêìn coá möåt àõnh chïë hoaåt àöång töët trong vai troâ àiïìu tiïët bùçng caách giaám saát quy trònh taåo ra nhûäng khoaãn lúåi nhuêån lúán trong ngaânh. Nhûäng àöëi tûúång muöën truåc lúåi tûâ caác haânh vi phi phaáp chùæc chùæn seä coá àöång cú maånh meä àïí laâm cho àõnh chïë naây suy yïëu, thêåm chñ tan vúä. Caác ngaânh lêm nghiïåp vaâ xùng dêìu àïìu thuöåc diïån naây, vò möîi ngaânh àïìu taåo ra siïu lúåi nhuêån vaâ ngoaâi ra, taâi nguyïn thiïn nhiïn thûúâng àûúåc phên böë têåp trung theo àiïìu kiïån àõa lyá nïn caâng taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho caác hoaåt àöång khai thaác traái pheáp. Chûúng 3 nghiïn cûáu cuå thïí caác trûúâng húåp maâ caác cú quan coá vai troâ àiïìu tiïët ngaânh lêm nghiïåp bûúác àêìu toã ra coá nùng lûåc phuâ húåp, nhûng sau möåt thúâi gian laåi trúã nïn thiïëu thöën nguöìn lûåc, quyïìn haån bõ haån chïë, khiïën cho caác nhên viïn coá nùng lûåc phaãi boã viïåc vaâ baãn thên cú quan bõ suy yïëu, trong khi hoaåt àöång khai thaác göî traái pheáp khöng hïì suy giaãm. Do 20 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi mûác lúåi nhuêån cao, nïn sûå suy yïëu möåt caách moân moãi naây coá thïí lan röång ra caác àõnh chïë àiïìu tiïët khaác coá liïn quan, vñ duå nhû caác cú quan quaãn lyá àõa chñnh hay cú quan chûáng nhêån súã hûäu àêët. Chûúng 6 àïì cêåp àïën caác quöëc gia coá nhiïìu dêìu lûãa, taåi àoá nhûäng tai hoaå tûâ nguöìn taâi nguyïn naây àaä gêy ra hiïåu ûáng vïåt dêìu loang vö cuâng lúán vaâ aãnh hûúãng cuãa noá àaä vûúåt xa phaåm vi ngaânh xùng dêìu. Noá khuyïën khñch caác nhaâ hoaåt àöång chñnh trõ vaâ caác quan chûác cêëp cao laâm vö hiïåu hoaá, nïëu khöng phaãi laâ xoaá boã, caác quy àõnh coá thïí gêy trúã ngaåi khi hoå tham gia nhûäng haânh vi tham nhuäng. Caác giao dõch dêìu lûãa àem laåi nhûäng khoaãn tiïìn khöíng löì àïën mûác nhûäng khoaãn hoa höìng, duâ húåp phaáp hay bêët húåp phaáp, coá thïí lïn àïën 1 tyã àöla nhûng cuäng chûa àûúåc coi laâ àaáng kïí trong hïå thöëng naây, àiïìu naây giaán tiïëp taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho viïåc theo doäi àûúâng ài aám muöåi cuãa àöìng tiïìn. Nhûäng khoaãn lúåi nhuêån tuyïåt àöëi lúán àïën mûác àuã àïí cho moåi àõnh chïë trong nûúác àïìu trúã nïn tham nhuäng, khöng chó riïng caác cú quan àiïìu tiïët ngaânh maâ caã nhûäng lûåc lûúång baão vïå phaáp quyïìn nhû caãnh saát, hïå thöëng tû phaáp vaâ quên àöåi. Àiïìu naây thûåc tïë àaä xaãy ra úã möåt söë nûúác saãn xuêët dêìu moã, núi maâ tònh hònh chñnh trõ àaä trúã nïn suy thoaái vaâ dêîn àïën nöåi chiïën, hïå thöëng àiïìu haânh nhaâ nûúác ñt nhiïìu àaä suåp àöí, caác hoaåt àöång vuä trang vaâ baåo lûåc àûúåc caác beâ phaái sûã duång àïí caånh tranh quyïìn kiïím soaát dêìu lûãa. YÁ nghôa cuãa nhûäng ghi nhêån naây laâ vúái nhûäng quöëc gia giaâu taâi nguyïn, àiïìu thiïët yïëu laâ phaãi giaãi quyïët caác vêën àïì àiïìu haânh nhaâ nûúác trong nhûäng ngaânh döìi daâo taâi nguyïn. Àïí àaåt hiïåu quaã, caác caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác phaãi coá cú chïë khuyïën khñch tûúng xûáng Tûâ lêu nay, caác nhaâ kinh tïë hoåc àaä lyá luêån rùçng, àïí thûåc hiïån thaânh cöng bêët kyâ möåt hïå thöëng naâo, àiïìu cêìn thiïët laâ phaãi cên àöëi lúåi ñch cuãa nhûäng ngûúâi tham gia hïå thöëng möåt caách haâi hoaâ vúái viïåc thûåc hiïån muåc tiïu hay muåc àñch chung cuãa hïå thöëng. Nhiïìu giaãi phaáp àïí giaãi quyïët vêën àïì kinh àiïín naây cuãa caác cú quan troång yïëu àaä àûúåc àûa ra trïn cú súã nhêån thûác vïì sûå tûúng xûáng trong cú chïë khuyïën khñch. Nhûäng cú chïë thûúãng phaåt phaãi tûúng xûáng vúái nhûäng möëi quan têm cuãa caã laänh àaåo cuäng nhû nhên viïn trong cú quan, vaâ caác cú chïë naây àûúåc àùåt ra nhùçm khuyïën khñch caác nhên viïn laâm theo sûå mong àúåi cuãa ngûúâi laänh àaåo.25 Möåt söë chûúng trong têåp saách naây xaác àõnh nhûäng hiïån tûúång nhû vai troâ laänh àaåo, caác caánh cûãa cú höåi, haâi hoaâ luêåt phaáp vaâ chñnh saách vúái nùng lûåc, maâ vïì baãn chêët cho thêëy têìm quan troång cuãa nhûäng cú chïë khuyïën khñch tûúng xûáng trong caác caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác. 21 Caác hònh thaái tham nhuäng Vai troâ laänh àaåo Nhiïìu nghiïn cûáu tònh huöëng cuå thïí vïì sûå thaânh cöng vaâ thêët baåi cuãa caác caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác àaä viïån dêîn vai troâ laänh àaåo trong nöî lûåc caãi caách nhû möåt yïëu töë vö cuâng quan troång. Vai troâ laänh àaåo maånh meä vaâ tñch cûåc vúái àöång cú roä raâng chñnh laâ nhên töë cöët yïëu dêîn àïën thaânh cöng cuãa caãi caách thïí chïë Súã Thuïë Quöëc gia úã Bölivia, caãi caách cöng ty àiïån lûåc úã bang Andrah Pradesh (ÊËn Àöå), vaâ caác caãi caách dûåa trïn khaão saát theo doäi chi tiïu cöng trong ngaânh giaáo duåc úã Uganàa. Vai troâ laänh àaåo naây xuêët phaát tûâ ngûúâi àûáng àêìu cú quan trong trûúâng húåp cuãa Súã Thuïë Quöëc gia Bölivia, tûâ ngûúâi laänh àaåo bang trong trûúâng húåp úã Andrah Pradesh (ÊËn Àöå), vaâ tûâ caác quan chûác cêëp cao cuãa Böå Taâi chñnh trong trûúâng húåp cuãa Uganàa. Têët caã ba trûúâng húåp àïìu cho thêëy vai troâ quan troång cuãa caác nhaâ laänh àaåo coá àöång cú maånh meä àïí thuác àêíy caác caãi caách vaâ lûúng tri chñnh trõ, xaác àõnh cú cêëu vaâ trònh tûå cuãa caác nöåi dung caãi caách möåt caách phuâ húåp vaâ haâi hoaâ vúái nhûäng cú chïë khuyïën khñch caác bïn coá lúåi ñch liïn quan, nhùçm àaãm baão thaânh cöng trong thûåc hiïån caãi caách. Nïëu caác nhaâ laänh àaåo toã ra thúâ ú hoùåc phaãn àöëi thò caác hoaåt àöång caãi caách, duâ xuêët phaát tûâ yá tûúãng töët thïë naâo chùng nûäa, cuäng seä bõ trò hoaän, thêåm chñ khöng bao giúâ àûúåc triïín khai. Àiïìu cêìn thiïët laâ caác nhaâ laänh àaåo phaãi thûåc sûå muöën caãi caách ­ nghôa laâ caãi caách phaãi tûúng xûáng vúái caác möëi quan têm cuãa hoå. Caác caánh cûãa cú höåi Möåt hiïån tûúång khaác thûúâng xuêët hiïån trong nhûäng phên tñch vïì caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác, àoá laâ caái maâ ngûúâi ta thûúâng goåi laâ caánh cûãa cú höåi. Nhûäng caãi caách khoá khùn thûúâng àûúåc àûa ra trong nhûäng thúâi kyâ khuãng hoaãng, vñ duå nhû trûúâng húåp taái cú cêëu khu vûåc nhaâ nûúác vaâ Súã Thuïë Quöëc gia úã Bölivia, caãi caách haãi quan úã Liïn bang Nga, vaâ caãi caách cú quan àiïån lûåc úã Andrah Pradesh. Möîi cuöåc khuãng hoaãng àïìu àûúåc coi laâ möåt caánh cûãa cú höåi, noá coá thïí àoáng laåi rêët nhanh, do àoá phaãi biïët têån duång ngay. Vïì baãn chêët, caánh cûãa naây phaãn aánh sûå cên àöëi haâi hoaâ laåi nhûäng cú chïë khuyïën khñch caác bïn liïn quan àïí hoå uãng höå vaâ tham gia nhûäng caãi caách dûå kiïën. Caánh cûãa cú höåi laâm thay àöíi sûå cên bùçng giûäa chi phñ vúái lúåi ñch (caá nhên) vaâ giuáp caác nhaâ caãi caách àûa ra nhûäng thay àöíi thïí chïë maâ nïëu àûa ra tûâ trûúác thò seä laâ bêët khaã thi. Noái toám laåi, caánh cûãa cú höåi giuáp àõnh hònh laåi caác cú chïë khuyïën khñch caá nhên, khiïën cho hoå thñch ûáng hún vúái caãi caách. YÁ nghôa quan troång cuãa hiïån tûúång naây laâ caác caãi caách coá thïí phaãi mang tñnh thûåc tiïîn hún. Caái goåi laâ nhûäng caãi caách "töët nhêët" coá thïí khöng hoaân toaân phuâ húåp vúái cú chïë khuyïën khñch caác bïn liïn quan, vaâ do àoá khöng thïí 22 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi traánh khoãi thêët baåi. Nhûäng giaãi phaáp töët thûá hai, thûá ba, thêåm chñ thûá tû, laåi coá thïí àem laåi kïët quaã taác àöång töët hún. Trong möåt söë trûúâng húåp, khöng laâm gò caã coá khi laåi laâ phûúng aán lûåa choån töët nhêët. Caác vêën àïì nùng lûåc Coá leä möåt trong nhûäng haån chïë ñt àûúåc àaánh giaá nhêët àöëi vúái sûå bïìn vûäng cuãa caác caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác laâ vêën àïì nùng lûåc. Nùng lûåc nghôa laâ khaã nùng (vïì mùåt nhên lûåc cuäng nhû nguöìn lûåc taâi chñnh) thûåc hiïån möåt nhiïåm vuå dûå kiïën úã cêëp cú quan/àún võ hay trong toaân böå chñnh phuã. Kinh nghiïåm lõch sûã tûâ caác caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác trûúác àêy cho thêëy, rêët nhiïìu lêìn nhûäng thöng lïå töët nhêët cuãa caác quöëc gia phaát triïín àûúåc àem àïën möåt quöëc gia ngheâo àang phaát triïín vaâ àaä thêët baåi thaãm haåi. Chûúng 3 (vïì ngaânh lêm nghiïåp) vaâ Chûúng 12 (vïì rûãa tiïìn) àïìu trònh baây rêët roä raâng vïì vêën àïì naây. Ngaây caâng coá nhiïìu quöëc gia àang phaát triïín àûa ra caác vùn baãn luêåt rêët töët vïì quaãn lyá rûâng vaâ chöëng rûãa tiïìn, tuy nhiïn nùng lûåc thûåc thi luêåt úã caác quöëc gia naây laåi khöng àûúåc xem xeát àêìy àuã. Toaâ aán vaâ caãnh saát chó àûúåc cung cêëp nguöìn lûåc haån chïë, rêët ñt caán böå chuyïn mön vïì phaáp lyá vaâ thûåc thi luêåt àûúåc àaâo taåo baâi baãn, hïå thöëng quaãn lyá coân yïëu keám vaâ chûa hiïåu quaã. Àöëi mùåt vúái nhûäng thiïëu soát naây, caác quan toaâ, cöng töë viïn, caãnh saát vaâ àiïìu tra viïn khöng thïí laâm àûúåc nhiïìu. Vúái nhûäng luêåt àõnh maâ viïåc thûåc thi vûúåt quaá nùng lûåc cuãa hoå thò thöng thûúâng, hoå seä taãng lúâ, hoùåc trò hoaän viïåc thûåc thi, thêåm chñ tïå hún nûäa laâ khai thaác nhûäng keä húã trong cú chïë thûåc thi. Noái toám laåi, cú chïë khuyïën khñch maâ hoå nhêån àûúåc trong trûúâng húåp naây khöng tûúng xûáng vúái caác yïu cêìu thûåc thi luêåt. Hiïån tûúång naây khaá phöí biïën. Nhiïìu quöëc gia àaä àûa ra caác böå luêåt thuïë phûác taåp vò tin tûúãng rùçng caác böå luêåt naây seä giuáp thuác àêíy tñnh cöng bùçng vaâ xoaá boã moåi keä húã àaä biïët. Tuy nhiïn, phêìn lúán caác quöëc gia naây chûa àuã nùng lûåc àïí thûåc hiïån luêåt (Ngên haâng Thïë giúái 1991; Tanzi 2001). Leä ra caác quöëc gia nïn aáp duång möåt böå luêåt àún giaãn hún, duâ coân nhiïìu àiïím khiïëm khuyïët, nhûng viïåc thûåc thi chùæc chùæn seä dïî daâng hún vaâ do àoá, khaã thi hún. Phong traâo thuác àêíy thöëng nhêët thuïë quan vaâo nhûäng nùm 1980 phêìn naâo cuäng phaãn aánh sûå thiïëu phuâ húåp naây. Kïë toaán khöng phaãi laâ traách nhiïåm giaãi trònh: caác biïån phaáp can thiïåp cho phûúng diïån cung coá thïí seä hiïåu quaã hún nïëu phuâ húåp vúái caác cú chïë trïn phûúng diïån cêìu Caãi tiïën hïå thöëng vaâ caác quy trònh kïë toaán vaâ ngên saách luön luön laâ têm 23 Caác hònh thaái tham nhuäng àiïím àêìu tiïn cuãa cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng. Thûåc ra, cuöåc chiïën naây bùæt àêìu tûâ nhûäng hoaåt àöång nhû ghi cheáp, giaám saát vaâ baáo caáo vïì luöìng tiïìn cöng. Phêìn lúán caác nhaâ taâi trúå vaâ chñnh phuã àïìu daânh sûå höî trúå vaâ nöî lûåc lúán cho viïåc caãi tiïën caác hïå thöëng noái trïn. Nhûng mùåc duâ nhûäng caãi tiïën naây coá yá nghôa quan troång, viïåc thûåc hiïån chó hiïåu quaã vaâ coá hiïåu lûåc nïëu nhû chñnh phuã, maâ cuå thïí laâ nhaánh haânh phaáp, chõu traách nhiïåm giaãi trònh vïì caác kïët quaã vaâ àêìu ra cuãa nhûäng nhiïåm vuå cuå thïí nhùçm taåo ra sûå caãi tiïën.26 Trong àêëu thêìu vaâ hoaåt àöång ngên saách, nhûäng lônh vûåc cêìn chuá troång trong nhiïìu caãi caách dûåa trïn phûúng diïån cung, vai troâ giaám saát cuãa caác bïn liïn quan tûâ bïn ngoaâi àöëi vúái caác quy trònh ngên saách vaâ kïët quaã giaám saát ngaây caâng trúã nïn quan troång hún. Chûúng 8 nhêën maånh sûå tham gia (vaâ ñch lúåi) cuãa caác töí chûác phi chñnh phuã trong toaân böå chu trònh ngên saách, tûâ khi xêy dûång àïën khi thûåc hiïån, úã cêëp àõa phûúng cuäng nhû trung ûúng. Chûúng 9 toám tùæt caác cú chïë chuã chöët àaä àûúåc sûã duång hiïåu quaã àïí giaám saát àêëu thêìu cöng tûâ bïn ngoaâi. Tûâ viïåc aáp duång caác quy àõnh liïm chñnh khi kyá kïët caác húåp àöìng lúán cuãa chñnh phuã, àïën viïåc cho pheáp caác quan saát viïn tûâ bïn ngoaâi tham dûå caác ban àaánh giaá thêìu vaâ trao thêìu, vaâ phöí biïën caác quy chïë àêëu thêìu àún giaãn dïî hiïíu, caác chñnh phuã àaä bùæt àêìu löi cuöën sûå tham gia coá tñnh chêët xêy dûång cuãa caác nhoám dên sûå àïí caãi tiïën caách quaãn lyá àêëu thêìu cöng. ÚÃ cêëp ngaânh, dûúâng nhû caâng ngaây ngûúâi ta caâng nhêån thêëy sûå hûäu ñch cuãa caác nhoám dên sûå khi hoå tham gia giaám saát caác àêìu ra cuãa ngaânh. Chûúng 2 gúåi yá möåt chiïën lûúåc göìm 2 khña caånh àïí thiïët lêåp möåt hïå thöëng quaãn lyá thöng tin giaáo duåc (möåt biïån phaáp can thiïåp vïì phûúng diïån cung) vaâ khuyïën khñch caác phuå huynh hoåc sinh úã cêëp cöång àöìng tham gia quaãn lyá trûúâng hoåc (möåt cú chïë theo phûúng diïån cêìu) àïí giaãm búát tònh traång nghó daåy thûúâng xuyïn khöng coá lyá do cuãa giaáo viïn. Chûúng 5 trònh baây yá tûúãng sûã duång caác thûåc thïí bïn ngoaâi coá caác kyä nùng vaâ kinh nghiïåm böí sung àïí giuáp haån chïë nhûäng biïån phaáp can thiïåp chñnh trõ khöng mong muöën vaâ khöng àûúåc àaãm baão thûúâng xaãy ra trong toaân böå chuöîi giaá trõ cuãa ngaânh giao thöng. Chûúng 7 (vïì ngaânh nûúác) vaâ Chûúng 4 (vïì ngaânh àiïån) àïìu kiïën nghõ sûã duång cú chïë coá sûå tham gia cuãa àõa phûúng àïí kiïìm chïë tham nhuäng. Trong ngaânh nûúác, Chûúng trònh Phaát triïín Kecamatan úã Inàönïxia chûáng minh tiïìm nùng hiïåu quaã cuãa cöång àöìng trong vai troâ giaám saát khi kïët húåp vúái hïå thöëng giaãi quyïët khiïëu naåi.27 Trong ngaânh àiïån, viïåc coá nhûäng diïîn àaân thûúâng xuyïn giûäa dên chuáng vúái chñnh phuã àïí thaão luêån caác vêën àïì vaâ quyïët àõnh chñnh saách úã Bùnggalo, ÊËn Àöå, àaä chûáng minh tñnh hiïåu quaã khi thuác àêíy caác caãi caách úã cêëp cú quan/àún võ vaâ giaãm cú höåi tham nhuäng. Trong nhûäng nùm gêìn àêy, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ nhûäng ngûúâi 24 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi thûåc thi chñnh saách àaä àaánh giaá cao yá nghôa quan troång cuãa tûå do thöng tin, vaâ ngaây caâng coá nhiïìu quöëc gia àang phaát triïín thöng qua caác luêåt àõnh liïn quan àïën vêën àïì naây.28 Trïn thûåc tïë, àïí tùng tñnh minh baåch trong khu vûåc cöng thò phaãi àaãm baão tñnh sùén coá cuãa thöng tin. Nhûng nhû möåt söë chûúng àaä nïu, coá thöng tin thöi thò chûa àuã. Àïí cuãng cöë, tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh, thöng tin coân phaãi dïî hiïíu àöëi vúái caác bïn liïn quan vaâ cöng chuáng noái chung. Àiïìu naây gúåi yá rùçng caác töí chûác phi chñnh phuã chuyïn mön cêìn àoáng vai troâ lêëp àêìy caác khoaãng tröëng thöng tin, àiïìu naây coá leä seä caâng ngaây caâng quan troång hún theo thúâi gian. Hïå quaã: Möåt khung kïët quaã minh baåch vaâ coá thïí giaám saát àûúåc seä àùåt nïìn moáng àïí tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh Vúái nhûäng thöng tin noá taåo ra vïì àêìu vaâo, àêìu ra vaâ kïët quaã taác àöång cuãa dûå aán, möåt khung kïët quaã vûäng chùæc úã cêëp ngaânh vaâ cêëp dûå aán coá thïí giaãm àaáng kïí khaã nùng chiïëm duång tiïìn vöën dûå aán cho caác muåc àñch tham nhuäng hay gian lêån. Möåt khung kïët quaã nhû vêåy thûúâng mö taã taách baåch nhûäng thöng tin cú súã vaâ söë liïåu dûå kiïën àïën cêëp àún võ thêëp nhêët coá thïí, àïí taåo àiïìu kiïån cho hoaåt àöång giaám saát úã cêëp cú súã thöng qua caác cú chïë trïn phûúng diïån cêìu, nhû nhûäng àiïím àaä trònh baây úã trïn. Möåt söë chûúng trong taâi liïåu naây cuäng giaán tiïëp àïì cêåp àïën ñch lúåi cuãa viïåc cung cêëp nhûäng thöng tin troång yïëu àïí goáp phêìn taåo ra cêìu cuãa ngûúâi dên àöëi vúái caác dõch vuå coá chêët lûúång cao hún. Vñ duå nhû trong ngaânh àiïån, thöng tin vïì caác thêët thoaát do nguyïn nhên kyä thuêåt vaâ phi kyä thuêåt trong caác giai àoaån phên phöëi àiïån vaâ thu tiïìn àiïån coá thïí goáp phêìn huy àöång dên chuáng vaâ chñnh quyïìn uãng höå caãi caách. Vúái nhûäng thöng tin vïì tyã lïå vöën ngên saách thûåc sûå àïën àûúåc tay cuãa ngûúâi thuå hûúãng cuöëi cuâng, seä coá thïí taåo ra möåt àöång cú maånh meä àïí thuác àêíy caãi caách trong caác lônh vûåc xaä höåi. Möåt khung kïët quaã thûúâng seä kïët húåp loaåi thöng tin naây vaâ bùçng caách àoá, noá coá thïí trúã thaânh nïìn moáng àïí tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh trong khu vûåc cöng. Löå trònh laâ möåt phûúng tiïån coá ñch àïí xêy dûång khung kïët quaã. Löå trònh cho biïët caác giai àoaån khaác nhau cuãa möåt dûå aán hay chûúng trònh, vaâ àùåt ra nhûäng chó söë caãnh baáo súám ­ thöng thûúâng coá thïí coi àêy laâ caác àêìu ra hoùåc kïët quaã trung gian. Vñ duå nhû, chó söë vïì ngên saách cho caác loaåi thuöëc thiïët yïëu maâ caác huyïån nhêån àûúåc trïn thûåc tïë, chó söë vïì thúâi gian cêìn thiïët àïí hoaân thaânh möåt quy trònh àêëu thêìu caånh tranh, chó söë vïì chiïìu daâi àoaån àûúâng àûúåc xêy dûång trïn thûåc tïë so vúái dûå kiïën, chó söë vïì giaá trõ göî xuêët khêíu trïn thûåc tïë so vúái giaá trõ göî khai thaác cho xuêët khêíu trïn baáo caáo, vaâ chó söë vïì giaá trõ hoaân thuïë VAT cho haâng taái xuêët so vúái giaá trõ haâng xuêët. 25 Caác hònh thaái tham nhuäng Húåp taác quöëc tïë, àùåc biïåt laâ khi coá liïn quan àïën caác têåp àoaân àa quöëc gia vaâ chñnh phuã caác quöëc gia phaát triïín, coá thïí laâ yïëu töë cêìn thiïët àïí chöëng tham nhuäng trong caác ngaânh taåo ra mûác lúåi nhuêån cao hiïëm coá vaâ quan hïå cung ­ cêìu àûúåc phên chia roä raâng theo caác àûúâng xñch àaåo Bùæc ­ Nam. Nhêån thûác àûúåc nhûäng möëi quan ngaåi vïì tònh traång höëi löå trong àoá coá sûå liïn quan cuãa keã ài höëi löå cuäng nhû ngûúâi nhêån höëi löå, nùm 1999, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä giúái thiïåu möåt chó söë múái laâ Chó söë Àûa Höëi löå. Vúái viïåc giúái thiïåu chó söë naây, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä thûâa nhêån rùçng, caác cöng ty àa quöëc gia úã caác nûúác phaát triïín àoáng möåt vai troâ lúán trong viïåc laâm cho tham nhuäng lêy lan sang caác nûúác àang phaát triïín, nhêët laâ tham nhuäng quy mö lúán. Hiïån tûúång naây àûúåc minh hoaå rêët sinh àöång úã Chûúng 3. Do mûác cêìu trïn thïë giúái vïì caác saãn phêím lêm nghiïåp àaä vûúåt xa khaã nùng cung, nïn mûác lúåi nhuêån trong ngaânh naây àùåc biïåt cao. Theo lyá thuyïët kinh tïë, tònh traång naây taåo ra möåt moã vaâng cho naån tham nhuäng. Phêìn lúán nhu cêìu vïì saãn phêím lêm nghiïåp bùæt nguöìn tûâ caác nûúác phaát triïín, trong khi àoá phêìn lúán nguöìn cung, àùåc biïåt laâ nguöìn cung cêëp caác loaåi göî quyá hiïëm nhû göî tïëch, laåi bùæt nguöìn tûâ caác nûúác àang phaát triïín. Nhû phên tñch chuöîi giaá trõ cho thêëy, göî khai thaác traái pheáp phaãi traãi qua möåt haânh trònh daâi göìm nhiïìu giai àoaån riïng biïåt nhûng coá liïn kïët vúái nhau, tûâ khi coân úã trïn cêy cho àïën khi trúã thaânh thaânh phêím. ÚÃ möåt àiïím naâo àoá trong chuöîi giaá trõ naây, suác göî àaä àûúåc möåt pheáp maâu biïën àöíi àïí tûâ bêët húåp phaáp trúã thaânh húåp phaáp. Giai àoaån naây thûúâng àûúåc mö taã nhû möåt trao àöíi thõ trûúâng giûäa ngûúâi mua úã nûúác ngoaâi vaâ ngûúâi möi giúái úã trong nûúác. Ngûúâi mua coá àöång cú maånh meä àïí àûa höëi löå nhùçm muåc àñch mua àûúåc söë göî khai thaác traái pheáp. Vñ duå nhû, úã Inàönïxia, möåt suác göî khai thaác traái pheáp nhû vêåy àûúåc baán cho ngûúâi möi giúái trong nûúác vúái giaá ban àêìu laâ 2,20 USD/m3; nhûng àïën khi chuyïín thaânh thaânh phêím vaâ àûúåc àem baán úã Hoa Kyâ, giaá cuãa noá àaä lïn túái 1.000 USD/m3. Trong giai àoaån trung gian "maâu nhiïåm" naây, ngûúâi möi giúái úã nûúác ngoaâi thûúâng mua göî nguyïn liïåu àûúåc khai thaác "bêët húåp phaáp" tûâ ngûúâi möi giúái trong nûúác (ngûúâi Inàönïxia) vúái giaá 160 USD/m3, sau àoá baán laåi söë göî naây, khi àoá àaä trúã thaânh húåp phaáp, cho möåt cöng ty chïë biïën göî naâo àoá úã nûúác ngoaâi vúái giaá 710 USD/m3. Vúái mûác lúåi nhuêån naây, phaãi coá sûå tham gia cuãa chñnh phuã hai bïn - nûúác phaát triïín vaâ nûúác àang phaát triïín ­ thò múái coá thïí tiïën haânh àûúåc nhûäng nöî lûåc nhùçm kiïìm chïë tham nhuäng. Saáng kiïën Àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí Tùng cûúâng Thûåc thi Luêåt Lêm nghiïåp laâ möåt nöî lûåc nhùçm àaåt àûúåc sûå phöëi húåp vaâ húåp taác cêìn thiïët. 30 Trong têët caã caác ngaânh àûúåc nhùæc àïën trong têåp saách naây, coá leä ngaânh xùng dêìu laâ ngaânh khoá àaáp ûáng àûúåc yïu cêìu húåp taác quöëc tïë nhêët. Theo 26 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi nhûäng biïån luêån úã chûúng 6, nhûäng möëi quan têm àõa chñnh trõ cuãa chñnh phuã caác nûúác phaát triïín kïët húåp vúái muåc tiïu töëi àa hoaá lúåi nhuêån khöng hïì bõ kiïím soaát cuãa caác doanh nghiïåp tû nhên taåi caác nûúác naây àaä taåo àiïìu kiïån phaát triïín vaâ nuöi dûúäng trïn toaân cêìu caác hiïån tûúång chi phöëi nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng úã quy mö lúán chûa tûâng thêëy. Caác giao dõch dêìu moã trïn toaân cêìu coá thïí lïn àïën vaâi nghòn tyã àöla möîi nùm, trong àoá tyã suêët lúåi nhuêån hiïëm coá bùçng khoaãng 4-5 lêìn chi phñ saãn xuêët thûåc tïë. Mûác cêìu cuãa caác nûúác phaát triïín rêët lúán, trong àoá riïng Hoa Kyâ àaä chiïëm 1/4 töíng cêìu. Trong khi àoá, nguöìn cung laåi xuêët phaát tûâ caác nûúác àang phaát triïín: 60% töíng trûä lûúång dêìu vaâ khñ tûå nhiïn trïn thïë giúái nùçm úã Trung Àöng, Nigiïria, vaâ Cöång hoaâ Vïnïxuïla. Mûác lúåi nhuêån cao bêët thûúâng tûâ ngaânh naây àaä biïën noá thaânh möåt cuåc nam chêm tûå nhiïn àöëi vúái naån tham nhuäng. Mûác lúåi nhuêån naây khuyïën khñch caác doanh nghiïåp tû nhên lúán úã caác nûúác phaát triïín tòm caách gêy aãnh hûúãng àïën chñnh saách cuãa chñnh phuã nûúác mònh vïì giao dõch liïn quan àïën dêìu moã; caác doanh nghiïåp naây thuác giuåc chñnh phuã cuãa nûúác phaát triïín àûa ra caác cam kïët baão höå vaâ àaãm baão an ninh cho caác nûúác saãn xuêët dêìu moã àïí àöíi lêëy quyïìn mua dêìu nhùçm cung cêëp nhiïn liïåu cho nïìn kinh tïë àang khaát nùng lûúång úã nûúác mònh. Caác têåp àoaân àa quöëc gia lúán coân löi keáo nhûäng ngûúâi möi giúái gioãi nhêët laâm trung gian liïn hïå giûäa hoå vúái chñnh phuã vaâ caác quan chûác chñnh phuã úã caác nûúác àang phaát triïín; xuái giuåc caác quan chûác, nhêët laâ nhûäng laänh àaåo cêëp cao úã nûúác àang phaát triïín, àem "baán àêëu giaá" quyïìn tiïëp cêån kho dêìu dûå trûä cuãa quöëc gia cho nhaâ thêìu àùåt giaá cao nhêët; vaâ khuyïën khñch caác ngên haâng quöëc tïë nhùæm mùæt laâm ngú trûúác nhûäng giao dõch tham nhuäng. Trong möi trûúâng naây, tham nhuäng khöng thïí bõ kòm haäm nïëu khöng coá sûå húåp taác cuãa nhiïìu bïn, tûâ caác nûúác phaát triïín àïën caác nûúác àang phaát triïín, vaâ bïn caånh àoá, phaãi thiïët lêåp möåt cú cêëu quöëc tïë àïí àiïìu tiïët thõ trûúâng dêìu moã vaâ khñ tûå nhiïn trïn toaân cêìu. Trong ngaânh y tïë, mûác lúåi nhuêån cao hiïëm coá thûúâng bùæt nguöìn tûâ nguyïn do mûác cêìu vúái caác loaåi thuöëc thiïët yïëu hêìu nhû khöng co giaän úã caác nûúác àang phaát triïín, vaâ úã caác nûúác naây khöng coá nhiïìu cöng ty dûúåc phêím àa quöëc gia hoaåt àöång húåp phaáp. Khoaãng caách cung ­ cêìu taåo ra nhûäng cú höåi thuêån lúåi cho tham nhuäng. Phên tñch chuöîi giaá trõ úã chûúng 1 cho thêëy, höëi löå vaâ gian lêån cuãa caác cöng ty dûúåc phêím coá thïí xaãy ra tûâ giai àoaån àùng kyá thuöëc àïën khi lûåa choån, thu mua, phên phöëi thuöëc vaâ kï àún ­ chuöîi giaá trõ naây coá khaá nhiïìu keä húã cho tham nhuäng. Trong giai àoaån àùng kyá vaâ lûåa choån, caác cöng ty saãn xuêët dûúåc phêím lúán coá àöång cú àïí höëi löå caác quan chûác nhaâ nûúác taåi caác nûúác àang phaát triïín. Vò lyá do naây maâ Merck, möåt trong nhûäng cöng ty dûúåc phêím àa quöëc gia lúán nhêët trïn thïë giúái, àaä húåp taác vúái Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àïí khuyïën khñch nhûäng cöng ty dûúåc phêím àa 27 Caác hònh thaái tham nhuäng quöëc gia khaác cuâng phöëi húåp ngùn chùån naån höëi löå chñnh phuã cuãa caác nûúác àang phaát triïín. Trong giai àoaån thu mua vaâ phên phöëi thuöëc, coá thïí xuêët hiïån möåt hiïån tûúång nghiïm troång hún: àoá laâ saãn xuêët thuöëc giaã hoùåc thuöëc keám chêët lûúång àïí baán úã caác nûúác àang phaát triïín. Do sûå lïåch thöng tin giûäa ngûúâi sûã duång vaâ ngûúâi saãn xuêët, nïn ngûúâi saãn xuêët dïî daâng baán caác loaåi thuöëc giaã hoùåc thuöëc keám chêët lûúång. Àiïìu naây khuyïën khñch sûå xuêët hiïån cuãa caác cöng ty dûúåc khöng àaáng tin cêåy (úã trong nûúác cuäng nhû quöëc tïë) maâ muåc àñch hoaåt àöång duy nhêët laâ khai thaác tònh traång thiïëu khaã nùng cuãa thõ trûúâng.31 Do àoá sûå àiïìu tiïët cuãa chñnh phuã laâ àùåc biïåt quan troång. Chñnh vò lyá do naây, lyá thuyïët kinh tïë cho rùçng, sûå àiïìu tiïët cuãa chñnh phuã coá thïí trúã thaânh àoân bêíy cho caác trao àöíi mang tñnh tham nhuäng. Caác giaãi phaáp àïí giaãi quyïët vêën àïì naây cêìn coá möåt hònh thûác húåp taác quöëc tïë nhêët àõnh. Àiïìu naây àaä àûúåc Liïn hiïåp Quöëc tïë caác Cöng ty Dûúåc phêím thûâa nhêån roä raâng, vaâ do àoá, töí chûác naây àaä thiïët lêåp möåt chûúng trònh giaám saát vaâ nghiïn cûáu àïí ngùn chùån viïåc buön baán caác loaåi thuöëc giaã vaâ thuöëc keám chêët lûúång; Töí chûác Y tïë Thïë giúái múái àêy cuäng àaä triïín khai möåt chûúng trònh chöëng tham nhuäng quyïët liïåt, maâ möåt phêìn nöåi dung cuãa chûúng trònh laâ hûúáng túái xêy dûång caác thoaã thuêån húåp taác quöëc tïë nhùçm chöëng gian lêån trong cung cêëp thuöëc úã caác nûúác àang phaát triïín. Nhû chûúng 9 cuãa têåp saách naây seä cho thêëy, àêëu thêìu cöng cuäng laâ lônh vûåc coá khaã nùng xaãy ra tham nhuäng rêët cao. Tham nhuäng caâng nghiïm troång hún khi coá nhûäng goái thêìu lúán úã caác nûúác àang phaát triïín, nhêët laâ nhûäng goái thêìu xêy dûång cú súã haå têìng maâ chó caác cöng ty quöëc tïë lúán múái àuã nùng lûåc àêëu thêìu. Do quy mö lúán cuãa caác dûå aán naây nïn caác quan chûác nhaâ nûúác trong chñnh phuã thûúâng khöng chöëng laåi àûúåc sûå caám döî thöng àöìng vúái nhaâ thêìu àïí àöíi lêëy nhûäng khoaãn tiïìn lúán. Nhûäng thu xïëp kiïíu naây coá thïí xaãy ra úã bêët kyâ àiïím naâo trong chuöîi hoaåt àöång àêëu thêìu, tûâ khi thiïët kïë dûå aán àïën khi thûåc hiïån húåp àöìng. Vñ duå nhû, trong giai àoaån thiïët kïë, caác yïu cêìu cuãa húåp àöìng coá thïí àûúåc cú cêëu theo caách coá lúåi cho möåt cöng ty naâo àoá sûã duång möåt loaåi cöng nghïå cuå thïí. Trong giai àoaån thûåc hiïån, húåp àöìng coá thïí àûúåc àem ra "àaâm phaán laåi do nhûäng tònh huöëng khöng lûúâng trûúác". Tûúng tûå nhû vêåy, caác cöng ty lúán cuäng khoá traánh àûúåc sûå caám döî tham gia thöng àöìng hay cêu kïët vaâ chia seã lúåi nhuêån kiïëm àûúåc tûâ húåp àöìng naây. Trong caác trûúâng húåp naây, viïåc kiïìm chïë tham nhuäng coá thïí rêët khoá khùn, trûâ phi têët caã caác bïn cam kïët möåt caách chùæc chùæn seä khöng tham gia vaâo nhûäng haânh vi phi phaáp. Chñnh vò lyá do naây maâ Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä xêy dûång möåt thoaã thuêån liïm chñnh nhû möåt cöng cuå cam kïët àaáng tin cêåy. Töí chûác naây àõnh nghôa thoaã thuêån liïm chñnh laâ "möåt cöng cuå nhùçm muåc àñch ngùn ngûâa tham nhuäng trong àêëu thêìu caác húåp àöìng cuãa nhaâ nûúác. 28 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi Cöng cuå naây göìm möåt quy trònh àïí tiïën túái möåt thoaã thuêån giûäa chñnh phuã hay möåt cú quan chñnh phuã (cêëp liïn bang, cêëp quöëc gia hoùåc àõa phûúng) vaâ têët caã caác nhaâ thêìu tham gia àêëu thêìu cho möåt húåp àöìng nhaâ nûúác. Cöng cuå naây xaác àõnh caác quyïìn vaâ nghôa vuå coá hiïåu lûåc àïí khöng bïn naâo àûa hay nhêån hay àoâi höëi löå; khöng cêu kïët vúái caác nhaâ thêìu caånh tranh àïí giaânh àûúåc húåp àöìng; vaâ khöng dñnh lñu àïën nhûäng laåm duång tûúng tûå khi thûåc hiïån húåp àöìng. Thoaã thuêån naây cuäng àûa ra möåt hïå thöëng giaám saát nhùçm àaãm baão giaám saát àöåc lêåp vaâ traách nhiïåm giaãi trònh Nhûäng thoaã thuêån liïm chñnh theo hònh thûác naây àaä àûúåc aáp duång thaânh cöng trong caác húåp àöìng lúán cuãa nhaâ nûúác úã möåt söë quöëc gia chêu Myä Latinh, nhû AÁchentina, Cölömbia, Ïcuaào, vaâ Mïhicö. Nhûäng khoaãn tiïìn kiïëm àûúåc tûâ haânh vi tham nhuäng quy mö nhoã coá thïí àûúåc dïî daâng têíy rûãa nguöìn göëc maâ khöng khiïën ngûúâi khaác chuá yá. Nhûng nhûäng khoaãn tiïìn lúán sinh ra tûâ tham nhuäng úã caác ngaânh sinh lúâi cao thò khoá coá thïí che giêëu nguöìn göëc cuãa chuáng úã trong nûúác, vñ duå nhû nhûäng khoaãn tiïìn laåi quaã lïn àïën vaâi triïåu àöla. Nhû vêåy, tiïìn coá thïí àûúåc têíy rûãa nguöìn göëc phi phaáp úã nûúác ngoaâi. Chûúng 12 seä cho thêëy, rûãa tiïìn thûúâng phuå thuöåc vaâo caác hïå thöëng taâi chñnh vaâ thöng lïå kinh doanh cuãa caác quöëc gia khaác. Àêy laâ möåt cú chïë quöëc tïë àûúåc thiïët kïë rêët tinh vi vaâ khoá hiïíu, do àoá noá caâng khuyïën khñch tham nhuäng úã quy mö lúán. YÁ nghôa cuãa ghi nhêån naây laâ vúái tham nhuäng úã quy mö lúán thò khoá coá thïí kiïìm chïë möåt caách hiïåu quaã, hay ñt nhêët laâ ngùn ngûâa möåt caách hiïåu quaã, nïëu khöng coá sûå húåp taác cuãa nhiïìu bïn quöëc tïë trong nhûäng nöî lûåc chöëng rûãa tiïìn. CHUÁ GIAÃI 1. Àïí tòm hiïíu thïm thöng tin liïn quan àïën caác nghiïn cûáu vïì tham nhuäng, haäy xem úã Ngên haâng Thïë giúái ­ WB (2006) vaâ Amundsen vaâ Fjelstad (2000). 2. Àïí töíng húåp caác taâi liïåu nghiïn cûáu hoåc thuêåt trûúác àêy vïì tham nhuäng chñnh trõ, haäy xem Heidenheimer, Johnston, vaâ Levine (1989). 3. Tûâ nhûäng nùm 1970 àaä coá rêët nhiïìu nghiïn cûáu lyá thuyïët vaâ nghiïn cûáu tònh huöëng thûåc tïë vïì tham nhuäng àûúåc thûåc hiïån. Phêìn lúán caác nghiïn cûáu vïì haânh vi truåc lúåi, mùåc duâ àïìu àöëi diïån trûåc tiïëp vúái vêën àïì chi phöëi nhaâ nûúác nhûng chuã yïëu múái giaãi quyïët àûúåc caác vêën àïì coá tñnh khaái niïåm. Phaãi àïën giûäa nhûäng nùm 1990 múái bùæt àêìu xuêët hiïån caác nghiïn cûáu kinh tïë lûúång úã phaåm vi lúán xuyïn quöëc gia, chuã yïëu laâ nhúâ coá nhiïìu dûä liïåu àïí sûã duång cho muåc àñch nghiïn cûáu hún. 4. Töí chûác "Hûúáng dêîn quöëc tïë vïì Ruãi ro quöëc gia" (ICRG) àaä coá nhiïìu dûä liïåu àûúåc sûã duång trong caác nghiïn cûáu àõnh lûúång, vaâ töí chûác naây àaä bùæt àêìu nhûäng khaão saát cuãa mònh vaâo nùm 1980. Vaâo àêìu nhûäng nùm 1980, töí chûác 29 Caác hònh thaái tham nhuäng Nghiïn cûáu Ruãi ro Möi trûúâng Kinh doanh (BERI) bùæt àêìu àûa ra caác chó söë dûåa trïn khaão saát vaâ liïn quan àïën àiïìu haânh nhaâ nûúác. Cuäng vaâo khoaãng thúâi gian naây, töí chûác Àún võ Tònh baáo Kinh tïë (EIU) bùæt àêìu cung cêëp nhûäng dûä liïåu liïn quan. Àïí biïët thïm caác nguöìn thöng tin khaác, haäy xem úã trang Tû vêën vïì Ruãi ro chñnh trõ (http://www.asiarisk.com) vaâ trang Diïîn àaân Kinh tïë Thïë giúái (http://www.weforum.com). 5. Thöng qua töíng húåp nhiïìu biïën söë riïng biïåt, 6 chó söë dûúâng nhû coá biïn àöå löîi nhoã hún khaá nhiïìu so vúái söë ào riïng leã. 6. Möåt söë nghiïn cûáu so saánh úã cêëp quöëc gia vïì chöëng tham nhuäng cuäng àaä àûúåc tiïën haânh. Mùåc duâ chûa coá cú súã thöëng kï nhûng nhûäng nghiïn cûáu naây vêîn àûa ra nhûäng phên tñch caãi caách vaâ chiïën lûúåc dûåa trïn kinh nghiïåm. Coá thïí tham khaão vñ duå cuãa Bhargava vaâ Bolongaita (2004) vaâ Quah (2003). 7. Àïí tham khaão vïì möåt luêån thuyïët tûúng tûå, xem Woodruff (sùæp xuêët baãn). 8. Àïí tham khaão caác baâi viïët coá nöåi dung gêìn saát, xem Anderson, Reid, vaâ Ryterman (2003), Evans vaâ Rauch (1999). 9. Àïí xem thïm nhiïìu baâi nghiïn cûáu vïì haânh vi truåc lúåi qua tham nhuäng, caác nguyïn nhên vaâ hêåu quaã, haäy xem Rowley, Tollison, vaâ Tullock (1988). 10. Xem Hoffman (2002) àïí nghiïn cûáu vïì vêën àïì tham nhuäng trong quaá trònh tû nhên hoaá úã Liïn bang Xö Viïët cuä. 11. Möëi quan ngaåi vïì sûå khöng minh baåch vaâ thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh xuêët phaát tûâ nhûäng ngûúâi thûåc thi chñnh saách vaâ caác nhaâ hoåc thuêåt quan têm àïën viïåc xêy dûång caác biïån phaáp thûåc tiïîn àïí giaãm tham nhuäng. Tuy nhiïn, vïì mùåt lyá thuyïët, caác khaái niïåm naây coá thïí gùæn vúái nhûäng nguyïn nhên cùn baãn nhû sûå lïåch thöng tin, vaâ thöng tin khöng hoaân chónh. Hún hai thêåp kyã nay, caác nhaâ kinh tïë hoåc àaä nghiïn cûáu nhiïìu biïën thïí vaâ hònh thûác biïíu hiïån cuãa caác haån chïë noái trïn. Nhûng àiïìu àaáng ngaåc nhiïn laâ möåt söë ngûúâi àaä sûã duång caác cöng cuå phên tñch tinh vi àûúåc xêy dûång cho nhûäng vêën àïì haån chïë naây àïí aáp duång cho caác vêën àïì àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng (xem Tirole 1992). Coá möåt ngoaåi lïå laâ trong lônh vûåc àêëu thêìu cöng. Trong lônh vûåc naây caác nhaâ kinh tïë hoåc àûúåc àaâo taåo trong xaä höåi cöng nghiïåp múái vaâ coá kiïën thûác chuyïn ngaânh vïì lyá thuyïët àêëu giaá àaä tiïën haânh möåt söë phên tñch vïì sûå thiïëu hiïåu quaã vaâ laäng phñ (vaâ do àoá dêîn àïën tham nhuäng) trong caác hoaåt àöång àêëu thêìu cuãa chñnh phuã tûâ lùng kñnh thöng tin bêët àöëi xûáng (nghôa laâ caác nhaâ thêìu biïët roä chi phñ vaâ chêët lûúång thûåc tïë cuãa höì sú dûå thêìu hún so vúái caác caán böå àêëu thêìu cuãa chñnh phuã), hoùåc thöng tin khöng hoaân chónh (phaãi viïët caác húåp àöìng khöng hoaân chónh khi möåt saãn phêím hoùåc dõch vuå phûác taåp àang àûúåc àêëu thêìu). Xem cuå thïí úã taác phêím cuãa Lafont vaâ Tirole (1993) Porter vaâ Zona (1993), Bushnell vaâ Oren (1994), Crocker vaâ Reynolds (1993), Bajari vaâ Tadelis (2001), Bajari, Houghton, vaâ Tadelis (2006). Xem thïm Hyytinen, Lundberg, vaâ Toivanen (2006) àïí tham khaão möåt nghiïn cûáu thuá võ dûåa trïn kinh nghiïåm vaâ 30 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi liïn kïët vêën àïì àêëu thêìu, thöng tin bêët àöëi xûáng vaâ cú cêëu chñnh trõ. 12. Àêy coá thïí àûúåc xem laâ caác chó söë thïë hïå 2, theo àõnh nghôa cuãa Johnston (2001)--caác trõ söë tûúng quan vúái tham nhuäng vaâ coá thïí àõnh lûúång möåt caách khaách quan. Khaão saát möi trûúâng àêìu tû vaâ khaão saát bùçng phiïëu àaánh giaá laâ nhûäng khaão saát dûåa trïn kinh nghiïåm ­ vñ duå nhû caác cöng ty hoùåc ngûúâi dên traã lúâi phoãng vêën àaä coá kinh nghiïåm trûåc tiïëp vïì tham nhuäng ­ do àoá chuáng àem laåi nhiïìu thöng tin hún so vúái caác khaão saát dûåa trïn quan niïåm; Khaão saát theo doäi chi tiïu cöng dûåa trïn dûä liïåu chi phñ. 13. Xem phêìn Phûúng phaáp Khaão saát trïn trang web "Laâm kinh doanh" àïí tòm hiïíu phêìn mö taã khaão saát möi trûúâng àêìu tû vaâ caác khaão saát àaä hoaân thaânh (vaâ kïët quaã khaão saát) úã àõa chó http://www.doingbusiness.org/ 14. Àïí tòm hiïíu thïm thöng tin, xem úã http://www.worldbank.org/eca/econ. 15. Biïån phaáp tiïëp cêån naây àûúåc giúái thiïåu vaâ phaát triïín vaâo giûäa nhûäng nùm 1990 búãi Trung têm Cöng vuå (PAC) taåi Bùnggalo, ÊËn Àöå, nhû möåt cöng cuå àïí mö phoãng sûå caånh tranh giûäa caác cú quan cung cêëp dõch vuå cöng vaâ àïí höî trúå caác cú quan naây caãi tiïën hiïåu quaã hoaåt àöång (Paul 1995). Kïët quaã cuãa khaão saát gêìn àêy nhêët, àûúåc toám tùæt trong baâi viïët cuãa Anderson vaâ Gray (2006), cho thêëy àaä coá sûå tiïën triïín trong möåt söë lônh vûåc, tham nhuäng noái chung àaä giaãm búát úã möåt söë khaá lúán quöëc gia trong khu vûåc. 16. Caác khaão saát bùçng phiïëu àaánh giaá àaä àûúåc tiïën haânh úã caác thaânh phöë khaác cuãa ÊËn Àöå, bao göìm Delhi, Kolkata, vaâ Mumbai, vaâ 11 thaânh phöë khaác úã khu vûåc àö thõ Manila. Ba khaão saát àûúåc tiïën haânh úã Bùnggalo, khaão saát àêìu tiïn vaâo nùm 1995 àaä thiïët lêåp caác àiïím chuêín; khaão saát thûá hai vaâo nùm 1999; khaão saát thûá ba vaâo nùm 2002. Caác kïët quaã naây cho thêëy coá sûå tiïën triïín àaáng kïí theo thúâi gian vïì chêët lûúång dõch vuå, kïí caã tyã lïå höëi löå giaãm (xem toám tùæt úã Ngên haâng Thïë giúái 2005). 17. Àïí tòm hiïíu ûáng duång cuãa cöng cuå naây úã Uganàa, xem Reinnika vaâ Svensson (2004). 18. Vñ duå nhû úã Uganàa, Khaão saát Theo doäi Chi tiïu cöng àêìu tiïn àûúåc tiïën haânh nùm 1996, kïët quaã cho thêëy, trïn thûåc tïë, caác trûúâng tiïíu hoåc cêëp huyïån chó nhêån àûúåc 22% söë vöën ngên saách khöng liïn quan àïën tiïìn lûúng àûúåc phên böí cho hoå. Khaão saát Theo doäi chi tiïu cöng nùm 2001 cho thêëy tyã lïå thêët thoaát àaä giaãm xuöëng dûúái 20%, coá nghôa laâ caác biïån phaáp khùæc phuåc trong thúâi kyâ tûâ 1996 àïën 2001 àaä coá möåt taác àöång lúán vaâ thûåc tïë (Reinnika vaâ Svensson 2006). 19. Baáo caáo naây àûúåc soaån thaão vúái sûå höî trúå cuãa Cú quan phaát triïín quöëc tïë Hoa Kyâ (USAID). 20. Trong têåp saách cuãa Spector (2005), chûúng vïì ngaânh y tïë laâ saát nhêët vúái biïån phaáp tiïëp cêån àûúåc àïì xuêët úã àêy. 21. Hoùåc, àêy coá thïí laâ quan niïåm cuãa caác quan chûác nhaâ nûúác quan têm àïën hoùåc àûúåc giao nhiïåm vuå triïín khai caãi caách chöëng tham nhuäng trong möåt böëi caãnh cuå thïí. 31 Caác hònh thaái tham nhuäng 22. Trong möåt söë böëi caãnh, coá thïí liïn quan àïën caã giai àoaån thûåc hiïån húåp àöìng, giöëng nhû trûúâng húåp coá yïu cêìu àiïìu chónh húåp àöìng. 23. Àöi khi tham nhuäng haânh chñnh cuäng àûúåc goåi laâ tham nhuäng quan liïu. 24. Töíng söë caác àõnh daång coá thïí (trong vñ duå naây laâ 3) laâ 3k=1 n - k)!k!, trong àoá n ( laâ töíng söë mùæt xñch trong chuöîi giaá trõ, k laâ söë lûúång mùæt xñch trong möåt àõnh daång cuå thïí bõ aãnh hûúãng búãi tham nhuäng, vaâ n!= n * (n - 1)* (n - 2) * . . . .*2 * 1. 25. Trong nhiïìu trûúâng húåp, nhûäng möëi quan têm cuãa möåt nhên viïn seä khaác vúái nhûäng möëi quan têm cuãa laänh àaåo. Nïëu laänh àaåo coá thïí giaám saát nhên viïn toaân böå 100% thúâi gian thò seä khöng phaát sinh vêën àïì, vò nhên viïn seä laâm theo yïu cêìu cuãa laänh àaåo. Tuy nhiïn, seä rêët töën keám àïí giaám saát tûâng haânh àöång cuãa nhên viïn, vaâ nïëu khöng laâm àûúåc nhû vêåy thò nhên viïn seä coá cú höåi haânh àöång theo caác caách thûác coá thïí ài ngûúåc laåi mong muöën cuãa laänh àaåo, nhêët laâ khi khöng bõ laänh àaåo "àïí mùæt àïën". Àïí giaãi quyïët vêën àïì naây, laänh àaåo cêìn thiïët kïë möåt hïå thöëng giaám saát hiïåu quaã, ñt töën keám àïí giûä cho nhên viïn ài àuáng hûúáng ­ nghôa laâ, möåt cú chïë khuyïën khñch tûúng xûáng. 26. Caác taác giaã chên thaânh caám ún Junaid Ahmed, ngûúâi àaä nïu lïn vêën àïì quan troång naây trong möåt àúåt àaâo taåo vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng do Vuå Hoåc têåp chêu AÁ cuãa Ngên haâng Thïë giúái taâi trúå töí chûác trong caác ngaây 26­27/6/2006. 27. Chûúng trònh Phaát triïín Kecamatan laâ möåt dûå aán phaát triïín theo àõnh hûúáng cöång àöìng (CDD) ­ trong àoá dên laâng àûúåc lûåa choån nhûäng biïån phaáp can thiïåp naâo hoå thñch nhêët ­ chuã yïëu laâ liïn quan àïën cêëp nûúác vaâ àûúâng giao thöng nöng thön. 28. Vïì viïåc kï khai thu nhêåp vaâ taâi saãn cuãa caác quan chûác nhaâ nûúác, xem úã muåc Kï khai Taâi saãn cuãa Quan chûác nhaâ nûúác trïn trang web Luêåt vaâ Tû phaáp cuãa Ngên haâng Thïë giúái http://siteresources.worldbank.org/INTLAWJUSTINST/ Resources/IncomeAssetDisclosureinWBClientsasofJune62006.pdf 29. Auty (2006) lûu yá rùçng sûå suy thoaái cuãa caác àõnh chïë úã caác quöëc gia giaâu taâi nguyïn seä coá mûác àöå nghiïm troång hún, nïëu lúåi nhuêån àûúåc taåo ra tûâ caác taâi nguyïn coá "nguöìn àiïím" (nghôa laâ cêìn nhiïìu vöën vaâ súã hûäu têåp trung), so vúái khi lúåi nhuêån àûúåc taåo ra tûâ caác taâi nguyïn coá "nguöìn phên taán" (vñ duå nhû àêët cuãa caác trang traåi nöng nghiïåp). Caác taâi nguyïn cêìn xûã lyá trung gian (nhû mña, saãn phêím lêm nghiïåp, thuyã saãn) cuäng coá möåt söë àùåc àiïím cuãa taâi nguyïn coá "nguöìn àiïím". Lúåi nhuêån tûâ caác taâi nguyïn coá nguöìn àiïím khöng àûúåc chia seã röång raäi cho dên chuáng, vaâ sûå xuêët hiïån nhûäng lúåi nhuêån naây thûúâng dêîn àïën sûå suy yïëu dêìn dêìn trong cú cêëu thïí chïë. 30. Tiïìm nùng sûã duång caác cú cêëu quöëc tïë àïí kiïìm chïë tham nhuäng àûúåc phaãn aánh trong kinh nghiïåm cuãa caác nïìn kinh tïë chuyïín àöíi àang muöën gia nhêåp Liïn minh chêu Êu. Caác chó söë Àiïìu haânh nhaâ nûúác cuãa Viïån Ngên haâng Thïë giúái (2006) cho thêëy, àiïìu haânh nhaâ nûúác noái chung àaä àûúåc caãi thiïån úã caác 32 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi nïìn kinh tïë chuyïín àöíi cam kïët gia nhêåp Liïn minh chêu Êu (vaâ cam kïët gia nhêåp chñnh laâ lyá do àïí caác nûúác naây phaãi àaáp ûáng nhiïìu chuêín mûåc cuãa Liïn minh chêu Êu liïn quan àïën àiïìu haânh nhaâ nûúác). 31. Àiïìu naây khöng coá nghôa laâ caác cöng ty coá uy tñn hún thò hoaân toaân khöng dñnh lñu àïën caác vuå gian lêån. Möåt söë cöng ty coá uy tñn àaä bõ phaát hiïån àem söë thuöëc bõ loaåi búãi cú quan y tïë úã quöëc gia núi cöng ty àùåt truå súã chñnh sang caác nûúác àang phaát triïín àïí baán vúái giaá reã. THAM KHAÃO Amundsen, Inge, vaâ Odd-Helge Fjeldstad. 2000. "Corruption: A Selected and Annotated Bibliography." "Tham nhuäng: Thû muåc caác baáo caáo àûúåc lûåa choån vaâ chuá giaãi" Viïån Chr. Michelsen, Bergen, Na Uy. Anderson, James H., vaâ Cheryl Gray. 2006. Anticorruption in Transition 3: Who Is Succeeding and Why? "Chöëng tham nhuäng trong thúâi kyâ chuyïín tiïëp thûá 3: Ai thaânh cöng vaâ taåi sao?" Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. Anderson, James, Gary Reid, vaâ Randi Ryterman. 2003. Understanding Public Sector Perfor-mance in Transition Countries: An Empirical Contribution. "Tòm hiïíu hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa khu vûåc cöng taåi caác quöëc gia àang chuyïín àöíi: möåt nghiïn cûáu àoáng goáp dûåa trïn kinh nghiïåm" Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. Auty, R. M., ed. 2006. Resource Abundance and Economic Development. "Sûå döìi daâo vïì nguöìn lûåc vúái phaát triïín kinh tïë" Oxford: Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc Oxford Bajari, Patrick, vaâ Steve Tadelis. 2001. "Incentives vs. Transactions Costs: A Theory of Procurement Contracts." "Caác àöång cú so vúái Chi phñ giao dõch: Luêån thuyïët vïì caác húåp àöìng àêëu thêìu" Taåp chñ Kinh tïë Rand 32 (3): 287­307. Bajari, Patrick, Stephanie Houghton, vaâ Steve Tadelis. 2006. "Bidding for Incomplete Con-tracts: An Empirical Analysis." "Àêëu thêìu caác húåp àöìng khöng caånh tranh: Möåt phên tñch dûåa trïn kinh nghiïåm" NBER Taâi liïåu laâm viïåc söë 12051, Vùn phoâng Nghiïn cûáu Kinh tïë Quöëc gia, Cambridge, MA. Bhagwati, Jagdish. 1982. "Directly Unproductive Profit-Seeking (DUP) Activities." "Caác haânh vi truåc lúåi khöng mêët cöng sûác lao àöång trûåc tiïëp" Taåp chñ Kinh tïë chñnh trõ 90 (5): 988­1002. Bhargava, Vinay, vaâ Emil Bolongaita. 2004. Challenging Corruption in Asia: Case Studies and a Framework for Action. "Àêëu tranh chöëng tham nhuäng úã chêu AÁ: Caác nghiïn cûáu tònh huöëng cuå thïí vaâ Khung Haânh àöång" Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. Bushnell, James, vaâ Shmuel Oren. 1994. "Bidder Cost Revelation in Electric Power Auctions." "Tiïët löå chi phñ cuãa nhaâ thêìu trong caác dûå aán àêëu giaá àiïån" Taåp chñ Kinh tïë hoåc àiïìu tiïët 6 (1): 5­26. 33 Caác hònh thaái tham nhuäng Campos, J. E., Donald Lien, vaâ Sanjay Pradhan. 1999. "The Impact of Corruption on Investment: Predictability Matters." "Taác àöång cuãa tham nhuäng àöëi vúái àêìu tû: Caác vêën àïì vïì tñnh coá thïí dûå àoaán" Phaát triïín Thïë giúái 27 (6): 1059­67. Crocker, Keith, vaâ Kenneth Reynolds. 1993. "The Ef?ciency of Incomplete Contracts: An Empirical Analysis of Air Force Engine Procurement." "Hiïåu quaã kinh tïë cuãa caác húåp àöìng chûa hoaân thaânh: Möåt phên tñch dûåa trïn kinh nghiïåm vïì àêëu thêìu mua sùæm maáy bay" Taåp chñ Kinh tïë RAND 24 (1): 126­46. Cú quan Phaát triïín quöëc tïë Anh (DFID). 2005. "Revenue Authorities and Taxation in Sub-Saharan Africa: A Concise Review of Recent Literature for the Investment, Competition and Enabling Environment Team." "Caác cú quan quaãn lyá thu ngên saách vaâ thuïë úã chêu Phi cêån Sahara: Raâ soaát ngùæn goån caác tû liïåu gêìn àêy cho Nhoám Àêìu tû, Caånh tranh vaâ Möi trûúâng thuêån lúåi" Luên Àön. Evans, Peter, vaâ Jim Rausch. 1999. "Bureaucracy and Growth: A Cross-National Analysis of the Effects of `Weberian' State Structures on Economic Growth." "Quan liïu vaâ Tùng trûúãng: Möåt phên tñch xuyïn quöëc gia vïì caác aãnh hûúãng cuãa cêëu truác nhaâ nûúác "Weberian" àöëi vúái tùng trûúãng kinh tïë" Taåp chñ Xaä höåi Myä 64 (55): 748­65. Gupta, Sanjiv, Hamid Davoodi, vaâ Rosa Alonso-Terme. 2002. "Does Corruption Affect Income Inequality and Poverty?" "Tham nhuäng coá aãnh hûúãng àïën ngheâo àoái vaâ sûå bêët bònh àùèng trong thu nhêåp khöng?" trong nghiïn cûáu Àiïìu haânh nhaâ nûúác, Tham nhuäng vaâ Hiïåu quaã kinh tïë, biïn têåp: G. Abed vaâ S. Gupta, trang 458­86. Washington, DC: Quyä Tiïìn tïå quöëc tïë. Gyimah-Brempong, Kwabena. 2002. "Corruption, Economic Growth, and Income Inequality in Africa." "Tham nhuäng, Tùng trûúãng kinh tïë vaâ sûå bêët bònh àùèng vïì thu nhêåp taåi chêu Phi" 3 (3): 183­209. Heidenheimer, Arnold, Michael Johnston, vaâ Victor Levine. 1989. Political Corruption: A Handbook. "Tham nhuäng chñnh trõ: Söí tay chó dêîn" New Brunswick, NJ: NXB Transaction Publishers. Hoffman, David. 2002. The Oligarchs: Wealth and Power in the New Russia. "Nhûäng keã àêìu soã chñnh trõ: Sûå giaâu coá vaâ Quyïìn lûåc úã nûúác Nga múái" New York: NXB Perseus Book Group. Hyytinen, Ari, So?a Lundberg, vaâ Otto Toivanen. 2006. "Favoritism in Public Procurement: Evidence from Sweden." "Sûå thiïn võ trong àêëu thêìu cöng: Bùçng chûáng tûâ Thuåy Àiïín" Viïån Nghiïn cûáu Kinh tïë Phêìn Lan vaâ Àaåi hoåc Umea. Xtöëckhöm. Johnston, Michael. 2001. "Measuring Corruption: Numbers versus Knowledge versus Under-standing." "Ào lûúâng tham nhuäng: Caác con söë vaâ Kiïën thûác vaâ Sûå hiïíu biïët" trong nghiïn cûáu Kinh tïë chñnh trõ cuãa Tham nhuäng, biïn têåp Arvind Jain, trang 157­79. New York: NXB Routledge. 34 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi Kaufmann, Daniel, Aart Kraay, vaâ Massimo Mastruzzi. 2003. "Rethinking Governance: Empirical Lessons Challenge Orthodoxy." "Xem xeát laåi Àiïìu haânh nhaâ nûúác: Caác baâi hoåc dûåa trïn kinh nghiïåm thûåc tïë àang thaách thûác quan àiïím chñnh thöëng" Viïån Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. ------. 2005. Governance Matters IV: Governance Indicators for 1996­2004. "Caác vêën àïì àiïìu haânh nhaâ nûúác IV: Caác chó söë àiïìu haânh nhaâ nûúác giai àoaån 1996 ­ 2004" Washington, DC: Viïån Ngên haâng Thïë giúái Kaufmann, Daniel, Aart Kraay, vaâ Pablo Zoido-Lobaton. 1999. "Governance Matters." "Caác vêën àïì àiïìu haânh nhaâ nûúác" Taâi liïåu laâm viïåc nghiïn cûáu chñnh saách söë 2196, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Kaufmann, Daniel, Francesca Recanatini, vaâ Sergiy Biletsky. 2002. "Assessing Governance: Diagnostic Tools and Applied Methods for Capacity Building and Action Learning." "Àaánh giaá àiïìu haânh nhaâ nûúác: Caác cöng cuå chêín àoaán vaâ caác Phûúng phaáp aáp duång àïí xêy dûång nùng lûåc vaâ hoåc haânh àöång" Viïån Ngên haâng Thïë giúái, Taâi liïåu dûå thaão àïí thaão luêån, Washington, DC. Klitgaard, Robert. 1988. Controlling Corruption. "Kiïím soaát tham nhuäng" Berkeley, CA: NXB Àaåi hoåc California. Knack, Stephen, vaâ Philip Keefer. 1995. "Institutions and Economic Performance: Cross-Country Tests Using Alternative Institutional Measures." "Caác àõnh chïë vaâ Hiïåu quaã kinh tïë: Caác kiïím tra xuyïn quöëc gia sûã duång caác biïån phaáp thïí chïë thay thïë" Kinh tïë hoåc vaâ Chñnh trõ hoåc 7 (3): 207­27. Kreuger, Anne. 1974. "The Political Economy of the Rent-Seeking Society." "Kinh tïë chñnh trõ cuãa möåt xaä höåi truåc lúåi" Taåp chñ Kinh tïë Myä 64 (June): 291­303. Lafont, Jean-Jacques, vaâ Jean Tirole. 1993. A Theory of Incentives in Procurement and Regulation, "Lyá thuyïët vïì Caác àöång cú trong Àêëu thêìu vaâ Àiïìu tiïët" Cambridge, MA: NXB MIT. Mauro, Paolo. 1995. "Corruption and Growth." "Tham nhuäng vaâ Tùng trûúãng" Taåp chñ Kinh tïë haâng quyá 110 (thaáng 8):681­712. ------. 1998. "Corruption and the Composition of Public Expenditures." "Tham nhuäng vaâ Cêëu taåo chi tiïu cöng" Taåp chñ Kinh tïë cöng 69 (thaáng 8): 263­79. Paul, Samuel. 1995. "Strengthening Public Accountability: New Approaches and Mechanisms." "Cuãng cöë traách nhiïåm giaãi trònh cuãa nhaâ nûúác: Caác caách tiïëp cêån vaâ cú chïë múái" Trung têm Nghiïåp vuå cöng, Bangalore. Trung têm Nghiïn cûáu Pew. 2002. What the World Thinks in 2002. "Thïë giúái nghô gò vaâo nùm 2002?" Washington, pewglobal.org. Porter, Robert, vaâ Douglas Zona. 1993. "Detection of Bid Rigging in Procurement Auctions." "Phaát hiïån thöng thêìu trong caác àêëu giaá mua sùæm" Kinh tïë chñnh trõ 101 (3): 518­38. 35 Caác hònh thaái tham nhuäng Quah, Jon. 2003. Chöëng tham nhuäng úã chêu AÁ: Möåt nghiïn cûáu so saánh 6 quöëc gia. Singapore: NXB Caác Àaåi hoåc Phûúng Àöng. Reinikka, R., vaâ J. Svensson. 2004. "Power of Information: Evidence from a Newspaper Campaign to Reduce Capture." "Quyïìn lûåc cuãa Thöng tin: Bùçng chûáng tûâ chiïën dõch baáo chñ nhùçm giaãm búát sûå laåm quyïìn" Taâi liïåu laâm viïåc nghiïn cûáu chñnh saách söë 3239, Ngên haâng Thïë giúái, Nhoám Nghiïn cûáu Phaát triïín, Washington, DC. ------. 2006. "Using Micro-Surveys to Measure and Explain Corruption." "Sûã duång caác khaão saát vi mö àïí ào lûúâng vaâ giaãi thñch tham nhuäng" Phaát triïín Thïë giúái 34 (2): 359­70. Rodrik, Dani, vaâ Arvind Subramanian. 2003. "The Primacy of Institutions." "Tñnh ûu viïåt cuãa caác àõnh chïë" Nghiïn cûáu Taâi chñnh vaâ Phaát triïín 40 (2): 31­34. Rose-Ackerman, Susan. 1978. Corruption: A Study in Political Economy. "Tham nhuäng: Nghiïn cûáu khña caånh kinh tïë chñnh trõ" New York: NXB Hoåc thuêåt. ------. 1999. Corruption in Government: Causes, Consequences, and Reform. "Tham nhuäng trong chñnh phuã: caác nguyïn nhên, hêåu quaã vaâ caãi caách" Cambridge: NXB Àaåi hoåc Cambridge. Rowley, Charles K., Robert D. Tollison, vaâ Gordon Tullock, biïn têåp 1988. The Political Economy of Rent-Seeking. "Yïëu töë kinh tïë chñnh trõ cuãa haânh vi truåc lúåi" Boston: NXB Hoåc thuêåt Kluwer. Scott, James. 1972. Comparative Political Corruption. "Tham nhuäng chñnh trõ tûúng àöëi" Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Spector, Bertram, biïn têåp 2005. Fighting Corruption in Developing Countries: Strategies and Analysis. "Àêëu tranh chöëng tham nhuäng taåi caác quöëc gia àang phaát triïín: Caác chiïën lûúåc vaâ Phên tñch" Bloomfeld, CT: NXB Kumarian. Tanzi, Vito. 1998. "Corruption around the World: Causes, Consequences, Scope, and Cures." "Tham nhuäng trïn toaân thïë giúái: Caác nguyïn nhên, hêåu quaã, phaåm vi vaâ caách khùæc phuåc" Taâi liïåu caán böå IMF 45 (4), Quyä Tiïìn tïå quöëc tïë, Washington, DC. ------. 2001. "Pitfalls on the Road to Fiscal Decentralization." "Nhûäng caåm bêîy trïn con àûúâng phên cêëp quaãn lyá taâi chñnh" Taâi liïåu laâm viïåc söë 19, Dûå aán Caãi caách kinh tïë, Chûúng trònh chñnh saách toaân cêìu, Quyä Carnegie vò Hoâa bònh quöëc tïë, Washington, DC. Tanzi, Vito, vaâ Hamid Davoodi. 2002. "Corruption, Public Investment, and Growth." "Tham nhuäng, Àêìu tû cöng vaâ Tùng trûúãng" trong nghiïn cûáu Àiïìu haânh nhaâ nûúác, Tham nhuäng vaâ Hiïåu quaã kinh tïë, biïn têåp G. Abed vaâ S. Gupta, 280­99. Washington, DC: Quyä Tiïìn tïå quöëc tïë. Tirole, Jean. 1992. "Persistence of Corruption." "Sûå töìn taåi dai dùèng cuãa tham nhuäng" Taâi liïåu laâm viïåc söë 152, Viïån Caãi caách chñnh saách, Washington DC. Töí chûác Minh baåch quöëc tïë. Corruption Perception Index « Chó söë Caãm nhêån Tham nhuäng » (CPI) policy_research/surveys_indices/cpi . 36 Giúái thiïåu: Àûúng àêìu vúái möåt àaåi dõch xaä höåi ------. 2005. The Global Corruption Barometer 2005. "Ào àöå sêu cuãa tham nhuäng trïn toaân cêìu" Beáclin: Töí chûác Minh baåch quöëc tïë. Tullock, Gordon. 1971. The Logic of the Law. "Lögñch cuãa Luêåt phaáp" New York: NXB Basic Books. Wade, Robert. 1985. "The Market for Public Of?ce: Why the Indian State Is Not Better at Development." "Thõ trûúâng cho cöng chûác nhaâ nûúác: Taåi sao nhaâ nûúác ÊËn Àöå khöng tiïën böå trong phaát triïín" Phaát triïín Thïë giúái 13 (April): 467­97. Wei, Shang-Jin. 2000. "How Taxing Is Corruption on International Investors?" "Tham nhuäng àaánh thuïë caác nhaâ àêìu tû quöëc tïë nhû thïë naâo" Nghiïn cûáu Kinh tïë vaâ Thöëng kï 82 (1): 1­11. Woodruff, Christopher. Sùæp xuêët baãn "Measuring Institutions." "Àaánh giaá thïí chïë" trong Söí tay chó dêîn vïì Tham nhuäng, biïn têåp Susan Rose-Ackerman. Cheltenham, UK, vaâ Northampton, MA: NXB Edward Elgar Publishers. Ngên haâng Thïë giúái. 1991. Lessons of Tax Reform. "Caác baâi hoåc tûâ caãi caách thuïë" Washington, DC. ------. 1997. World Development Report: The State in a Changing World. "Baáo caáo phaát triïín thïë giúái: Nhaâ nûúác trong möåt thïë giúái àang thay àöíi" Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. ------. 2000. Anticorruption in Transition: A Contribution to the Policy Debate. "Chöëng tham nhuäng trong giai àoaån chuyïín tiïëp: Àoáng goáp cho Thaão luêån chñnh saách" Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. ------. 2003. The Global Poll: Multinational Survey of Opinion Leaders 2002. "Thùm doâ yá kiïën toaân cêìu: Khaão saát àa quöëc gia tòm hiïíu yá kiïën vïì caác nhaâ laänh àaåo" Washington, DC: Caác cöång taác viïn nghiïn cûáu khaão saát cho Ngên haâng Thïë giúái, Princeton. ------. 2005. Economic Growth in the 1990s: Learning from a Decade of Reform. "Tùng trûúãng kinh tïë trong nhûäng nùm 1990: Baâi hoåc sau möåt thêåp kyã caãi caách" Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. ------. 2006. Literature Survey on Corruption 2000­2005. "Khaão saát tû liïåu vïì tham nhuäng giai àoaån 2000 ­ 2005" Àiïìu haânh khu vûåc cöng _ PREM Viïån Ngên haâng Thïë giúái. 2006. Worldwide Governance Research Indicators Dataset. "Böå dûä liïåu caác chó söë nghiïn cûáu àiïìu haânh nhaâ nûúác trïn toaân thïë giúái" worldbank.org/wbi/governance/govdata/. 37 I PHÊÌN Àêëu tranh chöëng tham nhuäng: Nghiïn cûáu caác ngaânh 39 1 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån J I L L I A N C L A R E C O H E N , M O N I Q U E F . M R A Z E K, VAÂ L O R A I N E HAWKINS "Laâm thuöëc giaã laâ möåt trong nhûäng töåi aác lúán nhêët trong thúâi àaåi cuãa chuáng ta. Àêy laâ möåt daång khuãng böë àaánh vaâo sûác khoeã cöång àöìng cuäng nhû laâ möåt haânh àöång phaá hoaåi kinh tïë. Töìi tïå hún, coá thïí coi àêy laâ möåt daång giïët ngûúâi haâng loaåt. Laâm thuöëc giaã laâ xêm phaåm àïën quyïìn àûúåc söëng cuãa nhûäng naån nhên vö töåi. Vaâ mùåc duâ àêy laâ möåt vêën naån mang tñnh toaân cêìu, nhûng noá aãnh hûúãng nghiïm troång hún àïën caác nûúác àang phaát triïín vò chñnh nhûäng ngûúâi ngheâo phaãi chõu gaánh nùång cuãa sûå bêët cöng. Tham nhuäng tiïëp sûác cho buön baán thuöëc giaã. Vaâ àêy laâ hònh thûác gêy chïët ngûúâi laâm àau àêìu ngaânh y tïë vò noá aãnh hûúãng trûåc tiïëp túái àúâi söëng cuãa nhên loaåi." Giaáo sû Dora Akunyili, Töíng giaám àöëc, Cú quan quaãn lyá vaâ kiïím soaát thûåc phêím vaâ dûúåc phêím quöëc gia, Nigiïria T heo Töí chûác Y tïë Thïë Giúái (WHO 2004a), "caác loaåi thuöëc thiïët yïëu seä cûáu söëng vaâ caãi thiïån sûác khoeã khi chuáng coá sùén, moåi ngûúâi coá khaã nùng mua vaâ sûã duång, vúái chêët lûúång àaãm baão vaâ sûã duång àuáng àùæn." Bêët chêëp têìm quan troång cuãa dûúåc phêím àöëi vúái hïå thöëng y tïë, viïåc ñt coá cú höåi tiïëp cêån sûã duång thuöëc vêîn laâ möåt trong nhûäng vêën àïì chñnh cuãa y tïë toaân cêìu. Khoaãng 2 tyã ngûúâi, 1/3 dên söë toaân thïë giúái, khöng coá cú höåi tiïëp cêån thûúâng xuyïn caác loaåi thuöëc men (WHO 2004b). Ngûúâi dên úã caác nûúác àang phaát triïín chiïëm 80% dên söë toaân cêìu nhûng chó chiïëm khoaãng 20% giaá trõ thõ trûúâng dûúåc phêím toaân cêìu, cho duâ con söë naây xeát vïì khöëi lûúång coá thïí tûúng àöëi cao (Töí chûác Thêìy thuöëc khöng biïn giúái 2001). Viïåc khöng 41 Caác hònh thaái tham nhuäng àûúåc tiïëp cêån àêìy àuã caác loaåi thuöëc thiïët yïëu laâ möåt vêën àïì cêìn quan têm khöng chó úã thïë giúái caác nûúác àang phaát triïín. Taåi Myä chùèng haån, rêët nhiïìu ngûúâi cao tuöíi vaâ nhûäng ngûúâi khöng coá chïë àöå baão hiïím khöng thïí coá àuã tiïìn àïí mua caác loaåi thuöëc hoå cêìn duâng (Henry vaâ Lexchin 2002). WHO dûå tñnh khoaãng 10 triïåu nhên maång coá thïí àûúåc cûáu söëng haâng nùm àún giaãn chó bùçng viïåc caãi thiïån sûå tiïëp cêån cuãa hoå àöëi vúái caác loaåi thuöëc thiïët yïëu hiïån coá (vaâ vùæc xin). Sûå khöng bònh àùèng trong viïåc tiïëp cêån caác nguöìn dûúåc phêím phaát sinh búãi nhiïìu biïën töë bao göìm àoái ngheâo, giaá thuöëc cao, vaâ cú súã haå têìng y tïë ngheâo naân. Möåt biïën töë quan troång laâ tham nhuäng, möåt vêën àïì maâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách múái bùæt àêìu chuá yá àïën thúâi gian gêìn àêy. Thêåt khöng may laâ hêåu quaã cuãa tham nhuäng àöëi vúái hïå thöëng dûúåc phêím khaá dïî nhêån thêëy. Nïëu caác quy àõnh vïì kiïím soaát chêët lûúång khöng àûúåc qui àõnh àêìy àuã hoùåc khöng àûúåc thûåc hiïån thò seä coá nhûäng hêåu quaã vïì sûác khoeã vaâ kinh tïë. Nghiïm troång hún, caác loaåi thuöëc giaã khöng an toaân coá thïí dêîn àïën caác hêåu quaã sûác khoeã nghiïm troång, thêåm chñ tûã vong. Sûå laåm quyïìn àïí chi phöëi böå maáy àiïìu tiïët ngaânh dûúåc phêím coá thïí laâm tùng chi tiïu cöng vaâo caác loaåi thuöëc men khöng thûåc sûå cêìn thiïët ­ xeát theo caác tiïu chñ vïì sûå phuâ húåp, an toaân, hiïåu quaã vaâ kinh tïë (Parish 1973) - vaâ cuäng khöng thûåc sûå phaãn aánh nhûäng ûu tiïn vïì y tïë cuãa möåt àêët nûúác. Thêåm chñ ngay caã khi nhûäng kiïím tra vaâ cên bùçng thïí chïë dûúâng nhû àûúåc thûåc hiïån nghiïm ngùåt nhû úã Myä nhûng haânh àöång gian lêån vêîn coá thïí xaãy ra. Tûâ nùm 1986, nhûäng phaán quyïët vaâ giaãi quyïët gian lêån theo Àaåo luêåt Khai man (False Claims Act) cuãa Liïn bang Hoa Kyâ àaä thu vïì töíng söë tiïìn laâ 12 tyã àö la Myä vaâ hêìu hïët nhûäng àiïìu khoaãn naây chöëng laåi caác nhaâ saãn xuêët thuöëc nöíi tiïëng. Möåt trong nhûäng phaán quyïët lúán nhêët chöëng laåi nhaâ saãn xuêët thuöëc Serono àûúåc àûa ra vaâo thaáng 10 nùm 2005. Cöng ty naây àaä àöìng yá traã 704 triïåu àö la Myä àïí giaãi quyïët trûúâng húåp gian lêån liïn quan àïën saãn phêím Serostim (möåt saãn phêím hooác mön tùng trûúãng úã ngûúâi); nhûäng lúâi buöåc töåi àöëi vúái Serono bao göìm tiïìn laåi quaã cho caác baác sô vaâ caác nhaâ thuöëc, tiïëp thõ traái quy àõnh vaâ baán caác àún chêín àoaán cho caác loaåi thuöëc maâ khöng coá sûå phï chuêín cuãa Cú quan quaãn lyá thuöëc vaâ thûåc phêím Myä (FDA). Sûå hiïån diïån cuãa tham nhuäng úã bêët kyâ àiïím quyïët àõnh naâo trong hïå thöëng dûúåc tûâ saãn xuêët cho àïën baán leã coá thïí laâm haån chïë sûå tiïëp cêån cuãa dên chuáng àöëi vúái caác loaåi thuöëc chêët lûúång, tûâ àoá giaãm khaã nùng phuåc höìi sûác khoeã cöång vúái sûã duång thuöëc khöng húåp lyá. Trong khi tham nhuäng úã hïå thöëng dûúåc coá thïí aãnh hûúãng àïën toaân böå dên söë cuãa möåt nûúác, thò ngûúâi ngheâo àùåc biïåt dïî bõ aãnh hûúãng búãi nhûäng taác àöång coá haåi cuãa noá. ÚÃ nhûäng núi hïå thöëng y tïë cöng cöång àuã khaã nùng cung ûáng dûúåc phêím thò ngûúâi ngheâo roä raâng phuå thuöåc nhiïìu hún vaâo hïå thöëng àoá hún laâ ngûúâi giaâu vaâ àöìng thúâi phaãi chõu hêåu quaã 42 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån lúán hún do quaãn lyá yïëu keám. Theo dûå tñnh, úã caác nûúác coá thu nhêåp trung bònh vaâ thêëp hún 70% giao dõch mua baán thuöëc àûúåc chi traã tûâ tiïìn tuái vaâ chi tiïu mua thuöëc men chiïëm tyã lïå lúán nhêët trong caác loaåi chi tiïu chùm soác sûác khoeã höå gia àònh (WHO 1998, 2004c). Chñnh phuã cuãa caác nûúác naây vêîn coá traách nhiïåm àaãm baão rùçng thêåm chñ ngûúâi ngheâo nhêët vêîn coá thïí coá àûúåc caác loaåi thuöëc thiïët yïëu coá chêët lûúång. Noái röång hún, àiïìu haânh nhaâ nûúác töët laâ àiïìu kiïån tiïn quyïët àïí àaãm baão ngûúâi dên tiïëp cêån vúái caác loaåi thuöëc thiïët yïëu. Chñnh phuã caác nûúác coá traách nhiïåm taåo lêåp cú cêëu, qui trònh vaâ chñnh saách thïí chïë àïí tùng cûúâng kïët quaã, goáp phêìn thuác àêíy hïå thöëng phuác lúåi xaä höåi. Möåt trong nhûäng nöî lûåc naây laâ caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng maâ, nïëu thûåc hiïån thaânh cöng, seä coá khaã nùng caãi thiïån àiïìu kiïån tiïëp cêån caác loaåi thuöëc, tiïët kiïåm tiïìn cho dên vaâ nêng cao uy tñn cuãa chñnh phuã vaâ caác töí chûác àang tham gia vaâo caác chûúng trònh phên phöëi thuöëc chûäa bïånh, vñ duå nhû Ngên haâng Thïë giúái . Vò vêåy, cam kïët cuãa chñnh phuã trong viïåc giaãm thiïíu tham nhuäng trong ngaânh laâ rêët quan troång. Caác chñnh phuã coá hai nhiïåm vuå HÖÅP 1.1 Haânh àöång toaân cêìu nhùçm xoaá boã tham nhuäng trong caác hïå thöëng dûúåc Ngên haâng Thïë giúái tham gia cho vay àïí tùng cûúâng caác hïå thöëng dûúåc (bao göìm haå têìng cú súã, mua thuöëc men, thiïët bõ, trúå giuáp kyä thuêåt, àaâo taåo vaâ tû vêën chñnh saách) tûâ àêìu nhûäng nùm 80. Do nhu cêìu khaách haâng, chi tiïu vïì dûúåc phêím ngaây caâng tùng trong danh muåc cho vay cuãa Ngên haâng thïë giúái. Giûäa caác nùm 1999 vaâ 2002, töíng giaá trõ mua sùæm thuöëc vaâ caác saãn phêím y tïë cuãa Ngên haâng Thïë giúái laâ 401 triïåu àö la Myä, vúái àaåi àa söë caác húåp àöìng (363 trong töíng söë 380) àûúåc triïín khai búãi caác ngaânh Y tïë, Dinh dûúäng vaâ Dên söë (Rodrñguez-Monguioá vaâ Rovira 2005). Àöëi vúái ngaânh naây, Ngên haâng àaä phaát haânh söí tay hûúáng dêîn mua sùæm thuöëc (Ngên haâng Thïë giúái 2000) vaâ dûå tñnh seä tiïën haânh caác hoaåt àöång tiïëp theo goáp phêìn nêng cao quaãn lyá vaâ ngùn chùån naån tham nhuäng. Töí chûác Y tïë Thïë giúái (WHO) tûâ lêu àaä quan têm àïën thuöëc giaã vaâ têåp trung nöî lûåc vaâo caác nûúác àang phaát triïín àïí loaåi boã caác loaåi thuöëc àoá vaâ khuyïën khñch aáp duång caác thöng lïå húåp phaáp trong tiïëp thõ vaâ baán leã dûúåc phêím. Töí chûác Y tïë Thïë giúái àaä phaát haânh möåt söë taâi liïåu vïì chöëng tham nhuäng vaâ àaãm baão sûå thöëng nhêët trong hïå thöëng cung cêëp thuöëc; nhûäng taâi liïåu naây àûúåc cung cêëp trïn trang Web (http://www.who.int). WHO coân àang tiïën haânh möåt söë nghiïn cûáu àïí hiïíu roä hún vïì caác vêën àïì tham nhuäng vaâ àang xêy dûång möåt söë cöng cuå àïí àaánh giaá khaã nùng xaãy ra tham nhuäng (WHO 2005b). Uyã ban Chêu Êu (EU) àaä thiïët lêåp Hïå Thöëng Chöëng tham nhuäng vaâ gian lêån trong chùm soác y tïë Chêu Êu (EHFCN) nùm 2004 àïí giuáp caác nûúác thaânh viïn tùng cûúâng hoaåt àöång trong têët caã caác lônh vûåc cuãa caác hïå thöëng dûúåc vaâ chùm soác sûác khoeã (xem http://www.ehfcn.org). Liïn àoaân caác Nhaâ saãn xuêët Dûúåc phêím Quöëc tïë (IFPMA), möåt sûå kïët húåp vúái ngaânh cöng nghiïåp dûúåc dûåa vaâo nghiïn cûáu, thöng qua höåi viïn cuãa Liïn àoaân laâ Viïån An ninh Dûúåc (PSI), theo doäi hoaåt àöång buön baán thuöëc giaã vaâ thuöëc khöng àaåt tiïu chuêín, bao göìm caác hoaåt àöång nhû baáo caáo sûå viïåc, caác àaánh giaá phên tñch, vaâ phöí biïën caác baáo caáo vïì hoaåt àöång saãn xuêët thuöëc giaã (xem http://www.psi-inc.org). 43 Caác hònh thaái tham nhuäng chñnh trong hïå thöëng dûúåc. Thûá nhêët, caác chñnh phuã coá traách nhiïåm àiïìu tiïët viïåc saãn xuêët, phên phöëi, baán vaâ sûã duång caác dûúåc phêím, bao göìm àiïìu tiïët têët caã caác chuã thïí tham gia vaâo ngaânh dûúåc. Thûá hai, úã nhûäng nûúác coá trúå cêëp thuöëc men, nhûäng àún võ àêëu thêìu cöng chõu traách nhiïåm lûåa choån, mua, vaâ quaãn lyá hêåu cêìn àöëi vúái caác loaåi thuöëc àïí sûã duång trong toaân böå hïå thöëng y tïë cöng cöång. Caã hai vai troâ coá têìm quan troång nhû nhau àïí àaãm baão quaãn lyá töët hïå thöëng dûúåc vaâ tiïëp cêån àêìy àuã thuöëc men cho dên chuáng. Vúái baãn chêët toaân cêìu cuãa ngaânh dûúåc, viïåc giaãi quyïët naån tham nhuäng trong ngaânh khöng chó àûúåc thûåc hiïån úã bêët kyâ möåt chñnh phuã àún leã naâo maâ cêìn coá haânh àöång têåp trung àïí giaãi quyïët triïåt àïí vêën àïì thuöëc giaã. Tuyïn böë Rome thaáng 2 nùm 2006 thïí hiïån möëi quan ngaåi sêu sùæc vïì thuöëc giaã cuãa cöång àöìng quöëc tïë vaâ ngaânh cöng nghiïåp dûúåc trïn thïë giúái. Tuyïn böë àaä nïu roä "laâm thuöëc giaã, bao göìm toaân böå caác hoaåt àöång tûâ saãn xuêët thuöëc giaã cho àïën baán thuöëc giaã cho ngûúâi bïånh, laâ möåt daång töåi phaåm vaâ vi phaåm nghiïm troång gêy nguy hiïím àïën sinh maång con ngûúâi vaâ phaá hoaåi niïìm tin àöëi vúái caác hïå thöëng y tïë." Caác töí chûác quöëc tïë ngaây caâng coá nhiïìu haânh àöång nhùçm xoaá boã tham nhuäng, àùåc biïåt caác loaåi hònh tham nhuäng aãnh hûúãng àïën hïå thöëng y dûúåc (Höåp 1.1). Muåc àñch cuãa chûúng naây laâ giaãi thñch vò sao vaâ úã chöî naâo tham nhuäng töìn taåi trong ngaânh dûúåc, àûa ra nhûäng vñ duå vïì sûå xuêët hiïån cuãa tham nhuäng, nïu roä nhûäng cöng cuå chêín àoaán àïí tòm ra tham nhuäng vaâ àûa ra caác khuyïën nghõ goáp phêìn giaãm thiïíu tham nhuäng trong ngaânh dûúåc. VÒ SAO HÏÅ THÖËNG DÛÚÅC DÏÎ XAÃY RA THAM NHUÄNG? Trong hïå thöëng dûúåc dïî xaãy ra gian lêån vaâ tham nhuäng búãi nhûäng lyá do sau: Thûá nhêët, viïåc baán dûúåc phêím laâ sinh lúâi vaâ caâng sinh lúâi thò caâng laâm cho nhûäng khaách haâng sûã duång cuöëi cuâng (ngûúâi bïånh vaâ gia àònh hoå) dïî bõ aãnh hûúãng búãi chuã nghôa cú höåi hún caác thõ trûúâng saãn phêím khaác, chuã yïëu laâ do thöng tin khöng àêìy àuã. Caác nhaâ cung cêëp (caác nhaâ saãn xuêët thuöëc, caác àún võ nhêåp khêíu, caác àún võ baán buön, ngûúâi kï àún vaâ dûúåc sô) laâ caác àöëi tûúång thûúâng töëi àa hoáa lúåi nhuêån vaâ seä lûåa choån caách laâm naâo giuáp hoå töëi àa hoáa lúåi ñch cuãa baãn thên. Seä chùèng coá gò laâ sai traái trong viïåc naây nïëu caách laâm cuãa hoå khöng vûúåt quaá giúái haån caác quy àõnh cuãa phaáp luêåt vaâ, trong ngaânh y tïë, laâ caác chuêín mûåc àaåo àûác vaâ lûúng têm nghïì nghiïåp. Viïåc buön baán traái pheáp caác loaåi thuöëc giaã, thuöëc khöng àaåt tiïu chuêín, khöng àùng kyá vaâ thuöëc ùn cùæp seä àùåc biïåt hêëp dêîn khi coá cú höåi kiïëm lúâi do sûå chïnh lïåch giaá thuöëc giûäa caác thõ trûúâng khaác nhau. Vñ duå nhû nùm 2002, möåt söë loaåi thuöëc àiïìu trõ HIV coá giaá ûu àaäi 44 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån àùåc biïåt do GlaxoSmithKline saãn xuêët vaâ phên phaát cho nhûäng bïånh nhên ngheâo khöí úã chêu Phi àaä bõ möåt cöng ty baán buön Haâ Lan chùån laåi vaâ baán laåi traái pheáp úã Chêu Êu vúái giaá cao hún nhiïìu. Möåt vñ duå cêëp vuâng laâ trong nïìn kinh tïë chuyïín àöíi úã Àöng Êu, viïåc nhanh choáng xoáa boã àiïìu tiïët cuãa nhaâ nûúác vaâ tû nhên hoaá ngaânh dûúåc cöång vúái möi trûúâng chñnh trõ vaâ kinh tïë khöng öín àõnh khöng chó taåo cú höåi cho keã xêëu tham nhuäng maâ coân trúã thaânh chiïën lûúåc söëng coân cho nhiïìu ngûúâi khi mûác lûúng cuãa cöng chûác vaâ caán böå ngaânh y giaãm maånh trong nhûäng nùm àêìu cuãa thúâi kyâ chuyïín àöíi. ÚÃ Anbani, hoaåt àöång tham nhuäng vúái nhûäng lúåi ñch taâi chñnh caá nhên àaä quyïët àõnh caác loaåi thuöëc seä àûúåc mua cho hïå thöëng y tïë cöng cöång, caác nhaâ thêìu àûa höëi löå vaâ laåi quaã àïí tiïëp cêån nhûäng thöng tin baão mêåt, vaâ sûã duång hònh thûác chó àõnh thêìu thay vò àêëu thêìu caånh tranh maâ khöng coá lyá giaãi phuâ húåp (Vian 2003). Nhûäng nùm gêìn àêy, Anbani àaä coá nhûäng haânh àöång maånh tay nhùçm xoaá boã tham nhuäng trong quaá trònh àêëu thêìu cöng àïí mua thuöëc cho bïånh viïån, bùçng caách aáp duång möåt hïå thöëng àêëu thêìu quöëc tïë minh baåch, qua àoá giuáp giaãm àaáng kïí giaá bònh quên cuãa húåp àöìng mua baán cho möåt loaåi thuöëc nhêët àõnh (Ngên haâng Thïë giúái 2006). Tuy nhiïn, sûå yïëu keám trong kiïím soaát chêët lûúång thuöëc àaä laâm cho ngûúâi tiïu duâng àaánh àöìng giûäa giaá reã vúái chêët lûúång töìi, vaâ nhû vêåy caác loaåi thuöëc tûúng tûå giaá reã thûúâng khöng àûúåc sûã duång. Ngaânh dûúåc cuäng dïî bõ gian lêån vaâ tham nhuäng têën cöng vò noá phuå thuöåc vaâo mûác àöå àiïìu tiïët cuãa nhaâ nûúác. Nïëu khöng coá sûå kiïím soaát chùåt cheä, caá nhên caác quan chûác chñnh phuã coá thïí kiïím soaát möåt söë àiïím chñnh yïëu trong chuöîi cung ûáng dûúåc phêím vaâ coá thïí tûå yá àûa ra caác quyïët àõnh mang tñnh àiïìu tiïët. Sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã trong ngaânh dûúåc laâ cêìn thiïët do baãn chêët chûa hoaân chónh cuãa thõ trûúâng vaâ nhu cêìu caãi thiïån hiïåu quaã phên böí nguöìn lûåc. Tûúng tûå, sûå àiïìu tiïët cuãa nhaâ nûúác laâ phuâ húåp nïëu dûåa trïn nïìn taãng baão vïå cuöåc söëng con ngûúâi vaâ y tïë cöng cöång, thöng qua viïåc àaãm baão rùçng chó coá nhûäng loaåi thuöëc an toaân vaâ hiïåu nghiïåm àûúåc chaâo baán trïn thõ trûúâng. Tuy nhiïn, àöíi laåi coá thïí laâ tham nhuäng seä coá phaåm vi aãnh hûúãng lúán hún, vò nhaâ nûúác vêîn giûä vai troâ chñnh trong ngaânh vaâ naån quan liïu thò hoaânh haânh trong toaân böå hïå thöëng nhaâ nûúác (Marshall 2001). Nïëu khöng coá khung traách nhiïåm giaãi trònh minh baåch, thò sûå àiïìu tiïët cuãa nhaâ nûúác trong ngaânh dûúåc vêîn bõ biïën tûúáng àïí caác caá nhên laãng traánh caác quy àõnh vaâ noái chung seä dêîn àïën tham nhuäng. Vñ duå, möåt chñnh phuã coá thïí xaác àõnh loaåi thuöëc naâo nïn àûa vaâo danh muåc quöëc gia vïì caác loaåi thuöëc thiïët yïëu, hoùåc danh muåc hoaân traã chi phñ cho nhûäng ngûúâi àaä traã tiïìn cho hïå thöëng y tïë cöng cöång. Viïåc àûa möåt loaåi thuöëc vaâo danh muåc nhû vêåy, àùåc biïåt laâ danh muåc hoaân phñ, coá nghôa àêy laâ möåt nguöìn thu taâi chñnh àaáng kïí cho möåt àún võ saãn xuêët thuöëc 45 Caác hònh thaái tham nhuäng vò noá àaãm baão saãn phêím àoá coá möåt thõ phêìn coá thïí dûå àoaán trûúác àûúåc. Nïëu khöng coá sûå kiïím tra nghiïm ngùåt vaâ caác cú chïë giaám saát thò caác cú quan àiïìu tiïët cuãa nhaâ nûúác coá thïí àûa ra nhûäng quyïët àõnh tuyâ tiïån vïì caác loaåi thuöëc àûúåc àûa vaâo danh muåc. Khung phaáp lyá yïëu keám dêîn àïën kïët quaã keám nhû giaá cao, caác vêën àïì vïì chêët lûúång thuöëc hoùåc sûå sùén coá cuãa nguöìn cung ûáng thuöëc, vaâ taåo cú höåi xuêët hiïån caác haânh vi tham nhuäng vö lûúng têm. Lyá do thûá ba giaãi thñch vò sao ngaânh dûúåc dïî bõ gian lêån vaâ tham nhuäng chñnh laâ, vò chuöîi cung cêëp cûåc kyâ phûác taåp nïn thûúâng coá sûå tham gia cuãa khoaãng 30 bïn trûúác khi saãn phêím àïën tay ngûúâi sûã dung cuöëi cuâng. Söë lûúång caác bïn tham gia, cöång vúái viïåc rêët khoá phên biïåt caác loaåi dûúåc phêím àaáng tin cêåy vúái caác loaåi dûúåc phêím giaã hoùåc khöng àaåt tiïu chuêín, àiïìu naây àaä taåo cú höåi traâ tröån caác loaåi dûúåc phêím giaã vaâ keám chêët lûúång. ÚÃ nhiïìu nûúác, do caác quy àõnh khöng nghiïm ngùåt vaâ viïåc thûåc thi caác tiïu chuêín vïì phên phöëi thuöëc loãng leão nïn viïåc buön baán thuöëc giaã, thuöëc khöng àùng kyá vaâ thuöëc quaá haån diïîn ra rêët phöí biïën. WHO ûúác tñnh khoaãng 25 % lûúång tiïu thuå thuöëc úã caác nûúác ngheâo laâ thuöëc giaã hoùåc khöng àaåt tiïu chuêín (WHO 2005a). Viïåc kiïím soaát caác hoaåt àöång naây cûåc kyâ khoá, àùåc biïåt do nhûäng keã laâm thuöëc giaã rêët tinh vi trong viïåc sao cheáp kiïíu daáng, maâu sùæc, thûúng hiïåu vaâ àoáng goái caác saãn phêím nhû thêåt - àïí coá thïí lûâa gaåt caác baác sô cuäng nhû ngûúâi bïånh. Mùåc duâ ngûúâi bïånh úã möåt söë thõ trûúâng coá xu hûúáng tin duâng caác loaåi thuöëc coá tiïëng cuãa nûúác ngoaâi saãn xuêët, nhûng caác loaåi thuöëc naây giaá rêët cao, do àoá nhiïìu ngûúâi buöåc phaãi tòm àïën vúái caác loaåi thuöëc thay thïë reã tiïìn maâ trong nhiïìu trûúâng húåp, àêy laâ caác loaåi thuöëc bêët húåp phaáp, khöng an toaân hoùåc khöng àaáng tin cêåy. Nhûäng haânh àöång naây àaä gêy ra nhûäng chi phñ xaä höåi lúán, xeát vïì sûå tiïëp cêån thuöëc, àùåc biïåt àöëi vúái ngûúâi ngheâo, cuäng nhû vïì chêët lûúång vaâ tñnh chêët an toaân cuãa thuöëc. Àùåc biïåt, chó khi coá nhûäng vuå tai tiïëng vïì chuyïån sao cheáp hoùåc khi xaãy ra nhûäng hêåu quaã nghiïm troång vïì sûác khoeã thò ngûúâi bïånh vaâ caác töí chûác y tïë múái coá thïí nhêån ra àoá laâ caác loaåi thuöëc giaã. KHUNG HOAÅT ÀÖÅNG ÀÏÍ NHÊÅN DIÏÅN THAM NHUÄNG Vïì mùåt kyä thuêåt, hïå thöëng dûúåc laâ möåt hïå thöëng rêët phûác taåp. Noá àûúåc taåo nïn búãi möåt söë àiïím coá tñnh quyïët àõnh troång yïëu tûâ saãn xuêët cho àïën cung cêëp dõch vuå. Möîi möåt àiïím naây cêìn àûúåc thûâa nhêån vaâ tòm hiïíu möåt caách àêìy àuã àïí ngùn chùån tham nhuäng coá cú höåi xêm nhêåp (Cohen, Cercone, vaâ Macaya 2002). Qua viïåc hiïíu thêëu àaáo caác àiïím quyïët àõnh trong chuöîi giaá trõ dûúåc phêím, caác cêëp ra quyïët àõnh coá thïí xaác àõnh àûúåc tham nhuäng coá thïí xaãy ra úã àêu vaâ nhû thïë naâo, tûâ àoá triïín khai caác chiïën lûúåc phoâng chöëng 46 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån tham nhuäng goáp phêìn tùng cûúâng tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh. Nïëu sûã duång caác phûúng phaáp phöí biïën thò coá thïí dïî daâng nhêån thêëy vaâ giaãi quyïët triïåt àïí sûå yïëu keám vaâ thiïëu hiïåu quaã, vaâ goáp phêìn laâm giaãm nguy cú tham nhuäng trong ngaânh dûúåc. Klitgaard (2000) xaác àõnh ba giai àoaån chñnh trong chöëng tham nhuäng. Giai àoaån thûá nhêët têåp trung vaâo nêng cao nhêån thûác vaâ giaáo duåc caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ cöng chuáng vïì tham nhuäng vaâ nhûäng aãnh hûúãng xêëu cuãa noá. Giai àoaån hai böí sung cho nêng cao nhêån thûác bùçng caác phên tñch hïå thöëng àïí xaác àõnh xem tham nhuäng coá khaã nùng xaãy ra úã nhûäng àiïím naâo trong caác hïå thöëng dûúåc; chûúng naây àïì xuêët möåt khung hoaåt àöång giuáp thûåc hiïån caác phên tñch naây. Giai àoaån 3 xaác àõnh caác chiïën lûúåc cêìn thiïët àïí phoâng ngûâa nhûäng tham nhuäng xaãy ra àêìu tiïn. Khung hoaåt àöång dûúái àêy àûúåc xêy dûång trïn cú súã caác nhên töë àûúåc àûa ra búãi Klitgaard vaâ àûúåc mö taã trong cuöën saách naây: M(àöåc quyïìn)_D(tûå quyïët)_ A (traách nhiïåm giaãi trònh)_T (tñnh minh baåch)_C(Tham nhuäng). Khung phoâng chöëng tham nhuäng naây coá thïí höî trúå caác cú quan ra quyïët àõnh trong viïåc xaác àõnh caác trûúâng húåp coá thïí xaãy ra tònh traång àöåc quyïìn, tûå quyïët vaâ caác tònh huöëng maâ úã àoá tñnh minh baåch vaâ giaãi trònh traách nhiïåm rêët haån hûäu, têët caã àïìu coá thïí goáp phêìn gêy ra ruãi ro tham nhuäng. Caác cú quan hoaåch àõnh chñnh saách coá thïí sûã duång khung hoaåt àöång àïí chêín àoaán caác àiïím ruãi ro tiïìm êín cuãa tham nhuäng vaâ xêy dûång caác chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng àïí giaãi quyïët nhûäng ruãi ro cuå thïí àaä xaác àõnh àûúåc. Mùåc duâ caác yïëu töë trong möåt hïå thöëng dûúåc laâ giöëng nhau giûäa caác nûúác, nhûng caác àiïím quyïët àõnh coá thïí khaác nhau, thêåm chñ coân khaác nhau úã caác cêëp khaác nhau trong cuâng möåt quöëc gia. Möîi àiïím quyïët àõnh chñnh yïëu cêìn vêån haânh töët àïí caã hïå thöëng coá thïí cung cêëp caác loaåi thuöëc an toaân, hiïåu nghiïåm vaâ hiïåu quaã vïì chi phñ. Chó cêìn möåt àiïím quyïët àõnh coá nguy cú xaãy ra tham nhuäng thò noá seä laâm cho toaân böå chuöîi cung cêëp chõu ruãi ro, coá nghôa laâ viïåc ngûúâi dên tiïëp cêån caác loaåi thuöëc thiïët yïëu coá thïí bõ sùæp àùåt. Nïëu möåt àiïím quyïët àõnh bõ phaá vúä thò viïåc taác àöång àïën caác kïët quaã y tïë cuäng rêët khaác nhau, phuå thuöåc vaâo cú cêëu töí chûác cuãa hïå thöëng vaâ mûác àöå tham nhuäng. Phêìn sau àêy mö taã caác àiïím quyïët àõnh, vaâ nguy cú dêîn àïën tham nhuäng vaâ caác chiïën lûúåc phoâng chöëng cêìn thiïët àïí giaãm thiïíu sûå xuêët hiïån cuãa tham nhuäng. Muåc àñch úã àêy laâ àûa ra caác chó baáo khaã nùng xaãy ra tham nhuäng. Trong têët caã caác trûúâng húåp, àïìu coá nhûäng haån chïë nhêët àõnh trong viïåc phên àõnh giûäa tham nhuäng, thiïëu traách nhiïåm vaâ khöng hiïåu quaã vò sûå phên biïåt àoá thêåt khoá do tñnh chêët phûác taåp cuãa noá. Hún nûäa, thiïëu traách nhiïåm vaâ keám hiïåu quaã trong quaãn lyá hïå thöëng dûúåc coá thïí cöí vuä cho haânh vi tham nhuäng. Tuy nhiïn, nïëu aáp duång caác biïån phaáp böí trúå lêîn nhau seä giuáp giaãm thiïíu caã tham nhuäng lêîn keám nùng 47 Caác hònh thaái tham nhuäng lûåc hoùåc keám hiïåu quaã. Duâ sao thò cuäng cêìn khùèng àõnh theo tûâng trûúâng húåp nïëu möåt sûå viïåc coá nguy cú xaãy ra tham nhuäng, thiïëu traách nhiïåm hoùåc keám hiïåu quaã. Tham nhuäng coá nghôa laâ cöë tònh laâm sai, trong khi thiïëu traách nhiïåm vaâ keám hiïåu quaã khöng nhêët thiïët phaãi gaán cho laâ cöë yá laâm traái. Tham nhuäng coá thïí giaãm thiïëu nïëu cú cêëu töí chûác minh baåch, cöng chuáng giaám saát kyä lûúäng, vaâ luêåt phaáp cuäng nhû hïå thöëng haânh chñnh gùæn kïët traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác quan chûác cho caác haânh àöång cuãa hoå (Swenke2002). Phên tñch trong àêy àûúåc xêy dûång dûåa vaâo nhûäng khuyïën nghõ cuãa Klitgaard àïí phên biïåt caác loaåi tham nhuäng, xaác àõnh phaåm vi vaâ mûác àöå nghiïm troång cuãa möîi loaåi tham nhuäng vaâ xaác àõnh keã hûúãng lúåi vaâ ngûúâi chõu thiïåt. GIAÃI PHÊÎU THAM NHUÄNG: 06 ÀIÏÍM QUYÏËT ÀÕNH CHÑNH Saáu lônh vûåc chñnh trong ngaânh dûúåc laâ caác àiïím quyïët àõnh chñnh yïëu vaâ muåc tiïu cùn baãn cuãa tham nhuäng: saãn xuêët, àùng kyá, lûåa choån, mua sùæm, phên phöëi, vaâ kï àún & phên phaát thuöëc (baãng 1.1). Muåc àñch chñnh úã àêy laâ chó ra nhûäng khu vûåc dïî xaãy ra àöåc quyïìn vaâ tûå quyïët, àöìng thúâi thuác àêíy xêy dûång caác chiïën lûúåc giuáp tùng cûúâng tñnh minh baåch vaâ khaã nùng giaãi trònh trong hïå thöëng. Khung hoaåt àöång naây phuâ húåp vúái caác hoaåt àöång gêìn àêy cuãa WHO vïì tñnh minh baåch vaâ dûúåc phêím (Baghdadi, Cohen, vaâ Wondemagegnehu 2005). Àiïím quyïët àõnh thûá nhêët: Saãn xuêët Saãn xuêët dûúåc phêím àoâi hoãi phaãi tuên thuã nghiïm caác tiïu chuêín cuãa Thöng lïå saãn xuêët töët (GMP) àïí àaãm baão "caác saãn phêím àûúåc saãn xuêët vaâ kiïím soaát nhêët quaán vïì caác tiïu chuêín chêët lûúång phuâ húåp vúái muåc àñch sûã duång cuäng nhû theo yïu cêìu cuãa cú quan quaãn lyá thõ trûúâng coá thêím quyïìn" (WHO 2003). GMP laâ möåt àiïìu khoaãn àûúåc nïu úã trong luêåt cuãa nhiïìu nûúác trong àoá mö taã caác nguyïn tùæc vaâ qui àõnh àaãm baão chêët lûúång cêìn àûúåc caác nhaâ saãn xuêët thuöëc tuên thuã giuáp àaãm baão caác dûúåc phêím saãn xuêët ra àaáp ûáng àûúåc chêët lûúång yïu cêìu. Theo WHO, viïåc tuên thuã GMP giuáp giaãm thiïíu ruãi ro cöë hûäu trong saãn xuêët dûúåc phêím, àùåc biïåt sûå nhiïîm khuêín (bao göìm möåt söë chêët gêy ö nhiïîm) vaâ sûå lêîn löån gêy ra búãi, chùèng haån, daán nhêìm nhaän lïn caác cöng te nú. Trûâ phi caác tiïu chuêín naây àûúåc tuên thuã trong toaân böå quaá trònh saãn xuêët ­ tûâ viïåc xûã lyá nguyïn liïåu, baão quaãn, àoáng goái vaâ daán nhaän - nïëu khöng seä gêy ra ruãi ro vïì chêët lûúång àöëi vúái caác loaåi thuöëc àûúåc saãn xuêët ra. ÚÃ nhûäng núi caác tiïu chuêín naây khöng àûúåc xaác àõnh roä raâng, hoùåc keám hoùåc khöng àûúåc thûåc thi triïåt àïí, thò seä dêîn àïën nguy cú nhiïìu loaåi thuöëc giaã vaâ keám chêët lûúång àûúåc lûu thöng trïn thõ trûúâng. 48 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån Caác loaåi thuöëc giaã laâ caác loaåi thuöëc àûúåc laâm giöëng y nhû caác loaåi thuöëc thêåt nhûng chuáng vi phaåm thûúng hiïåu hoùåc bùçng saáng chïë. Laâm giaã thuöëc laâ thõ trûúâng phaát triïín quy mö toaân cêìu. Trung têm Thuöëc vò Lúåi ñch Cöng dûå baáo thõ trûúâng thuöëc giaã toaân cêìu seä tùng lïn khoaãng 90% vaâo nùm 2010 vaâ àaåt danh thu baán haâng thûúâng niïn laâ 75 tyã USD (Pitts 2005). ÚÃ Myä vaâ chêu Êu, internet laâ phûúng tiïån àïí baán caác loaåi thuöëc giaã; kiïíu baán haâng nhû vêåy coá thïí traánh caác kiïím soaát vïì tiïu chuêín vaâ khöng thïí giaám saát chùåt cheä àûúåc (Satchwell 2004). Mùåc duâ thuöëc giaã thûúâng khöng thïí phên biïåt vúái thuöëc thêåt vïì hònh daång nhûng thuöëc giaã coá thïí khöng chûáa àûång caác taác duång àiïìu trõ nhû mong muöën, hoùåc thêåm chñ khöng an toaân, vò caác loaåi thuöëc naây chó bao haâm möåt haâm lûúång haån chïë caác thaânh phêìn thuöëc hûäu hiïåu, hoùåc thêåm chñ khöng coá. Caác loaåi thuöëc giaã hoùåc khöng àaåt tiïu chuêín coá thïí dêîn àïën kïët quaã àiïìu trõ sûác khoeã keám, vaâ trong trûúâng húåp xêëu coá thïí dêîn àïën tûã vong. Möåt trong nhûäng vñ duå thûúng têm nhêët xaãy ra úã Haiti nùm 1995, vúái 89 ngûúâi chïët khi hoå duâng xi rö paracetamol trõ caãm cuám, trong thaânh phêìn thuöëc naây coá chûáa haâm lûúång diethylene glycol, möåt loaåi àöåc töë duâng trong chöëng àöng. Caác loaåi thuöëc khöng àaåt tiïu chuêín coá chûáa ñt hún haâm lûúång cho pheáp caác thaânh phêìn cöng hiïåu cuãa thuöëc àang laâ vêën àïì quan têm àùåc biïåt trong trûúâng húåp thuöëc khaáng sinh hoùåc chöëng söët reát, vò cú thïí sinh vêåt coá thïí phaát triïín sûác khaáng thuöëc nhanh hún. Möåt nghiïn cûáu úã Àöng Nam AÁ cho thêëy 38% caác saãn phêím baán laâm thuöëc chöëng söët reát coá artesunate khöng bao haâm àêìy àuã hoùåc khöng coá caác thaânh phêìn cöng hiïåu, dêîn àïën nguy cú tiïìm êín tùng khaáng thuöëc (Newton vaâ caác taác giaã khaác 2001). Nhûäng quan têm àïën sûå tùng khaáng thuöëc àöëi vúái caác loaåi thuöëc chöëng söët reát úã Khu vûåc söng Mï köng laâm cho caác Chñnh phuã úã khu vûåc naây phaãi tùng cûúâng caác nöî lûåc nhùçm loaåi boã caác loaåi thuöëc giaã vaâ giaãm tyã lïå khaáng thuöëc cuãa caác virus gêy bïånh söët reát (Höåp 1.2). Caác loaåi thuöëc giaã hoùåc khöng àaåt tiïu chuêín coân phaá vúä thõ trûúâng caác loaåi thuöëc àaãm baão chêët lûúång vò caác loaåi thuöëc giaã hoùåc khöng àaåt tiïu chuêín laâm haån chïë khaã nùng caånh tranh úã möåt sên chúi bònh àùèng. Cêìn thûåc hiïån möåt söë bûúác àïí caãi thiïån viïåc tuên thuã caác quy àõnh GMP. Thûá nhêët, caác tiïu chuêín GMP cêìn àûúåc soaån thaão vaâ coá nhûäng àiïìu khoaãn trûâng phaåt thñch àaáng àöëi vúái nhûäng trûúâng húåp khöng tuên thuã theo quy àõnh cuãa phaáp luêåt. Nhiïìu nûúác vêîn chûa coá caác quy àõnh phaáp luêåt hoùåc thûåc thi luêåt àõnh vïì GMP. Thûá hai, coá thïí aáp duång caác tiïu chuêín quöëc tïë vïì yïu cêìu GMP. Hiïån nay caác yïu cêìu GMP khaác nhau giûäa nûúác naây vúái nûúác khaác vaâ giûäa caác cú quan thi haânh phaáp luêåt. Thêåm chñ WHO, EU, vaâ FDA àõnh nghôa GMP cuäng coá phêìn khaác nhau. Sûå khaác nhau trong caác àõnh nghôa vïì caác yïu cêìu naây coá thïí dêîn àïën nhûäng hïå quaã khöng mong àúåi (Höåp 1.3). 49 Caác hònh thaái tham nhuäng Àiïím quyïët àõnh chñnh vaâ caác thuã tuåc liïn quan trong ngaânh dûúåc coá nguy cú BAÃNG 1.1 xaãy ra tham nhuäng Àiïím quyïët àõnh Thuã tuåc Tuên thuã Caác Thöng lïå Saãn xuêët töët (GMP)a Quaãn lyá chêët lûúång Saãn xuêët Àoáng goái vaâ daán nhaän caác thaânh phêìn thuöëc hiïåu nghiïåm Ghi cheáp caác kiïím soaát thñ nghiïåm, àúåt vêån haânh vaâ cöng nhên Caác kiïím soaát saãn xuêët vaâ kiïím soaát quaá trònh Chûáng nhêån phên tñch Xaác nhêån Theo doäi caác khiïëu naåi vaâ àoâi böìi thûúâng Àùng kyá àêìy àuã hay chó àùng kyá cho caác ûáng duång thuöëc àún leã An toaân vaâ hiïåu lûåc Àùng kyá Daán nhaän Tiïëp thõ Chó àõnh Giaám saát phaãn ûáng thuöëc vaâ caãnh baáo Kiïím tra lö Àaánh giaá laåi caác loaåi thuöëc cuä Xaác àõnh ngên saách Àaánh giaá höì sú bïånh aán Lûåa choån Xaác àõnh nhu cêìu vïì thuöëc theo höì sú bïånh aán Phên tñch chi phñ - lúåi ñch cuãa caác loaåi thuöëc Phuâ húåp vúái tiïu chñ cuãa WHO (vaâ caác dêîn chûáng cú súã khaác) Caác quyïët àõnh vïì àõnh giaá vaâ hoaân phñ Xaác àõnh hònh thûác cung ûáng/phên phöëi Àiïìu chónh nhu cêìu vaâ nguöìn Mua sùæm Xêy dûång tiïu chñ àêëu thêìu Phaát haânh goái thêìu Àaánh giaá höì sú dûå thêìu Chêëp thuêån nhaâ cung cêëp àûúåc lûåa choån Xaác àõnh caác àiïìu khoaãn húåp àöìng Giaám saát àún àùåt haâng Tiïën haânh thanh toaán Quaãn lyá àaãm baão chêët lûúång Nhêåp caác phï duyïåt Tiïëp nhêån vaâ kiïím tra thuöëc theo àún àùåt haâng Phên phöëi Àaãm baão vêån chuyïín vaâ phên phöëi àïën caác cú súã y tïë Baão quaãn töët Caác phûúng thûác phên phöëi húåp lyá vaâ kiïím soaát kiïím kï caác loaåi thuöëc Yïu cêìu giaám saát Tham vêën caác chuyïn gia y tïë Kï àún Chùm soác bïånh nhên khi nöåi truá vaâ ngoaåi truá vaâ phaát thuöëc Phaát thuöëc Giaám saát phaãn ûáng ngûúåc cuãa caác loaåi thuöëc Ngûúâi bïånh tuên thuã theo àún thuöëc Nguöìn: Caác taác giaã. 1. Böå phêån saãn xuêët chïë biïën àûúåc FDA ûáng duång (2000) 50 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån Thêåm chñ möåt nûúác coá caác tiïu chuêín GMP cùn baãn thò sûå tuên thuã coân phuå thuöåc vaâo nùng lûåc thûåc thi caác tiïu chuêín àoá. Vò vêåy, bûúác thûá hai laâ àaãm baão thûåc thi àêìy àuã. Möåt söë nûúác thêëy rùçng seä hiïåu quaã nïëu tiïën haânh kiïím tra àöìng thúâi àõnh kyâ vaâ ngêîu nhiïn khöng chó úã caác cú súã saãn xuêët maâ HÖÅP 1.2 Khu vûåc Mï Köng khùæc phuåc tònh traång buön baán thuöëc giaã goáp phêìn giaãm tyã lïå khaáng thuöëc chöëng söët reát Nùm 2003, Chûúng trònh thöng tin vaâ chêët lûúång thuöëc Pharmacopeia cuãa Myä, Cú quan phaát triïín quöëc tïë Myä, WHO vaâ caác cú quan Trung ûúng vaâ àõa phûúng úã cChêu AÁ àaä bùæt àêìu giaám saát chêët lûúång caác loaåi thuöëc chöëng söët reát sûã duång úã Khu vûåc söng Mï Köng (Campuchia, Laâo, Thaái Lan, Viïåt Nam vaâ tónh Vên Nam - Trung Quöëc) vaâ giaãng daåy caác kyä nùng thûã thuöëc cho caác caán böå laâm viïåc taåi hiïån trûúâng. Trong nùm àêìu, caác caán böå seä hoåc caách thûã chêët lûúång thuöëc chöëng söët reát àang àûúåc phên phöëi (artesunate, quinine, chloroquine, sulfadoxine-pyramethamine) sûã duång caác caách thûã cú baãn: kiïím tra bùçng mùæt, hoaâ tan trong nûúác, ghi sùæc lúáp moãng. Kïët quaã thûã nghiïåm àaä phaát hiïån caác loaåi thuöëc giaã vaâ khöng àaåt tiïu chuêín xuêët hiïån úã têët caã caác nûúác; úã ñt nhêët 2 nûúác, 50% mêîu thûã khöng coá thöng tin nhaâ saãn xuêët hoùåc ngaây hïët haån sûã duång. Caác cú quan kiïím soaát thuöëc úã caác nûúác naây àaä tiïën haânh caác biïån phaáp nhùçm giaãi quyïët caác vêën àïì naây. Àùåc biïåt, thöng tin liïn laåc cuãa caác hïå thöëng giaám saát khu vûåc vaâ caác cú quan quaãn lyá thuöëc trung ûúng vaâ àõa phûúng àaä àûúåc caãi thiïån roä rïåt, giuáp thöng baáo nhanh vïì tònh traång thuöëc giaã àang lûu haânh vaâ loaåi boã nhanh caác loaåi thuöëc giaã tûâ caác nguöìn cung thuöëc. Nguöìn: Cöng ûúác Pharmacopeial Inc. (2005). HÖÅP 1.3 Nhûäng yïu cêìu GMP khaác nhau dêîn àïën nhûäng aãnh hûúãng khöng mong àúåi: ÊËn Àöå ÚÃ ÊËn Àöå, caác tiïu chuêín phaáp qui trong saãn xuêët thuöëc àûúåc qui àõnh trong luêåt vaâ àûúåc goåi laâ Danh muåc M. Mùåc duâ viïåc cöng böë chñnh thûác Danh muåc M bõ trò hoaän vaâi lêìn (tûâ cuöëi 2002 àïën giûäa 2005), nhûng àêy vêîn laâ möåt bûúác quan troång àöëi vúái ÊËn Àöå. Tuy nhiïn, caác yïu cêìu àûúåc nïu trong Danh muåc M. khaác vúái caác tiïu chuêín GMP do WHO àïì xuêët. Caác toaâ aán úã ÊËn Àöå tûâ àoá coi Danh muåc M laâ möåt tiïu chuêín phaáp lyá maâ têët caã caác nhaâ saãn xuêët khi tham gia mua sùæm phaãi tuên thuã. Caách laâm naây àaä taåo thaách thûác vaâ àêíy luâi caác hoaåt àöång mua sùæm thuöëc chöëng söët reát, HIV/AIDS, vaâ caác loaåi thuöëc khaác àûúåc caác töí chûác quöëc tïë vaâ caác chñnh phuã khaác cêëp taâi chñnh àïí höî trúå vaâ phên phaát cho caác nûúác ngheâo. Caác töí chûác naây chó yïu cêìu phaãi àaáp ûáng caác tiïu chuêín GMP cuãa WHO àöëi vúái caác loaåi thuöëc àûúåc mua bùçng nguöìn taâi chñnh hoå cung cêëp. Hún nûäa, thûåc tïë laâ Danh muåc M keám hún caác yïu cêìu GMP úã Myä vaâ Chêu Êu vaâ cuäng khöng thñch ûáng vúái sûå phaát triïín cuãa ngaânh cöng nghiïåp saãn xuêët thuöëc cuãa ÊËn Àöå. Möåt söë cöng ty saãn xuêët thuöëc haâng àêìu cuãa ÊËn Àöå, bao göìm möåt söë cú súã saãn xuêët àûúåc FDA chûáng nhêån, àaä tûå àùåt caác tiïu chuêín phaáp quy cao hún laâ caác yïu cêìu àûúåc nïu trong Danh muåc M. Trong khi caác nhaâ saãn xuêët haâng àêìu ÊËn Àöå àang saãn xuêët caác loaåi thuöëc tiïu chuêín chêët lûúång quöëc tïë thò möåt thûåc tïë laâ Danh muåc M yïëu keám vaâ möåt söë nhaâ saãn xuêët thuöëc ÊËn Àöå tiïëp tuåc saãn xuêët theo caác tiïu chuêín thêëp naây taåo ra aãnh hûúãng khöng töët àïën ngaânh cöng nghiïåp dûúåc ÊËn Àöå noái chung. Nêng cao caác tiïu chuêín GMP úã ÊËn Àöå goáp phêìn nêng cao chêët lûúång toaân böå ngaânh cöng nghiïåp vaâ taåo lúåi thïë úã caác thõ trûúâng xuêët khêíu. 51 Caác hònh thaái tham nhuäng coân kiïím tra thuöëc úã caác giai àoaån khaác nhau cuãa quaá trònh thõ trûúâng tûâ saãn xuêët hoùåc nhêåp khêíu àïën baán leã. Qua nghiïn cûáu úã Miïën Àiïån vaâ Viïåt Nam, WHO kïët luêån rùçng, tiïën haânh kiïím tra taåi caác mùæt xñch khaác nhau cuãa chuöîi giaá trõ y dûúåc laâ cêìn thiïët àïí ngùn ngûâa viïåc buön baán caác loaåi thuöëc giaã (Wondemagegnehu 1995). Chêët lûúång caác àúåt kiïím tra phuå thuöåc vaâo viïåc coá cêëp taâi chñnh àêìy àuã cho caác cú quan haânh phaáp àïí àaãm baão lûåa choån àuã söë caán böå àiïìu tra, àaâo taåo vaâ traã thuâ lao xûáng àaáng cho hoå. Caác caán böå àiïìu tra cêìn luên phiïn kiïím tra caác àiïím saãn xuêët thuöëc àïí giaãm thiïíu khaã nùng möåt caán böå kiïím tra taåo möëi quan hïå quaá gêìn guäi vúái nhaâ saãn xuêët. Caác caán böå haãi quan cuäng cêìn àûúåc àaâo taåo àêìy àuã àïí coá thïí nhêån diïån àûúåc caác loaåi thuöëc giaã. Mùåc duâ coá sûå kiïím tra nhû vêåy, nhûng do sûå phûác taåp cuãa hïå thöëng laâm thuöëc giaã nïn cêìn phaãi coá caác phûúng tiïån hiïån àaåi hún àïí phaát hiïån vaâ nhêån diïån caác dûúåc phêím giaã hoùåc khöng àaåt tiïu chuêín. Kiïím tra ngêîu nhiïn caác lö thuöëc úã caác giai àoaån khaác nhau cuãa quaá trònh thõ trûúâng laâ möåt phûúng phaáp. Möåt phûúng phaáp khaác laâ xaác àõnh caác dûúåc phêím coá àùng kyá àêìy àuã vúái tem xaác nhêån nhû daäy maä söë soåc, hoùåc tem ba chiïìu. Caác cöng cuå xaác àõnh naây coá thïí giuáp cöng chuáng nhêån ra caác loaåi thuöëc giaã. Vêën àïì naây seä àûúåc trao àöíi chi tiïët hún úã phêìn tiïëp theo. Möåt àiïìu quan troång nûäa laâ ngaânh dûúåc cêìn tham gia phoâng chöëng thuöëc giaã. Àaä coá 14 cöng ty dûúåc chuyïn nghiïn cûáu àaä thiïët lêåp PSI àïí àöëi phoá vúái vêën àïì naây. Thöng qua PSI, caác cöng ty naây giaám saát tñnh toaân veån caác saãn phêím cuãa hoå úã caác nûúác cöng nghiïåp, núi coá thuöëc giaã xêm nhêåp. Ngoaâi viïåc theo doäi caác luöìng saãn phêím, caác thaânh viïn cuãa PSI coân tham gia àaâo taåo caác dûúåc sô vaâ caác chuyïn viïn y tïë khaác vïì caác loaåi thuöëc giaã vaâ quaãng baá thöng tin vïì chuã àïì naây röång khùæp túái ngûúâi tiïu duâng. Nhiïìu cöng ty saãn xuêët dûúåc phêím lúán àaä tûâ chöëi baán saãn phêím cuãa hoå cho caác nhaâ phên phöëi thûá cêëp, nïëu caác nhaâ phên phöëi naây khöng baão àaãm tñnh húåp phaáp vúái tû caách laâ caác nhaâ cung cêëp. Ngaânh cöng nghiïåp dûúåc àa quöëc gia àùåc biïåt quan têm àïën sûå toaân veån cuãa chuöîi cung cêëp vaâ giaãm thiïíu nhûäng ruãi ro aãnh hûúãng àïën danh tiïëng thöng qua phoâng chöëng sûå xêm nhêåp cuãa caác loaåi thuöëc giaã. Trong khi daäy maä söë keã soåc vaâ queát maä laâ caác phûúng phaáp phöí biïën àïí kiïím tra saãn phêím trong 20 nùm qua, thò caác nhaâ saãn xuêët dûúåc haâng àêìu àang theo àuöíi caác cöng nghïå phûác taåp hún nhû nhaän nhêån diïån têìn söë soáng vö tuyïën (RFID) vaâ caác maä saãn phêím àiïån tûã (EPC) (Höåp 1.4). Lúåi thïë cuãa nhûäng cöng nghïå múái naây àöëi vúái hïå thöëng maä söë keã soåc laâ hïå thöëng cuä àoâi hoãi con ngûúâi phaãi "àoåc" maä, trong khi hïå thöëng múái laâ hoaân toaân tûå àöång àoåc vaâ lûu trûä thöng tin theo caách thûác dïî daâng lêëy ra. Trong trûúâng húåp RFID, thöng tin naây coá thïí dïî daâng àoåc vaâ lêëy ra tûâ bêët kyâ núi naâo trong maång lûúái vaâ coá thïí múã röång maång lûúái ra caác nûúác, cho pheáp caác nhaâ saãn xuêët theo doäi vaâ giaám saát 52 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån caác saãn phêím cuãa hoå (göìm caã caác àiïìu kiïån baão quaãn) möåt caách dïî daâng hún. Hún nûäa, vúái hïå thöëng naây, möåt cöng ty baán buön, baán leã, thêåm chñ möåt caán böå haãi quan coá thïí àoåc nhaän RFID àïí kiïím tra nguöìn àiïån tûã cuãa saãn phêím, vaâ nhû vêåy seä xaác minh àûúåc tñnh húåp phaáp vaâ tñnh nguyïn veån cuãa saãn phêím. Tuy nhiïn, cöng nghïå RFID laâ tûúng àöëi múái meã vaâ haå têìng cú súã höî trúå cöng nghïå naây, àùåc biïåt úã cêëp àöå baán leã vaâ heåp hún, thò múái chó dûâng úã giai àoaån àêìu trong quaá trònh thiïët lêåp. Ngoaâi ra, cuäng coá nhûäng quan têm àïën tñnh baão mêåt, vaâ cöng nghïå naây khöng hoaân toaân tuyïåt àöëi (vñ duå, möåt keã laâm giaã thuöëc coá thïí dïî daâng thay ruöåt cuãa möåt goái haâng thêåt coá daán nhaän RFID bùçng loaåi saãn phêím giaã hoùåc pha tröån); hún nûäa, chi phñ cho cöng nghïå naây khaá töën keám. Àïí ngùn chùån laâm giaã vaâ saãn xuêët caác loaåi thuöëc khöng àaåt tiïu chuêín, thò nhûäng cöng ty khöng tuên thuã caác tiïu chuêín phaãi bõ nïu tïn, nöåp phaåt vaâ chõu mêët uy tñn thöng qua nhûäng thöng baáo cöng khai vïì nhûäng vi phaåm cuãa mònh. Bïn caånh àoá, nhûäng cöng ty tuên thuã caác tiïu chuêín cuäng cêìn àûúåc cöng nhêån vaâ nïu tïn trïn caác trang Web cuãa cú quan quaãn lyá thuöëc, àïí giuáp caác chuyïn gia y tïë vaâ ngûúâi bïånh coá thïí dïî daâng nhêån biïët caác nhaâ saãn xuêët àaåt chêët lûúång. Àiïím quyïët àõnh thûá hai: Àùng kyá vaâ Giêëy pheáp lûu haânh thõ trûúâng Àùng kyá loaåi thuöëc vaâ xin cêëp pheáp lûu haânh trïn thõ trûúâng àûúåc aáp duång trûúác àêy àïí baão vïå bùçng saáng chïë khoãi thaãm hoaå vïì thuöëc nhû thaãm kõch thuöëc an thêìn xaãy ra nùm 1959, do khöng àûúåc thûã nghiïåm àêìy àuã vïì àöå an toaân cuãa thuöëc dêîn àïën biïën àöíi nghiïm troång chûác nùng cuãa thuöëc úã treã sú sinh vaâ phuå nûä - nhûäng ngûúâi àaä sûã duång thuöëc naây trong thúâi kyâ mang thai. Quaá trònh cêëp pheáp lûu haânh trïn thõ trûúâng thöng thûúâng do möåt cú quan HÖÅP 1.4 Caác nhaâ saãn xuêët thuöëc haâng àêìu theo àuöíi cöng nghïå RFID àïí àaãm baão nguöìn cung Tem RFID phaát ra soáng vö tuyïën nhoã giuáp xaác àõnh xem goái haâng coá àûúåc daán tem hay khöng. Ngaây caâng nhiïìu nhaâ saãn xuêët dûúåc phêím haâng àêìu sûã duång tem RFID trong chuöîi cung cêëp cuãa hoå, vò chuáng taåo ra göëc àiïån tûã, qua àoá cho pheáp xaác nhêån tñnh xaác thûåc cuãa saãn phêím. Vñ duå, nhaän RFID coá thïí daán vaâo möåt goái haâng khi vêån chuyïín khoãi núi saãn xuêët thuöëc. ÚÃ möîi àiïím tiïëp theo trong chuöîi cung cêëp, coá thïí tiïën haânh àoåc nhaän àoá àïí xaác àõnh àiïím àïën trûúác, vaâ sau àoá àûúåc cêåp nhêåt thöng tin cho ngûúâi àoåc RFID tiïëp theo trong maång lûúái. Nhaän RFID do maáy àoåc vaâ khöng cêìn sûå can thiïåp naâo cuãa con ngûúâi. Nhûäng nhaän haâng naây cûåc kyâ khoá laâm giaã. Nhaän RFID coá thïí theo doäi caác àùåc àiïím khaác nhû nhiïåt àöå baão quaãn saãn phêím vaâ coá thïí doâ ra sûå khaác biïåt saãn phêím tûâ àûúâng phên phöëi àõnh trûúác. Caác nhaâ phên phöëi vaâ dûúåc sô, nïëu coá cöng nghïå phuâ húåp, coá thïí xaác minh tñnh nguyïn veån cuãa göëc àiïån tûã, qua àoá àaãm baão tñnh húåp phaáp vaâ tñnh nguyïn veån cuãa möåt saãn phêím nhêët àõnh. 53 Caác hònh thaái tham nhuäng quaãn lyá thuöëc quöëc gia tiïën haânh, vaâ chõu traách nhiïåm àaánh giaá mûác àöå an toaân cuãa thuöëc, hiïåu quaã cuãa noá àöëi vúái loaåi bïånh cuå thïí, nhûäng taác duång phuå cuãa noá vaâ vïì khña caånh sinh hoåc laâ àöå cên bùçng sinh hoåc hoùåc hiïåu lûåc sinh hoåc cuãa noá. Caác cú quan quaãn lyá thuöëc thûúâng coá traách nhiïåm thiïët lêåp vaâ thûåc hiïån caác tiïu chuêín liïn quan àïën saãn xuêët, baão quaãn vaâ phên phöëi dûúåc phêím; cêëp giêëy pheáp cho dûúåc sô, hiïåu thuöëc vaâ àún võ baán só; xaác àõnh caác yïu cêìu vïì loaåi nhaän, tiïëp thõ, sûã duång, caãnh baáo vaâ caác chó àõnh; vaâ tiïën haânh giaám saát sau khi baán ra thõ truúâng vaâ theo doäi caác phaãn ûáng ngûúåc nïëu xaãy ra. Vñ duå vïì caác ruãi ro tiïìm êín úã àiïím quyïët àõnh àùng kyá nhû sau: luêåt quy àõnh vïì àùng kyá thuöëc keám, ruãi ro hoùåc khöng hoaân thiïån; caác nhaâ cung cêëp coá thïí àuát loát caác quan chûác Chñnh phuã àïí àùng kyá caác loaåi thuöëc coân thiïëu caác thöng tin cêìn thiïët; caác caán böå chñnh quyïìn coá thïí cöë yá trò hoaän viïåc àùng kyá möåt saãn phêím dûúåc àïí taåo àiïìu kiïån thõ trûúâng thuêån lúåi cho möåt nhaâ cung cêëp khaác; hoùåc caác quan chûác coá thïí cöë yá laâm chêåm quaá trònh àùng kyá àïí àoâi tiïìn àuát loát tûâ möåt nhaâ cung cêëp. Àùng kyá thuöëc cêìn coá cú súã phaáp lyá vûäng chùæc àïí àaãm baão tñnh minh baåch, cuäng nhû aáp duång àöìng böå vaâ hiïåu quaã caác tiïu chuêín àaä àïì ra. Tñnh minh baåch laâ rêët quan troång àïí haån chïë caá nhên tûå quyïët àõnh vaâ giaãm thiïíu ruãi ro hiïån tûúång laåm quyïìn. ÚÃ nhûäng núi cú quan àiïìu tiïët phuå thuöåc vaâo phñ thu tûâ caác nhaâ saãn xuêët thuöëc, thuöåc diïån àiïìu tiïët thò sûå àöåc lêåp coá thïí rêët khoá, àùåc biïåt trong nhûäng trûúâng húåp naây sûå àöåc lêåp cuãa caác caán böå quaãn lyá, phên taách chûác nùng vaâ liïn hïå vúái nhaâ saãn xuêët vaâ tñnh minh baåch trúã nïn caâng quan troång. Cêëp taâi chñnh cho möåt cú quan quaãn lyá thuöëc àöåc lêåp laâ möåt thaách thûác lúán, nhûng vêîn phaãi àaáp ûáng àêìy àuã vò cêìn àaãm baão nùng lûåc àêìy àuã àïí quaá trònh quaãn lyá chêët lûúång thuöëc àaåt hiïåu quaã. Theo WHO, "Têët caã caác nûúác, bêët kïí hiïån traång hay quy mö phaát triïín ra sao, àïìu phaãi cên nhùæc àêìu tû vaâo möåt cú quan quöëc gia àïí thûã nghiïåm kiïím soaát chêët lûúång thuöëc," àùåc biïåt úã nhûäng núi coá sûå xêm nhêåp cuãa caác loaåi thuöëc giaã vaâo thõ trûúâng nöåi àõa (WHO 1997). Tuy vêåy, úã nhûäng núi nguöìn lûåc taâi chñnh coá haån vaâ khöng coá àêìy àuã phoâng thûã nghiïåm thuöëc, thò coá thïí tin cêåy vaâo caác loaåi thuöëc àaä qua quaá trònh àaánh giaá cuãa WHO coá thïí caãi thiïån cêëp àöå tin cêåy vïì kiïím soaát chêët lûúång. Möåt lûåa choån khaác laâ caác nûúác ngheâo hún coá thïí húåp taác úã cêëp khu vûåc àïí cêëp vöën xêy dûång cú quan thñ nghiïåm kiïím soaát thuöëc phuåc vuå cho caác nûúác tham gia. Chiïën lûúåc naây àoâi hoãi phaãi coá sûå àöìng nhêët trong khu vûåc vïì caác yïu cêìu phaáp lyá vaâ dïî daâng tiïën haânh úã caác khu vûåc tûå do thûúng maåi. EU àaä aáp duång phûúng phaáp naây, qua àoá aáp duång qui trònh thöëng nhêët chung àûúåc cöng nhêån ngoaâi qui trònh xaác nhêån têåp trung, nhû vêåy möåt loaåi thuöëc àûúåc cöng nhêån búãi möåt nûúác thaânh viïn thò seä àûúåc cêëp pheáp úã caác nûúác thaânh viïn khaác. Phûúng phaáp tiïëp cêån EU àoâi hoãi phaãi nöî lûåc àaáng kïí àïí hoaâ húåp vïì 54 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån mùåt thuã tuåc vaâ phaáp lyá, tuy nhiïn qui trònh naây goáp phêìn giaãm chi phñ liïn quan àïën cêëp pheáp cho caác loaåi thuöëc qua viïåc giaãm thiïíu sûå chöìng cheáo cho caác nûúác cuäng nhû cho caác cöng ty. Möåt söë nûúác nhoã phaãi chêëp nhêån caác phï chuêín cuãa caác thõ trûúâng àaä àûúåc thiïët lêåp thöng qua aáp duång möåt qui trònh ûáng duång ruát goån, khi cuâng möåt saãn phêím àûúåc saãn xuêët búãi cuâng möåt cöng ty vaâ àaä àûúåc cöng nhêån úã caác thõ trûúâng àaä thiïët lêåp nhû Myä, chêu Êu hoùåc Nhêåt Baãn (Höåp 1.5). Nhûäng nöî lûåc hoaâ húåp khaác nhû Höåi nghõ quöëc tïë vïì Hoaâ húåp hoùåc caác nöî lûåc cêëp khu vûåc tûúng tûå cuäng quan troång àïí tiïu chuêín hoaá caác phûúng phaáp tiïëp cêån vaâ caãi thiïån sûå trao àöíi giûäa caác nûúác trong viïåc phoâng chöëng laâm giaã thuöëc4. Möåt söë chiïën lûúåc coá thïí sûã duång àïí giaãm búát ruãi ro tham nhuäng trong qui trònh àùng kyá thuöëc. Vñ duå, àïí giaãm thiïíu ruãi ro caá nhên tûå quyïët thò caác thuã tuåc phaãi àûúåc aáp duång àöìng nhêët vaâ têët caã caác tiïu chñ phaãi àûúåc cöng chuáng biïët àïën. Cú quan haânh phaáp phaãi thûåc hiïån möåt caách cöng bùçng vaâ thuyïët minh caác quyïët àõnh cuãa mònh möåt caách HÖÅP 1.5 Caác phûúng phaáp tiïëp cêån àïí giaãi quyïët nhûäng thaách thûác trong àùng kyá nhaän hiïåu thuöëc Nhiïìu quöëc gia khöng àuã nguöìn lûåc hoùåc quy mö àïí thiïët lêåp möåt cú quan quaãn lyá thuöëc coá quy mö hoaân chónh nhû FDA hoùåc Cú quan Àaánh giaá dûúåc phêím Chêu Êu (EMEA). Thay vò laâm vêåy, caác nûúác naây àaä aáp duång caác biïån phaáp thay thïë àïí àaãm baão chêët lûúång, an toaân vaâ hiïåu lûåc cuãa caác loaåi thuöëc tham gia thõ trûúâng maâ khöng phaãi tûå tiïën haânh têët caã caác thûã nghiïåm. Möåt söë phûúng phaáp phöí biïën nhû: Chêët lûúång. Caác loaåi thuöëc khi tham gia thõ trûúâng phaãi coá àêìy àuã höì sú àïí chûáng minh caác loaåi thuöëc àoá àaáp ûáng caác tiïu chuêín theo quy àõnh, dûúåc thû vaâ nhûäng hûúáng dêîn. An toaân. Caác loaåi thuöëc phaãi coá höì sú chûáng thûåc rùçng caác loaåi thuöëc naây àûúåc saãn xuêët theo quy àõnh, theo caác tiïu chuêín khoa hoåc, vaâ theo caác hûúáng dêîn tiïu chuêín. Hiïåu lûåc. Caác loaåi thuöëc phaãi coá höì sú chûáng thûåc rùçng chuáng coá hiïåu lûåc trong àiïìu trõ caác àiïìu kiïån cuå thïí theo caác quy àõnh, tiïu chuêín khoa hoåc vaâ caác hûúáng dêîn àûúåc quöëc tïë cöng nhêån. Caác loaåi thuöëc thiïët yïëu tûúng tûå. Caác loaåi thuöëc phaãi coá höì sú chûáng thûåc vïì khaã nùng chûäa bïånh tûúng tûå vaâ hiïåu lûåc sinh hoåc cuãa chuáng. Höì sú bïn ngoaâi. Möåt söë nûúác chêëp nhêån höì sú tûâ möåt cú quan quaãn lyá thuöëc àûúåc cöng nhêån nhû FDA hoùåc EMEA cho caác saãn phêím thuöëc àaä àûúåc cêëp pheáp lûu haânh thõ trûúâng búãi caác cú quan naây. Tòm nguöìn bïn ngoaâi: Mùåt khaác nïëu höì sú khöng sùén coá, thò möåt quöëc gia naâo àoá coá thïí tòm nguöìn bïn ngoaâi vïì thûã nghiïåm cêìn thiïët tûâ möåt cú quan thñ nghiïåm thûá ba. Nhûäng chiïën lûúåc naây giuáp tiïët kiïåm thúâi gian vaâ nguöìn lûåc. Tuy nhiïn, nïëu theo yïu cêìu cêìn phaãi coá cú quan thûã nghiïåm thò vêîn cêìn phaãi thiïët lêåp, àùåc biïåt àöëi vúái caác saãn phêím chûa àûúåc lêåp höì sú hoùåc àöëi vúái thûã nghiïåm ngêîu nhiïn caác lö saãn phêím àaä àûúåc tung ra thõ trûúâng. Hún nûäa, cêìn àaãm baão caác nhên viïn/caán böå laâm viïåc naây hoaân toaân àöåc lêåp vaâ àûúåc àaâo taåo hoaân chónh àïí quaãn lyá töët quaá trònh naây cuäng laâ möåt àiïìu rêët quan troång. 55 Caác hònh thaái tham nhuäng roä raâng vaâ cúãi múã. Àïí höî trúå àiïìu naây, têët caã caác nhên viïn haânh phaáp phaãi àûúåc saâng loåc xem coá bêët kyâ xung àöåt tiïìm êín vïì lúåi ñch naâo coá khaã nùng laâm sai lïåch viïåc ra quyïët àõnh. Nhûäng thöng tin vïì qui trònh àùng kyá thuöëc, caác tiïu chñ, vaâ kïët quaã phaãi àûúåc cöng böë thûúâng xuyïn trïn caác baáo àõa phûúng hoùåc trïn Internet. Cöng böë trïn trang Web danh muåc cuãa têët caã caác höì sú àùng kyá vaâ têët caã caác loaåi thuöëc àaä àùng kyá (coá ngaây thaáng cuå thïí) goáp phêìn tùng tñnh minh baåch. Viïåc thêím tra hïå thöëng kiïím soaát chêët lûúång thuöëc àoâi hoãi phaãi aáp duång phûúng phaáp tiïëp cêån àa daång vaâ phaãi àûúåc thûåc hiïån búãi caác võ laänh àaåo coá quyïìn lûåc chñnh trõ (Höåp 1.6). Kiïím soaát chêët lûúång thuöëc àoâi hoãi khöng chó möåt cú quan quaãn lyá thuöëc minh baåch maâ coân phaãi tiïën haânh kiïím tra giaám saát thõ trûúâng thûúâng xuyïn liïn tuåc. Àïí àaãm baão tñnh toaân veån cuãa hïå thöëng cung cêëp thuöëc, chiïën lûúåc giaám saát thõ trûúâng nïn bao göìm caác cú chïë giaám saát hïå thöëng cung cêëp thuöëc nhû thûã nghiïåm ngêîu nhiïn caác goái haâng vaâ caách thûác baáo caáo kïët quaã àïí àaãm baão coá yá kiïën phaãn höìi tûâ caác chuyïn gia y tïë vaâ ngûúâi sûã duång túái caác cú quan chûác traách khi phaát hiïån caác vêën àïì. Möåt söë biïån phaáp kiïím tra khaác, bao göìm sûã duång caác kyä thuêåt taåi hiïån HÖÅP 1.6 Caác chñnh trõ gia vaâ cöng chuáng tham gia laâ cêìn thiïët àïí loaåi boã caác loaåi thuöëc giaã: Kinh nghiïåm tûâ Nigiïria Xuêët phaát àiïím vaâo cuöëi nhûäng nùm 80, caác loaåi thuöëc giaã vaâ khöng àaåt tiïu chuêín bùæt àêìu chi phöëi thõ trûúâng dûúåc phêím Nigiïria. Theo caác nghiïn cûáu cho thêëy hún 50 % caác loaåi thuöëc àûúåc lêëy mêîu thûã úã caác cûãa haâng thuöëc vaâ hiïåu thuöëc tuên thuã caác tiïu chuêín dûúåc thû (úã möåt cûãa hiïåu thuöëc, 80% caác loaåi thuöëc khöng tuên thuã). Möåt söë loaåi thuöëc khöng hïì coá thaânh phêìn hoaåt chêët, möåt söë khaác laåi bõ daán nhaän sai (vñ duå, paraceta- mol àûúåc daán nhaän thuöëc chöëng söët reát Fansidar) hoùåc chó coá möåt lûúång ñt caác hoaåt chêët (50 miligam ampi- cillin thay vò 250). Möåt söë mêîu thûã àaä bõ quaá haån sûã duång hoùåc khöng àùng kyá úã Nigiïria. Thêåt khöng may vò khöng coá söë liïåu naâo vïì söë ngûúâi bõ öëm nùång hún hoùåc dêîn àïën tûã vong do tiïu duâng caác loaåi thuöëc giaã naây maâ chó coá möåt söë baáo caáo vïì mûác àöå aãnh hûúãng. Hïå quaã kinh tïë nghiïm troång cuäng laâ kïët quaã cuãa sûå tùng maånh caác loaåi thuöëc giaã. Möåt söë cöng ty dûúåc phêím quöëc tïë àaä àoáng cûãa vùn phoâng taåi Nigiïria, vaâ caác loaåi thuöëc saãn xuêët úã Nigiïria bõ cêëm baán úã thõ trûúâng caác nûúác laáng riïìng. Àïí giaãi quyïët vêën àïì thuöëc giaã, Cú quan Quaãn lyá vaâ Kiïím soaát Thuöëc vaâ Thûåc phêím Quöëc gia (NAFDAC) giúái thiïåu möåt chiïën lûúåc àa hûúáng: Taái cú cêëu NAFDAC. Caác caán böå àûúåc àaâo taåo laåi vaâ gùæn kïët traách nhiïåm trong quaá trònh aáp duång caác thuã tuåc minh baåch. Cêåp nhêåt Söí tay hûúáng dêîn àùng kyá vaâ tùng cûúâng nùng lûåc thûåc hiïån. Söë caác kiïím soaát viïn tùng vaâ tùng cûúâng hiïåu quaã kiïím soaát caãng àïën, vaâ àaä tõch thu nhiïìu kiïån haâng dûúåc phêím. Àöëi tûúång nhêåp khêíu traái pheáp quay sang sûã duång àûúâng haâng khöng, àïí NAFDAC bõ caãn trúã búãi chuyïn cú haå caánh vaâ mang caác loaåi thuöëc vaâo Nigiïria maâ khöng àûúåc sûå chêëp thuêån tûâ trûúác. NAFDAC cuäng àaãm baão kiïím soaát töët hún caác àiïím saãn xuêët taåi nguöìn àïí kiïím tra sûå tuên thuã GMP trûúác khi phaát haânh giêëy pheáp xuêët khêíu. 56 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån HÖÅP 1.6 Tiïëp NAFDAC tham gia caác hoaåt àöång "caân queát" lúán, cöng kñch caác thõ trûúâng nöåi àõa, caác nhaâ saãn xuêët, vaâ caác kho haâng vaâ truy bùæt vaâ thiïu huãy möåt lûúång lúán caác loaåi thuöëc giaã. Nïëu khöng tòm ra chuã haâng, thò ngûúâi chuã cuãa cú súã àoá phaãi chõu traách nhiïåm giaãi trònh. Möåt söë cú súã saãn xuêët thuöëc khöng àaåt tiïu chuêín vaâ möåt söë cûãa hiïåu thuöëc àaä buöåc phaãi àoáng cûãa. Chiïën dõch cöång àöìng àûúåc triïín khai thöng qua caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng vaâ thöng qua caác Cêu laåc böå An toaân cho ngûúâi Tiïu duâng cuãa NAFDAC úã caác trûúâng hoåc. Sûå phöëi kïët húåp giûäa caác phûúng phaáp thöng tin àaåi chuáng vaâ caác biïån phaáp gêy aáp lûåc àöëi vúái buön baán thuöëc traái pheáp dêîn àïën àúåt buâng phaát nùm 2001, khi nhûäng ngûúâi baán thuöëc "töëng khûá" söë lûúång lúán caác àöëi tûúång cung cêëp thuöëc giaã vaâ giuáp NAFDAC tiïëp cêån nhaâ kho vaâ phaá huyã caác loaåi thuöëc giaã vúái töíng giaá trõ khoaãng 14 triïåu àö la Myä. Vúái kïët quaã cuãa chiïën dõch naây, NAFDAC ghi nhêån giaãm 80% sûå coá mùåt cuãa caác loaåi thuöëc giaã trïn thõ trûúâng nùm 2004. Caác quan chûác chñnh quyïìn àaä ngùn chùån 32 cöngtenú thuöëc giaãm àau giaã giêëu trong caác thuâng phuå tuâng xe ö tö vaâ aáo sú mi xêm nhêåp vaâo thõ trûúâng. Àaä kïët aán 30 vuå liïn quan àïën thuöëc giaã, vaâ 40 vuå chûa àûúåc àûa ra xeát xûã. Ngaânh cöng nghiïåp àõa phûúng àaä chûáng kiïën sûå thay àöíi hoaân toaân vúái sûå tùng maånh hoaåt àöång giao thûúng vaâ giaá chûáng khoaán ­ 16 àiïím saãn xuêët thuöëc àûúåc cêëp pheáp hoaåt àöång trong 3 nùm vûâa qua. Möåt söë nûúác laáng giïìng àaä huyã boã lïånh cêëp lûu haânh thuöëc cuãa Nigiïria, vaâ caác cöng ty àa quöëc gia àang quay trúã laåi vúái thõ trûúâng Nigiïria. Chiïën dõch naây seä chùèng bao giúâ thûåc hiïån àûúåc nïëu khöng coá sûå laänh àaåo chñnh trõ cuãa ngûúâi àûáng àêìu NAF- DAC, ngûúâi àaä tûâng thoaát chïët tûâ möåt söë vuå aám saát, khöng kïí àïën möåt söë lêìn àe doaå àïën maång söëng. Möåt söë quan chûác cuãa NAFDAC àaä bõ àaánh àêåp thêåm tïå vaâ xe ö tö cuãa hoå bõ phaá huyã khi hoå àûúng àêìu vúái caác àöëi tûúång buön baán thuöëc, vaâ toaâ nhaâ, phoâng thñ nghiïåm cuãa NAFDAC bõ àöët chaáy hoùåc bõ phaá hoaåi. Trûúâng húåp naây cho ta möåt söë baâi hoåc kinh nghiïåm trong viïåc giaãm thiïíu tham nhuäng trong ngaânh dûúåc. Caác cêëp laänh àaåo chñnh trõ vúái sûå sùén loâng vaâ kiïn àõnh trong phoâng chöëng tham nhuäng laâ àiïìu hïët sûác cêìn thiïët. Àöìng thúâi, cuäng cêìn nïu vñ duå vïì àöëi tûúång laâm thuöëc giaã vaâ khuyïën khñch caác cûãa haâng baán leã haânh àöång vò luên thûúâng àaåo lyá. Tùng cûúâng kiïím tra vaâ thûåc thi nghiïm chónh caác quy àõnh cêìn phaãi ài liïìn vúái caác khuyïën khñch naây. Cuöëi cuâng, giaáo duåc vaâ àaâo taåo cho cöång àöìng laâ rêët cêìn thiïët àïí giaãm thiïíu sûå xêm nhêåp cuãa tham nhuäng. Nguöìn: Akunyili (2005). trûúâng (vñ duå, phoâng thñ nghiïåm mini do Quyä Y tïë Àûác sûã duång5) úã nhûäng núi khöng coá àiïìu kiïån tiïën haânh nhûäng phên tñch phûác taåp, cuäng coá thïí laâ caác cöng cuå hûäu hiïåu cho caác thanh tra viïn hoùåc caác chuyïn gia y tïë. Àaâo taåo caác chuyïn gia y tïë vaâ cöng chuáng vïì caách xaác àõnh thuöëc giaã vaâ thuöëc khöng àùng kyá laâ möåt chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng quan troång. Nhû kinh nghiïåm úã Adeácbaigian cho thêëy, baão àaãm möåt söë phûúng phaáp àïí khaách haâng xaác àõnh caác loaåi thuöëc àaä àûúåc kiïím soaát chêët lûúång coá thïí laâ möåt con àûúâng daâi àïí coá thïí thuyïn giaãm caác ruãi ro tûâ caác loaåi thuöëc giaã (Höåp 1.7). ÚÃ Nigiïria, Adeácbaigian, vaâ úã núi naâo cuäng vêåy, khuyïën khñch sûå tham 57 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 1.7 Kinh nghiïåm cuãa Adeácbaigian trong phoâng chöëng thuöëc giaã Àïí giuáp ngûúâi bïånh àûúåc àaãm baão vïì chêët lûúång caác loaåi thuöëc hoå àang tiïu duâng, Cú quan thûã nghiïåm vaâ kiïím soaát thuöëc Trung ûúng cuãa Adeácbaigian àaä triïín khai hiïån àaåi hoaá quy mö lúán vaâ aáp duång möåt söë biïån phaáp àïí giaãi quyïët vêën àïì caác loaåi thuöëc khöng àùng kyá xuêët hiïån trïn thõ trûúâng. Trûúác tiïn, cú quan naây xêy dûång vaâ aáp duång quy àõnh vïì thûã nghiïåm caác lö thuöëc seä àûúåc lûu thöng trïn thõ trûúâng. Nhûäng loaåi thuöëc àaåt tiïu chuêín qua àúåt kiïím tra seä àûúåc daán tñch kï aãnh ba chiïìu, loaåi tñch kï naây rêët khoá laâm giaã, nhû vêåy caác baác sô, dûúåc sô vaâ ngûúâi bïånh coá thïí àõnh daång caác tñch kï naây chñnh laâ tem àaãm baão chêët lûúång. Chñnh phuã coân sûã duång àûúâng dêy noáng cho pheáp ngûúâi bïånh goåi vaâ kiïím tra xem möåt lö haâng coá àaánh söë naâo àoá àaä qua kiïím tra chêët lûúång hay chûa. Tûâ khi aáp duång caác biïån phaáp naây nùm 2003, nhûäng nöî lûåc naây giuáp tiïën haânh möåt söë vuå bùæt giûä vaâ truy àöíi caác loaåi thuöëc chûa àùng kyá, vaâ viïåc buön baán möåt söë loaåi thuöëc àaä chûäng laåi. gia cuãa ngûúâi tiïu duâng trong viïåc xaác àõnh caác loaåi thuöëc giaã luön laâ möåt phêìn quan troång cuãa chiïën lûúåc6. Thöng baáo cho ngûúâi tiïu duâng thöng qua àaâi, TV, êën phêím vaâ internet vïì nhûäng khuyïën khñch cuãa chñnh phuã vaâ caách thûác phaát hiïån caác loaåi thuöëc giaã tiïìm taâng. Ngûúâi tiïu duâng àûúåc chó cho caách xaác àõnh möåt loaåi saãn phêím àaä qua kiïím tra chêët lûúång (vñ duå, qua nhêån diïån möåt söë àùåc àiïím phên àõnh khi àoáng goái) vaâ caách thûác xaác àõnh caác loaåi dûúåc àaä àûúåc cêëp pheáp. Möåt phêìn quan troång cuãa nhûäng khuyïën khñch naây laâ viïåc xêy dûång cú chïë phaãn höìi tûâ ngûúâi tiïu duâng nhû àûúâng dêy àiïån thoaåi miïîn phñ àïí hoå coá thïí hoãi möåt söë cêu hoãi hoùåc thöng baáo vïì loaåi saãn phêím hoùåc cú súã baán thuöëc àaáng ngúâ. Àaãm baão viïåc tiïën haânh caác thuã thuêåt naây vaâ baáo caáo vïì bêët kyâ haânh àöång naâo thïí hiïån kïët quaã cuãa sûå tham gia cuãa ngûúâi tiïu duâng laâ quan troång àïí xêy dûång niïìm tin vaâ àaãm baão sûå tham gia liïn tuåc cuãa ngûúâi tiïu duâng. Àiïím quyïët àõnh thûá ba: Lûåa choån Àöëi vúái caác loaåi thuöëc baão trúå cho ngûúâi dên, nhiïåm vuå trûúác tiïn cuãa chñnh quyïìn trong viïåc lûåa choån thuöëc laâ àaãm baão töët nhêët chi phñ - lúåi ñch vaâ àaãm baão lûåa choån loaåi thuöëc phuâ húåp nhêët cho nhu cêìu sûác khoeã cuãa ngûúâi dên àûúåc lûåa choån trïn cú súã minh baåch vaâ bònh àùèng thöng qua sûã duång caác Ban chuyïn gia laâm viïåc trïn tinh thêìn cöng bùçng vaâ vö tû. Danh muåc caác loaåi thuöëc thiïët yïëu (EDL) cuãa WHO laâ möåt khung hûäu ñch àöëi vúái caác nûúác phaát triïín trong àoá àûa ra caác loaåi thuöëc ûu tiïn vaâ liïåt kï caác loaåi bïånh thöng thûúâng cuâng vúái caác loaåi thuöëc àùåc trõ hûäu hiïåu vaâ hiïåu quaã nhêët7. Sûã duång EDL giuáp nêng cao muåc tiïu vaâ sûå minh baåch trong quaá trònh lûåa choån caác loaåi thuöëc hiïåu quaã vïì chi phñ theo caác tïn goåi quöëc tïë (Vian 2005). Tuy nhiïn, 58 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån nïëu quaá trònh lûåa choån khöng húåp lïå, thêåm chñ khi EDL àûúåc tuên thuã, thò tham nhuäng vêîn xaãy ra vò caác nhaâ saãn xuêët rêët quan têm àïën viïåc caác saãn phêím cuãa hoå àûúåc nhêåp vaâo danh muåc. Nïëu thïí chïë khöng àuã maånh seä khñch lïå caác caá nhên tham gia vaâo caác hoaåt àöång tham nhuäng, quaá trònh lûåa choån coá thïí bõ mua chuöåc vaâ àuát loát àïí caác loaåi thuöëc khöng phuâ húåp vaâ khöng hiïåu quaã vïì chi phñ nhûng vêîn àûúåc liïåt kï trong danh muåc thuöëc thiïët yïëu cuãa quöëc gia. Vñ duå nhû möåt söë trûúâng húåp úã Ban-cùng, haâm lûúång quy àõnh àöëi vúái möåt saãn phêím trong danh muåc thuöëc thiïët yïëu àûúåc àùåt úã mûác cho pheáp àaãm baão nhaâ saãn xuêët àûúåc thiïn võ naâo àoá seä àûúåc àaãm baão lûåa choån khi maâ sûå coá mùåt cuãa möåt saãn phêím naâo àoá cuãa nhaâ saãn xuêët naây coá haâm lûúång cao hún vúái haâm lûúång tiïu chuêín do caác nhaâ saãn xuêët khaác chaâo haâng, àiïìu naây giuáp àaãm baão nhaâ saãn xuêët àûúåc thiïn võ àoá thùæng thêìu. ÚÃ möåt söë trûúâng húåp khaác, cú quan thi haânh khöng xaác àõnh cêín thêån loaåi saãn phêím àûúåc lûåa choån àaä taåo cú höåi cho caác nhaâ saãn xuêët haânh xûã khöng àuáng vúái luên thûúâng àaåo lyá, nïëu khöng noái laâ phi phaáp (Höåp 1.8). Coá möåt vaâi chiïën lûúåc giuáp kiïìm chïë ruãi ro tham nhuäng trong quaá trònh lûåa choån. Tiïu chñ roä raâng phaãi àûúåc Ban chuyïn gia xaác àõnh trûúác tiïn vaâ cöng böë röång raäi àïí caác chuã thïí hiïíu roä vïì caác tiïu chñ àang aáp duång trong quaá trònh lûåa choån thuöëc. Caác thaânh viïn cuãa Ban chuyïn gia phaãi àûúåc tuyïín choån cöng khai, phêím chêët vaâ àiïìu khoaãn cöng viïåc cuãa caác thaânh viïn trong ban phaãi àûúåc cöng böë cöng khai. Tiïu chñ lûåa choån thuöëc phaãi dûåa trïn caác tiïu chuêín quöëc tïë nhû àaä àûúåc thiïët lêåp búãi Töí chûác Y tïë Thïë giúái (WHO) vaâ phaãi thñch húåp vúái caác loaåi bïånh thöng thûúâng úã möåt quöëc gia; hiïåu quaã vaâ àöå an toaân àûúåc chûáng thûåc theo caác söë liïåu thñch húåp; dêîn chûáng vïì hiïåu lûåc úã caác möi trûúâng khaác nhau; chêët lûúång thuöëc töët, xem xeát sûå töìn taåi sinh hoåc, sûå öín àõnh, vaâ tyã lïå chi phñ lúåi ñch thñch húåp (dûåa trïn àaánh giaá töíng chi phñ chûäa bïånh); àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët àïën vúái caác HÖÅP 1.8 Khöng thûåc hiïån àêìy àuã viïåc àõnh roä saãn phêím trong danh muåc thuöëc dêîn àïën thiïëu liïìu lûúång thuöëc ÚÃ Cöång hoaâ nhên dên Cönggö, Chñnh phuã khöng thûåc hiïån àêìy àuã viïåc àõnh roä loaåi muöëi kyá ninh cêìn thiïët àïí àiïìu trõ söët reát àaä dêîn àïën viïåc laâm thiïëu liïìu lûúång thuöëc. Cú quan EDL cuãa nûúác naây àoâi hoãi phaãi coá liïìu lûúång phuâ húåp cho viïåc sûã duång quinine hydrochloride trong àiïìu trõ söët reát. Nhûng vò cú quan naây khöng chó roä loaåi muöëi naâo (hydrochloride hay sulphate) cêìn àûúåc sûã duång, möåt nhaâ saãn xuêët àaä duâng quinine sulfate, loaåi naây phaãi cho haâm lûúång lúán hún loaåi quinine hydrochloride thò múái hiïåu nghiïåm. Nhûäng ngûúâi bïånh sûã duång loaåi thuöëc naây chõu hêåu quaã laâ duâng chûa àuã liïåu, tònh traång naây coá thïí dêîn àïën hïå quaã tiïìm êín àöëi vúái sûác khoeã cuäng nhû àe doaå àïën khaã nùng khaáng thuöëc. 59 Caác hònh thaái tham nhuäng àùåc tñnh vêåt lyá töët àöëi vúái cú thïí; vaâ sûå giaám saát kyä lûúäng cuãa cöng chuáng, bao göìm viïåc baáo caáo àõnh kyâ trïn caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng vïì caác cuöåc hoåp lûåa choån thuöëc. Nhûäng biïån phaáp naây goáp phêìn laâm tùng tñnh minh baåch vaâ haån chïë caác haânh vi traái àaåo lyá. Möåt àiïìu cuäng quan troång khöng keám laâ xoaá boã möåt loaåi thuöëc tûâ dûúåc thû quöëc gia phaãi dûåa trïn chûáng cûá thñch húåp chó ra rùçng loaåi thuöëc bõ loaåi boã àoá laâ khöng thñch húåp hoùåc khöng hiïåu quaã vïì chi phñ cho caác nhu cêìu sûác khoeã cuãa ngûúâi dên. Cêìn tiïën haânh caác cuöåc tham vêën vúái ngûúâi dên àïí àaãm baão têët caã caác quan àiïím, yá kiïën cuãa caác chuã thïí àûúåc cên nhùæc trong quaá trònh lûåa choån thuöëc vaâ àïí àaãm baão rùçng khöng coá möåt nhoám naâo gêy aãnh hûúãng möåt caách phi phaáp. Caác vêën àïì vïì àõnh giaá thuöëc vaâ tyã lïå hoaân phñ úã hïå thöëng y tïë cöng cöång hoùåc caác cú quan baão hiïím y tïë xaä höåi coá liïn quan mêåt thiïët àïën quaá trònh lûåa choån thuöëc. Trûâ khi sûã duång caác thuã tuåc roä raâng minh baåch nïëu khöng lônh vûåc naây àùåc biïåt ruãi ro xaãy ra laåm quyïìn vaâ tham nhuäng vò caác quyïët àõnh vïì xaác àõnh giaá thuöëc coá thïí chuã quan vaâ tiïìm êín nguy cú laåm phaát. Coá rêët nhiïìu phûúng phaáp tiïëp cêån trong viïåc àõnh giaá vúái rêët nhiïìu mûác àöå húåp lyá, cöng bùçng vaâ giaá trõ tiïìn tïå. Möåt söë quöëc gia thûúng thuyïët giaá thuöëc trûåc tiïëp, àiïìu naây roä raâng múã ra caánh cûãa cho sûå gian lêån, laåm quyïìn, vaâ tiïìm êín nguy cú tham nhuäng. ÚÃ nhûäng núi coá caånh tranh vaâ àaãm baão àûúåc caác àiïìu kiïån cú baãn (nhû hïå thöëng luêåt àõnh vïì dûúåc phêím phuâ húåp goáp phêìn àaãm baão chêët lûúång vaâ viïåc coá thïí thay thïë caác loaåi thuöëc vaâ nhûäng khuyïën khñch vïì nhêån thûác vïì giaá thuöëc cuãa caác baác sô, dûúåc sô vaâ ngûúâi bïånh), nïn àïí thõ trûúâng coá tñnh caånh tranh vïì giaá caã maâ khöng raâng buöåc búãi caác quy àõnh khaác. Àêy laâ trûúâng húåp cuãa caác thõ trûúâng chung thaânh cöng nhû Myä. Tuy nhiïn úã möåt söë nûúác, nhu cêìu xêy dûång möåt chûúng trònh àõnh giaá cöng bùçng cho caác saãn phêím dûúåc dêîn àïën sûå tòm kiïëm caác caách thûác àïí thiïët lêåp tham chiïëu muåc tiïu vïì sûå cöng bùçng vaâ húåp lyá àöëi vúái giaá thuöëc trïn thõ trûúâng caác nûúác naây qua sûã duång caác loaåi giaá thuöëc úã caác nûúác khaác laâm àiïím so saánh (thöng lïå naây àûúåc goåi laâ àõnh giaá tham chiïëu quöëc tïë hay àõnh giaá tham chiïëu cheáo). Dô nhiïn caách tiïëp cêån naây coá vêën àïì riïng cuãa noá, vñ duå mûác àöå phuâ húåp cuãa quöëc gia àûúåc choån laâm tham chiïëu hay caác mûác giaá cuãa noá coá phuâ húåp cho quöëc gia lêëy àoá laâm tham chiïëu8. Àöëi vúái caác loaåi thuöëc khöng thïí àõnh giaá caånh tranh, möåt phûúng phaáp ngaây caâng àûúåc ûa duâng laâ phûúng phaáp àaánh giaá kinh tïë dûúåc lyá, phûúng phaáp naây àaánh giaá chi phñ - hiïåu quaã cuãa möåt loaåi thuöëc tûúng àûúng vúái caác saãn phêím àem so saánh9. Mùåc duâ toaân böå chûúng naây coá thïí noái vïì lúåi ñch vaâ khoá khùn cuãa caác phûúng phaáp tiïëp cêån duâng àïí àiïìu tiïët giaá caã caác loaåi thuöëc, nhûng caái 60 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån chñnh úã àêy vêîn laâ àaãm baão rùçng bêët kyâ möåt phûúng phaáp naâo àûúåc aáp duång phaãi àaãm baão töët nhêët muåc tiïu vaâ tñnh minh baåch. Trûâ khi caác phûúng phaáp àûúåc sûã duång àöìng böå, cöng khai, vaâ dûåa trïn caác tiïu chñ muåc tiïu vaâ quaá trònh tiïën haânh phaãi minh baåch vaâ hûúáng àïën muåc tiïu thò múái hy voång dêåp tùæt àûúåc tham nhuäng. Caác chiïën lûúåc àïì xuêët bao göìm phöí biïën caác vùn baãn vïì thuã tuåc àõnh giaá; thiïët lêåp caác tiïu chñ cuå thïí vaâ caác àiïìu khoaãn giao viïåc àöëi vúái caác ban àõnh giaá, trong àoá loaåi boã bêët kyâ xung àöåt lúåi ñch tiïìm êín naâo; giaám saát vaâ phöí biïën caác mûác giaá; vaâ thaânh lêåp ban giaãi chêëp àïí hoaâ giaãi nhûäng tranh chêëp vïì giaá. Àùng thöng tin vïì caác quyïët àõnh àõnh giaá trïn internet cuäng giuáp tùng tñnh minh baåch. Àaánh giaá nguy cú ruãi ro cuãa quaá trònh naây laâ hïët sûác quan troång àïí xaác àõnh möåt chiïën lûúåc phuâ húåp nhùçm tùng cûúâng quaá trònh (Höåp 1.9). Nhûäng thöng lïå phöí biïën vïì tñnh minh baåch vaâ giaãm thiïíu tham nhuäng trong àõnh giaá dûúåc phêím coá thïí hoåc tûâ nhiïìu quöëc gia cöng nghiïåp, vò caác nûúác naây àaä ruát ra caác baâi hoåc khi hoå rúi vaâo tònh caãnh tham nhuäng tûúng tûå vaâ àaä xaác àõnh caác qui trònh ñt ruãi ro hún. Àiïím quyïët àõnh thûá tû: Mua sùæm Muåc àñch cuãa mua sùæm laâ mua àûúåc àuã söë lûúång caác loaåi thuöëc chêët lûúång vúái giaá caã húåp lyá nhêët.10 Chûác nùng cuãa Chñnh phuã trong àiïím quyïët àõnh naây göìm quaãn lyá kiïím kï, mua sùæm kïët húåp, töí chûác àêëu thêìu röång raäi, phên tñch kyä thuêåt höì sú dûå thêìu, phên böí húåp lyá caác nguöìn lûåc, thanh toaán, tiïëp nhêån söë lûúång thuöëc àùåt mua, vaâ kiïím tra kiïím soaát chêët lûúång thuöëc. Hoaåt àöång mua sùæm thûúâng àûúåc tû liïåu hoaá vaâ xûã lyá rêët keám nïn dïî taåo keä húã vaâ dïî trúã thaânh muåc tiïu cuãa tham nhuäng. Baão vïå töët nhêët khoãi tham nhuäng thûúâng laâ mua sùæm caånh tranh quöëc tïë, vò noá töëi àa hoaá caånh tranh vaâ giaãm thiïíu caác cú höåi cho viïåc tûå quyïët trong quaá trònh lûåa choån caác nhaâ cung cêëp. Mua sùæm caånh tranh àoâi hoãi möåt quaá trònh àêëu thêìu múã vaâ tiïu chñ lûåa choån vaâ xûã lyá caác höì sú àêëu thêìu thaânh cöng möåt caách roä raâng. Quaá trònh mua sùæm cêìn àûúåc giaám saát liïn tuåc, trong àoá coá caác àaánh giaá tûâ vùn phoâng àiïìu tra hoùåc caác cú quan kiïím toaán nöåi böå vaâ bïn ngoaâi àöëi vúái khu vûåc cöng (USAID 1999). Caác baáo caáo cêìn àûúåc cöng böë theo caách maâ cöng chuáng coá thïí dïî daâng xem xeát, giaám saát. Mua sùæm thuöëc tûâ nguöìn tiïìn cöng àùåc biïåt dïî dêîn àïën tham nhuäng vò khöëi lûúång thuöëc thûúâng lúán vaâ giaá trõ caác húåp àöìng thûúâng cao, mùåc duâ àún giaá thêëp; vò thïë caác húåp àöìng thûúâng sinh lúâi cao cho caác nhaâ cung cêëp. Caác nhaâ cung cêëp trong vaâ ngoaâi nûúác coá thïí àuát loát caán böå cöng quyïìn àïí taåo lúåi thïë trong bêët kyâ giai àoaån naâo cuãa quaá trònh àêëu thêìu. Caác phûúng phaáp mua sùæm khöng trung thûåc cuäng hay 61 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 1.9 Àaánh giaá ruãi ro tham nhuäng trong àõnh giaá; trûúâng húåp Ban-cùng Ngên haâng Thïë giúái àaä tiïën haânh möåt nghiïn cûáu úã möåt söë nûúác vuâng Ban-cùng (Anbani, Böxnhia, Hecxïgövina, Cröachia, Maxïàönia, Xeácbi Möngtúnïgrö) àïí múã röång viïåc aáp duång caác phûúng phaáp xaác àõnh tham nhuäng têåp trung vaâo caác àiïím quyïët àõnh lûåa choån, mua sùæm vaâ àõnh giaá. Cú súã àïí tiïën haânh cöng viïåc naây dûåa trïn chñnh kiïën cho rùçng giaá caã caác loaåi thuöëc úã caác nûúác naây cao hún nhiïìu so vúái caác nûúác laáng giïìng hoùåc giaá bònh quên quöëc tïë vaâ cho rùçng tham nhuäng coá thïí laâ nguyïn nhên chñnh cuãa vêën àïì naây. Giaã thuyïët cho rùçng, úã àêy khung phaáp lyá àûúåc xêy dûång quaá yïëu trong thõ trûúâng khöng hoaân chónh coá thïí taåo cú höåi cho tham nhuäng vaâ thoaã hiïåp khaã nùng giaânh àûúåc caác loaåi thuöëc àûúåc àõnh giaá caånh tranha. Vúái sûå suåp àöí cuãa chuã nghôa cöång saãn, ngaânh dûúåc úã têët caã caác nûúác naây traãi qua giai àoaån tûå do hoaá vaâ tû hûäu hoaá. Möåt thêåp kyã qua àaä diïîn ra sûå àiïìu chónh khi caác nûúác naây nöî lûåc giaãi quyïët nhûäng thaách thûác trong khi xêy dûång möåt hïå thöëng dûúåc hiïån àaåi, an toaân vaâ àuã khaã nùng. Nhûng caác Chñnh phuã laåi thiïëu kinh nghiïåm trong viïåc àùåt ra caác quy àõnh trong böëi caãnh thõ trûúâng múái vaâ hêìu hïët caác hiïåp höåi nghïì nghiïåp vaâ caác quy tùæc haânh nghïì rêët múái meã, thiïëu vùæng hoùåc àûúåc thûåc thi rêët keám. Ngoaâi ra, khung phaáp lyá yïëu dêîn àïën giaá cao vaâ caác vêën àïì vïì chêët lûúång thuöëc vaâ nguöìn cung vaâ taåo cú höåi xuêët hiïån caác haânh vi tham nhuäng vaâ vö lûúng têm. Sûå phaát triïín nhanh choáng caác quyä baão hiïím vaâ caác nhoám buön baán trong viïåc lûåa choån, àõnh giaá, mua sùæm, hoaân phñ vaâ quaãn lyá chi tiïu dûúåc phêím àaä tùng thïm yïëu töë phûác taåp. Thõ trûúâng dûúåc phêím úã caác nûúác naây bõ chi phöëi búãi caác loaåi thuöëc phöí thöng khöng coá baãn quyïìn saáng chïë, àa nguöìn cung, vaâ khöng coá nhiïìu loaåi thuöëc phöí thöng thay thïë. Caác nhaâ cung cêëp àõa phûúng hoùåc Nam Tû chiïëm lônh nhiïìu thõ trûúâng vúái sûå daân xïëp thiïn võ. Têët caã caác nûúác sûã duång möåt hònh thûác tham chiïëu àõnh giaá hoùåc cú chïë àêëu thêìu caác loaåi thuöëc cho bïånh viïån vaâ bïånh nhên ngoaåi trûâ àïí taåo ra caác mûác giaá caånh tranh. Àïí àaánh giaá viïåc lûåa choån, àõnh giaá vaâ mua sùæm thuöëc, möåt nghiïn cûáu cuãa Ngên haâng Thïë giúái àaä sûã duång têåp húåp caác chó söë (Cohen, Cercone, vaâ Macaya 2002) àïí têåp trung vaâo phêìn naây cuãa chuöîi cung cêëp dûúåc vaâ àaánh giaá mûác àöå ruãi ro xêm nhêåp cuãa tham nhuäng. ÚÃ caác nûúác cho thêëy ruãi ro tham nhuäng xuêët hiïån úã viïåc àõnh giaá vaâ mua sùæm nhiïìu hún trong lûåa choån thuöëc (Xem biïíu àöì dûúái àêy). Quy trònh minh baåch vaâ ñt ruãi ro nhêët laâ úã Cröachia, trong khi ruãi ro nhêët laâ úã Maxïàönia. Àaánh giaá naây àûúåc tiïën haânh trûúác khi möåt söë nûúác Chó söë dïî xaãy ra tham nhuäng úã Àöng Êu, 2003 8 Chó söë lûåa choån thuïë ë 7 Chó söë àõnh giaá vaâ mua sùæm sö 6 chó ângtû 5 4 quên 3 bònh ím 2 Àiï 1 0 Anbani Böxnhia Cröachia Maxïàönia Möngtúnïgrö Xeácbia Hecxïgövina 62 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån HÖÅP 1.9 Tiïëp triïín khai caác hoaåt àöång caãi caách. Vñ duå nùm 2004, Maxïàönia aáp duång àêëu thêìu quöëc tïë vaâ qui trònh lûåa choån thuöëc minh baåch hún. Möngtúnïgrö cuäng tiïën haânh caãi caách àïí nêng cao tñnh minh baåch vaâ caånh tranh trong quaá trònh àêëu thêìu. a. Sûå khöng hoaân thiïån trong vêån haânh thõ trûúâng dûúåc thöng thûúâng liïn quan àïën baão vïå quyïìn saáng chïë (àùåt ra möåt thaách thûác laâ laâm thïë naâo àïí cên bùçng giûäa nhûäng khuyïën khñch saáng taåo vúái viïåc àuã khaã nùng tiïëp cêån cuãa caác nûúác ngheâo vaâ bïånh nhên ngheâo), qui trònh vaâ viïåc phï duyïåt khung phaáp lyá keáo daâi, sûå khaác nhau vïì saãn phêím, sûå trung thaânh vúái nhaän hiïåu, cuäng nhû hïå thöëng thöng tin, suy àöìi àaåo àûác, vaâ caác möëi quan hïå khöng hoaân haão cuãa caác cú quan chñnh yïëu trong nhu cêìu vïì dûúåc phêím; nhu cêìu coá cêëu truác böën bêåc, göìm àún kï cuãa baác sô, dûúåc sô phaát thuöëc, ngûúâi bïånh sûã duång, vaâ bïn thûá ba traã tiïìn. àûúåc sûã duång, nhû viïåc mua trûåc tiïëp trong khi khöng coá tònh traång khêín cêëp àïí baâo chûäa cho haânh àöång àoá. Möåt söë yïëu töë goáp phêìn taåo ra tham nhuäng trong khêu mua sùæm: Phûúng phaáp xaác àõnh khöëi lûúång caác loaåi thuöëc cêìn thiïët thûúâng mang tñnh chuã quan; nhûäng khoá khùn trong giaám saát caác tiïu chuêín chêët lûúång; àiïìu phöëi quaá trònh mua sùæm vaâ àùng kyá saãn phêím seä rêët mêët thúâi gian vaâ laâ möåt thaách thûác nïëu cú quan cêëp giêëy pheáp dûúåc phêím laâm viïåc khöng hiïåu quaã hoùåc dñnh àïën tham nhuäng; caác nhaâ cung cêëp thûúâng chaâo caác mûác giaá khaác nhau cho cuâng loaåi dûúåc phêím vaâ coá thïí cöë yá thöíi phöìng giaá; vaâ caác àùåc àiïím kyä thuêåt àöëi vúái àúåt mua sùæm thuöëc coá thïí àûúåc àiïìu chónh theo caách phuâ húåp vúái caác saãn phêím cuãa duy nhêët möåt nhaâ cung cêëp. Têët caã caác yïëu töë trïn àoâi hoãi phaãi coá caác cú chïë giaám saát maånh trong quaá trònh àêëu thêìu cöng. Àiïìu haânh nhaâ nûúác khöng töët trong lônh vûåc àêëu thêìu mua sùæm coá thïí dêîn àïën mua phaãi caác saãn phêím khöng phuâ húåp vaâ traã quaá cao cho caác saãn phêím àoá. Àïí àaãm baão hïå thöëng mua sùæm vêån haânh töët, möåt söë nûúác vuâng Caribï àaä cuâng goáp quyä caác nguöìn lûåc haån chïë cuãa hoå. Möåt söë nûúác khaác vúái nguöìn lûåc haån heåp àaä kyá húåp àöìng vúái lônh vûåc tû vïì möåt söë chûác nùng mua sùæm hoùåc vúái Liïn húåp quöëc hoùåc caác töí chûác phaát triïín khaác coá caác hoaåt àöång mua sùæm dûúåc phêím àùåc thuâ. Möåt trong nhûäng nhiïåm vuå chñnh cuãa Chñnh phuã trong mua sùæm caác loaåi thuöëc laâ dûå toaán söë lûúång cêìn thiïët. Chuêín bõ caác dûå toaán tin cêåy giuáp caác nûúác traánh mûác dûå trûä töìn kho quaá thêëp hoùåc quaá cao. Caác phûúng phaáp àõnh lûúång àûúåc sûã duång àïí xaác àõnh ngên saách daânh cho dûúåc phêím, lêåp kïë hoaåch cho caác chûúng trònh dûúåc múái vaâ múã röång, sûã duång töët ngên saách daânh cho dûúåc phêím trïn cú súã caác vêën àïì y tïë ûu tiïn vaâ hiïåu quaã vïì chi phñ 63 Caác hònh thaái tham nhuäng vaâ so saánh mûác tiïu duâng dûúåc phêím hiïån taåi vúái caác ûu tiïn y tïë cöng cöång vaâ sûã duång trong caác hïå thöëng y tïë khaác. Möåt chñnh saách roä raâng vïì phûúng phaáp xaác àõnh söë lûúång, töët nhêët chñnh saách naây laâ möåt phêìn cuãa chñnh saách thuöëc quöëc gia, vuâng hay thïí chïë, goáp phêìn giaãm búát sûå tûå quyïìn maâ caác caá nhên vaâ caác nhoám hay tûå thöíi phöìng caác dûå toaán söë lûúång vaâ giuáp kiïím tra quaá trònh ra quyïët àõnh. Nhû möåt hoaåt àöång kiïím tra böí sung khaác, ban y tïë cêëp quöëc gia, huyïån hoùåc caác cú súã y tïë thûúâng chõu traách nhiïåm lûåa choån caác loaåi thuöëc thiïët yïëu vaâ nïn coá möåt cú quan cuöëi cuâng phï duyïåt kïët quaã cuöëi cuâng cuãa hoaåt àöång xaác àõnh söë lûúång. Tuy nhiïn, ban naây cêìn phaãi coá caác chuyïn gia àûúåc lûåa choån trïn cú súã minh baåch vaâ coá caác àiïìu khoaãn giao viïåc roä raâng. Tïn caác chuyïn gia, vai troâ vaâ traách nhiïåm cuå thïí cuãa hoå phaãi àûúåc cöng böë túái cöng chuáng. Caác caán böå mua sùæm nïn têåp trung àaãm baão giaá töët nhêët traã cho caác saãn phêím coá giaá trõ cao, chêët lûúång töët vaâ thuöåc haâng ûu tiïn. Hïå thöëng mua sùæm coá chêët lûúång cêìn giaãi quyïët vaâ giaám saát giaá mua thûåc tïë cuãa caác àún haâng, bao göìm caác chi phñ êín gêy ra búãi chêët lûúång saãn phêím keám, nhaâ cung cêëp hoaåt àöång keám hiïåu quaã hoùåc thúâi haån sûã duång ngùæn, chi phñ lûu kho úã caác cêëp trong hïå thöëng cung cêëp vaâ chi phñ vêån haânh vaâ caác yïu cêìu vïì vöën àïí quaãn lyá vaâ àiïìu haânh hïå thöëng mua sùæm vaâ phên phöëi. Khöëi lûúång mua sùæm lúán thûúâng coá giaá vaâ caác àiïìu khoaãn húåp àöìng töët hún cho ngûúâi mua. Sûå goáp chung khöëi lûúång mua sùæm tûâ rêët nhiïìu caác cú súã y tïë hoùåc tûâ möåt vaâi bang hoùåc quöëc gia, nhûäng haån chïë trong lûåa choån thuöëc, vaâ viïåc giaãm thiïíu sûå chöìng cheáo trong cuâng loaåi thuöëc coá thïí dêîn àïën caác khöëi lûúång cao àöëi vúái möåt loaåi thuöëc àún leã vaâ tiïìm nùng coá thïí giaãm giaá thuöëc nïëu qui trònh mua sùæm àûúåc thûåc hiïån töët. Nhûng caác hoaåt àöång mua sùæm kïët húåp nhû vêåy chó hiïåu quaã nïëu caác thuã tuåc thñch húåp àûúåc sûã duång àïí àaãm baão quaá trònh diïîn ra cöng bùçng vaâ khöëi lûúång mua chñnh xaác vaâ viïåc phên phöëi diïîn ra hiïåu quaã. Thuã tuåc mua sùæm phaãi minh baåch, tuên thuã caác thuã tuåc chñnh thûác bùçng vùn baãn trong toaân böå quaá trònh vaâ sûã duång caác tiïu chñ roä raâng àïí kyá húåp àöìng goáp phêìn giaãm thiïíu ruãi ro tham nhuäng. Söí tay hûúáng dêîn mua sùæm cuãa Ngên haâng Thïë giúái trong mua sùæm thuöëc (World Bank 2000) laâ möåt mö hònh hûäu ñch àïí aáp duång. Thöng tin vïì quaá trònh àêëu thêìu vaâ kïët quaã thêìu phaãi àûúåc cöng böë röång raäi àïí coá thïí kiïím tra xem coá sûå cêu kïët thöng àöìng vaâ àêíy giaá thuöëc lïn cao. Braxin trong nhûäng nùm gêìn àêy àaä àùng giaá cuãa caác loaåi thuöëc mua bùçng quy trònh àêëu thêìu cöng trïn trang Web ­ àêy laâ möåt chiïën lûúåc giaãm giaá thuöëc vaâ traánh cho giaá thuöëc bõ àêíy lïn cao. Thöng qua àêëu thêìu vaâ cöng böë thöng tin trïn maång vïì caác thuã tuåc vaâ kïët quaã mua sùæm, caác ruãi ro tham nhuäng àaä àûúåc giaãm thiïíu. Caác cöng cuå naây seä hiïåu quaã hún nhiïìu nïëu chuáng àûúåc aáp duång cuâng vúái caác nöî lûåc khaác àïí àaãm baão coá 64 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån nhiïìu nhaâ cung cêëp, caã trong nûúác vaâ ngoaâi nûúác, cuâng caånh tranh nhau cho möåt saãn phêím thuöëc àang àûúåc àêëu thêìu. Söë lûúång lúán caác nhaâ cung cêëp tiïìm nùng coá thïí giuáp nêng cao tñnh caånh tranh vïì giaá vaâ giaãm thiïíu sûå cêu kïët hoùåc laâm giaá tûâ phña caác nhaâ cung cêëp. (Cohen vaâ Carikeo Montoya 2001). Hïå thöëng mua sùæm dûúåc phêím phaãi àaãm baão lûåa choån caác nhaâ cung cêëp tin cêåy vúái caác saãn phêím chêët lûúång cao vaâ àaãm baão triïín khai caác chûúng trònh àaãm baão chêët lûúång vúái sûå giaám saát vaâ thûã nghiïåm thuöëc hiïåu quaã. Caác thuã tuåc sú tuyïín vaâ hêåu tuyïín giuáp loaåi boã caác nhaâ cung cêëp thiïëu nùng lûåc khoãi quaá trònh àêëu thêìu vaâ nhû vêåy àaãm baão tiïën haânh àaánh giaá caác höì sú thêìu möåt caách kõp thúâi. Sú tuyïín thûúâng àûúåc tiïën haânh búãi Ban mua sùæm coá nhiïìu thaânh viïn tham gia bao göìm caác caán böå quaãn lyá, caác caán böå kyä thuêåt vaâ caác chuyïn gia quaãn lyá chêët lûúång. Thiïët lêåp möåt danh saách caác nhaâ cung cêëp àaä qua sú tuyïín cho möîi loaåi dûúåc phêím laâ möåt quaá trònh mêët nhiïìu thúâi gian nhûng giuáp tiïët kiïåm thúâi gian úã caác giai àoaån mua sùæm sau naây. Hïå thöëng hêåu tuyïín àaánh giaá caác nhaâ cung cêëp sau khi nhêån caác höì sú thêìu, do àoá coá thïí xaãy ra nhiïìu chêåm trïî trong giai àoaån trao húåp àöìng do phaãi àaánh giaá nùng lûåc cuãa rêët nhiïìu nhaâ cung cêëp chûa àûúåc biïët àïën. Àaánh giaá caác nhaâ cung cêëp múái coá thïí bao göìm àùng kyá chñnh thûác, kiïím tra, kiïím tra qua ngûúâi khaác, mua thûã, vaâ thu thêåp thöng tin khöng chñnh thûác. Möåt cêëu phêìn quan troång trong àaãm baão chêët lûúång laâ "coá thïí truy tòm nguöìn göëc", coá nghôa laâ caác nhaâ cung cêëp phaãi coá khaã nùng truy tòm möåt saãn phêím do nhaâ saãn xuêët saãn xuêët ra thuöëc àoá, trong khi nhaâ saãn xuêët phaãi coá khaã nùng truy tòm caác thaânh phêìn thuöëc àöëi vúái caác àún võ saãn xuêët ra caác thaânh phêìn àoá. Trong bêët kyâ trûúâng húåp naâo, viïåc lûåa choån nhaâ cung cêëp phaãi àûúåc chûáng minh vúái nhûäng chûáng cúá húåp lyá. Caác cú quan mua sùæm coá thïí giaám saát viïåc thûåc hiïån cuãa nhaâ cung cêëp thöng qua möåt hïå thöëng giaám saát cho pheáp theo doäi sûå tuên thuã caác àiïìu khoaãn húåp àöìng, vêån chuyïín haâng, chêët lûúång caác loaåi thuöëc, tuên thuã caác hûúáng dêîn vïì àoáng goái vaâ daán nhaän, vaâ caác thöng lïå khaác. Möåt hïå thöëng thöng tin töët nïn cho pheáp theo doäi söë vaâ giaá trõ caác húåp àöìng thêìu àaä kyá vaâ giaá trõ toaân böå caác àúåt mua haâng tûâ nhaâ cung cêëp theo nùm vaâ viïåc thûåc hiïån tûâng húåp àöìng thêìu. Hïå thöëng sú tuyïín giuáp saâng loåc caác nhaâ cung cêëp khöng àaåt tiïu chuêín khoãi quaá trònh àêëu thêìu, nhûng phûúng phaáp naây khöng phaãi khöng coá ruãi ro tham nhuäng, nïëu caác nhaâ cung cêëp àaä àûúåc àûa vaâo trong danh saách khöng àûúåc choån theo muåc tiïu vaâ tiïu chñ thñch húåp. Ngûúåc laåi, hïå thöëng hêåu tuyïín coá thïí loaåi boã khöng húåp lyá nhûäng àún võ dûå thêìu àaåt chêët lûúång nïëu cú quan mua sùæm muöën thiïn võ möåt söë cöng ty nhêët àõnh. Trong caã hai trûúâng húåp, caác caá nhên hay àaåi diïån cuãa caác cöng ty coá thïí tòm caách gêy aãnh 65 Caác hònh thaái tham nhuäng hûúãng àïën caác cú quan cöng quyïìn àïí hoå mua caác loaåi thuöëc khöng phuâ húåp vïì mùåt kinh tïë hoùåc muåc àñch chûäa trõ. Àïí giaãm thiïíu ruãi ro tham nhuäng, caác cú quan mua sùæm phaãi tuên thuã nghiïm ngùåt quy àõnh ngaây hïët haån nöåp höì sú. Phaãi ghi cheáp àêìy àuã thöng tin têët caã caác höì sú thêìu àaä nhêån àûúåc; nhûäng ghi cheáp naây bao göìm ngaây tiïëp nhêån höì sú vaâ ngûúâi tiïëp nhêån höì sú thêìu. Nhûäng höì sú thêìu niïm phong phaãi àûúåc lûu giûä úã nhûäng núi coá khoaá an toaân cho àïën ngaây hïët haån nöåp höì sú thêìu. Têët caã caác höì sú thêìu phaãi àûúåc múã möåt caách chñnh thûác, vaâ lyá tûúãng nhêët laâ múã cöng khai, vaâo ngaây àaä xaác àõnh, vaâ caác höì sú thêìu àaä múã phaãi àûúåc lûu vaâo möåt têåp file coá àaánh söë àïí tham khaão sau naây. Hún nûäa, caác nhên viïn cuãa cú quan mua sùæm phaãi têåp húåp thöng tin cho ban àêëu thêìu hoùåc ban mua sùæm vaâ àûa ra nhûäng khuyïën nghõ kyä thuêåt cho ban, nhûng hoå khöng nïn laâ ngûúâi àûa ra caác quyïët àõnh cuöëi cuâng vïì húåp àöìng. Viïåc xem xeát vaâ thöng baáo truáng thêìu chó do ban mua sùæm hoùåc ban àêëu thêìu tiïën haânh, vúái kïët quaã àaánh giaá trong àoá coá àún võ thùæng thêìu vaâ giaá húåp àöìng àûúåc thöng baáo cho têët caã caác cöng ty dûå thêìu vaâ cöng böë cöng khai (àùng taãi trïn trang Web chùèng haån). Cú quan mua sùæm phaãi baáo caáo thûúâng kyâ vïì caác chó söë thûåc hiïån mua sùæm chñnh. Caác chó söë tiïu chuêín bao göìm khöëi lûúång dûå kiïën mua so vúái khöëi lûúång tiïu thuå thûåc tïë trong möåt khoaãng thúâi gian nhêët àõnh, giaá truáng thêìu so vúái giaá quöëc tïë bònh quên, thúâi gian thûåc hiïån bònh quên cuãa nhaâ cung cêëp vaâ cêëp àöå dõch vuå, tyã lïå caác loaåi thuöëc chñnh nùçm kho úã caác cêëp khaác nhau trong hïå thöng cung cêëp vaâ möåt baáo caáo vïì sûå thiïëu huåt thuöëc. Caác chó söë naây cuäng rêët hûäu ñch vò chuáng cho pheáp so saánh söë liïåu thûåc hiïån thûåc tïë vúái caác muåc tiïu trong möåt giai àoaån thúâi gian. Cuöëi cuâng, cú quan mua sùæm nïn àûúåc tiïën haânh kiïím toaán haâng nùm búãi bïn thûá ba. Àún võ kiïím toaán seä phaát haânh baáo caáo theo luêåt àõnh, ngoaâi ra coân phaát haânh möåt cöng vùn kiïën nghõ chi tiïët cho ban laänh àaåo cuãa töí chûác vaâ cú quan giaám saát cöng quyïìn coá traách nhiïåm. Kiïím toaán haâng nùm cêìn àûúåc cöng khai trïn trang web hoùåc thöng qua vùn phoâng thöng tin cuãa chñnh quyïìn. Àiïím quyïët àõnh thûá nùm: Phên phöëi Phên phöëi coá thïí do möåt cú quan chñnh quyïìn hoùåc möåt cöng ty tû nhên àûúåc chñnh phuã kyá húåp àöìng thûåc hiïån, hïå thöëng phên phöëi cöng cêìn àaãm baão phên phaát kõp thúâi vaâ an toaân khöëi lûúång thuöëc túái caác cú súã y tïë vaâ hiïåu thuöëc núi àang cêìn caác àúåt cêëp thuöëc. Chi phñ phên phaát vaâ baão quaãn coá thïí laâm tùng thïm àaáng kïí giaá baán leã möåt loaåi thuöëc, àùåc biïåt khi thuöëc àûúåc phên phöëi àïën caác vuâng sêu vuâng xa hoùåc núi thiïëu tñnh caånh tranh dêîn àïën 66 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån viïåc caác àöëi tûúång baán buön vaâ baán leã tûå yá nêng giaá baán. Möåt söë quöëc gia àaä aáp duång caác quy tùæc vïì Thöng lïå Phên phöëi tiïu chuêín trong àoá tiïu chuêín hoaá caác yïu cêìu àöëi vúái ngûúâi phên phöëi, höì sú, àõa àiïím vaâ thiïët bõ. Àiïìu kiïån baão quaãn keám coá thïí laâm cho thuöëc bõ biïën daång (hoãng) vaâ hïët haån sûã duång (thuöëc hïët hiïåu nghiïåm). Möåt hïå thöëng phên phöëi baão quaãn àûúåc thiïët kïë hoaân chónh vaâ quaãn lyá töët giuáp duy trò cung ûáng àêìy àuã vaâ kõp thúâi caác loaåi thuöëc vaâ luön giûä chuáng trong àiïìu kiïån töët trong quaá trònh phên phöëi vaâ giaãm thiïíu thiïåt haåi do thuöëc bõ hoãng vaâ hïët haån sûã duång, húåp lyá hoaá caác àiïím baão quaãn thuöëc vaâ sûã duång caác nguöìn lûåc vêån chuyïín hiïån coá theo caách hiïåu quaã nhêët coá thïí. Coá nhiïìu mö hònh cung ûáng thuöëc: möåt mö hònh phöí biïën trong chuöîi cung ûáng khu vûåc cöng laâ kho thuöëc trung têm, núi mua sùæm, vaâ phên phaát thuöëc cuãa Chñnh phuã. Mö hònh thûá hai laâ cú quan cung cêëp tûå quaãn vaâ nûãa tûå quaãn. Mö hònh naây linh hoaåt hún mö hònh cuãa Chñnh phuã, nhûng viïåc mua haâng theo caác àúåt nhoã coá thïí laâm tùng giaá mua so vúái hïå thöëng mua têåp trung. Mö hònh thûá ba laâ hïå thöëng phên phöëi trûåc tiïëp, qua àoá möåt cú quan mua sùæm cuãa Chñnh phuã àêëu thêìu àïí choån loaåi thuöëc vaâ caác cung ûáng khaác vaâ sau àoá nhaâ thêìu àûúåc lûåa choån seä cung cêëp thuöëc trûåc tiïëp cho caác cú súã y tïë. Mö hònh naây goáp phêìn giaãm caác chi phñ liïn quan àïën baão quaãn trung têm vaâ vêån chuyïín tûâ cú súã cuãa Chñnh phuã bùçng viïåc chuyïín chuáng cho caác nhaâ cung cêëp tû nhên. Mö hònh thûá tû laâ hïå thöëng baán haâng chñnh yïëu. Trong hïå thöëng naây, cú quan mua sùæm cuãa Chñnh phuã boã thêìu hai húåp àöìng, húåp àöìng thûá nhêët vïì nguöìn vaâ giaá thuöëc, vaâ húåp àöìng thûá hai vïì cung cêëp thuöëc túái caác cûãa haâng vaâ cú súã y tïë. Bïn húåp àöìng cung ûáng thuöëc (baán haâng chuã yïëu) chõu traách nhiïåm duy trò caác kho àêìy àuã haâng àïí àaáp ûáng caác àún haâng yïu cêìu tûâ caác cûãa haâng vaâ cú súã y tïë vuâng vaâ huyïån. Cuöëi cuâng, viïåc cung ûáng thuöëc coá thïí àûúåc mua vaâ phên phöëi búãi hïå thöëng cung cêëp tû nhên. Túái nay khöng coá möåt bùçng chûáng naâo chûáng minh mö hònh naâo laâ hiïåu quaã nhêët vaâ giaãm ruãi ro tham nhuäng. Caác cú chïë giaám saát, caác tiïu chuêín roä raâng, vaâ caác thuã tuåc minh baåch laâ rêët cêìn thiïët cho möîi mö hònh trong caác mö hònh trïn. Nïëu khöng coá caác thöng lïå phöí biïën àûúåc sûã duång trong àiïím quyïët àõnh naây seä xaãy ra nhûäng mêët maát trûåc tiïëp búãi nhûäng vi phaåm trong quaá trònh, bao göìm nhûäng àiïìu kiïån chuyïn chúã vaâ baão quaãn khöng àuáng, caác kho haâng khöng cêìn thiïët, caác kho haâng hïët haån sûã duång, vaâ ùn cùæp trong caác àúåt phaát thuöëc. Nguy cú laâm traái quy àõnh vaâ ùn cùæp haâng hiïån diïån úã têët caã caác giai àoaån trong hïå thöëng phên phöëi vaâ baão quaãn (Höåp 1.10). Caác kiïån haâng coá thïí bõ caác cöng nhên caãng biïín hoùåc caãng haâng khöng ùn cùæp, hoùåc boån töåi phaåm coá töí chûác coá thïí cûúáp söë lûúång lúán tûâ caác kho lûu trûä haãi quan, sên bay hoùåc möåt núi naâo àoá. Trong quaá trònh vêån chuyïín, thuöëc coá thïí bõ laái xe baán úã caác chúå doåc tuyïën àûúâng ài hoùåc bõ hoãng 67 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 1.10 Roâ ró vaâ ùn cùæp thuöëc úã Uganàa: Chiïën lûúåc phoâng chöëng Hïå thöëng phên phöëi thuöëc coá thïí bõ àaánh cùæp, bõ biïën daång vaâ baán laåi caác loaåi thuöëc. Möåt nghiïn cûáu úã Uganàa cho thêëy caác loaåi thuöëc mua tûâ ngên saách cöng bõ àaánh cùæp vaâ baán úã chúå àen, vaâ caác caán böå y tïë àaä boã tuái tiïìn baán thuöëc vaâ ngûúâi ngheâo bõ tûâ chöëi khöng cho hûúãng dõch vuå y tïë vò khöng coá khaã nùng traã tiïìn thuöëc. Têët caã nhûäng àiïìu naây, nghiïn cûáu cho thêëy 68­77% nguöìn thu tûâ caác phñ dõch vuå ngûúâi sûã duång bõ caác caán böå y tïë sûã duång sai (McPake vaâ caác taác giaã 1999). Hònh thûác phên biïåt roä caác saãn phêím thuöåc hïå thöëng àêëu thêìu cöng thöng qua àoáng goái àùåc biïåt, maä soåc, vaâ tem ba chiïìu coá thïí giuáp xaác àõnh caác haâng hoaá cuãa nhaâ nûúác. Trong möåt söë trûúâng húåp, caác chuêín mûåc phoâng chöëng tröåm coá thïí giuáp traánh mêët maát saãn phêím, bao göìm giaám saát sûå tiïëp cêån cuãa caá nhên ra vaâo caác kho thuöëc cuäng nhû hïå thöëng thöng tin hoaân chónh àïí giaám saát caác kho lûu trûä thuöëc. trïn àûúâng vêån chuyïín hoùåc möåt lûúång lúán bõ baán ra chúå àen. Caác chñnh trõ gia vaâ caác quan chûác àõa phûúng coá thïí chuyïín caác àúåt haâng cho nhûäng keã uãng höå hoå hoùåc maång lûúái nhûäng keã àúä àêìu vaâ caác caán böå úã caác cú súã y tïë coá thïí baán laåi caác loaåi thuöëc trúå cêëp hoùåc ùn cùæp thuöëc àïí sûã duång theo caách riïng cuãa hoå. Khi caác loaåi thuöëc àûúåc nhêåp khêíu, thöng thûúâng úã möåt söë nûúác cêìn tiïën haânh thïm möåt söë bûúác àïí xin xaác nhêån nhêåp khêíu vaâ kiïím tra möåt söë lö haâng nhêåp. Caác bûúác naây coá thïí xaãy ra ruãi ro tham nhuäng. ÚÃ Xeácbia vaâ Möngtïnïgrö, caác àún võ saãn xuêët trong nûúác sûã duång caác yïu cêìu kiïím tra lö haâng àïí aáp thïm chi phñ àöëi vúái caác lö haâng nhêåp khêíu caånh tranh. Trong möåt trûúâng húåp, möåt àún võ saãn xuêët trong nûúác àaä àuát loát böå trûúãng vaâ thûá trûúãng Böå y tïë àïí hoå giûä caác quy àõnh phên biïåt àöëi xûã trong luêåt múái vïì dûúåc phêím aáp duång nùm 2003. Caác chiïën lûúåc giuáp giaãm thiïíu ruãi ro tham nhuäng trong quaá trònh phên phöëi bao göìm: luöìng thöng tin phaãi thöng suöët úã moåi cêëp trong hïå thöëng phên phöëi àïí kiïím soaát caác phên phaát vaâ di chuyïín cuãa nguöìn haâng. Viïåc naây seä hiïåu quaã nhêët nïëu sûã duång hïå thöëng thöng tin vi tñnh hoaá hoùåc tûå àöång, àùåc biïåt caác hïå thöëng sûã duång maä vaåch ngang vaâ queát maä hoùåc múái hún laâ hïå thöëng phûác taåp sûã duång cöng nghïå RFID vaâ EPC. Nhûäng tiïu chuêín chêët lûúång phaãi àûúåc duy trò úã caác cú súã baão quaãn vaâ phaãi coá maáy laånh àïí àaãm baão nhiïåt àöå baão quaãn thuöëc. Hïå thöëng an ninh töët giuáp giaãm thiïíu ruãi ro tröåm cùæp. Hïå thöëng giaám saát àiïån tûã caác xe vêån chuyïín haâng vaâ kiïím tra caác àún giao haâng theo danh muåc saãn phêím laâ möåt söë phûúng phaáp giaãm thiïíu naån tröåm cùæp. Triïín khai Àiïìu tra theo doäi chi tiïu cöng cuäng laâ möåt cöng cuå hûäu ñch àïí àaánh giaá xem caác loaåi thuöëc vaâ viïåc chi cho caác loaåi thuöëc àoá coá àûúåc phên phaát àêìy àuã àïën caác àiïím phên phaát àõnh trûúác nhû caác cú súã y tïë vaâ bïånh viïån, àùåc biïåt laâ caác cú súã úã vuâng sêu vuâng xa. 68 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån Àiïím quyïët àõnh thûá saáu: Kï àún thuöëc vaâ phaát thuöëc Kï àún thuöëc vaâ phaát thuöëc laâ hoaåt àöång coá sûå tham gia cuãa baác sô, dûúåc sô, y taá vaâ caác àöëi tûúång chùm soác sûác khoeã khaác, hoå chêín àoaán ngûúâi bïånh vaâ xaác àõnh ngûúâi bïånh cêìn duâng caác loaåi thuöëc naâo àïí chûäa trõ möåt loaåi bïånh nhêët àõnh. Àêy laâ àiïím quyïët àõnh maâ úã àoá ngûúâi bïånh nïn biïët caác lúåi ñch cuãa toaân böå hïå thöëng xem coá vêån haânh töët hay khöng. Ngûúâi bïånh phaãi nhêån àûúåc àuáng loaåi thuöëc vaâ àuáng thúâi àiïím vúái chi phñ húåp lyá vaâ vúái thöng tin àêìy àuã. Àiïìu quan têm chuã yïëu àöëi vúái kï àún vaâ phaát thuöëc laâ ngûúâi bïånh coá thïí khöng nhêån àûúåc loaåi thuöëc thñch húåp nhêët trong àiïìu kiïån cuãa mònh, vò quyïët àõnh vïì kï àún coá thïí bõ boáp meáo búãi nhiïìu yïëu töë, àùåc biïåt laâ àöång cú lúåi ñch caá nhên. ÚÃ nhiïìu nûúác àang phaát triïín, baán thuöëc khöng coá toa thuöëc cuãa baác sô laâ viïåc phöí biïën. Trong caác trûúâng húåp nhû vêåy, ngûúâi dûúåc sô àoáng vai troâ chñnh trong viïåc lûåa choån loaåi thuöëc vaâ coá thïí coá àöång cú àïí choån loaåi thuöëc àùæt tiïìn nhêët àïí kiïëm àûúåc lúåi ñch biïn cao hún so vúái lûåa choån loaåi thuöëc phuâ húåp nhêët cho bïånh nhên. Sûå xung àöåt vïì lúåi ñch naây laâ möåt lyá do àïí taách chûác nùng kï àún thuöëc vaâ phaát thuöëc. Nhiïåm vuå cuãa Chñnh phuã trong trûúâng húåp hïå thöëng kï àún keám laâ thiïët lêåp möåt möi trûúâng phaáp lyá goáp phêìn khuyïën khñch caác thöng lïå lûåa choån vaâ phaát thuöëc phuâ húåp vaâ àaãm baão chi phñ - lúåi ñch. Nhiïìu nûúác phaát triïín àaä aáp duång caác quy àõnh àïí taách vai troâ kï àún cuãa baác sô khoãi vai troâ phaát thuöëc cuãa dûúåc sô, nhû vêåy caác baác sô khöng coá caác khuyïën khñch taâi chñnh àïí kï söë lûúång khöng húåp lyá caác loaåi thuöëc hoùåc caác loaåi thuöëc coá giaá cao hún laâ caác loaåi thuöëc cêìn thiïët àïí chûäa trõ bïånh. Vñ duå, gêìn àêy Haân Quöëc àaä cho pheáp caác baác sô kï àún vaâ phaát thuöëc dêîn àïën tònh traång kï söë lûúång thuöëc cao khöng cêìn thiïët (Kwon 2006). Möåt söë nûúác cho pheáp coá caác trûúâng húåp ngoaåi lïå àöëi vúái caác baác sô úã vuâng nöng thön núi maâ bïånh nhên khöng coá àiïìu kiïån àïën hiïåu thuöëc. Bùçng chûáng cho thêëy caác thöng lïå kï àún thuöëc bõ aãnh hûúãng búãi lúåi nhuêån laâ bùçng chûáng vïì viïåc kï àún thuöëc úã nûúác Anh, núi maâ caác "baác sô kiïm dûúåc sô" úã nöng thön khöng tuên thuã caác chñnh saách khuyïën khñch sûã duång caác loaåi thuöëc phöí thöng nhû laâ caác baác sô khöng kiïm dûúåc sô vaâ coá xu hûúáng kï caác loaåi thuöëc phöí thöng coá nhaän hiïåu riïng (Watkins vaâ caác taác giaã 2003; Baines vaâ caác taác giaã 1997). Àêy coá thïí khöng hoaân toaân coi laâ tham nhuäng, nhûng roä raâng laâ möåt haânh vi khöng àuáng vúái àaåo àûác nghïì nghiïåp. Möåt vêën àïì nûäa tiïìm êín tham nhuäng xaãy ra úã nhiïìu nûúác, àoá laâ khi caác cöng ty dûúåc phêím tòm caách gêy aãnh hûúãng àïën caác thöng lïå kï àún thuöëc cuãa caác baác sô. Möåt nghiïn cûáu nùm 2000 do Wazana thûåc hiïån cho thêëy sûå 69 Caác hònh thaái tham nhuäng tûúng taác cuãa caác baác sô vúái ngaânh cöng nghiïåp dûúåc liïn quan àïën ngaây caâng tùng caác yïu cêìu vïì thay thïë caác loaåi thuöëc böí sung trong caác cöng thûác thuöëc cuãa bïånh viïån vaâ trong sûå thay àöíi thöng lïå kï àún böëc thuöëc. Viïåc gêy aãnh hûúãng cuãa ngaânh cöng nghiïåp àïën haânh vi kï àún cuãa baác sô laâ vêën àïì quan têm toaân cêìu, nhûng noá àùåc biïåt aãnh hûúãng àïën caác nûúác àang phaát triïín, núi maâ caác baác sô khöng àûúåc traã thuâ lao cao vaâ caác tiïu chuêín haânh vi àaåo àûác nghïì nghiïåp chûa àûúåc thiïët lêåp vaâ thûåc thi hoaân chónh. Möåt baáo caáo gêìn àêy cuãa WHO vïì quaãng caáo thuöëc cho thêëy úã Myä khoaãng 21 tyã àö la Myä àûúåc chi cho caác hoaåt àöång quaãng caáo thuöëc. Cuäng trong baáo caáo naây cho biïët ngaânh cöng nghiïåp dûúåc laâ nguöìn thöng tin duy nhêët vïì dûúåc phêím cho caác àöëi tûúång chùm soác sûác khoeã úã caác nûúác àang phaát triïín (Norris vaâ caác cöång sûå 2005). Quaãng caáo thuöëc cho thêëy möåt vuâng xaám trong cuöåc trao àöíi vïì tham nhuäng trong ngaânh dûúåc. Quaãng caáo thuöëc baãn thên noá khöng phaãi laâ möåt haânh àöång tham nhuäng nïëu tuên thuã caác thöng lïå tiïëp thõ cöng bùçng. Tuy nhiïn, àiïìu khoaãn "khuyïën khñch" cuãa ngaânh cöng nghiïåp dûúåc àöëi vúái caác baác sô trong viïåc kï àún caác saãn phêím nhêët àõnh coá thïí dêîn àïën tham nhuäng. Vñ duå, caác cöng ty thuöëc thûúâng múâi caác baác sô àïën caác höåi nghõ "àaâo taåo", vaâ höåi nghõ thûúâng àûúåc töí chûác úã nhûäng àõa àiïím lyá tûúãng vaâ àún võ töí chûác múâi luön caác thaânh viïn gia àònh hoå tham dûå (Cohen vaâ Esmail 2005). Nhûäng hûúáng dêîn quy àõnh nöåi böå cêìn àûúåc aáp duång àïí kiïím soaát caác thöng lïå tiïëp thõ cöng nghiïåp. Vñ duå, IFPMA àaä tònh nguyïån aáp duång àiïìu lïå IFPMA vïì caác Thöng lïå Tiïëp thõ Dûúåc phêím tûâ nùm 1981. Cho duâ caác hûúáng dêîn naây àûúåc phöí biïën röång raäi nhûng viïåc thûåc hiïån sao cho hiïåu quaã laâ vêën àïì chñnh. Vi phaåm caác quy phaåm àaåo àûác cú baãn, cho duâ chûa cêëu thaânh vi phaåm luêåt, nhûng vêîn laâ caái cêìn quan têm vaâ nïn laâ möåt muåc tiïu àïí coá giaãi phaáp sûãa àöíi. Cêìn nöî lûåc hún nûäa àïí thiïët lêåp caác tiïu chuêín thöng lïå àaåo àûác nghïì nghiïåp vaâ caác quy àõnh phaáp luêåt àöëi vúái caác baác sô vaâ ngaânh cöng nghiïåp dûúåc trong caác hoaåt àöång quaãng caáo thuöëc. Tùng cûúâng caác thöng lïå töët vaâ thöng tin dûúåc dûåa trïn caác nguöìn thöng tin àûúåc chûáng thûåc laâ hïët sûác quan troång giuáp caãi thiïån viïåc kï àún thuöëc àuáng àùæn, nhiïìu nûúác àang thiïët lêåp caác cú chïë phöí biïën thöng tin. Möåt phûúng phaáp ngùn caãn thöng lïå kï thuöëc khöng àuáng quy caách laâ yïu cêìu caác baác sô phaãi tuên thuã caác Hûúáng dêîn thûåc haânh khaám vaâ chûäa bïånh (CPG), mùåc duâ àêy laâ cöng viïåc khöng hïì dïî thûåc hiïån.12 WHO, thûåc tïë, khuyïën nghõ sûã duång caác hûúáng dêîn àiïìu trõ dûåa vaâo chûáng cûá àïí xêy dûång EDL thay vò tin tûúãng vaâo caác chuyïn gia, nhûäng ngûúâi coá thïí dïî bõ gêy aãnh hûúãng tûâ bïn ngoaâi qua haânh àöång höëi löå hoùåc laåi quaã. Tuy nhiïn, thêåm chñ CPG cuäng coá nguy cú bõ tham nhuäng nïëu caác baác 70 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån sô cho rùçng hoå bõ gêy aãnh hûúãng trong viïåc ra quyïët àõnh cuãa hoå búãi ngaânh cöng nghiïåp dûúåc (Höåp 1.11) Nhûäng núi aáp duång caác cú chïë phûác taåp hún, giaám saát haânh vi kï àún thöng qua giaám saát söë liïåu kï àún coá thïí laâ möåt caách thûác hûäu hiïåu àïí xaác àõnh caác hònh thûác kï àún, khöng bònh thûúâng hoùåc quaá söë lûúång vaâ giuáp xêy dûång caác chiïën lûúåc caãi thiïån hoaåt àöång kï àún àûúåc húåp lyá. Möåt söë phûúng phaáp khaác giuáp haån chïë aãnh hûúãng cuãa ngaânh cöng nghiïåp àöëi vúái caác hònh thûác kï àún cuãa baác sô bao göìm têåp trung yïu cêìu cung cêëp "àaâo taåo chi tiïët" hoùåc giaáo duåc thuöëc, búãi caác baác sô coá chuyïn mön cao hún laâ tiïëp thõ cöng nghiïåp. Caác baác sô nïn àûúåc àaâo taåo chi tiïët búãi nhûäng ngûúâi coá têm huyïët vaâ coá chuyïn mön cao, trong àoá bao göìm viïåc thiïët lêåp möåt maång lûúái caác cöë vêën vïì kï àún, nhûäng ngûúâi naây seä àïën têån núi caác baác sô hoùåc caác nhoám baác sô àïí phöí biïën caác thöng lïå kï àún dûåa trïn caác chûáng cûá xaác thûåc, àùåc biïåt àöëi vúái caác loaåi thuöëc múái xuêët hiïån trïn thõ trûúâng. Sûå gian lêån trong kï àún laâ möåt daång thûúâng thêëy trong gian lêån hoaân phñ y tïë trong caác hïå thöëng baão hiïím y tïë cöng vaâ tû vaâ coá thïí coá sûå tham gia cuãa caác baác sô, dûúåc sô, vaâ ngûúâi bïånh. Caác daång kï àún cêìn àûúåc xem nhû caác àùåc àiïím an ninh vaâ cêìn phaãi coá caác hïå thöëng àûúåc sûã duång àïí phaát hiïån, kiïím tra vaâ khúãi kiïån gian lêån àïí loaåi trûâ vêën naån naây. Möåt söë nûúác àaä aáp duång hïå thöëng àiïån tûã àïí theo doäi caác àún kï vaâ caác loaåi thuöëc àaä phaát do HÖÅP 1.11 Hûúáng dêîn kï àún vaâ mêu thuêîn lúåi ñch Möåt cuöåc khaão saát nùm 2005 nhùçm xaác àõnh xem taác giaã cuãa caác hûúáng dêîn kï àún àûúåc caác baác sô sûã duång coá mêu thuêîn lúåi ñch naâo coá thïí aãnh hûúãng àïën nöåi dung hûúáng dêîn. Hûúáng dêîn coá thïí àûúåc xêy dûång trïn cú súã caác chûáng cûá xaác thûåc hoùåc coá thïí dûåa trïn sûå àöìng thuêån cuãa caác chuyïn gia trong lônh vûåc nhêët àõnh. Trong 90 söí tay hûúáng dêîn àûúåc kiïím tra kyä lûúäng, khöng coá mêu thuêîn lúåi ñch naâo àûúåc tòm thêëy (hay àûúåc cöng nhêån) àöëi vúái 31 söí tay hûúáng dêîn. Nhûng ñt nhêët möåt mêu thuêîn lúåi ñch tòm thêëy trong 59 söí tay hûúáng dêîn coân laåi. Trong 45 söí tay hûúáng dêîn (50%) ñt nhêët möåt taác giaã coá võ trñ tû vêën hoùåc võ trñ trong ban cöë vêën cuãa möåt cöng ty naâo àoá vaâ ñt nhêët möåt taác giaã nhêån tiïìn trúå cêëp nghiïn cûáu tûâ möåt cöng ty nhêët àõnh. Àöëi vúái 39 söí tay hûúáng dêîn, coá ñt nhêët möåt taác giaã coá võ trñ laâ ngûúâi phaát ngön cuãa möåt cöng ty. Vaâ 10 söí tay hûúáng dêîn coá ñt nhêët möåt taác giaã nùæm giûä cöí phiïëu cuãa möåt cöng ty. Töíng cöång, coá 685 taác giaã coá nhûäng àoáng goáp cho 90 söí tay hûúáng dêîn. Trong söë àoá, 445 tuyïn böë khöng coá xung àöåt lúåi ñch naâo, nhûng 240 taác giaã coân laåi, 143 noái hoå nùæm giûä võ trñ tû vêën hoùåc trong ban tû vêën vúái möåt cöng ty naâo àoá, 153 noái hoå nhêån tiïìn höî trúå nghiïn cûáu tûâ möåt cöng ty, 103 nùæm giûä võ trñ phaát ngön viïn úã möåt cöng ty vaâ 16 noái hoå nùæm giûä cöí phiïëu cuãa möåt cöng ty naâo àoá. Roä raâng, möåt söë taác giaã coá nhiïìu hún möåt mêu thuêîn lúåi ñch. Nguöìn: Taylor vaâ Giles (2005). 71 Caác hònh thaái tham nhuäng baác sô, dûúåc sô vaâ ngûúâi bïånh vaâ sûã duång phên tñch söë liïåu àïí xaác àõnh caác ruãi ro vïì gian lêån trong hoaân phñ y tïë. Nhûäng chiïën lûúåc giuáp giaãm thiïíu tham nhuäng trong àiïím quyïët àõnh naây bao göìm viïåc àaãm baão ngûúâi bïånh tiïëp nhêån caác loaåi thuöëc chó vúái àún thuöëc phuâ húåp. Tuy nhiïn àiïìu naây laâ möåt thaách thûác do ngûúâi bïånh phaãi àöëi mùåt vúái viïåc phaãi traã phñ khi àïën khaám baác sô múái coá àún thuöëc vaâ sau àoá laâ chi phñ mua thuöëc. Thêåm chñ úã nhûäng núi hïå thöëng baão hiïím chi traã cho ngûúâi bïånh chi phñ khaám bïånh vaâ chi phñ mua thuöëc, nhûng úã nhûäng núi lûúng vaâ thuâ lao ngaânh dûúåc thêëp thò caác dûúåc sô vêîn yïu cêìu bïånh nhên traã thïm tiïìn àïí mua "loaåi thuöëc miïîn phñ" maâ àaáng ra hoå nïn àûúåc phaát miïîn phñ. Caác hiïåu thuöëc vaâ dûúåc sô phaãi àûúåc cêëp pheáp vaâ giaám saát töët vaâ nhûäng vi phaåm cêìn phaãi coá hònh thûác xûã phaåt. Àiïín hònh, caác khña caånh vïì caác hiïåu thuöëc thûúâng àûúåc tûå tùng cûúâng thöng qua hiïåp höåi caác dûúåc sô. Tham nhuäng coá thïí xaãy ra úã àiïím quyïët àõnh naây nïëu caác nguyïn tùæc thûåc hiïån hoùåc khöng töìn taåi hoùåc khöng àûúåc thûåc thi àêìy àuã. Tuy nhiïn, àïí àaãm baão khaã nùng thûåc thi caác nguyïn tùæc laâ möåt thaách thûác, àùåc biïåt àöëi vúái thõ trûúâng thuöëc baán leã tû thûúng úã caác nûúác àang phaát triïín (Enemark, Alban, vaâ Vasquez 2004). ÀAÁNH GIAÁ RUÃI RO THAM NHUÄNG TRONG CAÁC HÏÅ THÖËNG DÛÚÅC Phêìn naây têåp trung vaâo möåt phûúng phaáp coá thïí giuáp caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách thiïët lêåp hïå thöëng thöng tin cú súã vïì caác àiïím quyïët àõnh giuáp hoå hiïíu vaâ tòm ra àiïím quyïët àõnh naâo töìn taåi ruãi ro tham nhuäng. Phûúng phaáp naây dûåa trïn caác cöng trònh nghiïn cûáu cuãa Cohen, Cercone, vaâ Macaya (2002) úã Costa Rica vaâ àaä àûúåc WHO àiïìu chónh àïí aáp duång úã Àöng Nam AÁ vaâ caác khu vûåc khaác. Phûúng phaáp naây sûã duång baãng cêu hoãi (coá trong caác nghiïn cûáu cuãa Cohen, Cercone, vaâ Macaya 2002) àûúåc thiïët kïë àïí àaánh giaá mûác àöå ruãi ro úã möîi àiïím quyïët àõnh trong hïå thöëng dûúåc vaâ theo caác àiïìu kiïån cuå thïí úã möåt quöëc gia nhêët àõnh. Vñ duå, hïå thöëng dûúåc vêån haânh búãi trung ûúng hay àõa phûúng? Caác cú quan naâo tham gia quaá trònh mua sùæm dûúåc phêím? Ban naâo chõu traách nhiïåm quaá trònh lûåa choån thuöëc? Caác cêu hoãi naây àûúåc thiïët kïë àïí thùm doâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vïì mûác àöå minh baåch trong möîi àiïím quyïët àõnh trong saáu àiïím quyïët àõnh vaâ tòm kiïëm caác cêu traã lúâi nhõ nguyïn (coá hay khöng). Khi têët caã caác cuöåc phoãng vêën àaä hoaân thaânh, caác chó söë àûúåc àaánh giaá theo tiïu chñ xaác àõnh, vaâ mûác àaánh giaá bònh quên àûúåc tñnh cho tûâng cêu hoãi trong söë caác cêu hoãi cuãa tûâng àiïím quyïët àõnh. Mûác 72 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån àaánh giaá bònh quên xï dõch trong khoaãng tûâ 0 àïën 1, vúái hêìu hïët caác trûúâng húåp rúi vaâo àiïím giûäa. Töíng têët caã caác àaánh giaá cuãa 1 àiïím quyïët àõnh sau àoá seä àûúåc chia theo söë cêu hoãi trong möåt àiïím quyïët àõnh cho trûúác àïí thu àûúåc phêìn trùm cuãa caác chó söë àaä àûúåc àaánh giaá laâ 1 àiïím quyïët àõnh. Phêìn trùm kïët quaã sau àoá àûúåc quy àöíi thaânh mûác tûâ 0 àïën 10 (0.0­10.0) bùçng caách nhên phêìn trùm kïët quaã vúái 10. Caác àiïím quyïët àõnh sau àoá coá thïí àûúåc àaánh giaá theo caác mûác sau vïì ruãi ro tham nhuäng: 0.0-2.0 2.1-4.0 4.1-6.0 6.1-8.0 8.1-10.0 Ruãi ro cao Ruãi ro khaá cao Ruãi ro vûâa Ruãi ro cêån biïn Ruãi ro töëi thiïíu Lúåi ñch cuãa phûúng phaáp naây laâ khöng töën keám àïí triïín khai, noá laâ phûúng phaáp dïî hiïíu vaâ thùèng thùæn vaâ quan troång hún caã, noá cho chuáng ta caách àaánh giaá àún giaãn giuáp caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách quyïët àõnh úã àiïím quyïët àõnh naâo yïëu hún àiïím quyïët àõnh kia, cho pheáp coá nhûäng can thiïåp àuáng muåc tiïu hún, giuáp hïå thöëng dûúåc vêån haânh hiïåu quaã hún vaâ caãi thiïån sûå tiïëp cêån cuãa ngûúâi dên túái nguöìn dûúåc phêím. Caác àiïím quyïët àõnh cêìn coá nhûäng can thiïåp seä coá sûå khaác nhau giûäa nûúác naây vúái nûúác khaác, àiïìu naây giaãi thñch vò sao cêìn coá caác chêín àoaán hïå thöëng dûúåc. ÛÁng duång phûúng phaáp úã Costa Rica Cuâng phöëi húåp vúái Chñnh phuã Costa Rica, caác cuöåc khaão saát chêín àoaán àûúåc tiïën haânh vúái sûå tham gia cuãa caác caán böå cöng quyïìn cöng taác taåi Cú quan An ninh xaä höåi Costa Rica (Caja Costarricense de Seguro Social, viïët tùæt laâ CCSS) vaâ Böå Y Tïë, caác chuyïn gia trong hïå thöëng y tïë, àaåi diïån ngaânh cöng nghiïåp dûúåc vaâ caác khaách haâng. Caác cuöåc khaão saát àûúåc tiïën haânh búãi Sanigest Internacional, möåt cöng ty tû vêën quöëc tïë hoaåt àöång taåi Costa Rica, tûâ thaáng 2 àïën thaáng 4 nùm 2002 dûúái sûå giaám saát cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Caác cöng cuå chêín àoaán sûã duång cho möîi nhoám phaãn aánh nhûäng khuyïën nghõ cuãa Ngên haâng Thïë giúái trong viïåc xêy dûång caác cöng cuå àïí chêín àoaán phûúng thûác àiïìu haânh nhaâ nûúác. Möåt söë àùåc àiïím chñnh cuãa caác cöng cuå naây bao göìm àaánh giaá caác caán böå cöng quyïìn, caác cöng ty, vaâ ngûúâi sûã duång, hoaân thaânh vúái söë liïåu cûáng; caác cêu hoãi àoáng àùåc biïåt àuúåc thiïët kïë vaâ thûã nghiïåm, vaâ quan saát khung phaáp lyá nhùçm phaát hiïån nhûäng cú cêëu khuyïën khñch àùçng sau àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng. Caác àúåt khaão saát àiïìu tra sûã duång 4 cöng cuå chñnh àïí àaánh giaá mûác àöå minh baåch vaâ ruãi ro tham nhuäng trong 4 hoaåt àöång chñnh trong quaá trònh mua sùæm vaâ cung cêëp dûúåc phêím túái cöng chuáng. Caác àúåt khaão saát ­ caác cuöåc 73 Caác hònh thaái tham nhuäng phoãng vêën àaánh giaá vúái caác caán böå cöng quyïìn, phoãng vêën ngaânh cöng nghiïåp, caác nhoám troång têm göìm caác chuyïn gia chùm soác y tïë, vaâ ngûúâi sûã duång - àûúåc tiïën haânh cuâng möåt luác. Àïí xaác minh caác cêu traã lúâi thu thêåp àûúåc, khaão saát chêín àoaán àûúåc böí sung vúái caác dûä liïåu cûáng bao göìm caác quy àõnh bùçng vùn baãn, caác chûáng cûá tuên thuã caác quy àõnh vaâ höì sú chûáng minh caác quy trònh àûúåc triïín khai möåt caách minh baåch. Vïì töíng thïí, hïå thöëng dûúåc cuãa Costa Rica àûúåc àaánh giaá úã mûác àiïím 7,7, cho thêëy mûác ruãi ro ngoaåi biïn àöëi vúái tham nhuäng vaâ nhòn chung quaãn lyá töët. Àaánh giaá töíng thïí giaãm xuöëng mûác thêëp 5,7 trong lônh vûåc mua sùæm, cho thêëy mûác ruãi ro àaáng kïí vaâ caác vêën àïì trong lônh vûåc phên phöëi. Chó vúái möåt söë thay àöíi nhoã trong hïå thöëng, Costa Rica hoaân toaân coá thïí coá möåt hïå thöëng chó coân àöi chuát ruãi ro tham nhuäng. Àùng kyá thuöëc Àiïím quyïët àõnh tûúng ûáng vúái àùng kyá thuöëc nhêån söë àiïím 9,4, cho thêëy ruãi ro tham nhuäng rêët ñt. Lônh vûåc naây àûúåc tû liïåu hoaá rêët töët vaâ caác yïu cêìu vïì àùng kyá caác loaåi thuöëc múái cuäng nhû caác phiïn baãn cuãa caác loaåi thuöëc hiïån coá àûúåc tiïu chuêín hoaá khaá töët. Tiïëp cêån thöng tin rêët dïî daâng vaâ möåt ban chuyïn mön àûa ra caác quyïët àõnh vïì caác höì sú àùng kyá múái. Ban naây coá kïët cêëu rêët húåp lyá vúái chûác nùng, nhiïåm vuå cuãa caác thaânh viïn rêët roä raâng; hoå viïët caác baáo caáo mö taã caác lyá do quyïët àõnh tûâ chöëi khöng phï duyïåt möåt loaåi thuöëc múái. Phñ àùng kyá möåt loaåi thuöëc múái rêët ñt (500 àöla) vaâ vò thïë khöng gêy trúã ngaåi lúán àöëi vúái caác cöng ty múái àùng kyá caác loaåi thuöëc. Cuöëi cuâng, caác nguyïn tùæc qui àõnh thúâi gian töëi àa phï duyïåt möåt loaåi thuöëc múái laâ 30 ngaây nïëu höì sú àêìy àuã. Lûåa choån Lûåa choån thuöëc cuäng ghi 9.4 àiïím, cho thêëy tñnh minh baåch cao mö taã quaá trònh vaâ chuyïn mön cuãa caác caán böå chõu traách nhiïåm trong lônh vûåc naây. Àiïím quyïët àõnh naây àûúåc tû liïåu hoaá rêët töët, vaâ danh muåc thuöëc thiïët yïëu àûúåc cêåp nhêåt thûúâng xuyïn. Möåt êën phêím suác tñch vïì caác loaåi thuöëc chñnh thûác trong hïå thöëng chùm soác y tïë úã Costa Rica bao haâm caác thuã tuåc vaâ chñnh saách àûúåc tû liïåu hoaá höî trúå caác cêu traã lúâi khùèng àõnh àöëi vúái hêìu hïët caác chó söë. ÊËn phêím naây luön àûúåc trûng baây trong toaân böå hïå thöëng vaâ phên phaát miïîn phñ cho caác caán böå y tïë chuã chöët. Möåt àùåc àiïím tñch cûåc cuãa quaá trònh lûåa choån laâ xem xeát chi phñ - hiïåu quaã trong caác lûåa choån thuöëc. Têët caã caác loaåi thuöëc trong danh muåc thuöëc chñnh 74 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån thûác àïìu coá tïn chñnh thûác, nhû vêåy seä khöng coá sûå sai lïåch trong quaá trònh mua möåt loaåi thuöëc cuå thïí vaâ têët caã caác nhaâ cung cêëp àûúåc àaánh giaá möåt caách cöng bùçng. Trong lônh vûåc naây, danh muåc thuöëc chñnh thûác tuên theo caác khuyïën nghõ cuãa WHO vaâ khöng taåo möåt cú höåi naâo cho möåt nhaâ saãn xuêët coá àûúåc thõ phêìn qua möåt loaåi nhaän thuöëc àûúåc àûa vaâo danh muåc. Hún nûäa, noá bao göìm caác tiïu chñ roä raâng àïí àûa vaâo hoùåc loaåi boã caác loaåi thuöëc trong danh muåc, cuäng nhû söí tay hûúáng dêîn tû caách thaânh viïn cuãa ban vaâ chûác nùng nhiïåm vuå cuãa caác thaânh viïn. Mua sùæm Àûúåc àaánh giaá vúái söë àiïím 5,7 cho thêëy lônh vûåc mua sùæm trong chuöîi giaá trõ chõu ruãi ro tham nhuäng cao. Vúái têìm quan troång chiïën lûúåc vaâ kinh tïë cuãa lônh vûåc naây ­ Chñnh phuã Costa Rica chi hún 70 triïåu àöla haâng nùm àïí mua caác loaåi thuöëc ­ caác vêën àïì vïì tñnh minh baåch vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác keám trong lônh vûåc naây coá aãnh hûúãng sêu sùæc àïën chêët lûúång dõch vuå maâ caác àöëi tûúång sûã duång cuãa CCSS tiïëp nhêån. Bõ àaánh giaá úã mûác thêëp nhû vêåy laâ do möåt söë yïëu töë. Trûúác tiïn, khöng phaãi têët caã caác cêu traã lúâi khùèng àõnh tûúng ûáng vúái caác chó söë coá thïí chûáng minh bùçng höì sú, taâi liïåu. Vñ duå, khöng coá taâi liïåu naâo chûáng minh àaä sûã duång kiïím toaán nöåi böå, nhû caác loaåi giaá vaâ caác tiïu chñ sûã duång àïí trao höì sú truáng thêìu. Thûá hai, thiïëu thöng tin àïí coá thïí theo doäi viïåc thûåc hiïån cuãa nhaâ cung cêëp vaâ theo doäi chêët lûúång thuöëc. Caác nhaâ cung cêëp thûåc hiïån keám coá thïí tiïëp tuåc tham gia caác àúåt àêëu giaá cho túái khi hoå bõ phaát hiïån àaä vi phaåm luêåt; nhûäng vuå xûã aán trûúâng húåp nhû vêåy thûúâng phaãi mêët mêëy nùm. Do giaá laâ yïëu töë chuã yïëu àïí àaánh giaá trong caác quyïët àõnh àêëu giaá cöng, nïn möåt nhaâ cung cêëp duâ thûåc hiïån keám nhûng vêîn coá thïí thùæng thêìu cho duâ nhaâ cung cêëp àoá coá thaânh tñch töìi. Thûá ba, khöng coá taâi liïåu naâo xaác minh caác chñnh saách roä raâng vïì caác thuã tuåc nöåi böå, caác hûúáng dêîn tû caách thaânh viïn, vaâ sûå böí nhiïåm cuãa caác thaânh viïn chñnh cuãa ban. Ngoaâi ra, caác quyïët àõnh mua sùæm thûúâng dûåa trïn caác nhu cêìu trûúác àêy vaâ caác mûác kiïím kï vaâ khöng xem xeát àïën caác dûå baáo sûå hoaânh haânh cuãa bïånh têåt dûåa trïn caác cú súã roä raâng. Voái nhûäng yïëu keám vïì cú cêëu trong quaá trònh mua sùæm, lônh vûåc naây chó àûúåc 12 àiïím trong töíng söë 21 àiïím, vúái töíng àiïím 5,7 trïn àiïím chuêín laâ 10. Sûå phûác taåp vaâ khöng hiïåu quaã trong quaá trònh mua sùæm coá thïí gêy ra nhûäng mêët maát trong hïå thöëng y tïë cöng cöång úã Costa Rica vaâ gêy ra ruãi ro tham nhuäng. Söë caán böå, vùn phoâng, vaâ ban tham gia vaâo quaá trònh mua thuöëc vúái möåt quaá trònh cho pheáp keã thua cuöåc khaáng laåi caác quyïët àõnh vaâ laâm 75 Caác hònh thaái tham nhuäng chêåm caác àúåt mua haâng vaâi tuêìn hoùåc vaâi thaáng, laâm cho toaân böå chu kyâ mua haâng röëi tung, nhiïìu löîi vaâ keáo daâi. Chu trònh, tûâ khi xaác àõnh nhu cêìu mua haâng àïën khi tiïëp nhêån thûåc tïë caác loaåi thuöëc trung bònh keáo daâi 13 thaáng. 13 Baãn chêët mêët thúâi gian cuãa quaá trònh mua sùæm coá nghôa laâ khöëi lûúång töëi thiïíu caác loaåi thuöëc àûúåc mua tûúng àûúng vúái möåt àúåt cung cêëp keáo daâi ñt nhêët 1 nùm. Kïët quaã laâ kiïím kï keáo theo chi phñ, taåo ra nhûäng khoá khùn vïì luöìng tiïìn, vaâ caác vêën àïì lúán hún nhû kiïím soaát tröåm cùæp, vaâ khaã nùng thuöëc bõ hoãng vaâ hïët haån. Phên phöëi Phên phöëi thuöëc trong hïå thöëng y tïë cöng cöång nhêån àûúåc söë àiïím 6,9, söë àiïím thêëp thûá 2 tûâ dûúái lïn. Nhûäng yïëu keám chuã yïëu trong lônh vûåc naây laâ thiïëu hïå thöëng giaám saát àïí àaánh giaá hïå thöëng phên phöëi vaâ hïå thöëng thöng tin cêìn thiïët àïí "giaám saát" caác kho haâng úã caác cêëp vaâ sûå di chuyïín cuãa caác nguöìn haâng trong chuöîi phên phöëi. Möåt söë àõa àiïím baão quaãn cuäng thiïëu caác àiïìu kiïån an ninh nhû chuöng baáo àöång, maáy quay, vaâ giaám saát trûåc tiïëp ra vaâo cuãa nhên viïn hoùåc khaách khi ài vaâo caác khu vûåc haån chïë. Caác loaåi thuöëc giaá àùæt coá caác húåp chêët baão vïå töët hún nhûng khöng thïí noái têët caã caác loaåi thuöëc àïìu nhû vêåy. Hún nûäa, hïå thöëng phên phöëi thiïëu hïå thöëng giaá àïí haâng tiïu chuêín cho möîi loaåi thuöëc. Nghiïn cûáu coân bao haâm söë liïåu àõnh lûúång tûâ nhûäng ngûúâi tham gia phoãng vêën vïì quan àiïím vaâ kinh nghiïåm cuãa hoå àöëi vúái tham nhuäng trong hïå thöëng. Ngûúâi tham gia phoãng vêën cho rùçng tyã lïå tham nhuäng cao hún trong lônh vûåc mua sùæm vaâ phên phöëi trong chuöîi giaá trõ - khùèng àõnh nhûäng phaát hiïån cuãa cuöåc khaão saát vïì mûác àöå ruãi ro tham nhuäng trong hai lônh vûåc naây. Vaâ mùåc duâ quan àiïím vïì lûåa choån thuöëc laâ tñch cûåc nhûng quan àiïím vïì àùng kyá thuöëc chûa thûåc sûå phaãn aánh mûác àiïím cao trong lônh vûåc naây. Nhûäng ngûúâi tham gia nhêån xeát vïì mûác àöå thay àöíi thúâi gian àùng kyá, nhûäng vûúáng mùæc àöëi vúái caác saãn phêím tûúng sinh vaâ nhêåp khêíu song song vaâ caác loaåi thuöëc chûa àùng kyá trïn thõ trûúâng. Ngûúâi sûã duång cuöëi cuâng phaân naân vïì söë lûúång haån chïë vaâ caác khoaãn chi tiïìn tuái khöng cêìn thiïët, àiïìu naây cho thêëy caác vêën àïì töìn taåi trong phên phöëi vaâ sûã duång thuöëc úã Costa Rica. Tuy nhiïn, vúái quaá trònh vaâ thïí chïë àûúåc thiïët lêåp töët vaâ tñnh chuyïn nghiïåp cao, möåt söë àiïìu chónh trong hïå thöëng coá thïí giaãm thiïíu ruãi ro tham nhuäng. Vúái nhûäng phaát hiïån naây, caác khuyïën nghõ chñnh saách àûúåc sùæp xïëp tûâ ûu tiïn cao xuöëng thêëp àaä àûúåc àïì xuêët cho Chñnh phuã Costa Rica, vaâ möåt söë thay àöíi àaä àûúåc triïín khai. 76 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån CHIÏËN LÛÚÅC CAÃI CAÁCH VAÂ CAÁC KÏËT LUÊÅN Chûúng naây thïí hiïån tñnh phûác taåp trong ngaânh dûúåc, trong àoá bao göìm möåt söë àiïím quyïët àõnh chñnh trong toaân böå hïå thöëng tûâ saãn xuêët àïën tiïu duâng. Caác àiïím quyïët àõnh naây tiïìm êín ruãi ro tham nhuäng trûâ khi tiïën haânh caác biïån phaáp roä raâng vaâ quyïët liïåt. Tham nhuäng trong hïå thöëng dûúåc khöng thïí xem nheå - trong kõch baãn tïå nhêët, noá coá thïí dêîn àïën tûã vong. Khöng phaãi tham nhuäng naâo cuäng giöëng nhau. Tham nhuäng trong quaá trònh mua sùæm coá thïí khöng aãnh hûúãng nghiïm troång nhû nhûäng vi phaåm trong quaá trònh saãn xuêët. Vúái lyá do naây, sûã duång cöng cuå chêín àoaán àûúåc trònh baây trong chûúng naây laâ rêët lúåi thïë vò noá giuáp caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách biïët àûúåc yïëu keám nùçm úã àêu, xaác àõnh aãnh hûúãng cuãa nhûäng yïëu keám naây àöëi vúái kinh tïë vaâ y tïë, àûa ra caác ûu tiïn haânh àöång, vaâ sau àoá thiïët kïë caác chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng phuâ húåp. Nùng lûåc cuãa möåt Chñnh phuã trong viïåc loaåi boã tham nhuäng trong ngaânh dûúåc cuäng phuå thuöåc caác yïëu töë kinh tïë chñnh trõ xuyïn suöët nùçm ngoaâi ngaânh y tïë vaâ seä àûúåc trao àöíi úã caác chûúng sau. Vñ duå, chñnh phuã coá nhiïåm vuå chñnh trõ gò? Àêu laâ àiïìu àêìu tiïn maâ möåt chñnh phuã seä coá haânh àöång thûåc sûå àöëi vúái tham nhuäng cho duâ coá ruãi ro kïì cêån möåt söë nhoám ngûúâi? Nùng lûåc thïí chïë quöëc gia coá àuã maånh àïí tiïën haânh caác nöî lûåc phoâng chöëng tham nhuäng cêëp ngaânh? Cú quan àûúåc giao nhiïåm vuå thûåc thi coá àuã nùng lûåc vaâ nguöìn taâi chñnh àïí thûåc hiïån vai troâ naây? Tham nhuäng laâ vêën àïì liïn ngaânh vaâ cêìn coá möåt phûúng phaáp tiïëp cêån töíng thïí nïëu caác Chñnh phuã àêëu tranh thûåc sûå vaâ maånh meä. Caác yïëu töë cú baãn trong khung hoaåt àöång naây nïn àûúåc aáp duång àïí loaåi boã tham nhuäng trong ngaânh dûúåc úã têët caã caác nûúác, tuy nhiïn möåt söë khaác biïåt coá thïí cêìn quan saát phuå thuöåc vaâo quy mö cuãa möåt quöëc gia, nguöìn lûåc hiïån coá, cú cêëu hïå thöëng y tïë, vaâ têìm quan troång cuãa ngaânh cöng nghiïåp dûúåc àöëi vúái caán cên thûúng maåi vaâ viïåc laâm. Thaách thûác lúán hún àöëi vúái caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách coá thïí laâ quaãn lyá ngaânh cöng nghiïåp dûúåc toaân cêìu, trong àoá nguyïn liïåu thö àûúåc saãn xuêët úã möåt nûúác, xuêët khêíu sang nûúác khaác àïí saãn xuêët ra caác saãn phêím vaâ sau àoá laåi xuêët khêíu saãn phêím cuöëi cuâng sang caác nûúác khaác. Sûå vûún xa toaân cêìu cuãa ngaânh cöng nghiïåp coá nghôa cuäng coá ruãi ro tham nhuäng trong xuêët khêíu. Thïë giúái seä giaãi quyïët ruãi ro naây thïë naâo? Thûá nhêët, cêìn chuá yá àïën caác nûúác lúán nhû Braxin, Trung Quöëc, vaâ ÊËn Àöå, laâ caác nûúác saãn xuêët caác saãn phêím dûúåc vaâ nguyïn liïåu thö cho tiïu thu úã caác nûúác khaác. Cêìn thaânh lêåp liïn minh vúái sûå tham gia cuãa caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ caác nhaâ saãn xuêët àïí àaãm baão hïå thöëng dûúåc àuã maånh vaâ khöng dïî bõ töín thûúng búãi tham nhuäng. Caác nhaâ saãn xuêët lúán caác saãn phêím vaâ nguyïn liïåu àaä nhêån thûác 77 Caác hònh thaái tham nhuäng àûúåc sûå cêìn thiïët phaãi baão vïå danh tiïëng cuãa hoå laâ caác nhaâ cung cêëp caác saãn phêím chêët lûúång töët. Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cêìn xaác àõnh hoå nïn têåp trung nöî lûåc vaâo caác lônh vûåc dïî daâng thûåc hiïån caác chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng, hay têåp trung nöî lûåc vaâo nhûäng lônh vûåc dïî daâng dêåp tùæt tham nhuäng vúái kïët quaã cao nhêët, cho duâ nhûäng lônh vûåc naây àoâi hoãi phaãi tiïën haânh nhiïìu cuöåc àaâm phaán chñnh trõ. Seä khöng coá cêu traã lúâi theo thöng lïå. Chñnh phuã seä lûåa choån lônh vûåc cêìn têåp trung dûåa trïn nguöìn lûåc vaâ cam kïët, vaâ chó àûa ra cêu traã lúâi sau khi chêín àoaán töíng thïí ngaânh dûúåc. Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách seä phaãi àûa ra quyïët àõnh àaánh àöíi: hoå taåo ra nhûäng thùæng lúåi nhoã nhanh choáng hay lûåa choån triïín khai caãi caách quy mö lúán trong möåt thúâi gian daâi? Hoå nïn lûåa choån cûáu nhûäng sinh maång trong ngùæn haån, hay lûåa choån xêy dûång möåt töí chûác phên phöëi dõch vuå nhû möåt giaãi phaáp lêu daâi? Lyá tûúãng nhêët laâ nïn kïët húåp caã hai phûúng phaáp tiïëp cêån trïn. Möåt söë phûúng phaáp nhoã maâ khöng mêëy töën keám àïí triïín khai nhû àùng giaá thuöëc trïn trang Website, vaâ nïn àûúåc tiïën haânh àöìng thúâi vúái caác biïån phaáp lúán nhû àêìu tû nhiïìu nguöìn lûåc vaâo cú quan thi haânh quöëc gia; caã hai seä cho kïët quaã trong hïå thöëng dûúåc möåt caách nhanh hún vaâ ñt ruãi ro tham nhuäng. Chùæc chùæn rùçng cho duâ caác biïån phaáp nhoã baãn thên chuáng coá thïí àaåt àûúåc kïët quaã töët vaâ taåo ra àiïìu haânh nhaâ nûúác töët coá "sûå lan truyïìn"14 mang tñnh xaä höåi cao. Bûúác àêìu tiïn cêìn laâm àïí ngùn chùån tham nhuäng trong ngaânh dûúåc laâ hiïíu thêëu àaáo cú cêëu, caác taác nhên vaâ àöång cú cuãa noá vaâ xaác àõnh caác àiïím chñnh coá khaã nùng xaãy ra tham nhuäng. Chó nhû vêåy, ta múái coá thïí lêåp ra caác muåc tiïu ngùæn, trung vaâ daâi haån vaâ xaác àõnh chiïën lûúåc phuâ húåp. Nïëu coá lûåa choån, ûu tiïn cêìn têåp trung vaâo caác lônh vûåc àaä xaác àõnh àûúåc möëi àe doaå cuãa tham nhuäng àöëi vúái sûå an toaân vaâ sûác khoeã cuãa ngûúâi dên; dêåp tùæt tham nhuäng maâ chó coá yá nghôa vïì kinh tïë khöng nïn thûåc hiïån trûúác nhûäng quan têm vïì sûác khoeã. Vïì mùåt tñch cûåc, vûâa qua múái xuêët hiïån caác cöng cuå chñnh trõ thûåc tiïîn àang àûúåc aáp duång trong böëi caãnh möåt söë quöëc gia àïí chêín àoaán hoùåc dêåp tùæt tham nhuäng trong ngaânh dûúåc. Lûåa choån caác chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng (trûúác tiïn laâ nhûäng chiïën lûúåc coá tñnh khaã thi cao) àaä àûúåc mö taã trong chûúng naây vaâ àûúåc toám tùæt trong baãng 1.2. Nhûäng chiïën lûúåc naây khöng àaåi àiïån cho thïë giúái caác chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng nhûng chuáng àûúåc thiïët kïë àïí truyïìn thuå caách suy luêån vïì chuã àïì tham nhuäng vaâ xuác tiïën thûåc hiïån caác biïån phaáp cuå thïí àïí àaåt àûúåc nhûäng kïët quaã hûäu quan trong caác lônh vûåc cuå thïí. Caác yïëu töë chung cêëu thaânh caác biïån phaáp naây laâ caác cú chïë coá tñnh minh baåch vaâ giaãi trònh traách nhiïåm cao. Vúái caác yïëu töë naây àûúåc aáp duång trong bêët kyâ haânh àöång naâo chöëng tham nhuäng seä súám thêëy àûúåc kïët quaã, vaâ súám hay muöån cuäng seä chùån àûáng naån tham nhuäng. 78 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån BAÃNG 1.2 Nhûäng chiïën lûúåc goáp phêìn giaãm thiïíu tham nhuäng trong hïå thöëng dûúåca Àiïím quyïët àõnh Chiïën lûúåc àïì xuêët Tñnh khaã thi Thúâi gian Saãn xuêët Àaãm baão cú súã phaáp lyá àöëi vúái nhûäng yïu cêìu GMP, Cao Ngùæn haån bao göìm caác hònh phaåt thñch àaáng nhûäng trûúâng húåp khöng tuên thuã Caãi thiïån viïåc tuên thuã GMP qua kiïím tra thûúâng Cao Ngùæn haån xuyïn vaâ ngêîu nhiïn Thuï àuã söë lûúång caác àiïìu tra viïn àûúåc àaâo taåo vaâ traã Vûâa Trung/daâi haån thuâ lao xûáng àaáng Xêy dûång kïë hoaåch luön phiïn caán böå kiïím tra caác Cao Ngùæn haån àiïím saãn xuêët Àùng tin röång raäi danh saách caác nhaâ saãn xuêët tuên thuã Cao Ngùæn haån caác yïu cêìu Àùng tin röång raäi tïn caác nhaâ saãn xuêët khöng tuên thuã Cao Ngùæn haån caác yïu cêìu Àùng kyá Xêy dûång luêåt vaâ caác tiïu chuêín minh baåch, hiïåu quaã Cao Trung haån vaâ àöìng böå vïì àùng kyá thuöëc Àaãm baão nùng lûåc kiïím soaát chêët lûúång thuöëc Cao Trung/daâi haån Giaáo duåc vaâ böìi dûúäng cöng chuáng vaâ caác chuyïn gia Trung bònh Trung haån trong viïåc xaác àõnh caác loaåi thuöëc chûa àùng kyá Cöng böë thöng tin àùng kyá thuöëc trïn website Cao Ngùæn haån Triïín khai giaám saát thõ trûúâng vaâ kiïím tra ngêîu nhiïn Trung bònh Trung haån caác lö haâng Lûåa choån Xaác àõnh vaâ cöng böë nhûäng tiïu chñ roä raâng vïì lûåa Cao Ngùæn haån choån vaâ àõnh giaá Àùng thöng tin röång raäi vïì höì sú thaânh viïn ban lûåa Cao Ngùæn haån choån thuöëc Tiïu chñ lûåa choån thuöëc dûåa vaâo caác tiïu chuêín quöëc Cao Ngùæn haån tïë do WHO xêy dûång Àaãm baáo thûúâng xuyïn baáo caáo vïì caác cuöåc hoåp lûåa Cao Ngùæn haån choån thuöëc trïn phûúng tiïån truyïìn thöng Àùng röång raäi kïët quaã vaâ caác quyïët àõnh àûa ra Trung bònh Trung haån Mua sùæm Xêy dûång caác thuã tuåc mua sùæm minh baåch, tuên thuã Trung bònh Trung haån chùåt cheä caác thuã tuåc trong toaân böå quaá trònh vaâ sûã duång caác tiïu chñ roä raâng àïí trao húåp àöìng Àaánh giaá vaâ giaám saát lûåa choån nhaâ cung cêëp Cao Ngùæn haån Tuên thuã nghiïm ngaây hïët haån theo thöng baáo Trung bònh Daâi haån Ghi cheáp bùçng vùn baãn têët caã höì sú thêìu nhêån àûúåc Cao Ngùæn haån Thöng baáo kïët quaã àaánh giaá thêìu túái têët caã àöëi tûúång Cao Ngùæn haån dûå thêìu vaâ cöng chuáng Yïu cêìu caác baáo caáo àõnh kyâ vïì caác chó söë thûåc hiïån Cao Ngùæn haån mua sùæm 79 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 1.2 Tiïëp Àiïím quyïët àõnh Chiïën lûúåc àïì xuêët Tñnh khaã thi Thúâi gian Phên phöëi Nïëu coá thïí, xêy dûång hïå thöëng thöng tin nhùçm àaãm Cao Trung/daâi haån baáo caác loaåi thuöëc àûúåc phên böí, vêån chuyïín vaâ baão quaãn húåp lyá Thiïët lêåp liïn laåc thûúâng xuyïn giûäa caác cêëp trong hïå Trung bònh Trung/daâi haån thöëng àïí kiïím soaát sûå di chuyïín vaâ phên phaát haâng hoaá Àaãm baão an ninh caác kho baão quaãn vaâ vêån chuyïín Trung bònh Trung/daâi haån thñch húåp Giaám saát kho haâng phên phöëi bùçng phûúng phaáp àiïån Trung bònh Daâi haån tûã vaâ kiïím tra cêín thêån caác yïu cêìu giao haâng theo kiïím kï saãn phêím thûåc tïë àaä giao Kï àún Xêy dûång vaâ tham gia hiïåp höåi nhaâ nghïì àïí caãi thiïån Trung bònh Daâi haån vaâ phaát thuöëc sûå tuên thuã caác nguyïn tùæc thûåc haânh cöng viïåc Sûã duång hïå thöëng thöng tin àïí giaám saát caác caách thûác Thêëp Trung haån kï àún AÁp àùåt caác hònh phaåt nùång vaâ nïu danh vaâ böi nhoå àöëi Cao Ngùæn haån vúái trûúâng húåp vi phaåm caác qui àõnh phaáp luêåt vaâ tiïu chuêín àaåo àûác nghïì nghiïåp Qui àõnh ngaânh cöng nghiïåp tûúng taác vúái ngûúâi kï Trung bònh Trung haån àún thöng qua caác tiïu chñ roä raâng giuáp haån chïë ngaânh cöng nghiïåp tùång quaâ vaâ traã thuâ lao cho ngûúâi kï àún Yïu cêìu baác sô cöng baáo vïì caác moán quaâ cuãa ngaânh Trung bònh Trung/daâi haån cöng nghiïåp trõ giaá hún 25 USD (Mö hònh Vermont)b, cêëp pheáp vaâ kiïím tra caác hiïåu thuöëc Nguöìn: caác taác giaã. a. Tñnh khaã thi" vaâ "thúâi gian" dûå kiïën trong baãng laâ aáp duång trûúâng húåp cuãa Costa Rica. b. Theo luêåt vïì cöng böë nhêån quaâ tiïëp thõ dûúåc 33.V.S.A 2005, bang Vermont yïu cêìu ngaânh dûúåc phaãi baáo caáo nhûäng ngûúâi nhêån quaâ trõ giaá trïn 25 àöla. AÁp duång möåt söë trûúâng húåp ngoaåi lïå. Trong phên tñch cuöëi cuâng, bûúác àêìu tiïn trong viïåc giaãm thiïíu tham nhuäng trong ngaânh dûúåc laâ àaâo taåo vaâ böìi dûúäng sêu röång. Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ caác àöëi tûúång khaác cêìn àûúåc àaâo taåo vaâ böìi dûúäng vïì caác àiïím quyïët àõnh chñnh trong ngaânh dûúåc vaâ nhûäng nguy cú ruãi ro coá thïí xaãy ra trong möîi àiïím quyïët àõnh. Bûúác thûá hai laâ tiïën haânh àaánh giaá xem tham nhuäng coá thïí xaãy ra úã àêu. Khi biïët tham nhuäng úã àêu vaâ noá diïîn ra nhû thïë naâo, thò coá thïí aáp duång caác biïån phaáp ngùn caãn. Àaánh giaá naây nïn bao göìm cöng viïåc thu thêåp thöng tin cú súã ban àêìu (sûã duång cöng cuå àaánh giaá nhû 80 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån àaä trònh baây trong chûúng naây) vïì hiïån traång cuãa hïå thöëng dûúåc trong böëi caãnh àaä biïët. Nhûäng söë liïåu naây cho pheáp caác cú quan ra quyïët àõnh xaác lêåp caác chiïën lûúåc (àêy laâ giai àoaån thûá ba trong quaá trònh) vaâ thiïët lêåp nhûäng ûû tiïn àïí tiïën haânh triïín khai. Nhûäng chiïën lûúåc vaâ can thiïåp naây coá thïí giaám saát vaâ àaánh giaá theo söë liïåu cú súã àïí xem nhûäng thay àöíi phuâ húåp coá diïîn ra hay khöng vaâ nïëu khöng cêìn xaác àõnh lyá do vò sao vaâ tiïën haânh àiïìu chónh phûúng phaáp tiïëp cêån sao cho húåp lyá. Caác bûúác naây laâ rêët quan troång nïëu muöën caãi thiïån viïåc tiïëp cêån cuãa ngûúâi dên vúái caác loaåi thuöëc coá chêët lûúång, àùåc biïåt àöëi vúái ngûúâi ngheâo. CHUÁ THÑCH 1. Xem baãn toám tùæt vïì 20 trûúâng húåp phöí biïën taåi Trung têm Phaáp lyá Luêåt chöëng Khai man (False Claims Act Legal Center), http://www.taf.org/top20.htm. 2. Khaái niïåm ban àêìu laâ C _ M _ D _ A vúái tñnh minh baåch àûúåc thïí hiïån úã caã ba biïën thïí.. 3. Giaám saát thuöëc ­ theo àõnh nghôa cuãa WHO (2002) laâ khoa hoåc dûúåc lyá liïn quan àïën phaát hiïån, àaánh giaá, hiïíu vaâ phoâng traánh nhûäng phaãn ûáng ngûúåc xaãy ra, àùåc biïåt àöëi vúái caác aãnh hûúãng phuå ngùæn vaâ daâi haån cuãa caác loaåi thuöëc. 4. Àïí biïët thïm thöng tin vïì Höåi nghõ Quöëc tïë vïì Hoaâ húåp hoaá, xem . 5. Àêy laâ phûúng phaáp thûã nghiïåm àún giaãn, lûu àöång vaâ linh hoaåt àïí xaác àõnh caác loaåi thuöëc giaã hoùåc khöng àaåt tiïu chuêín do caác caán böå chûa àûúåc àaâo taåo chuyïn sêu sûã duång úã caác nûúác àang phaát triïín. 6. Möåt ngûúâi bïånh thöng baáo àïën caác cú quan chûác nùng vïì möåt hiïåu thuöëc úã Hamilton, Ontario, Canada, àaä baán thuöëc trúå tim giaã. Xem "Consumers Warned to Watch for Counterfeit drugs," CBC Marketplace, thaáng 1 nùm 18, 2006, http://www.cbc.ca. 7. Danh muåc caác loaåi thuöëc thiïët yïëu WHO, http://www.who.int/medicines/ publications/essentialmedicines/en/ 8. Toám tùæt caác phûúng phaáp vaâ vêën àïì naây trong böëi caãnh úã Chêu Êu, xem Mossialos, Mrazek, vaâ Walley (2004, ch. 6, 14). Thöng tin böí sung vïì caác thöng lïå àõnh giaá phöí biïën àûúåc trònh baây trong Cohen (2003). 9. Töíng quan vïì kinh nghiïåm Chêu Êu trong àaánh giaá kinh tïë, xem McGuire, Drummond, vaâ Rutten (2004). 10. Phêìn naây vaâ phêìn tiïëp theo vïì phên phöëi àïìu dûåa trïn Khoa hoåc Quaãn lyá Y tïë (1997). 11. Khaão saát theo doäi chi tiïu cöng (PETS) laâ khaão saát àõnh lûúång cuãa bïn cung cuãa dõch vuå cöng, thu thêåp thöng tin vïì caác àùåc àiïím cú súã, caác nguöìn taâi chñnh, kïët quaã (caác dõch vuå àaä phên phöëi), töí chûác traách nhiïåm giaãi trònh vaâ caác àùåc àiïím tûúng tûå. Khaão saát coá thïí laâ möåt cöng cuå chêín àoaán àún giaãn vaâ 81 Caác hònh thaái tham nhuäng maånh àïí theo doäi doâng taâi nguyïn tûâ göëc cuãa chuáng àïën àiïím cuöëi cuâng vaâ xaác àõnh àõa àiïím vaâ quy mö cuãa sûå bêët thûúâng. Caác cöng cuå naây khöng chó laâm roä viïåc sûã duång vaâ laåm duång tiïìn cöng maâ coân àaánh giaá hiïåu quaã chi phñ, sûå phên quyïìn, vaâ traách nhiïåm giaãi trònh. 12. Àïí coá àaánh giaá vïì caác vêën àïì chñnh trong viïåc thûåc hiïån caác hûúáng dêîn vaâ töíng quan vïì caác chiïën lûúåc kï àún thuöëc phöí biïën, xem Chapman, Durieux, vaâ Walley (2004). 13. Theo möåt nghiïn cûáu cuãa Cercone, Duran-Valverde, vaâ Munoz-Vargas (2000), caác loaåi giaá thanh toaán cho mua baán trong khu vûåc tû nhên thûúâng cao gêëp 10 lêìn so vúái caác loaåi giaá do CCSS traã thöng qua mua sùæm quöëc tïë. 14. Mö taã naây lêëy tûâ Gladwell (2000). TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO Akunyili, Dora. 2005. "Counterfeit and Substandard Drugs, Nigeria's Experience: Implications, Challenges, Actions and Recommendations." "Thuöëc giaã vaâ thuöëc khöng àaåt tiïu chuêín, Kinh nghiïåm cuãa Nigiïria: Caác taác àöång, thaách thûác, haânh àöång vaâ kiïën nghõ" Paper presented at World Bank Meeting for Key Interest Groups in Health, Washington, DC, March 11. Baghdadi, G., J. C. Cohen, and E. Wondemagegnehu. 2005. "Measuring Transparency to Improve Good Governance in the Public Pharmaceutical Sector." "Àaánh giaá tñnh minh baåch àïí tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác trong ngaânh dûúåc cöng cöång" Working draft for field testing and revision, Departments of Medicines Policy and Standards and Ethics, Trade, Human Rights and Health Law, WHO, Geneva (October). Baines, D. L., P. Brigham, D. R. Phillips, K. H. Tolley, and D. K. Whynes. 1997. "GP Fundholding and Prescribing in UK General Practice: Evidence from Two Rural, English Family Health Services Authorities." "Cêëp vöën vaâ kï àún theo Thöng lïå chung úã Vûúng quöëc Anh: Bùçng chûáng tûâ hai cú quan y tïë gia àònh nöng thön Anh quöëc" Public Health 111 (5): 321­25. Cercone, J., F. Duran-Valverde, and E. Munoz-Vargas. 2000. "Compromiso de gestioán, rendicioán de cuentas y corrupcioán en los hospitals de la Caja Costarricense de Seguro Social." Latin America Research Network Working Paper R-418, Inter-American Development Bank, Washington, DC. Chapman, S., P. Durieux, and T. Walley. 2004. "Good Prescribing Practice." "Thöng lïå kï àún töët" In Regulating Pharmaceuticals in Europe: Striving for Efficiency, Equity, and Quality, eds. E. Mossialos, M. F. Mrazek and T. Walley. Buckingham, U.K.: Open University Press. Cohen, Jillian Clare. 2003. "Key Pharmaceutical Policy Trends in Select Jurisdictions." "Caác xu hûúáng chñnh saách dûúåc chuã chöët taåi möåt söë khu vûåc thuöåc phaåm vi quyïìn haån" Report pre- pared for the Drug Strategy Review, Ministry of Health and Long-Term Care, Ontario, Canada (January). 82 Tham nhuäng trong ngaânh dûúåc: Tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã àïí nêng cao khaã nùng tiïëp cêån Cohen, J. C., and J. Carikeo Montoya. 2001. "Using Technology to Fight Corruption in Pharmaceutical Purchasing: Lessons Learned from the Chilean Experience." "Sûã duång cöng nghïå àïí chöëng tham nhuäng trong mua baán dûúåc phêím: Caác baâi hoåc tûâ kinh nghiïåm cuãa Chilï" World Bank Institute, Washington, DC (February). Cohen, J. C., J. A. Cercone, and R. Macaya. 2002. "Improving Transparency in Pharmaceutical Systems: Strengthening Critical Decision Points against Corruption." "Tùng cûúâng tñnh minh baåch trong caác hïå thöëng dûúåc: Cuãng cöë caác àiïím quyïët àõnh chuã chöët àïí chöëng tham nhuäng" World Bank, Washington, DC (October). Cohen, J. C., and L. Esmail. 2005. "Creating Ethical Incentives for the Pharmaceutical Industry: Reality or Fantasy?" "Taåo ra caác cú chïë khuyïën khñch àaåo àûác cho ngaânh dûúåc: Thûåc tïë hay AÃo tûúãng?" Paper presented at a seminar on "Self-Regulation in the Pharmaceutical Industry," Basel Institute for Governance, Basel, April 21. Enemark, U., A. Alban, and E. C. S. Vazquez. 2004. "Purchasing Pharmaceuticals." "Mua dûúåc phêím" Health, Nutrition, and Population Discussion Paper, World Bank, Washington DC (September). FDA (U.S. Food and Drug Administration). 2000. "Good Manufacturing Practice Guide for Active PharmaceuticalIngredients" "Hûúáng dêîn Thöng lïå saãn xuêët töët àöëi vúái caác thaânh phêìn hoaåt chêët dûúåc" (July).http://www.fda.gov/cder/guid- ance/4011dft.htm (accessed August 18, 2006). Gladwell, Malcolm. 2000. The Tipping Point: How Little Things Can Make a Big Difference. "Möåt löî höíng: Laâm thïë naâo àïí nhûäng viïåc rêët nhoã nhùåt coá thïí taåo ra möåt sûå khaác biïåt lúán?" Boston: Little Brown & Company. Henry, D., and J. Lexchin. 2002. "The Pharmaceutical Industry as a Medicines Provider." "Ngaânh dûúåc vúái vai troâ cung cêëp thuöëc chûäa bïånh" Lancet 360: 1590­95.IFPMA (International Federation of Pharmaceutical Manufacturers). 2002. "Counterfeit Medicines: The Role of Industry and Pharmacists." "Thuöëc giaã: vai troâ cuãa ngaânh dûúåc vaâ caác nhaâ dûúåc phêím" http://www.ifpma.org/News (accessed March 20, 2006). Klitgaard, R. 2000. "Subverting Corruption." "Sûå phaá hoaåi cuãa tham nhuäng" Finance and Development 37 (June): 2­5. Kwon, S. 2006. "Politics and Process of Health Policy Change: The Case of Pharmaceutical Reform in Korea." "Chñnh trõ vaâ Quaá trònh thay àöíi chñnh saách y tïë: Trûúâng húåp caãi caách ngaânh dûúåc úã Haân Quöëc" Seminar presentation to the Comparative Program on Health and Society, University of Toronto, April 5. Management Sciences for Health in collaboration with the World Health Organization. 1997. Managing Drug Supply, 2nd ed. West Hartford, CT: Kumarian Press Inc. Marshall, I. 2001. "A Survey of Corruption Issues in the Mining and Mineral Sector." "Khaão saát vïì caác vêën àïì tham nhuäng trong ngaânh moã vaâ khai khoaáng" 83 Caác hònh thaái tham nhuäng Mining, Minerals and Sustainable Development Project, International Institute for Environment and Development, London. McGuire, A., M. Drummond, and F. Rutten. 2004. "Reimbursement of Pharmaceuticals in the EU." "Hoaân traã chi phñ thuöëc úã Liïn minh chêu Êu" In Regulating Pharmaceuticals in Europe: Striving for Efficiency, Equity, and Quality,eds. E. Mossialos, M. F. Mrazek and T. Walley. Buckingham, U.K.: Open University Press. McPake, B., D. Asiimwe, F. Mwesigye, M. Ofumbi, L. Ortenblad, P. Streefland, and others.1999. "Informal Economic Activities of Public Health Workers in Uganda: Implications for Quality and Accessibility of Care." "Caác hoaåt àöång kinh tïë khöng chñnh thûác cuãa caán böå y tïë úã Uganàa: Caác taác àöång vïì chêët lûúång vaâ khaã nùng tiïëp cêån dõch vuå chùm soác sûác khoãe" Social Science and Medicine 49 (7): 849­65. Meádecins Sans Frontieâres. 2001. Fatal Imbalance: The Crisis in Research and Development for Drugs for Neglected Diseases. "Sûå mêët cên bùçng chïët ngûúâi: Khuãng hoaãng trong nghiïn cûáu vaâ phaát triïín thuöëc chûäa caác loaåi bïånh bõ laäng quïn" A Report by the MSF Access to Essential Medicines Campaign and the Drugs for Neglected Diseases Working Group, Geneva (November 30). http://www.accessmed-msf.org (accessed August 18, 2006). Mossialos, E., M. Mrazek, and T. Walley, eds. 2004. Regulating Pharmaceuticals in Europe: Striving for Efficiency, Equity, and Quality. "Àiïìu tiïët caác cöng ty dûúåc phêím úã chêu Êu: Phêën àêëu àaåt hiïåu quaã, cöng bùçng vaâ chêët lûúång" Buckingham, U.K.: Open University Press. Newton, P., S. Proux, M. Green, F. Smithuis, J. Rozendaal, and others. 2001. "Fake Artesunate in Southeast Asia." "Artesunate giaã úã Àöng Nam AÁ" Lancet 357 (9272): 1948­50. Norris, P., A. Herxheimer, J. Lexchin, and P. Mansfield. 2005. "Drug Promotion: What We Know, What We Have Yet to Learn: Reviews of Materials in the WHO/HAI Database on Drug Promotion." "Khuyïën maåi thuöëc: Chuáng ta biïët gò vaâ chuáng ta coân phaãi hoåc nhûäng gò: Raâ soaát caác taâi liïåu trong cú súã dûä liïåu cuãa WHO/HAI vïì khuyïën maåi thuöëc" WHO, Geneva. Parish, P. 1973. "Drug Prescribing--the Concern of All." "Kï àún thuöëc ­ möëi lo ngaåi cuãa têët caã moåi ngûúâi: Journal of the Royal Society of Health 4: 213­17. Pitts, P. 2005. "Moderator's Guide." "Hûúáng dêîn cuãa chuã thïí àiïìu tiïët" Paper present- ed at the Center for Medicine in the Public Interest seminar "21st Century Health Care Terrorism: The Perils of International Drug Counterfeiting." http://politicalcap.com/Counterfeiting_Report.pdf (accessed August 21, 2006). Rodrñguez-Monguioá, R., and J. Rovira. 2005. "An Analysis of Pharmaceutical Lending by the World Bank." "Phên tñch cöng cuå cho vay ngaânh dûúåc cuãa Ngên haâng Thïë giúái" Health and Nutrition Discussion Paper, World Bank, Washington, DC (January). 84 2 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp H A R R Y A N T H O N Y P A T R I N O S VAÂ R U T H K A G I A "Loaåi boã tham nhuäng trong giaáo duåc bùæt àêìu vúái niïìm tin rùçng tham nhuäng khöng phaãi laâ möåt phêìn trong vùn hoáa cuãa chuáng ta. Tiïëp theo laâ sûå chuyïín giao quyïìn lûåc cho caác töí chûác giaáo duåc tûå quaãn. Thûá nûäa laâ àem laåi sûå tûå do lûåa choån vaâ àaãm baão tiïëp cêån bònh àùèng. Cuöëi cuâng, nhûng khöng keám phêìn quan troång, toaân böå sûå cöë gùæng naây dûåa trïn vai troâ laänh àaåo maånh meä, cuâng vúái têìm nhòn röång vaâ tñnh liïm chñnh cuãa chñnh phuã." Alexander Lomaia, Böå trûúãng Böå Giaáo duåc vaâ Khoa hoåc, Grudia "Bêët chêëp nhiïìu tiïën böå trong cöng nghïå daåy hoåc trong nhiïìu thêåp kyã gêìn àêy, giaáo viïn vêîn laâ yïëu töë àêìu vaâo chuã yïëu nhêët trong quaá trònh hoåc têåp. Khi möåt giaáo viïn vùæng mùåt, duâ vúái bêët kyâ lyá do naâo, viïåc tiïëp thu nhêån thûác seä bõ aãnh hûúãng. Chûúng naây ghi laåi nhiïìu sûå kiïån vïì thûåc tïë giaáo viïn thûúâng xuyïn vùæng mùåt úã nhiïìu tónh thaânh, xaác àõnh nguyïn nhên cuãa hiïån tûúång naây, vaâ cöë gùæng tòm kiïëm giaãi phaáp. Àêy cêìn àûúåc xem laâ möåt taâi liïåu maâ caác quan chûác nhaâ nûúác bùæt buöåc phaãi àoåc, vúái tû caách laâ nhûäng ngûúâi, hún ai hïët, àang phaãi àûúng àêìu vúái vêën àïì naây." George Psacharopoulos, Giaáo sû àaåi hoåc O'Leary (2005­06), Trûúâng Giaáo duåc, Àaåi hoåc töíng húåp Illinois Urbana-Champaign Chûúng naây coá sûå àoáng goáp vö cuâng quyá baáu cuãa Gita Gopal, Heather Marie Layton, vaâ VeronicaGrigera. Saida Mamedova cung cêëp caác söë liïåu ûúác tñnh vïì chi phñ. Nhûäng goáp yá cuãa Felipe Barrera, Edgardo Campos,Nazmul Chaudhury, Tazeen Fasih, Maureen Lewis, Juan Manuel Moreno, Vicente Paqueo, vaâ Halsey Rogers cuäng àûúåc àaánh giaá rêët cao. 85 Caác hònh thaái tham nhuäng G iaáo duåc coá yá nghôa cöët yïëu àöëi vúái tùng trûúãng kinh tïë vaâ phaát triïín xaä höåi, àöìng thúâi cuäng laâm giaãm sûå ngheâo àoái àûúåc truyïìn tûâ thïë hïå naây sang thïë hïå khaác. Giaáo duåc cuäng tûúng taác vúái nhûäng àêìu tû khaác àïí laâm tùng nùng suêët. Vñ duå, giaáo duåc giuáp àêìu tû cho y tïë vaâ dinh dûúäng trúã nïn hiïåu quaã hún. Giaáo duåc cho phuå nûä coá leä thu àûúåc lúåi ñch lúán nhêët, vò noá tyã lïå nghõch vúái tó lïå tûã vong úã treã sú sinh vaâ treã nhoã, vaâ gùæn liïìn vúái tó lïå sinh núã thêëp hún. Cûá àûúåc hoåc thïm möåt nùm laåi laâm cho con ngûúâi tùng thïm nùng suêët vaâ tùng thu nhêåp (Schultz 1997, 2002; Psacharopoulos vaâ Patrinos 2004). Do àoá, ngûúâi ta coá thïí kïët luêån rùçng àêìu tû cho giaáo duåc laâ möåt phêìn coá tñnh quyïët àõnh trong sûå phaát triïín cuãa quöëc gia. Chûúng naây coá sûå àoáng goáp vö cuâng quyá baáu cuãa Gita Gopal, Heather Marie Layton, vaâ VeronicaGrigera. Saida Mamedova cung cêëp caác söë liïåu ûúác tñnh vïì chi phñ. Nhûäng goáp yá cuãa Felipe Barrera, Edgardo Campos, Nazmul Chaudhury, Tazeen Fasih, Maureen Lewis, Juan Manuel Moreno, Vicente Paqueo, vaâ Halsey Rogers cuäng àûúåc àaánh giaá rêët cao. Mùåc duâ coá sûå kïët húåp tñch cûåc naây nhûng lúåi ñch àêìy àuã cuãa àêìu tû cho giaáo duåc chó àaåt àûúåc khi coá àûúåc nhûäng àiïìu kiïån nhêët àõnh: khi möi trûúâng kinh tïë vô mö töíng thïí coá khaã nùng (Barro 1991, 2001; Pritchett 2001); khi caác dõch vuå giaáo duåc àïën àûúåc vúái nhûäng ngûúâi hûúãng lúåi cuöëi cuâng vaâ caãi thiïån kïët quaã hoåc têåp; vaâ khi giaáo duåc coá chêët lûúång töët (Hanushek vaâ Wößmann 2007; Hanushek vaâ Kimko 2000). Àêìu tû cho giaáo duåc seä giaãm hiïåu quaã khi chi tiïu cöng cho giaáo duåc bõ phên böí sai muåc àñch, khöng chuá troång àêìy àuã vaâo chêët lûúång hoùåc àùåt sai muåc tiïu. Mûác hiïåu quaã cuãa giaáo duåc cuäng giaãm búát khi caác quyïët àõnh chi tiïu khöng àûúåc hûúáng dêîn möåt caách àuáng àùæn ­ àoá laâ khi quyïët àõnh khöng dûåa trïn thöng tin, caác cöng cuå vaâ cú chïë giuáp caãi thiïån kïët quaã. Duâ do nùng lûåc yïëu keám hay do quaãn lyá nhaâ nûúác keám thò chi tiïu phên böí sai cuäng seä gêy töín haåi cho àêët nûúác vò khöng àem laåi lúåi ñch cho hoåc sinh. Thûåc tiïîn giaáo duåc bõ tham nhuäng trïn thïë giúái caâng laâm tùng sûå khöng hiïåu quaã trong sûã duång taâi nguyïn vaâ cuöëi cuâng, ngùn chùån viïåc àaåt àûúåc möåt nïìn giaáo duåc chêët lûúång cho moåi treã em. Nhiïìu bïn coá lúåi ñch liïn quan àïën ngaânh giaáo duåc biïån luêån rùçng, caác Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã vïì giaáo duåc (hoaân thaânh phöí cêåp giaáo duåc tiïíu hoåc, vaâ bònh àùèng giúái) coá thïí seä khöng thaânh hiïån thûåc nïëu khöng cuãng cöë vaâ xêy dûång caác cöng cuå cêìn thiïët àïí kiïím soaát tham nhuäng trong giaáo duåc (Töí chûác Minh baåch quöëc tïë 2005). Hún nûäa, do mûác chi tiïu cho giaáo duåc àang tùng lïn úã caác nûúác àang phaát triïín cuäng nhû sûå àoáng goáp cuãa caác nûúác giaâu nhùçm höî trúå giaáo duåc úã caác nûúác àang phaát triïín àaä tùng cao àïën mûác chûa tûâng thêëy, nïn àiïìu quan 86 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp troång laâ phaãi caãi thiïån hiïåu quaã cuãa hïå thöëng giaáo duåc sao cho nhûäng ngûúâi àoáng thuïë úã nûúác giaâu cuäng nhû nûúác ngheâo biïët rùçng tiïìn cuãa hoå àang àûúåc sûã duång töët. THAM NHUÄNG VAÂ GIAÁO DUÅC Tham nhuäng coá yá nghôa khaác nhau vúái nhûäng ngûúâi khaác nhau. Theo caách nhòn röång nhêët, tham nhuäng coá thïí àûúåc àõnh nghôa laâ "laåm duång cöng vuå cho nhûäng muåc àñch khöng liïn quan àïën cöng vuå" (Klitgaard 1998). Trong rêët nhiïìu nhûäng haânh àöång tham nhuäng, coá thïí kïí àïën höëi löå, töëng tiïìn, tung tin aác yá nhùçm gêy aãnh hûúãng; ûu tiïn cho hoå haâng, ngûúâi thên; gian lêån, duâng tiïìn àïí höëi löå quan chûác chñnh phuã nhùçm thûåc hiïån möåt haânh àöång cuå thïí naâo àoá, vaâ biïín thuã cöng quyä. Heyneman (2004) biïån luêån rùçng tham nhuäng trong giaáo duåc bao göìm laåm duång quyïìn haån àïí thu lúåi caá nhên vaâ vêåt chêët. Hallak vaâ Poisson (2001) àõnh nghôa tham nhuäng trong giaáo duåc laâ "sûã duång cöng vuå möåt caách coá hïå thöëng àïí phuåc vuå lúåi ñch caá nhên, gêy taác àöång lúán àïën sûå tiïëp cêån, chêët lûúång hoùåc bònh àùèng trong giaáo duåc". ÚÃ möåt söë lûúång lúán àaáng ngaåc nhiïn caác nûúác trïn thïë giúái, tham nhuäng lan röång úã têët caã caác cêëp cuãa hïå thöëng giaáo duåc, tûâ caác trûúâng cêëp möåt àïën trûúâng cêëp ba. Noá coá thïí xaãy ra trong bêët kyâ giai àoaån naâo vaâ trong bêët kyâ nhoám ngûúâi naâo hoaåt àöång trong ngaânh giaáo duåc, tûâ nhûäng nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách úã cêëp böå, hay nhûäng ngûúâi cung cêëp dõch vuå úã cêëp trûúâng nhû giaáo viïn vaâ caác nhaâ thêìu, cho àïën chñnh nhûäng ngûúâi hûúãng lúåi tûâ giaáo duåc nhû hoåc sinh vaâ phuå huynh hoåc sinh. Thûåc tiïîn tham nhuäng trong giaáo duåc coá thïí bao göìm: höëi löå vaâ caác khoaãn phñ bêët húåp phaáp àïí àûúåc nhêåp hoåc vaâ àûúåc ài thi; gian lêån thaânh tñch; giûä laåi lûúng cuãa giaáo viïn; ûu àaäi trong thùng chûác vaâ sùæp xïëp võ trñ giaãng daåy; thu tiïìn hoåc sinh àïí múã lúáp "hoåc thïm", taåi àoá giaáo viïn daåy chûúng trònh hoåc cêìn thiïët àïí hoåc sinh coá thïí àöî trong caác kyâ thi bùæt buöåc, trong khi nöåi dung naây leä ra phaãi àûúåc daåy trïn lúáp; giaáo viïn thûúâng xuyïn vùæng mùåt khöng coá lyá do chñnh àaáng; vaâ nhûäng haânh vi phi phaáp khi mua sùæm saách giaáo khoa, cung cêëp bûäa ùn, vaâ kyá húåp àöìng xêy dûång cú súã haå têìng. Hallak vaâ Poisson (2001) cho rùçng, tham nhuäng dûúâng nhû taác àöång àïën giaáo duåc theo hai con àûúâng chñnh. Con àûúâng thûá nhêët laâ thöng qua sûác eáp maâ tham nhuäng gêy ra àöëi vúái caác nguöìn lûåc cöng, vaâ hêåu quaã laâ taåo ra sûác eáp àöëi vúái ngên saách cho giaáo duåc, maâ úã nhiïìu nûúác ngên saách naây chiïëm phêìn lúán nhêët trong chi tiïu cöng. Tham nhuäng theo kiïíu naây coá thïí laâm tùng giaá vaâ giaãm mûác àöå cung cêëp saãn phêím vaâ dõch vuå giaáo duåc cuãa chñnh phuã. 87 Caác hònh thaái tham nhuäng Con àûúâng thûá hai laâ thöng qua taác àöång cuãa tham nhuäng àöëi vúái chi phñ, khöëi lûúång vaâ chêët lûúång cuãa dõch vuå giaáo duåc; hoåc sinh àûúåc giaáo duåc trong caác hïå thöëng bõ tham nhuäng khöng thïí hoåc àûúåc caác kyä nùng cêìn thiïët àïí têån duång nhûäng cú höåi sùén coá nhùçm àoáng goáp cho sûå phaát triïín kinh tïë vaâ xaä höåi. Coá thïí tñnh thïm taác àöång thûá ba vaâo danh saách naây: àoá laâ taác àöång cuãa tham nhuäng àöëi vúái nhûäng giaá trõ cöët loäi vaâ àaåo àûác trong nhûäng nùm hònh thaânh nïn cuöåc söëng sau naây cuãa thanh thiïëu niïn. Tham nhuäng trong giaáo duåc coá thïí huyã hoaåi caác giaá trõ cöët loäi cuãa caã möåt thïë hïå, àoá laâ nhûäng giaá trõ liïn quan àïën traách nhiïåm giaãi trònh, traách nhiïåm caá nhên, vaâ tñnh liïm chñnh. Tham nhuäng trong giaáo duåc àùåc biïåt quan troång búãi vò ngaânh naây thûúâng chiïëm möåt phêìn lúán trong chi tiïu cöng. ÚÃ nhiïìu nûúác nhû En Xanvaào, Ghinï, Maröëc, Kïnya, vaâ Yïmen, 1/5 àïën 1/3 ngên saách cöng àûúåc phên böí cho giaáo duåc (Ngên haâng Thïë giúái 2006b). Àiïìu naây coá nghôa laâ ngay caã tham nhuäng úã mûác àöå thêëp cuäng coá thïí dêîn àïën laäng phñ hoùåc thêët thoaát àaáng kïí caác nguöìn lûåc cöng. Möåt nghiïn cûáu gêìn àêy cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë (2005) àaä ghi cheáp laåi nhûäng diïîn tiïën cuãa quaá trònh roâ ró nguöìn lûåc trong ngaânh giaáo duåc do tham nhuäng, maâ kïët quaã laâ taåo ra nhûäng phoâng hoåc bõ xêy dûång keám chêët lûúång, maái phoâng hoåc bõ döåt, nhaâ vïå sinh bõ hoãng, baân ghïë bõ àoáng huåt kñch thûúác vaâ saách giaáo khoa bõ thiïëu. Khi phên tñch dûä liïåu cuãa nhiïìu nûúác, Mauro (1998) thêëy rùçng, sûå töìn taåi cuãa tham nhuäng khiïën cho cú cêëu chi tiïu cuãa chñnh phuã khöng àaåt àûúåc sûå töëi ûu. Hún nûäa, tham nhuäng trong giaáo duåc taác àöång àïën sûå tiïëp cêån chung, chêët lûúång, vaâ sûå bònh àùèng cuãa giaáo duåc. Vñ duå nhû, nhûäng gia àònh ngheâo coá thïí phaãi nöåp nhûäng khoaãn phñ bêët húåp phaáp vaâ höëi löå àïí xin cho con vaâo hoåc úã caác trûúâng cöng lêåp khöng mêët tiïìn. Trung bònh, 40% dên söë ngheâo nhêët úã caác nûúác àang phaát triïín phaãi chi tiïu khoaãng 10% thu nhêåp cuãa gia àònh cho caác chi phñ giaáo duåc tiïíu hoåc (Oxfam 2001). Lïå phñ àùng kyá nhêåp hoåc vaâ lïå phñ dûå thi chñnh thûác ­ cuäng nhû caác lïå phñ khöng theo quy àõnh ­ laâ möåt phêìn nguyïn nhên dêîn àïën tó lïå nhêåp hoåc thêëp. (Cockroft 1998; Bentaouet Kattan vaâ Burnett 2004). Tham nhuäng cuäng coá thïí laâm giaãm chi tiïu cho caác àêìu vaâo hoåc têåp chñnh. Tanzi vaâ Davoodi (1997) thêëy rùçng tham nhuäng roä raâng àaä laâm giaãm chi tiïu cho saách giaáo khoa. Chua (1999) thêëy rùçng chó coá 16% treã em úã Philippin àûúåc nhêån saách giaáo khoa mùåc duâ tó lïå chi tiïu cho saách giaáo khoa cao. Ngoaâi ra, tham nhuäng coá thïí aãnh hûúãng àïën chêët lûúång toaân böå cuãa giaáo duåc do giaãm thúâi gian daåy, vaâ do àoá cung cêëp cho treã ñt cú höåi hoåc hún. Tham nhuäng cuäng coá thïí aãnh hûúãng àïën kïët quaã hoåc têåp. Sûã duång caác cuöåc àiïìu tra vïì mûác àöå tham nhuäng cuãa caác nûúác, Gupta, Davoodi, vaâ Tiongson (2000) thêëy rùçng nhûäng nûúác coá mûác tham nhuäng cao coá khuynh 88 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp hûúáng tó lïå hoåc sinh boã hoåc giûäa chûâng cao hún. Trïn thûåc tïë, tó lïå boã hoåc úã caác nûúác coá tó lïå tham nhuäng thêëp vaâ dõch vuå chñnh phuã hiïåu quaã laâ 26%, thêëp hún tó lïå boã hoåc úã nhûäng nûúác coá mûác tham nhuäng cao vaâ hiïåu quaã dõch vuå thêëp. Hoå thêëy rùçng tó lïå boã hoåc coá thïí cao hún gêëp 5 lêìn úã nhûäng nûúác tham nhuäng cao so vúái caác nûúác coá mûác àöå tham nhuäng thêëp. MÖÅT KHUNG THAM NHUÄNG CHO GIAÁO DUÅC Chûúng naây sûã duång möåt khung tham nhuäng àún giaãn cho giaáo duåc dûåa trïn caác àöång lûåc vïì tham nhuäng cuãa Klitgaard, àoá laâ M (àöåc quyïìn), D (sûå tuyâ yá quyïët àõnh), A (traách nhiïåm giaãi trònh), T (tñnh minh baåch), C (tham nhuäng). Lyá luêån úã àêy laâ, möåt töí chûác rêët coá thïí gùåp phaãi tham nhuäng khi coá quyïìn lûåc àöåc quyïìn àöëi vúái möåt haâng hoáa hoùåc dõch vuå vaâ coá thïí tuyâ yá quyïët àõnh ai seä nhêån haâng hoáa hay dõch vuå àoá vaâ nhêån bao nhiïu, vaâ khöng coá traách nhiïåm giaãi trònh vïì saãn phêím. Liïn kïët vúái caã 3 àöång lûåc naây laâ khña caånh vïì tñnh minh baåch. Tñnh minh baåch caâng cao thò caâng haån chïë sûå àöåc quyïìn vaâ sûå tuyâ tiïån khöng kiïím soaát àûúåc, àöìng thúâi laâ àiïìu kiïån cöët yïëu laâm cho nhûäng ngûúâi ra quyïët àõnh thêëm nhuêìn traách nhiïåm giaãi trònh. AÁp duång khung naây cho ngaânh giaáo duåc nhû thïë naâo? Chuáng ta khaá dïî daâng phên loaåi àa söë caác hïå thöëng giaáo duåc laâ caác mùåt haâng àöåc quyïìn (xem, vñ duå, Friedman 1955; Becker 1964). Ngay caã trong caác hïå thöëng giaáo duåc phên cêëp thò vêîn laâ chñnh phuã, duâ laâ quöëc gia, liïn bang hay tónh, nhaâ nûúác, hoùåc thaânh phöë, àiïìu haânh giaáo duåc. Caác trûúâng hoåc, ngoaåi trûâ caác hïå thöëng giaáo duåc cêëp ba, vïì cú baãn laâ "caác chi nhaánh" cuãa hïå thöëng naây. ÚÃ hêìu hïët caác nûúác, trûúâng cöng laâ àöåc quyïìn thêåt sûå, bêët chêëp sûå töìn taåi cuãa caác trûúâng tû thuåc: nùm 2005, 80% trûúâng hoåc úã caác nûúác àûúåc kiïím soaát búãi Chó söë Giaáo duåc Thïë giúái laâ trûúâng cöng vaâ 89% trûúâng úã caác nûúác thuöåc OECD (Töí chûác Húåp taác vaâ Phaát triïín Kinh tïë) laâ trûúâng cöng (UNESCO-UIS/OECD 2005). Àöåc quyïìn trong hïå thöëng trûúâng hoåc coá thïí dïî daâng taåo ra sûå chêåm chaåp trong àöíi múái, ñt chuá yá túái kiïím soaát chi phñ, thiïëu cú höåi lûåa choån, vaâ thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh. Trong khi thiïëu àöíi múái vaâ thiïëu cú höåi lûåa choån coá thïí taác àöång tiïu cûåc àïën chêët lûúång, thò sûå thiïëu quan têm àïën chi phñ coá thïí laâm cho hïå thöëng keám hiïåu quaã chi phñ, vaâ sûå thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh àoáng goáp möåt phêìn lúán vaâo viïåc taåo ra caác tiïìn lïå tham nhuäng. Do àoá, taác àöång cuãa àöåc quyïìn àöëi vúái tham nhuäng coá thïí khöng phaãi do thiïët kïë, vaâ nhûäng nhaâ laänh àaåo giaáo duåc coá thïí khöng haânh àöång vúái yá àöì xêëu. Duâ vêåy, nhûäng àiïìu kiïån àöåc quyïìn vêîn töìn taåi vaâ taåo cú höåi cho caác tiïìn lïå tham nhuäng. Caác böå maáy haânh chñnh quan liïu coá quy mö lúán trong ngaânh giaáo duåc coá 89 Caác hònh thaái tham nhuäng thïí tuyâ yá quyïët àõnh ngûúâi nhêån dõch vuå, thöng qua lêåp kïë hoaåch vaâ phên böí nguöìn lûåc theo thiïët kïë riïng cuãa mònh. Viïåc naây coá thïí xaãy ra trong quy trònh ngên saách, töí chûác trûúâng hoåc, xêy dûång vaâ khöi phuåc trûúâng hoåc, chó àõnh giaáo viïn, thùng chûác, giao nhiïåm vuå, vaâ v.v.. ÚÃ hêìu hïët caác nûúác, giaáo viïn àûúåc àaâo taåo vaâ cêëp giêëy pheáp giaãng daåy thöng qua möåt hïå thöëng do chñnh phuã kiïím soaát vaâ àûúåc nhaâ chûác traách böí nhiïåm túái trûúâng maâ hoå seä daåy; àiïìu kiïån viïåc laâm vaâ lûúng böíng cuãa hoå do chñnh phuã quyïët àõnh. Ngay caã trong nhûäng hïå thöëng phên cêëp thò ñt nhêët vêîn coá sûå kiïím soaát naâo àoá cuãa chñnh phuã, thöng thûúâng àöëi vúái nhûäng vêën àïì rêët quan troång (vñ duå nhû tiïìn lûúng vaâ kiïím soaát ngên saách chung). ÚÃ möåt söë nûúác, caác hiïåp höåi giaáo viïn coá vai troâ trong viïåc phên cöng giaáo viïn vaâ taác àöång àïën cöng viïåc giaãng daåy cuãa giaáo viïn theo nhiïìu caách (xem vñ duå Foweraker 1993 cho Mïhicö). Nhiïìu nghiïn cûáu thêëy rùçng mêu thuêîn giûäa hiïåp höåi giaáo viïn vaâ chñnh phuã liïn quan àïën viïåc thaânh tñch hoåc têåp bõ suát giaãm (xem Murillo vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2002 cho AÁchentina, vaâ AÁlvarez, Garcia Moreno, vaâ Patrinos 2006 cho Mïhicö). Àêy coá thïí laâ kïët quaã cuãa nhiïìu yïëu töë, bao göìm caã viïåc giaáo viïn tham gia caác cuöåc àònh cöng vaâ phaãn àöëi do caác hiïåp höåi giaáo viïn khúãi xûúáng. Hoåc sinh àaä bõ mêët nhiïìu ngaây hoåc do caác cuöåc àònh cöng cuãa giaáo viïn úã AÁchentina (556 ngaây), Braxin (1116 ngaây), vaâ Mïhicö (434 ngaây) trong giai àoaån 1998­2003 (Gentili vaâ Suarez 2004). ÚÃ Bó, möåt cuöåc àònh cöng cuãa giaáo viïn keáo daâi 6 thaáng àaä gêy ra taác àöång tiïu cûåc khiïën cho caác sinh viïn bõ aãnh hûúãng búãi cuöåc àònh cöng bõ giaãm mûác thu nhêåp 11,5% khi àûúåc tuyïín duång (Belot vaâ Webbink 2006). Sûå tuyâ yá bïn phña caác hiïåp höåi giaáo viïn coá thïí trúã thaânh àöåc àoaán khi caác quy trònh quan troång nhû phên böí ngên saách vaâ böí nhiïåm giaáo viïn, triïín khai, vaâ thùng chûác àûúåc thûåc hiïån thiïëu minh baåch vaâ khöng coá hoaåt àöång giaám saát möåt caách hïå thöëng àöëi vúái caác quyïët àõnh naây. Tuy nhiïn, thïë àöåc quyïìn vaâ sûå tuyâ yá quyïët àõnh khöng nhêët thiïët dêîn àïën tham nhuäng vaâ coá thïí ngùn chùån àûúåc (cên bùçng àûúåc) trong möåt hïå thöëng coá mûác traách nhiïåm giaãi trònh cao. Nghôa laâ àöåc quyïìn vaâ tuyâ yá coá thïí töìn taåi trong möåt hïå thöëng vúái kïët quaã giaáo duåc töët, nïëu hïå thöëng àoá àûúåc xêy dûång àïí coá traách nhiïåm giaãi trònh cao hún ­ nghôa laâ coá àuã caác hoaåt àöång kiïím tra vaâ cú chïë cên bùçng àïí vêîn coá thïí tuyâ yá quyïët àõnh, àöìng thúâi àaãm baão ra quyïët àõnh minh baåch, tiïëp cêån àûúåc caác thöng tin liïn quan, vaâ giaám saát vaâ àaánh giaá hiïåu quaã. Traách nhiïåm giaãi trònh yïëu laâm tùng khaã nùng phên böí sai nguöìn lûåc, roâ ró chi tiïu, khöng coá giaám saát vaâ àaánh giaá hoaåt àöång, vaâ nhu cêìu dõch vuå thêëp cuãa ngûúâi ngheâo (Ngên haâng Thïë giúái 2003). Traách nhiïåm giaãi trònh yïëu coá thïí biïíu thõ trong caác húåp àöìng àûúåc thiïët kïë bêët húåp 90 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp lyá vaâ khöng thïí buöåc thi haânh möåt caách hiïåu quaã, giûäa nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ nhaâ cung cêëp dõch vuå - caác húåp àöìng coá thïí dêîn àïën sûå mêët cên bùçng quyïìn lûåc giûäa nhaâ cung cêëp dõch vuå (trûúâng hoåc vaâ cú quan chûác nùng liïn quan) vaâ nhûäng ngûúâi hûúãng lúåi. Nhûäng húåp àöìng bêët húåp lyá coá thïí caâng tïå hún búãi möëi quan hïå múâ nhaåt giûäa nhûäng ngûúâi hûúãng lúåi (hoåc sinh vaâ phuå huynh) vaâ nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách (chñnh phuã), maâ ngûúâi hûúãng lúåi laåi khöng coá àuã phûúng tiïån àïí baây toã möëi quan têm vaâ ûu tiïn cuãa mònh. Khung khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, àûúåc trònh baây nhû möåt chuöîi giaá trõ trong Hònh 2.1, coá thïí höî trúå nhûäng ngûúâi ra quyïët àõnh trong viïåc xaác àõnh nhûäng tònh huöëng, trong àoá traách nhiïåm giaãi trònh vaâ tñnh minh baåch bõ haån chïë, cho pheáp àöåc quyïìn vaâ sûå tuyâ yá taåo ra cú höåi tham nhuäng. Muåc àñch coá thïí nhòn thêëy ngay cuãa giaáo duåc, àoá laâ xêy dûång möåt nïìn giaáo duåc coá chêët lûúång vaâ taåo ra nhûäng con ngûúâi coá kiïën thûác vaâ coá kyä nùng. Coá möåt chuöîi giaá trõ dêîn àïën kïët quaã cuöëi cuâng naây. ÚÃ cêëp àöå cao nhêët, chñnh saách quöëc gia àùåt ra nhûäng quy tùæc vaâ hïå thöëng. Cêëp böå ngaânh laâ núi àûa ra caác quyïët àõnh vïì xêy dûång vaâ mua sùæm caác àêìu vaâo cêìn thiïët. ÚÃ hêìu hïët caác nûúác, àêy cuäng laâ cêëp àïí àûa ra caác quyïët àõnh böí nhiïåm, quaãn lyá vaâ thùng chûác cho giaáo viïn. Cêëp huyïån - hoùåc bêët kyâ àiïím naâo khaác úã phêìn dûúái cuãa chuöîi giaá trõ trong Hònh 2.1 maâ taåi àoá caác dõch vuå giaáo duåc thêåt sûå àûúåc chuyïín giao cho ngûúâi hûúãng lúåi ­ laâ núi àïí nhûäng chuã thïí thûåc hiïån chñnh, chuã yïëu laâ giaáo viïn vaâ caác giaám àöëc nhû hiïåu trûúãng, hiïåu phoá, àûa ra nhûäng quyïët àõnh haâng ngaây aãnh hûúãng àïën chêët lûúång giaáo duåc. Ngoaâi ra, chêët lûúång giaáo viïn laâ möåt kïët quaã trung gian cuãa chuöîi giaá trõ goáp phêìn trûåc tiïëp vaâo kïët quaã cuöëi cuâng. Doåc theo suöët nhûäng àiïím naây, tûâ àiïím dûúái cuâng lïn àïën àiïím trïn cuâng cuãa chuöîi giaá trõ, laâ vö söë caác cú höåi àïí nhûäng keä húã vaâ thaái àöå tham nhuäng coá thïí caãn trúã, thêåm chñ chùån àûáng, viïåc àaåt àûúåc àïën muåc tiïu cuöëi cuâng. CHUÁ TROÅNG VAÂO GIAÁO VIÏN VAÂ VIÏÅC NGHÓ DAÅY THÛÚÂNG XUYÏN Têët caã caác nûúác àïìu cho thêëy möåt phaåm vi röång lúán vaâ möåt söë bùçng chûáng cuãa tham nhuäng trong ngaânh giaáo duåc. Coá nhiïìu daång thûác khaác nhau thïí hiïån sûå thiïëu hiïåu quaã vaâ tham nhuäng töìn taåi trong giaáo duåc, nhûng úã àêy chuáng ta têåp trung vaâo nhên vêåt quan troång nhêët cuãa hïå thöëng giaáo duåc: àoá laâ giaáo viïn àûáng lúáp. Sûå chuá troång naây xem ra coá lyá, vò giaáo viïn khöng chó laâ ngûúâi gaác cöíng cho chêët lûúång giaáo duåc maâ cuäng laâ núi nhêån àûúåc khoaãn chi tiïu lúán nhêët trong ngaânh giaáo duåc. Giaáo viïn laâ ngûúâi truyïìn thuå kiïën thûác, nhûäng ngûúâi giuáp àaãm baão rùçng treã em àûúåc hoåc têåp. Hoå laâ nhûäng hònh mêîu vai troâ àöëi vúái hoåc sinh, vaâ úã 91 Caác hònh thaái tham nhuäng hêìu hïët caác cöång àöìng nöng thön, hoå laâ nhûäng nhên vêåt quan troång coá giaáo duåc nhêët vaâ àûúåc tön troång nhêët. Hoå laâ nhûäng ngûúâi ài àêìu tiïn trong viïåc HÒNH 2.1 Chuöîi giaá trõ vaâ khaã nùng tham nhuäng trong ngaânh giaáo duåc Nhaâ Chuöîi giaá trõ Khaã nùng Biïíu hiïån coá thïí vaâ caác hoaåch úã cêëp trïn tham nhuäng chó söë vïì tham nhuäng àõnh chñnh saách (Böå, trung ûúng) Hoaåch àõnh chñnh Nùæm bùæt chñnh saách, Thiïn võ trong luêåt vaâ quy saách, quy àõnh can thiïåp chñnh trõ àõnh vïì nhûäng quyïìn lúåi bêët di bêët dõch haån heåp Phên böí chi tiïu sai (tó lïå Phên böí ngên Lêåp ngên saách- "tiïìn caác khoaãn chi tiïu cho saách haâng nùm cuãa chñnh phuã" lûúng trïn nhûäng khoaãn khöng phaãi cho lûúng trong giaáo duåc vi phaåm caác chó söë Quaãn lyá nguöìn Quy àõnh vïì dõch vuå so saánh) àùåc biïåt löìng vaâo nhên lûåc, böí dên sûå, quaãn lyá söë liïåu ngên saách nhiïåm, giao nhiïåm vaâ thöng tin Thiïn võ, ûu àaäi ngûúâi thên vuå, vaâ thùng chûác quen, baán võ trñ (yïu cêìu Nhaâ cöng viïåc vaâ kyä nùng thûåc cung tïë khöng phuâ húåp) cêëp (trûúâng hoåc, giaáo viïn, Thûåc hiïån ngên Tó lïå àêëu thêìu khöng caånh Mua sùæm duång cuå, thiïët nhaâ thêìu) saách tranh cao, thöng àöìng, daân bõ, haâng hoáa, vaâ haâng xïëp àêìu thêëu, xêy dûång cung cêëp; quaãn lyá taâi keám, thûúâng xuyïn chêåm chñnh thanh toaán, vaâ roâ ró (thêët Chuöîi giaá trõ úã thoaát) vöën tûâ trung ûúng cêëp dûúái xuöëng huyïån Giao nhiïåm vuå Sûå coá mùåt cuãa giaáo Giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng cho giaáo viïn viïn xuyïn, giaáo viïn ma, gia sû "Phñ khöng chñnh thûác", tó lïå Thi, chûáng chó, hoåc sinh ài hoåc thêëp, gian bùçng Phñ vaâ àaánh giaá lêån traân lan Ngûúâi hûúãng lúåi (sinh viïn, Baán thöng tin, thiïëu tiïu phuå huynh, chuêín lûåa choån Taâi chñnh trûúâng, cöång àöìng) hoåc, trúå cêëp (hoåc Cung cêëp thöng tin böíng, trúå cêëp) Nguöìn: Sûå thñch nghi cuãa nhên viïn cuãa Hallak vaâ Poisson (2005) vaâ Ngên haâng Thïë giúái (2003). Edgardo Campos àoáng goáp nhiïìu cho hònh veä naây. 92 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp phaát triïín khaã nùng hiïíu, thaái àöå, kyä nùng, hoåc têåp vaâ nhûäng giaá trõ cöët loäi cuãa hoåc sinh. Do àoá, giaáo viïn laâ yïëu töë quan troång nhêët trong viïåc taåo ra chêët lûúång giaáo duåc. Lûúng cho giaáo viïn thûúâng laâ muåc chi lúán nhêët trong ngên saách giaáo duåc, chiïëm hún 80% töíng ngên saách cuãa ngaânh (Ngên haâng Thïë giúái 2006b). Möåt nghiïn cûáu vïì 55 nûúác coá thu nhêåp thêëp cho thêëy, trung bònh lûúng giaáo viïn vaâ tiïìn trúå cêëp chiïëm 74% chi tiïu cöng àõnh kyâ cho giaáo duåc, trung bònh chiïëm khoaãng 4% GDP (töíng thu nhêåp quöëc nöåi) cuãa àêët nûúác (Bruns, Mingat, vaâ Rakotomalala 2003). So saánh vúái lûúng vaâ tiïìn trúå cêëp cuãa giaáo viïn úã nûúác coá thu nhêåp cao, thò lûúng vaâ trúå cêëp cuãa giaáo viïn úã nûúác coá thu nhêåp thêëp noái chung vêîn chiïëm tó lïå thêëp hún nhiïìu trong töíng chi tiïu cho giaáo duåc. Vñ duå, lûúng cuãa giaáo viïn tiïíu hoåc úã bêåc trung chó bùçng 1,3 lêìn mûác GDP tñnh trïn àêìu ngûúâi úã caác nûúác thuöåc OECD (OECD 2005). Möåt söë hònh thûác tham nhuäng liïn quan àïën giaáo viïn àaä àûúåc àiïìu tra möåt caách hïå thöëng. Giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn maâ khöng coá lyá do chñnh àaáng (vñ duå, Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005) nhû àïì cêåp chi tiïët úã phêìn dûúái. Giaáo viïn ma (Ngên haâng Thïë giúái 2004), nghôa laâ giaáo viïn khöng coá võ trñ giaãng daåy nhûng vêîn coá tïn trïn baãng lûúng vaâ tiïëp tuåc àûúåc nhêån lûúng, coá thïí do caác quan chûác khaác traã. Baán aãnh hûúãng vaâ gian lêån, vñ duå nhû, chuyïín àaáp aán cho hoåc sinh nhùçm caãi thiïån kïët quaã trong caác kyâ kiïím tra quan troång. Trong möåt nghiïn cûáu vïì aãnh hûúãng, Jacob vaâ Levitt (2003) kïët luêån rùçng haâng nùm, gian lêån xaãy ra trong söë 3 àïën 5% caác lúáp tiïíu hoåc úã Trûúâng cöng lêåp Chicago. Gian lêån thaânh tñch (Eckstein 2003), vñ duå nhû nhûäng caá nhên trònh àöå keám nhûng coá àûúåc hoåc võ hoåc thuêåt thöng qua cung cêëp dûä kiïån khöng trung thûåc, mua bùçng giaã, vaâ nhûäng haânh vi khaác. Laâm gia sû bêët húåp phaáp (Bray 2003), vñ duå nhû nhûäng trûúâng húåp trong àoá giaáo viïn nhêån tiïìn cuãa hoåc sinh möåt caách bêët húåp phaáp sau giúâ daåy riïng nhûäng baâi hoåc maâ leä ra phaãi àûúåc daåy trong giúâ lïn lúáp bònh thûúâng. Nhûäng haânh vi phaåm phaáp nhû sûã duång lao àöång treã em, laåm duång treã em, vaâ töåi phaåm (Theo doäi quyïìn con ngûúâi 2001). Hún nûäa, lûúng giaáo viïn khöng hoaân toaân tûúng xûáng vúái nhûäng àiïìu kiïån cuãa thõ trûúâng lao àöång àõa phûúng hoùåc vúái nhûäng àùåc àiïím caá nhên, do vêåy nhiïìu giaáo viïn nhêån àûúåc tiïìn thuâ lao àaáng kïí dûúái hònh thûác lûúng vaâ cao hún so vúái nhûäng lûåa choån bïn ngoaâi (Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006). Thöng thûúâng coá nhiïìu ngûúâi àùng kyá vaâo caác võ trñ giaãng daåy 93 Caác hònh thaái tham nhuäng coân tröëng; àiïìu naây coá thïí taåo ra cú höåi nhêån höëi löå vaâ caác daång thûác tham nhuäng khaác trong tuyïín duång vaâ böë trñ giaáo viïn, àùåc biïåt khi khöng coá quy trònh tuyïín duång cöng khai vaâ roä raâng. Chuáng töi àaä choån têm àiïím cuãa chûúng naây laâ hiïån tûúång giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn maâ khöng coá lyá do chñnh àaáng. Àêy laâ möåt trong nhûäng hònh thûác tham nhuäng nghiïm troång nhêët trong giaáo duåc búãi vò noá coá veã lan röång khùæp núi, gêy ra taác àöång keáo daâi àöëi vúái hoåc sinh, vaâ taåo thaânh möåt gaánh nùång lúán cho ngên saách giaáo duåc. Chuáng töi dûåa vaâo bùçng chûáng tûâ möåt söë nghiïn cûáu cùån keä dûåa trïn caác mêîu àaåi diïån. Mùåc duâ chuáng töi tin rùçng caác nghiïn cûáu naây àaä xïëp loaåi mûác àöå aãnh hûúãng cuãa hònh thûác tham nhuäng naây dûåa trïn cùn cûá húåp lyá, nhûng vêîn nïn nhúá rùçng chuáng ta bõ haån chïë vïì söë liïåu. Àïí àûa ra yá kiïën vïì phaåm vi cuãa vêën àïì, möåt nghiïn cûáu gêìn àêy cuãa Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006) cho thêëy tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn trong söë giaáo viïn tiïíu hoåc dao àöång trong khoaãng 11 àïën 27% (hònh 2.2). Tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn nhû vêåy coá taác àöång to lúán àöëi vúái ngaânh giaáo duåc. Xeát àïën nhûäng thiïåt haåi trûåc tiïëp vïì taâi chñnh, ûúác tñnh khoaãng 10 àïën 24% chi tiïu thûúâng xuyïn cho giaáo duåc tiïíu hoåc bõ mêët do tònh traång giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn (Baãng 2.1). Thiïåt haåi do giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn dao àöång trong khoaãng tûâ 16 triïåu àö la möåt nùm úã Ïcuaào àïën 2 tó àö la möåt nùm úã ÊËn Àöå. Viïåc giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn khöng chó gêy ra thiïåt haåi kinh tïë, maâ coân laâm giaãm àaáng kïí hiïåu quaã chung cuãa trûúâng hoåc, laâm giaãm thaânh tñch cuãa hoåc sinh, gêy tai tiïëng cho trûúâng hoåc, vaâ xui khiïën hoåc sinh boã hoåc thûúâng xuyïn (Bray 2003), àöìng thúâi taåo ra caác mö hònh vai troâ tiïu cûåc cho hoåc sinh vöën hay xem giaáo viïn nhû nhûäng võ cöë vêën àêìy kinh nghiïåm. Nhiïìu nghiïn cûáu chó ra rùçng viïåc giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn coá thïí aãnh hûúãng àïën chêët lûúång giaáo duåc chung, búãi vò noá laâm giaãm thúâi gian giaãng daåy. Möåt nghiïn cûáu úã ÊËn Àöå cho thêëy rùçng möåt can thiïåp ngêîu nhiïn laâm giaãm tó lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn tûâ 36% xuöëng coân 18% àaä laâm cho àiïím kiïím tra cuãa hoåc sinh tùng 0,17 àöå lïåch chuêín (Banerjee vaâ Duflo 2006). Möåt nghiïn cûáu trûúác àoá úã ÊËn Àöå cho thêëy tó lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn tùng 10% coá liïn quan àïën tó lïå ài hoåc giaãm 1,8% cuãa hoåc sinh vaâ àiïím thi cuãa hoåc sinh lúáp 4 giaãm 0,02 àöå lïåch chuêín (Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). Tûúng tûå nhû vêåy, möåt nghiïn cûáu gêìn àêy úã Dùmbia cho thêëy tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt 5% laâm giaãm kïët quaã hoåc têåp bònh quên tûâ 4 àïën 8% trong caã nùm hoåc cuãa mön tiïëng Anh vaâ toaán (Das vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). ÚÃ Bùnglaàeát, viïåc giaáo viïn thûúâng xuyïn vùæng mùåt gêy ra taác àöång tiïu cûåc lúán àöëi vúái àiïím kiïím tra tiïëng Anh tiïíu hoåc (Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi 94 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp HÒNH 2.2 Tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn úã möåt söë nûúác 30 20 trùm ìn Phê 10 10 Pïru Ïcuaào Bùnglaàeát Inàönïxia ÊËn Àöå Uganàa Nguöìn: Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006). BAÃNG 2.1 Tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn úã möåt söë nûúác Chi phñ trûåc tiïëp cuãa Chi phñ trûåc tiïëp GDP theo giaá Chi phñ trûåc tiïëp cuãa giaáo viïn nghó daåy theo cuãa giaáo viïn nghó thõ trûúâng giaáo viïn nghó daåy % ngên saách cöng (chi daåy trong giaáo duåc (tyã àöla, trong giaáo duåc tiïíu tiïu hiïån taåi cho giaáo tiïíu hoåc theo % giaá hiïån hoåc (triïåu àö la, giaá Nûúác duåc tiïíu hoåc) a GDPb haânh) hiïån haânh)b,c Bùnglaàeát - 0,14 56,6 81 Ïcuaào - 0,05 30,3 16 ÊËn Àöå 22,1 0,29 691,2 2.032 Inàönïxia 15,4 0,07 257,6 173 Pïru 10,3 0,11 68,6 77 Uganàa 23,6 0,86 6,8 59 Dùmbia 16,2 0,31 5,4 17 Nguöìn: Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006); Das vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2005); UNESCO-UIS/OECD (2005); Ngên haâng Thïë giúái (2006b). a. Tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt nhên vúái chi tiïu lûúng giaáo viïn thaânh tó lïå phêìn trùm chi tiïu hiïån taåi cho giaáo duåc tiïíu hoåc b. Tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt nhên vúái chi tiïu cöng cho giaáo duåc thaânh tó lïå phêìn trùm GDP nhên vúái phêìn chi tiïu cöng cho giaáo duåc tiïíu hoåc (giaã àõnh tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt laâ cho cêëp tiïíu hoåc) c. Àöëi vúái nhûäng nûúác khöng coá söë liïåu vïì lûúng giaáo viïn (Ïcuaào, ÊËn Àöå, Uganàa), thò sûã duång lûúng cho toaân böå nhên sûå trong ngaânh giaáo duåc; àöëi vúái Bùnglaàeát, lûúng giaáo viïn theo ûúác tñnh cuãa Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006) laâ 97% chi tiïu thûúâng xuyïn cho giaáo duåc. Ghi chuá: - khöng coá söë liïåu. 95 Caác hònh thaái tham nhuäng khaác 2006). Viïåc giaãm thaânh tñch hoåc têåp cuãa hoåc sinh coá yá nghôa quan troång búãi vò, nhû àaä noái úã trïn, chêët lûúång giaáo duåc laâ yïëu töë chñnh àïí àêíy maånh tùng trûúãng kinh tïë (Hanushek vaâ Kimko 2000). GIAÁO VIÏN NGHÓ DAÅY THÛÚÂNG XUYÏN COÁ PHAÃI LAÂ THAM NHUÄNG? Khöng nhêët thiïët moåi trûúâng húåp giaáo viïn vùæng mùåt thûúâng xuyïn àïìu laâ dêëu hiïåu tham nhuäng. Hiïín nhiïn laâ coá nhiïìu lyá do húåp phaáp vaâ coá cú súã cho viïåc möåt giaáo viïn vùæng mùåt úã lúáp hoåc, vñ duå, bõ öëm, ài hoåc nêng cao chuyïn mön, hoùåc ngûúâi thên qua àúâi. Nhûng möåt söë trûúâng húåp vùæng mùåt thûúâng xuyïn hoaân toaân khöng coá lyá do chñnh àaáng, vñ duå nhû, giaáo viïn nhêån laâm thïm coá thuâ lao, trong khi leä ra hoå phaãi úã lúáp hoåc. Hún nûäa, àöi khi, nhûäng trûúâng húåp àûúåc xem laâ vùæng mùåt chñnh thûác laåi coá thïí xuêët phaát tûâ sûå thiïëu hiïåu quaã hoùåc tham nhuäng úã cêëp trïn, vñ duå, khi caác quan chûác sûã duång giaáo viïn cho caác chiïën dõch chñnh trõ. Nhûäng lyá do chñnh biïån höå cho sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn bao göìm: nhûäng nhiïåm vuå giaãng daåy chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác, vùæng mùåt coá lyá do, xin nghó coá pheáp, baãn thên hoùåc ngûúâi khaác öëm, vaâ ài muöån (Akhmadi vaâ Suryadarma 2004; Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005; Rogers vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2004) (xem Höåp 2.1). Nhûäng lyá do àûúåc baáo caáo àïí biïån höå cho sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn coá thïí khöng hoaân toaân àaáng tin cêåy. Duâ sao, kïí caã khi nhiïìu giaáo viïn coá "lyá do" àïí vùæng mùåt thûúâng xuyïn thò chó nhòn qua cuäng àaä thêëy àêy laâ viïåc sûã duång sai nguöìn lûåc cöng, búãi vò caác dõch vuå àaä àûúåc traã tiïìn nhûng laåi khöng àûúåc thûåc hiïån. Vñ duå, möåt giaáo viïn vêîn nhêån lûúng cuãa chñnh phuã nhûng khöng lïn lúáp maâ laåi sûã duång thúâi gian àoá àïí ài laâm thïm vaâ tùng thu nhêåp cho riïng mònh. Àêy roä raâng laâ sûå laåm duång hïå thöëng. Kïët quaã cuöëi cuâng laâ nhiïìu hoåc sinh khöng àûúåc daåy döî. Trûúâng húåp naây coá thïí goåi möåt caách chùæc chùæn laâ tham nhuäng. Möåt vñ duå khaác laâ giaáo viïn khöng coá mùåt trïn lúáp vò chûa àûúåc chñnh phuã traã lûúng, vaâ do àoá giaáo viïn phaãi ài àïën trung têm thanh toaán àïí lêëy seác thanh toaán. Trong trûúâng húåp naây, coá leä nhiïìu ngûúâi cho rùçng cêìn phaãi thêån troång trûúác khi coi giaáo viïn àoá laâ tham nhuäng. Nhûng thûåc ra, nhûäng giaáo viïn vùæng mùåt àïí ài lônh lûúng hoùåc laâm nhûäng nhiïåm vuå chñnh thûác khaác chñnh laâ "àang laåm duång cöng vuå àïí phuåc vuå lúåi ñch caá nhên,". Têët nhiïn, sûå laåm duång naây laâ do nhûäng hoaåt àöång thiïëu hiïåu quaã úã cêëp trïn, nhûng kïët quaã taác àöång thò nhû nhau. Trûúâng hoåc thiïëu möåt giaáo viïn, hoåc sinh khöng àûúåc hoåc têåp, cöng quyä bõ laäng phñ, vaâ kïët quaã 96 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp HÖÅP 2.1 Lyá do vùæng mùåt cuãa giaáo viïn ÚÃ Nam AÁ, caác hoaåt àöång chñnh thûác liïn quan àïën trûúâng hoåc coá thïí bao göìm tham gia vaâo caác àúåt tiïm chuãng, höî trúå caác chñnh trõ gia àõa phûúng, vaâ thûåc hiïån cöng taác àiïìu tra dên söë. ÚÃ Bùnglaàeát, nhûäng lyá do haâng àêìu cho viïåc vùæng mùåt bao göìm "ài laâm nhiïåm vuå chñnh thûác liïn quan àïën trûúâng hoåc" (49% töíng söë trûúâng húåp vùæng mùåt) vaâ "nghó khöng chñnh thûác" (33% söë trûúâng húåp vùæng mùåt). ÚÃ ÊËn Àöå, núi coá tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt trïn lúáp bònh quên laâ 25%, chó khoaãng 8­10% trûúâng húåp laâ do nghó pheáp nùm, nghó öëm, vaâ nhûäng lyá do khaác àûúåc chñnh thûác chêëp nhêån. ÚÃ Inàönïxia, khoaãng 37% giaáo viïn vùæng mùåt do bõ öëm hoùåc àûúåc pheáp nghó, 19% baáo caáo laâ ài thûåc hiïån nhûäng nhiïåm vuå chñnh thûác, 26% àûúåc baáo caáo laâ àïën muöån hoùåc vïì súám, vaâ 18% vùæng khöng roä hoùåc khöng biïët lyá do. ÚÃ Ïcuaào, nhiïìu taâi liïåu nghiïn cûáu cho thêëy tó lïå vùæng mùåt laâ 14%, trong àoá 29% giaáo viïn nghó coá lyá do vaâ nghó öëm, 18% baáo caáo laâ àang laâm nhiïåm vuå chñnh thûác, vaâ àaáng kinh ngaåc laâ nhûäng 53% vùæng mùåt khöng coá lyá do. ÚÃ Papua Niu Ghinï, 36% giaáo viïn àûúåc baáo caáo vùæng mùåt do öëm, trong khi 4% khaác baáo caáo tham gia têåp huêën, 11% baáo caáo laâ laâm caác nhiïåm vuå chñnh thûác, 6% àûúåc baáo caáo laâ nghó coá pheáp vaâ vêîn àûúåc traã lûúng, 8% àûúåc baáo caáo vùæng mùåt do ài thaânh phöë, vaâ 34% baáo caáo caác lyá do vùæng mùåt khaác hoùåc khöng biïët lyá do. Nguöìn: Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006); Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2005); Akhmadi vaâ Suryadarma (2004); Rogers vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2004); Ngên haâng Thïë giúái (2004). hoåc têåp bõ töín haåi. Kiïíu vùæng mùåt naây thûúâng xaãy ra úã nhûäng trûúâng hoåc nöng thön vaâ caâng laâm cho ngûúâi ngheâo bõ thiïåt thoâi. Caác tònh huöëng àûúåc mö taã trong caác vñ duå naây coá thïí xaãy ra do thiïëu cú chïë thûåc thi luêåt, thiïëu cú chïë giaám saát, thiïëu cú chïë àaäi ngöå. Cho duâ àöång cú caá nhên laâ gò thò kïët quaã taác àöång úã cêëp trûúâng hoåc cuäng àïìu nhû nhau. Do àoá, nïëu àaánh giaá theo kïët quaã taác àöång, ngûúâi ta coá thïí coi sûå vùæng mùåt trïn lúáp cuãa giaáo viïn laâ "tham nhuäng" bêët kïí vò lyá do caá nhên naâo. Sûå khaác biïåt duy nhêët laâ mûác àöå sai traái hay coá töåi (Cooter vaâ Ulen 2000). Ngûúâi ta coá thïí nghô nhûäng giaáo viïn ài laâm thïm vò lúåi ñch caá nhên maâ khöng hoaân thaânh nhiïåm vuå thûúâng xuyïn cuãa mònh laâ "sai traái nghiïm troång". ÚÃ bêåc thang thêëp hún laâ nhûäng giaáo viïn vùæng mùåt do bõ öëm hoùåc chùm soác ngûúâi öëm; hoå "ñt sai traái hún" búãi vò sûå vùæng mùåt cuãa hoå àöi khi bùæt nguöìn tûâ möåt thûåc tïë laâ ngaânh chûa coá möåt chñnh saách nghó pheáp phuâ húåp vaâ quy hoaåch keám hiïåu quaã úã cêëp trung ûúng (cöång vúái mûác lûúng thêëp trong möåt söë trûúâng húåp). Cuöëi cuâng, coá nhiïìu giaáo viïn vùæng mùåt àïí lïn thaânh phöë lônh lûúng hoùåc àûúåc yïu cêìu tham dûå caác cuöåc hoåp cuãa hiïåp höåi giaáo viïn hoùåc thûåc hiïån nhûäng nhiïåm vuå bùæt buöåc khaác; mûác àöå sai traái cuãa nhûäng ngûúâi naây coá thïí laâ thêëp nhêët. Tuy nhiïn, trong têët caã caác trûúâng húåp, duâ khaác biïåt vïì muåc àñch, dêîn àïën sûå khaác biïåt vïì mûác àöå sai traái, thò cuöëi cuâng chñnh hïå thöëng giaáo duåc vaâ nhûäng ngûúâi àûúåc cho laâ àöëi tûúång hûúãng lúåi cuãa hïå thöëng ­ cuå thïí laâ hoåc sinh ­ laåi phaãi chõu chi phñ do sûå vùæng mùåt trïn lúáp cuãa giaáo viïn. 97 Caác hònh thaái tham nhuäng TYÃ LÏÅ NGHÓ DAÅY VAÂ CAÁC MÖËI TÛÚNG QUAN CUÃA VIÏÅC GIAÁO VIÏN NGHÓ DAÅY Tònh traång giaáo viïn vùæng mùåt töìn taåi trong têët caã caác hïå thöëng giaáo duåc. Thêåm chñ giaáo viïn coá thïí vùæng mùåt rêët nhiïìu duâ mûác lûúng cao, nghôa laâ khi àoá, giaáo viïn coá veã khöng coá àöång cú vaâ khöng cam kïët maånh meä vúái nghïì nghiïåp cuãa mònh, vaâ nhêët laâ khi thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh. Ngoaâi ra, mûác lûúng tûúng àöëi thêëp trong khöëi nhaâ nûúác so vúái mûác lûúng trong khöëi tû nhên cuäng coá thïí laâ yïëu töë khuyïën khñch tham nhuäng. Khi mûác lûúng quaá thêëp, giaáo viïn coá thïí kiïëm viïåc laâm thïm àïí tùng thu nhêåp, àùåc biïåt laâ khi caái giaá phaãi traã nïëu bõ bùæt quaã tang chùæc laâ khöng cao (Becker 1968). Àiïìu naây phuâ húåp vúái caác taâi liïåu nghiïn cûáu vïì tònh traång lao àöång thûúâng xuyïn nghó viïåc (Xem, vñ duå Sapsford vaâ Tzannatos 1993; Barmby vaâ Treble 1991; vaâ Allen 1981). Möåt vaâi nghiïn cûáu àaä cöë gùæng xaác àõnh tyã lïå giaáo viïn vùæng mùåt vaâ nhûäng yïëu töë khiïën giaáo viïn quyïët àõnh vùæng mùåt, nhûng khoá coá thïí thu thêåp àûúåc nhûäng söë liïåu cùån keä vaâ coá thïí àöëi chiïëu giûäa nhiïìu nûúác vïì chuã àïì naây. Bùçng chûáng àûúåc trònh baây trong baáo caáo cuãa Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006) so saánh caác khuynh hûúáng vùæng mùåt cuãa giaáo viïn úã Bùnglaàeát, Ïcuaào, ÊËn Àöå, Inàönïxia, Pïru, vaâ Uganàa, vaâ cung cêëp nhûäng söë liïåu cùån keä nhêët coá thïí àöëi chiïëu àûúåc. Nhûäng nghiïn cûáu trûúác àêy cuãng cöë thïm nhûäng phaát hiïån múái cuãa Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006) vïì sûå phöí biïën cuãa tònh traång giaáo viïn vùæng mùåt. Kïët quaã cuãa nhûäng nghiïn cûáu trûúác àêy khöng dïî so saánh vúái nhûäng phaát hiïån hiïån nay, do sûã duång caác phûúng phaáp luêån khaác nhau àïí xaác àõnh sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn. Tuy nhiïn, nhûäng nghiïn cûáu naây chûáng thûåc rùçng giaáo viïn vùæng mùåt àaä vaâ vêîn àang laâ möåt nguyïn nhên chñnh laâm kiïåt quïå hïå thöëng giaáo duåc cuãa nhiïìu nûúác. Vñ duå, cuöåc àiïìu tra caác trûúâng hoåc àûúåc tiïën haânh nùm 1995 úã 14 nûúác coá thu nhêåp thêëp cho thêëy tyã lïå giaáo viïn vùæng mùåt àùåc biïåt cao úã vuâng chêu Phi cêån Sahara vaâ úã Nam vaâ Têy AÁ, núi coá tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt dao àöång tûâ 8% úã Bùnglaàeát àïën 38% úã Tandania (Schleicher, Siniscalco, vaâ Postlethwaite 1995). Nhûäng phaát hiïån cuãa Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006) cho biïët tó lïå vùæng mùåt trong giaáo viïn tiïíu hoåc trong khoaãng tûâ 11 àïën 27% coá thïí noái laâ thêëp. ÚÃ nhiïìu nûúác nhû Uganàa, núi coá tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt laâ 27%, Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác thêëy rùçng nhiïìu giaáo viïn àûúåc tñnh laâ coá mùåt nhûng trïn thûåc tïë laåi khöng lïn lúáp. ÚÃ ÊËn Àöå, 25% giaáo viïn tiïíu hoåc cuãa nhaâ nûúác àûúåc tñnh laâ vùæng mùåt nhûng thûåc ra chó khoaãng 50% giaáo viïn coá lïn lúáp. Tuy khöng thïí so saánh möåt caách chùåt cheä nhûng nhûäng tó lïå naây laåi tûúng àöëi cao so vúái tó lïå vùæng mùåt trong khu vûåc tû nhên úã nhûäng nûúác 98 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp phaát triïín vaâ úã nhûäng ngaânh cöng nghiïåp khaác úã caác nûúác àang phaát triïín. Vñ duå, theo Àiïìu tra cuãa Böå Cöng nghiïåp Lao àöång nùm 2000-2001, cöng nhên nhaâ maáy úã ÊËn Àöå coá tó lïå vùæng mùåt khoaãng 10,5%, mùåc duâ caác luêåt lao àöång nghiïm khùæc àaãm baão sûå an toaân nghïì nghiïåp cao (Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). Nhiïìu nghiïn cûáu khaác cuäng cho thêëy tó lïå vùæng mùåt cao trong caác trûúâng hoåc úã ÊËn Àöå. Baáo caáo nhaâ nûúác vïì Giaáo duåc cú súã úã ÊËn Àöå (Nhoám Thùm doâ 1999) kïu goåi sûå chuá yá vaâo tyã lïå giaáo viïn ài daåy thêëp möåt caách àaáng chuá yá àang diïîn ra trong caác trûúâng cöng lêåp. Nhoám thùm doâ thêëy rùçng trong toaân böå 1/3 trûúâng hoåc, hiïåu trûúãng khöng coá mùåt trong ngaây àiïìu tra. Nhiïìu nghiïn cûáu cho thêëy, tó lïå vùæng mùåt noái chung cao hún úã nhûäng vuâng ngheâo hún (Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006). Giaáo viïn nöng thön úã ÊËn Àöå, Inàönïxia, vaâ Pïru coá tó lïå vùæng mùåt cao hún (trung bònh cao hún 4% àiïím) so vúái khu vûåc thaânh thõ. Giaáo viïn úã caác trûúâng nhoã hún úã Pïru coá veã vùæng mùåt nhiïìu hún so vúái giaáo viïn úã caác trûúâng lúán (Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006). ÚÃ Papua Niu Ghinï, khöng kïët luêån àûúåc vïì taác àöång cuãa võ trñ trûúâng hoåc àöëi vúái tònh traång vùæng mùåt cuãa giaáo viïn, nhûng söë lûúång saách giaáo khoa trong trûúâng laåi coá möëi tûúng quan vúái tònh traång vùæng mùåt ñt thûúâng xuyïn hún (Ngên haâng Thïë giúái 2004). Tyã lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn cuäng coá tûúng quan vúái tó lïå giaáo viïn-hoåc sinh, giaáo viïn ñt vùæng mùåt hún nïëu lúáp hoåc nhoã hún. Caác phûúng phaáp giaãng daåy khaác nhau úã ÊËn Àöå hònh nhû khöng aãnh hûúãng nhiïìu àïën tó lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn (Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). Coá nhûäng bùçng chûáng lêîn löån àïí xem liïåu giúái tñnh cuãa möåt giaáo viïn coá liïn quan àïën tònh traång vùæng mùåt nhiïìu hún khöng (Akhmadi vaâ Suryadarma 2004; Ngên haâng Thïë giúái 2004; Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). Thúâi gian vùæng mùåt taåi lúáp àûúåc kiïím tra trong nghiïn cûáu úã Papua Niu Ghinï, núi 30% trûúâng húåp vùæng mùåt àûúåc baáo caáo laâ nghó 1 ngaây, 25% giaáo viïn vùæng mùåt àûúåc baáo caáo laâ nghó nhiïìu hún 7 ngaây (Ngên haâng Thïë giúái 2004). Nghiïn cûáu naây cuäng thêëy rùçng giaáo viïn bùæt àêìu daåy töët khi bùæt àêìu nùm hoåc: trung bònh hoå thûúâng nhêån võ trñ 10 ngaây sau khi chñnh thûác bùæt àêìu vaâo nùm hoåc. ÚÃ nhûäng vuâng cûåc kyâ xa xöi heão laánh, giaáo viïn (khöng kïí hiïåu trûúãng) bùæt àêìu võ trñ giaãng daåy gêìn möåt thaáng ­ chñnh xaác laâ 27 ngaây ­ trûúác khi bùæt àêìu nùm hoåc. Caác vêën àïì sûác khoeã cuäng laâ nhûäng yïëu töë quan troång quyïët àõnh viïåc vùæng mùåt. Mùåc duâ öëm laâ möåt lyá do àuáng àùæn àïí vùæng mùåt nhûng khöng roä taåi sao giaáo viïn laåi vùæng mùåt nhiïìu hún ngûúâi lao àöång cuãa caác ngaânh khaác trong nûúác (Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). HIV/AIDS gêy taác àöång huyã hoaåi hiïåu quaã cuãa giaáo duåc vaâ giaáo viïn úã chêu Phi cêån Sahara, mùåc duâ nhiïìu nghiïn cûáu cho thêëy úã Uganàa, sûå vùæng mùåt trïn lúáp cuãa giaáo viïn 99 Caác hònh thaái tham nhuäng khöng liïn quan trûåc tiïëp àïën HIV/AIDS, vaâ úã Dùmbia tó lïå vùæng mùåt trïn lúáp cuãa giaáo viïn thêëp hún (khoaãng 17%) so vúái dûå kiïën, duâ tó lïå mùæc bïånh HIV/AIDS cuãa nûúác naây khaá cao (Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006). Mùåc duâ vêåy, trong söë caác trûúâng húåp vùæng mùåt úã Dùmbia, thò 35% àûúåc baáo caáo laâ bõ öëm, vaâ 27% àûúåc baáo caáo laâ ngûúâi nhaâ öëm hoùåc ài dûå àaám ma (Das vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). Cú súã haå têìng trûúâng hoåc hònh nhû coá taác àöång lúán àöëi vúái sûå lïn lúáp cuãa giaáo viïn úã Pïru vaâ Inàönïxia, cho thêëy rùçng àiïìu kiïån laâm viïåc ngheâo naân laâm naãn loâng giaáo viïn. ÚÃ Pïru, tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt úã nhûäng trûúâng hoåc coá phoâng tùæm thêëp hún 25% àiïím so vúái tó lïå vùæng mùåt úã nhûäng trûúâng hoåc khöng coá trang thiïët bõ nhû vêåy. Tùng cûúâng cú súã haå têìng laâm giaãm àaáng kïí tyã lïå vùæng mùåt (Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006). ÚÃ Inàönïxia, giaáo viïn cuäng vùæng mùåt nhiïìu hún nïëu trûúâng hoåc khöng coá phoâng tùæm vaâ khöng coá àuã lúáp hoåc (Akhmadi vaâ Suryadarma 2004). Nhûäng ngûúâi coá chûác vuå cao, vñ duå nhû hiïåu trûúãng, vùæng mùåt thûúâng xuyïn hún nhûäng ngûúâi khöng coá chûác vuå. Hiïåu trûúãng úã Bùnglaàeát, ÊËn Àöå, Papua Niu Ghinï, vaâ Pïru coá veã vùæng mùåt nhiïìu hún caác giaáo viïn khaác (Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005; Ngên haâng Thïë giúái 2004). Vñ duå, hiïåu trûúãng vùæng mùåt nhiïìu hún 5 - 13% so vúái giaáo viïn bònh thûúâng úã Pïru. Coá möåt söë bùçng chûáng tûâ Bùnglaàeát cho thêëy tó lïå vùæng mùåt cao hún laâ do hiïåu trûúãng phaãi àaãm àûúng nhiïìu nhiïåm vuå chñnh thûác vaâ traách nhiïåm haânh chñnh (Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006). Hiïåu trûúãng cuäng coá thïí laâ möåt vñ duå cho nhûäng ngûúâi dûúái quyïìn laâm theo. ÚÃ Inàönïxia, giaáo viïn coá thïí vùæng mùåt nhiïìu hún nïëu hiïåu trûúãng vùæng mùåt (Akhmadi vaâ Suryadarma 2004). Xeát vïì haânh vi tham nhuäng, coá thïí caác võ hiïåu trûúãng vaâ giaáo viïn naây coá quyïìn lûåc àuã àïí baão vïå mònh khoãi bõ kyã luêåt. Coá rêët ñt bùçng chûáng cho thêëy lûúng cao dêîn àïën tó lïå lïn lúáp cao cuãa giaáo viïn. Do khoá coá thïí thu thêåp àûúåc thöng tin àaáng tin cêåy vïì mûác lûúng, nïn tuöíi taác, trònh àöå vaâ thêm niïn thûúâng àûúåc sûã duång nhû laâ nhûäng thûúác ào trung gian vúái giaã àõnh rùçng giaáo viïn nhiïìu tuöíi hún, àûúåc àaâo taåo nhiïìu hún vaâ nhûäng ngûúâi giûä chûác vuå cao hún úã caác trûúâng hoåc coá thïí àûúåc traã lûúng cao hún. Nhûäng giaáo viïn àûúåc traã lûúng cao hún vùæng mùåt thûúâng xuyïn hún úã ÊËn Àöå vaâ Pïru (Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). Thúâi gian traã lûúng laâ möåt nhên töë úã Papua Niu Ghinï, núi tó lïå vùæng mùåt cao hún coá liïn quan àïën sûå traã lûúng chêåm. Thiïëu nhaâ úã cho giaáo viïn úã Papua Niu Ghinï cuäng coá liïn quan àïën tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt cao hún (Ngên haâng Thïë giúái 2004). Giaáo viïn húåp àöìng trong caác trûúâng cöng laâ nhûäng ngûúâi khöng àûúåc 100 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp baão vïå búãi chïë àöå cöng chûác vaâ coá thu nhêåp chó bùçng möåt phêìn so vúái nhûäng giaáo viïn laâ cöng chûác, nhûng tó lïå vùæng mùåt cuãa hoå bùçng hoùåc cao hún so vúái caác giaáo viïn laâ cöng chûác (Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Akhmadi vaâ Suryadarma 2004; Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006). Giaáo viïn húåp àöìng rêët coá thïí coá nghïì khaác àïí thu nhêåp thïm ngoaâi tiïìn lûúng daåy hoåc. Hoùåc tó lïå vùæng mùåt cao hún coá thïí laâ hêåu quaã cuãa nhûäng húåp àöìng àûúåc thiïët kïë keám. Tuy nhiïn, giaáo viïn cuãa caác trûúâng tû coá tó lïå vùæng mùåt thêëp hún so vúái giaáo viïn cuãa trûúâng cöng. Coá bùçng chûáng lêîn löån vïì möëi quan hïå giûäa trònh àöå àaâo taåo cuãa giaáo viïn vaâ tó lïå vùæng mùåt trïn lúáp (Akhmadi vaâ Suryadarma 2004; Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). Vñ duå, úã ÊËn Àöå nhûäng giaáo viïn coá bùçng cao àùèng vùæng mùåt nhiïìu hún túái 2-2,5% àiïím so vúái nhûäng ngûúâi khöng coá bùçng cêëp; nhûng möëi quan hïå naây laåi theo hûúáng ngûúåc laåi úã Bùnglaàeát. Ngoaâi ra, coá bùçng chûáng lêîn löån vïì taác àöång cuãa viïåc têåp huêën nêng cao trònh àöå giaáo viïn hoùåc böí nhiïåm giaáo viïn vaâo biïn chïë cöng chûác. Möåt lêìn nûäa, nhûäng cú höåi töët hún so vúái cöng viïåc giaãng daåy vaâ nguy cú bõ bùæt quaã tang khi vùæng mùåt khöng lúán - hoùåc nguy cú phaãi chõu bêët kyâ hêåu quaã naâo ­ coá thïí giaãi thñch töët hún cho thaái àöå naây. Giaám saát chñnh thûác coá thïí laâ möåt caách àïí giaãm búát tyã lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn. Caác chuyïën kiïím tra cuãa caác quan chûác úã Böå Giaáo duåc àaä laâm giaãm tó lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn úã Bùnglaàeát vaâ ÊËn Àöå (Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). ÚÃ Bùnglaàeát tó lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn cao hún 10% úã nhûäng trûúâng trung hoåc núi caác quan chûác giaáo duåc khöng bao giúâ àïën thùm. ÚÃ ÊËn Àöå, tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt coá thïí giaãm 2% àiïím nïëu trûúâng cuãa hoå bõ kiïím tra trong voâng 3 thaáng trûúác àoá. Hún nûäa, giaáo viïn úã caác huyïån núi têët caã caác trûúâng hoåc bõ kiïím tra trong voâng 3 thaáng trûúác àoá coá tó lïå vùæng mùåt thêëp hún khoaãng 7% àiïím so vúái giaáo viïn úã nhûäng huyïån maâ khöng coá trûúâng naâo àûúåc kiïím tra. Kiïím tra trûåc tiïëp úã Inàönïxia vaâ Papua Niu Ghinï khöng coá taác àöång lúán naâo àöëi vúái tyã lïå giaáo viïn vùæng mùåt, mùåc duâ úã Inàönïxia vêîn coá nhûäng giai thoaåi noái rùçng thanh tra trûúâng hoåc nhiïìu khi àûúåc höëi löå (Akhmadi vaâ Suryadarma 2004; Ngên haâng Thïë giúái 2004). ÚÃ Ïcuaào, caác nhaâ nghiïn cûáu sûã duång khoaãng caách tûâ truå súã Böå giaáo duåc nhû möåt cöng cuå trung gian àïí ûúác tñnh rùçng, taåi nhûäng trûúâng hoåc caách xa Böå hún 15 dùåm thò tyã lïå giaáo viïn vùæng mùåt trïn lúáp cao hún tûâ 16 àïën 18% àiïím so vúái nhûäng trûúâng úã gêìn truå súã Böå hún (Rogers vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2004). Tònh hònh tûúng tûå cuäng xaãy ra úã Inàönïxia. (Akhmadi vaâ Suryadarma 2004). Liïn quan àïën viïåc giaám saát laâ biïån phaáp kyã luêåt. ÚÃ Ïcuaào, giaáo viïn coá veã coá mùåt nhiïìu hún úã nhûäng trûúâng hoåc núi hiïåu trûúãng aáp duång biïån phaáp 101 Caác hònh thaái tham nhuäng kyã luêåt (Rogers vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2004). Àiïìu naây cho thêëy rùçng biïån phaáp kyã luêåt laâ cêìn thiïët àïí tùng cûúâng nhûäng nöî lûåc theo doäi vaâ giaám saát. Trïn thûåc tïë, viïåc thiïëu quyïët têm hoùåc quyïìn haån àïí thûåc hiïån biïån phaáp kyã luêåt coá thïí phaá huãy nhûäng nöî lûåc kiïím tra vaâ giaám saát. ÚÃ nhiïìu núi, caác quy tùæc vïì biïån phaáp kyã luêåt àöëi vúái sûå vùæng mùåt thûúâng xuyïn vaâ khöng coá pheáp ñt khi àûúåc thi haânh. Giaáo viïn gêìn nhû khöng bao giúâ bõ sa thaãi, vaâ chùèng mêëy khi phaãi chõu hêåu quaã do vùæng mùåt. Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2005) thêëy rùçng mùåc duâ vaâo bêët kyâ thúâi àiïím naâo cuäng coá khoaãng ¼ caác giaáo viïn úã ÊËn Àöå vùæng mùåt trïn lúáp nhûng chó coá möåt baáo caáo (trong quy mö möåt mêîu khoaãng 3.000 trûúâng cöng lêåp) cuãa möåt giaáo viïn bõ àuöíi vò vùæng mùåt, vaâ chó 1% söë hiïåu trûúãng baáo caáo laâ thuyïn chuyïín caác giaáo viïn hay vùæng mùåt àïën nhûäng núi khöng ai thñch. Caác trûúâng tû úã ÊËn Àöå, núi khaách haâng coá thïí giûä cho giaáo viïn coá traách nhiïåm hún, coá khuynh hûúáng aáp duång nhiïìu biïån phaáp xûã lyá hún: trong söë 600 trûúâng tû àaä àïën thùm, 35 trûúâng baáo caáo laâ hiïåu trûúãng àaä sa thaãi giaáo viïn vò vùæng mùåt nhiïìu lêìn. Cuöëi cuâng, chó coá 44% hiïåu trûúãng úã Papua Niu Ghinï noái rùçng hoå coá vai troâ quan troång trong viïåc thùng chûác giaáo viïn, vaâ chó khoaãng 35% aáp duång biïån phaáp kyã luêåt (Ngên haâng Thïë giúái 2004). Coá bùçng chûáng lêîn löån vïì taác àöång cuãa cöång àöìng vaâ sûå tham gia cuãa phuå huynh trong viïåc laâm giaãm sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn. Tyã lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn úã Papua Niu Ghinï àûúåc dûå baáo seä vaâo khoaãng 50% khi coá thïm sûå tham gia cuãa phuå huynh vaâ cöång àöìng vaâo möåt mö hònh (Ngên haâng Thïë giúái 2004). Noái chung, caác trûúâng hoåc úã ÊËn Àöå coá tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt laâ tûúng àûúng, cho duâ coá höåi liïn hiïåp giaáo viïn - phuå huynh (PTA) hay khöng, mùåc duâ nhûäng trûúâng coá cuöåc hoåp PTA trong voâng 3 thaáng trûúác khi nghiïn cûáu coá tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt thêëp hún (Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2005). Tuy nhiïn hoaåt àöång cuãa höåi PTA úã Pïru khöng àaáng kïí, vaâ hoaåt àöång cuãa Höåi phuå huynh úã Ïcuaào thêåt sûå coá tûúng quan túái tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt cao, cuäng coá thïí búãi vò sûå vùæng mùåt quaá nhiïìu cuãa giaáo viïn àaä khiïën phuå huynh phaãi tham gia nhiïìu hún (Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006; Rogers vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2004). Möåt chó söë nûäa vïì sûå tham gia cuãa phuå huynh úã Ïcuaào, àoá laâ tó lïå caác trûúâng hoåc trong möåt tónh coá Höåi phuå huynh, nhûng chó söë naây cuäng khöng lúán. Tuy nhiïn, sûå tham gia cuãa phuå huynh úã Nicaragoa àûúåc cho laâ àaä giaãm búát tyã lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn úã caác trûúâng hoåc cuãa cöång àöìng (Sawada 1999; xem caã Gertler, Patrinos, vaâ Rubio-Codina 2006). Vaâ úã Pïru, giaáo viïn sinh ra taåi huyïån núi coá trûúâng hoåc thò coá tó lïå vùæng mùåt thêëp hún ­ bònh quên thêëp hún khoaãng 6% àiïím so vúái caác giaáo viïn khaác (Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006). Do àoá, sûå tham gia cuãa cöång àöìng 102 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp Möåt söë tûúng quan vïì sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn úã Bùnglaàeát, Ïcuaào, ÊËn Àöå, BAÃNG 2.2 Inàönïxia, Papua Niu Ghinï, Pïru, vaâ Dùmbia Chó söë vïì mûác àöå tham Bùçng chûáng Àaä àûúåc Yïëu töë nhuäng (quan troång) Giaãi phaáp tiïìm nùng chûáng minh Àaâo taåo vaâ têåp huêën Cao Lêîn löån Gùæn kïët sûå coá mùåt trïn lúáp vúái phêìn Hûáa heån cho giaáo viïn thûúãng, thûã nghiïåm àaäi ngöå vaâ àaánh giaá àêìy àuã Böí nhiïåm giaáo viïn Cao Lêîn löån Giaáo viïn gùæn vúái Thêëp Lêîn löån Möåt phêìn Möåt phêìn cöång àöìng Thuï giaáo viïn àõa phûúng úã núi naâo coá thïí. Thûã nghiïåm vúái viïåc thuï giaáo viïn àõa phûúng vaâ àaánh giaá Traã lûúng vaâ khuyïën Trung bònh Lêîn löån Cöng böë mûác traã lûúng Hûáa heån khñch cho giaáo viïn Thûåc hiïån àaäi ngöå Möåt phêìn Tònh traång húåp àöìng Cao Khöng coá Giaáo viïn húåp àöìng àûúåc traã theo giaá thõ Hûáa heån trûúâng khi mûác giaá naây thêëp hún lûúng cuãa giaáo viïn biïn chïë, múã röång àöåi nguä giaáo viïn theo hûúáng bïìn vûäng hún vïì mùåt taâi chñnh Cú súã haå têìng trûúâng Cao, Lêîn löån Thûã nghiïåm vúái nhûäng tiïu chuêín töëi thiïíu Möåt phêìn hoåc trung bònh Khoaãng caách Cao, Lêîn löån Thûã nghiïåm veá giao thöng cho giaáo viïn Hûáa heån trung bònh Thûã nghiïåm àaäi ngöå cho giaáo viïn laâm viïåc úã nöng thön gùæn vúái sûå coá mùåt trïn lúáp Giaám saát chñnh thûác coá thïí laâ möåt caách àïí giaãm sûå vùæng mùåt. Theo doäi vaâ giaám saát Trung bònh Lêîn löån Biïån phaáp kyã luêåt laâ cêìn thiïët àïí tùng Hûáa heån haânh chñnh cûúâng nöî lûåc theo doäi vaâ giaám saát Buöåc thi haânh, khaã Trung bònh Coá Tùng cûúâng quyïìn haån cuãa hiïåu trûúãng vaâ Hûáa heån nùng kyã luêåt giaám saát trûúâng hoåc àïí kyã luêåt nhûäng giaáo viïn thûúâng xuyïn vùæng mùåt Loaåi trûúâng hoåc (cöng Cao Lêîn löån Thûã nghiïåm vúái húåp àöìng Hûáa heån hoùåc tû) töët hún Sûå tham gia cuãa cöång Cao Lêîn löån Thûã nghiïåm vúái caách quaãn lyá trûúâng hoåc Hûáa heån àöìng vaâ phuå huynh dûåa vaâo cöång àöìng vaâ trûúâng hoåc Thiïëu àõa võ àïí daåy hoåc Cao Ñt Chuyïn nghiïåp hoáa nghïì daåy hoåc Hûáa heån Nguöìn: Chuã yïëu dûåa vaâo Akhmadi vaâ Suryadarma (2004); Alcazar vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006), Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006); Kremer vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2005); Rogers vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2004); Ngên haâng Thïë giúái (2004). 103 Caác hònh thaái tham nhuäng vaâ phuå huynh úã quy mö naâo àoá seä àïìn buâ cho viïåc thiïëu theo doäi vaâ giaám saát úã cêëp chñnh thûác. Trònh àöå giaáo duåc cuãa dên cû hûúãng lúåi coá tûúng quan vúái mûác àöå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn. Vñ duå, Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006) thêëy rùçng 10% àiïím tùng lïn trong tó lïå biïët àoåc, viïët cuãa phuå huynh coá tûúng quan vúái 1% giaãm tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt. Àiïìu naây coá thïí laâ kïët quaã cuãa möåt vaâi yïëu töë. Nhu cêìu tùng lïn àöëi vúái giaáo duåc, khaã nùng giaám saát, hoùåc aãnh hûúãng chñnh trõ do cha meå coá giaáo duåc laâ nhûäng lyá giaãi coá thïí. Ngoaâi ra, coá thïí taåo ra àiïìu kiïån laâm viïåc dïî chõu hún cho giaáo viïn khi treã em cuãa nhûäng cha meå coá hoåc cuäng àûúåc chuêín bõ töët hún cho trûúâng hoåc hoùåc coá àöång cú hoåc têåp hún. Cuäng coá thïí coá taác àöång lûåa choån, vúái viïåc nhûäng phuå huynh coá giaáo duåc boã dúã hoåc haânh vúái tó lïå vùæng mùåt cao. Cuöëi cuâng, nhûäng àùåc àiïím cöång àöìng thuêån lúåi coá thïí goáp phêìn vaâo tó lïå coá hoåc cao hún cuãa phuå huynh vaâ tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt thêëp hún. Vùæng mùåt trïn lúáp laâ do kïët húåp cuãa caác vêën àïì caá nhên vaâ hïå thöëng. Trong möåt söë trûúâng húåp, sûå vùæng mùåt coá thïí phên loaåi dïî daâng nhû laâ caác quyïët àõnh cuãa caá nhên nhêån lûúng maâ khöng cung cêëp dõch vuå, thò trong nhiïìu trûúâng húåp khaác, caác vêën àïì coá tñnh hïå thöëng laåi khoá àöí löîi cho mònh giaáo viïn (baãng 2.2). Trong nhûäng hïå thöëng khöng thuác àêíy tñnh hiïåu quaã vaâ tñnh trung thûåc, giaáo viïn coá thïí chó laâ naån nhên nhû hoåc sinh. Baãng 2.2 cöë gùæng phên loaåi möåt söë bùçng chûáng vaâ àûa ra nhûäng gúåi yá dûå kiïën vïì mùåt chñnh saách. Cöåt vïì chó söë mûác àöå tham nhuäng thïí hiïån quan àiïím cuãa chuáng töi vïì viïåc lyá do vùæng mùåt coá phaãi laâ bùçng chûáng roä raâng (hoùåc cao) cuãa tham nhuäng hay khöng, hay ñt hún (trung bònh vaâ thêëp). Cöåt bùçng chûáng cho biïët liïåu caác hïå söë trong nghiïn cûáu coá quan troång vïì mùåt thöëng kï hay khöng vaâ liïåu coá àuã bùçng chûáng tûâ möåt söë nûúác àïí àûa ra àaánh giaá hay khöng. Vñ duå, "khöng coá" aám chó nhûäng trûúâng húåp trong àoá caác yïëu töë (vñ duå, tònh traång húåp àöìng) coá ñt taác àöång àïën viïåc giaáo viïn vùæng mùåt. Ngûúåc laåi "coá" tûác laâ noái túái caác yïëu töë coá thïí laâm giaãm mûác àöå vùæng mùåt (vñ duå, nêng cao buöåc thi haânh vaâ khaã nùng kyã luêåt). Baãng 2.2 cuäng coá möåt cöåt vïì viïåc liïåu phaãn ûáng chñnh saách àïì xuêët coá taác duång laâm giaãm tó lïå vùæng mùåt khöng, mùåc duâ chuáng ta khöng thïí noái gò nhiïìu trong giai àoaån naây rùçng möåt àïì xuêët cuå thïí coá thïí àûúåc chûáng minh möåt phêìn hay hûáa heån. Khöng coá trûúâng húåp naâo coá àuã bùçng chûáng àïí àûa ra nhûäng kïët luêån dûát khoaát vïì nhûäng thûåc tiïîn coá thïí giaãm sûå vùæng mùåt. Tuy nhiïn, phêìn dûúái àêy àûa ra möåt söë kïët luêån sú böå. Phêìn naây cuäng biïån luêån rùçng, khaái niïåm giaáo viïn vùæng mùåt nhû möåt daång tham nhuäng trong giaáo duåc cêìn àûúåc thaão luêån thïm vaâ cêìn thïm bùçng chûáng. 104 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp ÀÊËU TRANH CHÖËNG LAÅI VIÏÅC HAY VÙÆNG MÙÅT CUÃA GIAÁO VIÏN Àêëu tranh chöëng laåi hiïån tûúång giaáo viïn vùæng mùåt bùæt àêìu bùçng viïåc thiïët kïë caác hïå thöëng töët hún àïí giaám saát vaâ giaãm sûå vùæng mùåt khöng pheáp vaâ khöng chñnh àaáng. Àöåc quyïìn phaãi giaãm ài hoùåc àûúåc àiïìu chónh möåt caách cêín thêån. Sûå tuyâ yá trong quyïët àõnh phaãi àûúåc laâm roä vaâ cên bùçng vúái traách nhiïåm giaãi trònh. Tñnh minh baåch cêìn àûúåc nêng cao. Khaã nùng bõ bùæt quaã tang, cuäng nhû bõ trûâng phaåt do tham nhuäng (àöëi vúái caã ngûúâi àûa vaâ ngûúâi nhêån) phaãi cao hún (Klitgaard 1998). Cêìn coá caác haânh àöång úã caã cêëp quöëc gia vaâ àõa phûúng. Caãi caách úã cêëp quöëc gia Caác haânh àöång úã cêëp quöëc gia bùæt àêìu vúái laänh àaåo chñnh trõ vaâ caãi caách chñnh saách vaâ cöng chûác. Quaãn lyá taâi chñnh caãi tiïën àöëi vúái chi tiïu cuãa ngaânh giaáo duåc cöng, tiïëp cêån nhiïìu hún túái thöng tin chñnh xaác vaâ nhêån thûác vïì vêën àïì giaáo viïn vùæng mùåt, vaâ giaám saát coá hïå thöëng sûå coá mùåt cuãa giaáo viïn laâ nhûäng thaânh phêìn quan troång cuãa bêët kyâ kïë hoaåch naâo àïí laâm giaãm tònh traång giaáo viïn vùæng mùåt. Caác caách tiïëp cêån hûäu ñch khaác bao göìm àaäi ngöå cho giaáo viïn. Laänh àaåo chñnh trõ Nhûäng bûúác àêìu tiïn trong viïåc têën cöng tònh traång giaáo viïn vùæng mùåt laâ sûå laänh àaåo chñnh trõ vaâ cam kïët chung vïì caãi caách chñnh saách vaâ thïí chïë àïí loaåi boã nhûäng thûåc tiïîn tham nhuäng trong viïåc sûã duång nguöìn lûåc cöng. Cêìn coá nhûäng nhaâ laänh àaåo chñnh trõ coá nùng lûåc vaâ coá traách nhiïåm àïí lêåp chñnh saách, cung cêëp dõch vuå cöng, àùåt ra quy tùæc quaãn trõ thõ trûúâng, vaâ giaám saát sûã duång nguöìn lûåc cöng- vaâ do àoá giaãm àoái ngheâo, thuác àêíy tùng trûúãng, vaâ ngùn chùån tham nhuäng. Do àoá, sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn phaãi àûúåc giaãi quyïët töët nhêët trong khung àaä àûúåc thiïët lêåp àïí giaãi quyïët toaân böå tham nhuäng úã àêët nûúác. Nïëu khöng coá möåt caách tiïëp cêån chung nhû vêåy àïí àùåt têët caã nhûäng cöng chûác dûúái sûác eáp taåi núi laâm viïåc cuãa mònh thò khoá coá thïí àûa giaáo viïn trúã laåi trûúâng hoåc. Caãi caách chñnh saách vaâ dõch vuå dên chñnh Quaá trònh böí nhiïåm, giao nhiïåm vuå, vaâ thùng chûác cho giaáo viïn cêìn àûúåc thûåc hiïån minh baåch (xem Duarte 2001 àïí biïët quaá trònh naây bõ phaá vúä nhû thïë naâo úã Cölömbia). Vñ duå, quaá trònh böí nhiïåm phaãi bao göìm caác tiïu chñ 105 Caác hònh thaái tham nhuäng lûåa choån roä raâng, möåt quaá trònh lûåa choån roä raâng, vaâ cöng böë caác võ trñ tröëng vaâ yïu cêìu. Möåt quaá trònh minh baåch nhû vêåy seä giuáp giaãm sûå tuyâ yá quyïët àõnh vaâ phaåm vi cho caác thûåc tiïîn tham nhuäng (Chapman 1991; Reinikka vaâ Svensson 2006). ÚÃ ÊËn Àöå vaâ nhiïìu nûúác khaác núi caác hiïåp höåi giaáo viïn hoaåt àöång maånh, taåo thaânh möåt khu vûåc cûã tri quan troång, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cêìn xem xeát nhûäng àaäi ngöå coá thïí laâm giaãm sûå tuyâ yá trong viïåc böí nhiïåm vaâ sûã duång giaáo viïn vaâ khuyïën khñch thùng chûác dûåa trïn hiïåu quaã hoaåt àöång, hún laâ dûåa trïn thêm niïn vaâ bùçng cêëp. Nêng cao nhêån thûác cuãa cöng chuáng coá têìm quan troång töëi cao trong kiïìm chïë laåm duång trong böí nhiïåm, giao nhiïåm vuå, vaâ thùng chûác giaáo viïn. Viïåc àùåt ra nhûäng quy tùæc roä raâng cho giaáo viïn vaâ traách nhiïåm àöëi vúái giaáo viïn vaâ phuå huynh laâ nhûäng dêëu hiïåu quan troång cho thêëy giaáo duåc laâ möåt ûu tiïn quöëc gia vaâ khöng thïí dung thûá cho sûå sai lêìm. Gêìn àêy, ÊËn Àöå àaä àïì xuêët Luêåt Quyïìn àûúåc Giaáo duåc (thaáng 8/2006), böå luêåt naây buöåc cha meå phaãi àûa con àïën trûúâng hoùåc seä bõ phaåt lao àöång cöng ñch bùæt buöåc. Àïí giaãm söë giaáo viïn thûåc hiïån cöng viïåc khöng liïn quan àïën hoåc thuêåt, Böå Phaát triïín Nguöìn nhên lûåc àaä quy àõnh rùçng giaáo viïn caác trûúâng cöng lêåp chó coá thïí thûåc hiïån nhûäng muåc àñch khöng liïn quan trûåc tiïëp àïën giaáo duåc nhû sau: tham gia cuöåc àiïìu tra dên söë mûúâi nùm möåt lêìn; caác cuöåc bêìu cûã àõa phûúng, bang, vaâ quöëc gia; vaâ nhûäng nhiïåm vuå phoâng chöëng thiïn tai (Thúâi baáo ÊËn Àöå 2006). Viïåc naây roä raâng seä laâm giaãm sûác eáp àöëi vúái viïåc giaáo viïn vùæng mùåt cho nhûäng "nhiïåm vuå chñnh thûác". Caác tiïëp cêån töët nhêët àïí kiïìm chïë sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn coá thïí laâ möåt caãi caách dõch vuå dên chñnh hiïåu quaã nhùçm nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh cuãa têët caã cöng chûác, khöng chó coá giaáo viïn. Caãi caách toaân diïån àöi khi khoá khùn vaâ phûác taåp vaâ coá thïí mêët thúâi gian. Trong thúâi gian chuyïín tiïëp, caác giaãi phaáp ngoaâi ngaânh coá thïí coá hiïåu quaã, bao göìm sûã duång töët hún thöng tin trong toaân hïå thöëng; caác vñ duå laâ caác Cuöåc Àiïìu tra Theo doäi Chi tiïu Cöng (PETS)--möåt cuöåc àiïìu tra àõnh lûúång vïì khña caånh cung cuãa caác dõch vuå cöng maâ viïåc thu thêåp thöng tin vïì àùåc àiïím thiïët bõ, doâng taâi chñnh, caác dõch vuå cung cêëp sùæp xïëp vïì traách nhiïåm giaãi trònh, àûúåc thiïët kïë àïí cung cêëp söë liïåu taâi chñnh vaâ haânh chñnh àaáng tin cêåy, àïí truy xuêët nguöìn lûåc tûâ núi xuêët phaát àïën núi kïët thuác, vaâ àïí xaác àõnh võ trñ vaâ phaåm vi bêët bònh thûúâng ­ vaâ niïm yïët thöng tin vïì caác nguöìn lûåc àaä àûúåc chuyïín giao, vñ duå nhû àaä thûåc hiïån úã Kïnia vaâ Uganàa (xem dûúái àêy). Trong phaåm vi ngaânh giaáo duåc, coá nhûäng quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp cho giaáo viïn, trong àoá quy àõnh nhûäng thöng söë roä raâng vïì thaái àöå vaâ hoaåt àöång chuyïn mön, nhûäng quy tùæc naây rêët coá ñch trong viïåc nêng cao nhêån thûác vïì tiïu chuêín chuyïn mön vaâ cuãng cöë hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa giaáo viïn 106 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp HÖÅP 2.2 Quy tùæc àaåo àûác cho giaáo viïn Möåt cuöåc àiïìu tra so saánh do Viïån Quy hoaåch Giaáo duåc Quöëc tïë úã Bùnglaàeát, ÊËn Àöå vaâ Nepal thûåc hiïån biïån luêån rùçng quy tùæc àaåo àûác cuãa giaáo viïn coá thïí goáp phêìn caãi thiïån kïët quaã vaâ giaãm sûå vùæng mùåt. Nhûäng yïëu töë göìm coá: Möåt àõnh nghôa roä raâng vïì muåc àñch cuãa giaáo viïn Sûå truyïìn baá röång khùæp Thiïët lêåp caác kiïím soaát xaä höåi vaâ kiïím soaát chuyïn mön vïì kïët quaã laâm viïåc cuãa giaáo viïn Cuâng giaám saát chùåt cheä giûäa caác bïn liïn quan chñnh Têåp huêën cho nhên sûå ngaânh giaáo duåc Nguöìn: Hallak vaâ Poisson (2005). (höåp 2.2). Giaáo viïn phaãi àûúåc xem laâ möåt yïëu töë then chöët trong viïåc thuác àêíy giaáo duåc coá chêët lûúång. Ngoaâi viïåc àûúåc thûúãng vaâ àûúåc àaâo taåo töët, nghïì daåy hoåc phaãi coá võ trñ cao vaâ àûúåc cöng nhêån, nhû trûúâng húåp úã nhiïìu nûúác Àöng AÁ. Quaãn lyá taâi chñnh vaâ chi tiïu cöng Caãi tiïën tiïëp cêån túái thöng tin liïn quan vaâ hûäu ñch vïì chi tiïu cöng cuäng coá thïí haån chïë phaåm vi cho caác haânh àöång tham nhuäng, nêng cao tñnh minh baåch, vaâ tùng traách nhiïåm giaãi trònh (Bellver vaâ Kaufmann 2005). Hallak vaâ Poisson (2005) thêëy rùçng tiïëp cêån lúán hún túái thöng tin taâi chñnh àùåc biïåt hûäu ñch trong caác tònh huöëng khi quaãn lyá chûúng trònh coá tñnh àöåc quyïìn vaâ khi cöng chûác àûúåc traã lûúng thêëp. Vïì vêën àïì naây, PETS coá thïí rêët hiïåu quaã. Trong möåt nghiïn cûáu, Reinikka vaâ Svensson (2006) cung cêëp taâi liïåu vïì sûå roâ ró lúán trong hïå thöëng giaáo duåc cuãa Uganàa, thêëy rùçng trung bònh chó coá 13% vöën cêëp phaát/hoåc sinh/nùm thûåc sûå àïën àûúåc trûúâng hoåc; caác quan chûác àõa phûúng sûã duång 87% coân laåi cho caác muåc àñch khöng liïn quan àïën giaáo duåc. Nhûng khi thöng tin noái trïn àûúåc cöng böë trïn baáo chñ vaâ phaát trïn àaâi thò tònh hònh àaä thay àöíi. Tûâng trûúâng hoåc àûúåc yïu cêìu thöng baáo vïì têët caã caác nguöìn vöën nhêån àûúåc trïn baãng tin cuãa trûúâng. Trong voâng 3 nùm, 90% vöën cêëp phaát/hoåc sinh/nùm do chñnh phuã trung ûúng cung cêëp àaä àïën àûúåc caác trûúâng àõa phûúng (Chapman 1991; Reinikka vaâ Svensson 2006). PETS àûúåc thûåc hiïån úã Kïnia cho thêëy viïåc cêëp phaát vöën trûåc tiïëp cho caác trûúâng hoåc laâ coá hiïåu quaã, vaâ caác trûúâng nhêån àûúåc vöën cêëp phaát phên böí àuáng haån (Pricewaterhouse Coopers 2005). Trong quaá khûá, vöën cêëp phaát cho caác trûúâng hoåc àaä bõ chêåm trïî hoùåc thêët thoaát khi chuyïín tûâ cú quan nhaâ nûúác naây sang cú quan khaác. 107 Caác hònh thaái tham nhuäng Phên böí vöën trûåc tiïëp àaä àûúåc caãi tiïën trong phêìn lúán caác trûúâng hoåc àaä lùæp àùåt caác hïå thöëng theo doäi àïí àaãm baão tñnh minh baåch. Nhûäng vñ duå naây cho thêëy rùçng ngay caã úã nhûäng nûúác coá mûác àöå tham nhuäng tûúng àöëi cao, ngaânh giaáo duåc vêîn coá thïí bõ raâo kñn bùçng caách tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh cuäng nhû tñnh minh baåch úã têån nhûäng cêëp thêëp nhêët àûúåc chuyïín giao nguöìn lûåc. Do àoá, nhûäng thöng tin vïì nguöìn lûåc àûúåc cho laâ àïën àûúåc trûúâng hoåc, bao göìm söë lûúång giaáo viïn vaâ thöng tin vïì sûå vùæng mùåt cuãa hoå, seä coá thïí laâm giaãm mûác àöå laåm duång. Caác chiïën dõch thöng tin cöng cöång Àïí thûåc hiïån bêët kyâ chiïën dõch naâo nhùçm giaãm búát tònh traång giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp möåt caách hiïåu quaã hún, cêìn nêng cao nhêån thûác vïì chi phñ xaä höåi vaâ chi phñ kinh tïë do tònh traång naây. Chuáng töi àaä ghi cheáp laåi vïì nhûäng chi phñ rêët lúán do sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn, xeát caã vïì ngên saách vaâ viïåc hoåc têåp cuãa hoåc sinh. Yïu cêìu phaãi thay àöíi, duâ laâ úã cêëp chñnh saách hay thïí chïë, seä phaãi xuêët phaát tûâ dên cû noái chung - tûâ hoåc sinh, phuå huynh, vaâ thêåm chñ caã tûâ giaáo viïn. Nêng cao nhêån thûác àùåc biïåt quan troång úã nhûäng núi maâ phuå huynh vaâ thêåm chñ giaáo viïn, khöng coi sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn laâ möåt haânh àöång tham nhuäng hoùåc àaáng bõ phaåt, coá leä búãi vò àêy laâ möåt viïåc xaãy ra thûúâng xuyïn úã caác cú quan cung cêëp dõch vuå àõa phûúng khaác maâ hoå coá liïn quan. ÚÃ Uganàa, möåt cuöåc Àiïìu tra Liïm chñnh Quöëc gia, do möåt töí chûác phi chñnh phuã (Thöng tin cöång àöìng, trao quyïìn vaâ tñnh minh baåch) cuâng tiïën haânh vúái cú quan töíng thanh tra Uganàa, cho thêëy rùçng ngûúâi dên chùæc seä khöng traã "thïm phñ" nïëu hoå àûúåc tiïëp cêån vúái thûåc tïë caác dõch vuå cöng hoaåt àöång nhû thïë naâo (CIET n.d.). Do àoá, mùåc duâ àiïìu quan troång laâ phaãi àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong giaáo duåc thò vïì daâi haån, viïåc sûã duång caác chûúng trònh giaáo duåc vaâ caác chûúng trònh khaác cuäng quan troång khöng keám àïí nêng cao nhêån thûác vïì chi phñ cuãa viïåc giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp. Giaám saát coá hïå thöëng Giaám saát chùåt cheä hún caác trûúâng hoåc úã àõa phûúng coá thïí giuáp kiïìm chïë caác haânh àöång tham nhuäng vaâ trong hêìu hïët caác trûúâng húåp, vúái nhûäng quy àõnh hiïån haânh, viïåc naây àïìu coá thïí thûåc hiïån àûúåc. Tùng cûúâng kiïím tra, cung cêëp taâi liïåu vïì söë lûúång giaáo viïn ma, tùng têìn suêët vaâ chêët lûúång kiïím toaán, vaâ aáp duång caác biïån phaáp khùæc phuåc ­ têët caã àïìu laâ nhûäng vñ duå vïì giaám saát àïí coá thïí giaãm sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn. Viïåc aáp duång chûúng trònh Hïå thöëng Thöng tin Quaãn lyá Giaáo duåc (EMIS) úã cêëp trûúâng hoåc coá thïí 108 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp cho pheáp thu thêåp söë liïåu àêìy àuã àïí hiïíu roä hún vêën àïì vùæng mùåt cuãa giaáo viïn cuäng nhû kiïìm chïë nhûäng haânh àöång tham nhuäng liïn quan àïën viïåc böí nhiïåm vaâ böë trñ giaáo viïn (höåp 2.3). Khöng nhûäng phaãi àaánh giaá hoåc têåp, möëc chuêín, vaâ àaánh giaá àïí tùng traách nhiïåm giaãi trònh cuãa trûúâng hoåc (Ngên haâng Thïë giúái 2006a), maâ caác cú quan chûác nùng seä khöng thïí quaãn lyá töët hïå thöëng giaáo duåc nïëu khöng coá nhûäng thûúác ào àuáng àùæn cho àêìu vaâo vaâ àêìu ra. Möåt caách coá thïí àïí quaãn lyá traách nhiïåm giaãi trònh laâ yïu cêìu nhûäng àúåt kiïím tra àûúåc chuêín hoáa. Vñ duå Mïhicö àaä múã röång viïåc sûã duång àaánh giaá, caã úã quöëc gia vaâ quöëc tïë, àïí duy trò hïå thöëng coá traách nhiïåm (Ngên haâng Thïë giúái 2006a). HÖÅP 2.3 Tiïìm nùng cuãa möåt chûúng trònh EMIS Viïåc aáp duång möåt chûúng trònh EMIS úã Gùmbia taåo ra möåt caách khaách quan àïí theo doäi vaâ xïëp haång giaáo viïn theo thêm niïn, khaã nùng ngön ngûä, chuyïn mön, vaâ nhûäng yïëu töë khaác àûúåc giaã thiïët seä sûã duång khi phên cöng giaáo viïn vïì caác trûúâng hoåc. Theo baáo caáo, coá ñt thöng tin nhû vêåy nïn viïåc böë trñ giaáo viïn khoá khùn hún vaâ phaãi dûåa vaâo aãnh hûúãng hoùåc quan hïå caá nhên. Möåt nöî lûåc tûúng tûå úã Libïria cuäng àaä thêët baåi sau hai nùm búãi vò caác hiïåu trûúãng tûâ chöëi cung cêëp söë liïåu chñnh xaác trong caác cuöåc àiïìu tra haâng nùm vïì trûúâng hoåc. Nguöìn: Chapman (1991). Àaäi ngöå Àaäi ngöå coá thïí giuáp kiïìm chïë sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn, nhûng àaäi ngöå phaãi àûúåc kiïím soaát àïí àaãm baão rùçng noá khöng trúã thaânh möåt nguöìn tham nhuäng khaác. Vñ duå, Kremer vaâ Chen (2001) ài theo möåt nhoám giaáo viïn chuyïn nghiïåp úã Kïnia vaâ thêëy tó lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn cao hún nhiïìu trong nhûäng chuyïën thùm khöng thöng baáo so vúái baáo caáo cuãa caác hiïåu trûúãng, nhûäng ngûúâi hònh nhû àaä baáo caáo sai vïì sûå coá mùåt cuãa giaáo viïn àïí àaãm baão rùçng giaáo viïn àûúåc thûúãng. Tuy nhiïn, Chilï coá lõch sûã lêu nùm vïì caác chûúng trònh àaäi ngöå dûåa vaâo trûúâng hoåc vaâ dûåa vaâo hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa giaáo viïn àïí caãi thiïån kïët quaã (Cox 2006). Bêët kyâ àaäi ngöå naâo cuäng phaãi dûåa trïn nhûäng thûúác ào vïì hiïåu quaã hoaåt àöång hoùåc sûå coá mùåt cuãa giaáo viïn trïn lúáp. Möåt nhên viïn tûâ cú quan khaác coá thïí àûúåc giao nhiïåm vuå giaám saát viïåc coá mùåt vaâ thûúãng cho nhûäng giaáo viïn lïn lúáp chùm chó hoùåc phaåt nhûäng ngûúâi thûúâng xuyïn vùæng mùåt. Cuäng coá thïí sûã duång cöng nghïå àïí giaám saát giaáo viïn (höåp 2.4). Caác thûúác ào hiïåu quaã hoaåt àöång, nhû laâ àiïím kiïím tra, cuäng àaä àûúåc sûã duång, mùåc duâ Glewwe, Ilias, vaâ Kremer (2003) thêëy rùçng caách tiïëp cêån naây khöng giuáp caãi thiïån àûúåc gò sûå coá mùåt cuãa giaáo viïn. 109 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP2.4 Phaát hiïån vaâ giaãm tyã lïå giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp Möåt thûã nghiïåm ngêîu nhiïn sûã duång caác maáy aãnh àïí giaám saát sûå coá mùåt cuãa giaáo viïn àaä àûúåc thûåc hiïån úã möåt huyïån nöng thön cuãa bang Rajasthan, ÊËn Àöå, do töí chûác phi chñnh phuã Seva Mandir thûåc hiïån. Do àõa lyá cuãa bang Rajasthan vaâ võ trñ xa xöi cuãa caác laâng nïn khoá coá thïí giaám saát caác trûúâng hoåc thûúâng xuyïn. Hêìu hïët caác trûúâng naây àïìu chó coá möåt giaáo viïn, nïn khi giaáo viïn vùæng mùåt, treã em seä phaãi nghó caã ngaây hoåc àoá. Trûúác khi thûã nghiïåm bùæt àêìu, tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt laâ 44%. 60 trûúâng hoåc àaä àûúåc choån ngêîu nhiïn tûâ 120 trûúâng àïí laâm nhoám trûúâng àûúåc giaám saát, vaâ 60 trûúâng coân laåi laâ nhoám àöëi chûáng. Caác trûúâng úã nhoám giaám saát àûúåc giao möåt maáy aãnh vaâ hûúáng dêîn cho giaáo viïn caách chuåp aãnh mònh vúái hoåc sinh luác bùæt àêìu vaâ kïët thuác möîi ngaây hoåc (maáy aãnh coá chûác nùng chöëng giaã maåo ngaây vaâ giúâ). Giaáo viïn àûúåc nhêån lûúng laâ 1.000 rupi (khoaãng 22 àö la) nïëu hoå coá mùåt ñt nhêët 21 ngaây trong möåt thaáng vaâ àûúåc thûúãng 50 rupi (khoaãng 1 àö la) cho möîi ngaây tùng thïm (möåt ngaây àûúåc ào bùçng 1 nïëu caác bûác aãnh caách nhau 5 giúâ vaâ coá söë hoåc sinh töëi thiïíu coá mùåt). Giaáo viïn seä bõ phaåt 50 rupi cho möîi ngaây hoå vùæng mùåt nïëu qua möëc 21 ngaây. Tuyâ theo kïët quaã coá mùåt cuãa giaáo viïn maâ lûúng thaáng cuãa hoå coá thïí dao àöång tûâ 500 àïën 1,300 rupi. Taåi caác trûúâng àöëi chûáng, giaáo viïn àûúåc nhêån lûúng thaáng laâ 1.000 rupi vaâ àûúåc nhùæc nhúã rùçng hoå coá thïí bõ phaåt nïëu ñt khi coá mùåt. Ngoaâi ra, möîi thaáng seä coá möåt lêìn àïën thùm khöng baáo trûúác túái möîi trûúâng. Tó lïå vùæng mùåt àaä giaãm ài möåt nûãa taåi nhoám trûúâng giaám saát nhiïìu hún úã caác trûúâng àöëi chûáng. Hún nûäa, chûúng trònh naây dûúâng nhû coá möåt taác àöång rêët maånh àïën caác thaái cûåc cuãa sûå vùæng mùåt: tyã lïå vùæng mùåt nhiïìu (trïn 50%) àaä hoaân toaân bõ loaåi boã, vaâ söë giaáo viïn vúái tó lïå coá mùåt cao thêåm chñ tùng tuyïåt àöëi. Ngoaâi ra, söë ngaây treã àûúåc daåy möîi thaáng àaä tùng lïn 1/3. Thûã nghiïåm naây cuäng coá hiïåu quaã chi phñ. Do cú cêëu thanh toaán nïn lûúng bònh quên trong caã hai nhoám trûúâng àïìu tûúng àûúng, coá nghôa laâ nhûäng àaäi ngöå àaä rêët hiïåu quaã maâ khöng laâm tùng khoaãn thanh toaán thûåc tïë, vaâ chi phñ phaát sinh duy nhêët laâ chi phñ mua maáy aãnh vaâ quaãn lyá chûúng trònh. Chi phñ cuãa chûúng trònh laâ 6 àö la möîi treã möîi nùm. Nguöìn: Banerjee vaâ Duflo (2006). Àûa khu vûåc tû nhên vaâo Sûå vùæng mùåt trïn lúáp cuãa giaáo viïn coá thïí giaãm ài thöng qua caác hïå thöëng lûåa choån cuãa phuå huynh vaâ doâng taâi trúå (Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác 2006). Nhûäng àaäi ngöå àïí àöång viïn khu vûåc tû nhên tham gia cung cêëp dõch vuå giaáo duåc coá thïí phaá vúä thïë àöåc quyïìn cuãa caác nhaâ cung cêëp dõch vuå nhaâ nûúác, do àoá haån chïë khaã nùng cuãa hoå trong viïåc yïu cêìu àuát loát. Caác daång thïí chïë thay thïë, bao göìm thuï giaáo viïn húåp àöìng, thaânh lêåp caác trûúâng hoåc dûåa vaâo cöång àöìng, vaâ thaânh lêåp caác trûúâng hoåc tû nhên chi phñ thêëp (coá thïí thöng qua theã hoùåc hoåc böíng) àïí cung cêëp caác dõch vuå giaáo duåc coá thïí laâm giaãm tó lïå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn. Tuy nhiïn, bùçng chûáng thò lêîn löån. Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006) thêëy rùçng giaáo viïn húåp àöìng úã Inàönïxia coá tó lïå vùæng mùåt cao hún, trong khi Vegas vaâ De Laat (2003) thêëy rùçng khöng coá khaác biïåt naâo giûäa giaáo viïn húåp àöìng vaâ giaáo viïn biïn chïë úã Tögö. Chaudhury vaâ nhûäng ngûúâi khaác (2006) cuäng thêëy rùçng mùåc duâ caác trûúâng 110 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp hoåc thay thïë reã hún nhûng tó lïå vùæng mùåt thò cuäng tûúng àûúng vúái caác mö hònh nhaâ nûúác. Caãi caách úã cêëp àõa phûúng Möåt chiïën lûúåc quöëc gia àïí kiïìm chïë tham nhuäng laâ möåt quaá trònh phûác taåp vaâ mêët nhiïìu thúâi gian àïí xêy dûång vaâ thûåc hiïån, Haânh àöång trûåc tiïëp àïí giaãm tham nhuäng-thêåm chñ nïëu chó chuá troång vaâo sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn - seä laâ möåt quaá trònh lêu daâi vaâ khoá khùn. Trong ngùæn haån, coá thïí húåp lyá nïëu têåp trung vaâo nhûäng biïån phaáp giaán tiïëp úã cêëp àõa phûúng coá tiïìm nùng laâm giaãm sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn. Sûå tham gia cuãa ngûúâi hûúãng lúåi vaâ caác chiïën lûúåc kiïím soaát Mùåc duâ cêìn coá nhiïìu bùçng chûáng hún cho chùæc chùæn nhûng coá leä bûúác hûáa heån nhêët laâ tùng traách nhiïåm giaãi trònh vaâ tñnh minh baåch úã cêëp àõa phûúng, do àoá taåo ra àöëi troång vúái thïë àöåc quyïìn vaâ caác hiïåp höåi giaáo viïn vaâ khiïën cho sûå tuyâ yá quyïët àõnh trúã nïn roä raâng hún. Loaåi caãi caách naây coá àùåc àiïím laâ dûåa vaâo caác chiïën lûúåc kiïím soaát do nhûäng ngûúâi hûúãng lúåi cuãa trûúâng hoåc thûåc hiïån, àoá laâ hoåc sinh vaâ, quan troång hún, laâ phuå huynh hoåc sinh. Àöëi vúái caác chiïën lûúåc tham gia vaâ kiïím soaát tûâ phña ngûúâi hûúãng lúåi, phuå huynh phaãi muöën con em mònh àûúåc giaáo duåc chêët lûúång cao. Chó khi phuå huynh coá nhu cêìu thêåt sûå vïì giaáo duåc thò hoå múái coá àöång cú àïí giaám saát giaáo viïn vaâ trûúâng hoåc. Àïí thaânh cöng, caác chiïën lûúåc kiïím soaát cuäng phaãi cung cêëp cho ngûúâi hûúãng lúåi caác phûúng tiïån àïí giaám saát vaâ thûúãng hoùåc phaåt caác nhaâ cung cêëp (nhû úã Rajasthan vaâ Kïnia). Caác chiïën lûúåc kiïím soaát tûâ phña ngûúâi hûúãng lúåi bao göìm quyïìn thuï vaâ sa thaãi, àõnh ra mûác lûúng cho giaáo viïn, vaâ giaám saát àún giaãn vaâ baáo caáo sûå coá mùåt vaâ hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa giaáo viïn. Theo Banerjee vaâ Du?o (2006), àïí giaáo viïn coá traách nhiïåm giaãi trònh trûúác uyã ban trûúâng hoåc hoùåc möåt höåi phuå huynh laâ möåt vñ duå chuêín mûåc cho loaåi caãi caách naây (höåp 2.5). Möåt caách tiïëp cêån ngaây caâng phöí biïën laâ löi cuöën caác cöång àöìng àõa phûúng, àùåc biïåt laâ phuå huynh, vaâo quaãn lyá vaâ giaám saát hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa trûúâng hoåc (höåp 2.6). Àiïín hònh laâ sûå tham gia naây taåo ra "quyïìn laâm chuã" cao hún cuãa cöång àöìng trong viïåc caãi tiïën giaáo duåc, vaâ do àoá tùng traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác caán böå quaãn lyá trûúâng hoåc. Cêìn xêy dûång vaâ thûåc hiïån caác cú chïë cho pheáp sûå tham gia cuãa ngûúâi hûúãng lúåi, àùåc biïåt laâ ngûúâi ngheâo, trong caác quaá trònh ra quyïët àõnh. Banerjee vaâ Duflo (2006) ghi nhêån möåt vaâi ûu àiïím cuãa viïåc ngûúâi hûúãng lúåi 111 Caác hònh thaái tham nhuäng coá thïm quyïìn kiïím soaát vaâ ra quyïët àõnh. Thûá nhêët, caách tiïëp cêån naây hiïåu quaã vïì chi phñ. Thûá hai, ngûúâi hûúãng lúåi coá khuynh hûúáng nhêån àûúåc thöng tin töët hún nhûäng nhaâ chûác traách úã cêëp trung ûúng, vaâ hoå coá khaã nùng gêy HÖÅP 2.5 Nêng cao nhu cêìu àöëi vúái caác dõch vuå coá chêët lûúång Nhu cêìu dõch vuå coá thïí gùæn kïët vúái viïåc giaáo viïn vùæng mùåt theo möåt caách khöng mong muöën. Trong möåt can thiïåp ngêîu nhiïn vïì hoåc böíng daânh cho hoåc sinh nûä úã Kïnia (Kremer, Miguel, vaâ Thornton 2004), sûå coá mùåt cuãa caã hoåc sinh vaâ giaáo viïn àïìu tùng lïn úã caác trûúâng àûúåc giaám saát. Tó lïå giaáo viïn coá mùåt cao hún 6,5% àiïím úã caác trûúâng àûúåc giaám saát so vúái caác trûúâng àöëi chûáng vaâ cao hún 1/3 so vúái trûúác khi chûúng trònh bùæt àêìu. Möåt lyá giaãi coá thïí cho viïåc tó lïå coá mùåt tùng lïn, àoá laâ giaáo viïn coá thïí àûúåc thuác àêíy búãi möåt lúáp hoåc àêìy àuã hoåc sinh. Möåt lyá giaãi khaác coá thïí laâ phuå huynh cuãa nhûäng em àûúåc nhêån hoåc böíng bùæt àêìu giûä cho giaáo viïn coá traách nhiïåm hún. Coá bùçng chûáng giaán tiïëp vïì caách lyá giaãi thûá hai trong chûúng trònh quaãn lyá dûåa vaâo trûúâng hoåc úã nöng thön Mïhicö (Gertler, Patrinos, vaâ Rubio-Codina 2006). King vaâ Ozler (2001) thêëy rùçng sûå tham gia cuãa phuå huynh úã caác trûúâng hoåc úã Nicaragoa àaä laâm tùng sûå coá mùåt cuãa giaáo viïn. Kremer, Miguel, vaâ Thornton (2004) cuäng thêëy coá bùçng chûáng vïì yïëu töë bïn ngoaâi tñch cûåc gùæn vúái sûå tham gia cuãa phuå huynh: tó lïå coá mùåt cuãa hoåc sinh nam tùng lïn úã caác trûúâng àûúåc giaám saát, cuäng nhû àiïím thi cuãa caã hoåc sinh nam vaâ nûä àïìu cao hún. HÖÅP 2.6 Giaám saát giaáo duåc àõa phûúng coá thïí giuáp giaãm tyã lïå giaáo viïn vùæng mùåt trïn lúáp ÚÃ möåt söë laâng úã ÊËn Àöå, nhû úã Khetloi bang Rajasthan, trûúãng laâng vaâ phuå huynh àaä giuáp laâm tùng chêët lûúång giaáo duåc nhúâ giaám saát caác trûúâng hoåc. ÚÃ Himachal Pradesh cuäng vêåy, haânh àöång húåp taác giûäa phuå huynh vaâ giaáo viïn àaä dêîn àïën traách nhiïåm giaãi trònh cao hún trong hïå thöëng. Tuy nhiïn, úã möåt söë bang nhû Tamil Nadu, sau khi coá möåt söë laåm duång vïì quyïìn haån cuãa laänh àaåo panchayat (höåi àöìng laâng), traách nhiïåm àaä chuyïín laåi vïì chñnh quyïìn bang. ÚÃ Karnataka, chñnh quyïìn bang tûâ chöëi chuyïín traách nhiïåm traã lûúng cho höåi àöìng laâng, vò lo súå rùçng tiïìn lûúng coá thïí seä khöng àïën àûúåc tay giaáo viïn. Thay vaâo àoá bang thaânh lêåp caác uãy ban caãi thiïån trûúâng hoåc úã caác trûúâng laâng, thaânh viïn uyã ban naây laâ laänh àaåo höåi àöìng laâng vaâ phuå huynh. Vñ duå, giaáo viïn nghó pheáp phaãi àûúåc caác uyã ban naây phï duyïåt. Theo nguöìn tin khöng chñnh thûác, tó lïå giaáo viïn vùæng mùåt trïn lúáp àaä giaãm ài. Nguöìn: Annamalai (2001). aáp lûåc xaä höåi cho caác nhaâ cung cêëp. Cuöëi cuâng, chûâng naâo ngûúâi hûúãng lúåi coá nhu cêìu thêåt sûå àöëi vúái dõch vuå thò hoå múái coá àöång cú lúán hún àïí giaám saát vaâ do àoá sùén saâng aáp duång cú chïë thûúãng phaåt hún laâ nhûäng nhaâ chûác traách àöåc lêåp hoùåc úã cêëp trung ûúng. Caác töí chûác xaä höåi dên sûå cuäng coá thïí àoáng vai troâ trong viïåc giaãm tham nhuäng trong giaáo duåc. Hoå laâm viïåc úã cêëp àõa phûúng, coá thïí thöng tin cho cöng chuáng vïì nhûäng gò àang diïîn ra, vaâ coá thïí khuyïën khñch caác tranh luêån 112 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp vïì tham nhuäng. Hoå coá aãnh hûúãng àöëi vúái nhiïìu bïn liïn quan. Ngoaâi ra, hoåc coá thïí laâm viïåc vúái khaách haâng vaâ nhaâ cung cêëp cuãa hoå àïí tùng nhêån thûác vaâ àaãm baão tiïëp cêån àïën thöng tin. Do àoá, nhûäng nhoám nhû vêåy coá thïí àoáng goáp nhiïìu hún àïí tùng tñnh minh baåch trong caác hïå thöëng vaâ thûåc tiïîn giaáo duåc (Töí chûác Minh baåch quöëc tïë 2005). KÏËT LUÊÅN Giaáo duåc laâ möåt àiïìu kiïån cêìn thiïët àïí àaåt àûúåc nhûäng Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã, vaâ do àoá laâ möåt àiïìu kiïån cêìn thiïët àïí phaát triïín kinh tïë vaâ xaä höåi vaâ trao quyïìn cho caá nhên. Àïí giaáo duåc coá thïí giuáp caác cöng dên vaâ dên töåc thu vïì nhûäng lúåi ñch tiïìm nùng cuãa mònh thò giaáo duåc phaãi hoaåt àöång theo caách hiïåu quaã. Nhû chûúng naây àaä trònh baây, tham nhuäng, caái caãn trúã moåi nöî lûåc phaát triïín, laâ möåt sûå töìn taåi àang laâm yïëu moân ngaânh giaáo duåc. Têm àiïím úã àêy laâ nïu lïn nhûäng thiïåt haåi do tham nhuäng úã möåt trong nhûäng khña caånh quan troång nhêët cuãa giaáo duåc, àoá laâ sûå thûúâng xuyïn vùæng mùåt trïn lúáp cuãa giaáo viïn. Gêìn àêy, mùåc duâ haån chïë, nhiïìu nghiïn cûáu tòm thêëy bùçng chûáng thuyïët phuåc rùçng viïåc giaáo viïn vùæng mùåt laâ möåt vêën àïì quan troång úã nhiïìu nûúác, laâm laäng phñ nguöìn lûåc taâi chñnh vaâ lûâa döëi hoåc sinh. Mùåc duâ chûúng naây àaä thaão luêån möåt söë yïëu töë quyïët àõnh chñnh khiïën cho giaáo viïn vùæng mùåt trïn lúáp vaâ vaåch ra möåt söë giaãi phaáp chñnh saách, nhûng roä raâng laâ cêìn coá thïm söë liïåu tûâ möåt söë nûúác vïì caác vêën àïì xung quanh hiïån tûúång naây. Khöng thïí xêy dûång àûúåc nhûäng biïån phaáp hiïåu quaã àïí giaãm sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn, chûâng naâo chûa biïët àûúåc phaåm vi aãnh hûúãng cuãa vêën àïì vaâ hiïíu roä hún nhûäng yïëu töë liïn quan. Chùæc chùæn rùçng khöng phaãi têët caã moåi trûúâng húåp vùæng mùåt cuãa giaáo viïn àïìu laâ dêëu hiïåu cuãa tham nhuäng; nhûng têët caã trûúâng húåp vùæng mùåt cuãa giaáo viïn àïìu coá taác àöång tiïu cûåc àöëi vúái hoåc têåp cuãa hoåc sinh. Chi phñ, caã vïì mùåt tiïìn tïå vaâ giaáo duåc, laâ hoaân toaân nhû nhau, kïí caã khi sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn xuêët phaát tûâ nguyïn nhên coá thïí chêëp nhêån, cuäng nhû khi sûå vùæng mùåt laâ khöng thïí tha thûá àûúåc. Trong tûúng lai, cêìn coá àöëi thoaåi vïì nhûäng vêën àïì tham nhuäng trong giaáo duåc. Àùåc biïåt caác vêën àïì vïì sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn cêìn phaãi coá phên tñch thïm. Nhûäng vêën àïì ûu tiïn bao göìm nhu cêìu kiïím soaát nhiïìu hún, nghiïn cûáu böí sung, vaâ thöng tin so saánh àïí phên tñch caác hiïån tûúång giaáo viïn vùæng mùåt trïn lúáp úã möåt söë nûúác. Viïåc tiïën haânh thïm caác thûã nghiïåm vaâ àaánh giaá caác caách tiïëp cêån tñch cûåc cho ra nhûäng kïët quaã hûáa heån cuäng cêìn thiïët. Nhûäng baâi hoåc thu àûúåc tûâ viïåc giaãi quyïët nhûäng vêën àïì liïn quan àïën sûå vùæng mùåt cuãa giaáo viïn cuäng coá thïí aáp duång cho caác vêën àïì tham nhuäng khaác trong ngaânh giaáo duåc. 113 Caác hònh thaái tham nhuäng TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO Akhmadi, S. U., vaâ D. Suryadarma. 2004. "Khi giaáo viïn vùæng mùåt: hoå ài àêu vaâ coá taác àöång gò túái hoåc sinh?" Viïån Nghiïn cûáu SMERU, Jakarta. Alcazar, L., F. H. Rogers, N. Chaudhury, J. Hammer, M. Kremer, vaâ K. Muralidharan. 2006. "Taåi sao giaáo viïn vùæng mùåt? Khaão saát cung cêëp dõch vuå úã caác trûúâng tiïíu hoåc úã Pïru." Vuå Kinh tïë Phaát triïín, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Allen, S. G. 1981. "Möåt mö hònh kinh nghiïåm vïì sûå coá mùåt núi laâm viïåc." Taåp chñ Kinh tïë vaâ thöëng kï 63 (1): 77­87. AÁlvarez, J., V. Garcia Moreno, vaâ H. A. Patrinos. 2006. "Taác àöång thïí chïë nhû laâ nhûäng yïëu töë quyïët àõnh cuãa kïët quaã hoåc têåp: Khaám phaá nhûäng thay àöíi traång thaái úã Mïhicö." Vuå Phaát triïín Con ngûúâi, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Annamalai, M. 2001. "Trûúâng cöng lêåp hiïåu quaã." Taåp chñ Vùn hoåc vaâ Giaáo duåc trong caác xêy dûång àang phaát triïín 1 (20). Barmby, T. A., vaâ J. G. Treble. 1991. "Nghó laâm trong möåt nhaâ maáy chïë taåo quy mö vûâa." Kinh tïë ûáng duång 23 (2): 161­66. Banerjee, A., vaâ E. Du?o. 2006. "Giaãi quyïët vêën àïì nghó viïåc." Taåp chñ Triïín voång kinh tïë 20 (1): 117­32. Barro, R. J. 1991. "Tùng trûúãng kinh tïë úã nhiïìu nûúác." Taåp chñ Kinh tïë haâng quyá (thaáng 5): 407­44. ------. 2001. "Nguöìn lûåc con ngûúâi vaâ tùng trûúãng." Taåp chñ Kinh tïë cuãa Myä 91 (2, Caác baáo caáo vaâ kyã yïëu): 12­17. Becker, G. S. 1964. Nguöìn nhên lûåc. New York: Trûúâng Àaåi hoåc Baáo chñ Cölömbia. ------. 1968. "Töåi phaåm vaâ trûâng phaåt: Möåt caách tiïëp cêån kinh tïë." Taåp chñ Kinh tïë Chñnh trõ 76 (2): 169­217. Bellver, A., vaâ D. Kaufmann. 2005. "Minh baåch hoáa tñnh minh baåch: Nhûäng kinh nghiïåm ban àêìu vaâ ûáng duång chñnh saách." Viïån Nghiïn cûáu Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Belot, M., vaâ D. Webbink. 2006. "Thïë hïå bõ boã phñ: Taác àöång cuãa caác cuöåc àònh cöng cuãa giaáo viïn àöëi vúái hoåc sinh. Bùçng chûáng tûâ Bó." Trûúâng Àaåi hoåc Essex vaâ Vùn phoâng CPB cuãa Haâ Lan vïì Phên tñch chñnh saách kinh tïë, The Hague, Haâ Lan. Bentaouet Kattan, R., vaâ N. Burnett. 2004. "Phñ cuãa ngûúâi duâng trong giaáo duåc tiïíu hoåc." Baáo caáo chuyïn àïì Giaáo duåc cho têët caã moåi ngûúâi 30108, Maång lûúái phaát triïín con ngûúâi, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Bray, M. 2003. Taác àöång tiïu cûåc cuãa viïåc daåy thïm: Quy mö, YÁ nghôa vaâ Phaãn ûáng cuãa chñnh phuã: IIEP-UNESCO. Bruns, B., A. Mingat, vaâ R. Rakotomalala. 2003. Àaåt àûúåc phöí cêåp giaáo duåc tiïíu hoåc túái nùm 2015: Möåt cú höåi cho moåi treã em. Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. 114 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp Chapman, D. W. 1991. "Tùng vaâ giaãm caác Hïå thöëng Thöng Tin Quaãn lyá Giaáo duåc úã Libïria." Taåp chñ chñnh saách giaáo duåc 6 (2): 133­43. Chaudhury, N., J. Hammer, M. Kremer, K. Muralidharan, vaâ F. H. Rogers. 2006. "Mêët tñch khi laâm nhiïåm vuå: Sûå nghó viïåc cuãa giaáo viïn vaâ nhên viïn y tïë úã caác nûúác àang phaát triïín." Taåp chñ Triïín voång kinh tïë 20 (1): 91­116. Chua, Y. T. 1999. "Bõ cûúáp àoaåt: Möåt cuöåc àiïìu tra vïì tham nhuäng trong giaáo duåc úã Philippin." Trung têm Baáo chñ àiïìu tra cuãa Philippin, thaânh phöë Quezon. CIET (Thöng tin cöång àöìng, trao quyïìn vaâ tñnh minh baåch). "Traách nhiïåm giaãi trònh trong dõch vuå y tïë." 2006220164820. pdf. Cockroft, L. 1998. "Tham nhuäng vaâ quyïìn con ngûúâi: möåt möëi liïn kïët quyïët àõnh." Baáo caáo chuyïn àïì, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë, Berlin. Cooter, R., vaâ T. Ulen. 2000. Luêåt vaâ Kinh tïë hoåc. Reading, MA: Addison Wesley Longman. Cox, C. 2006. "Lêåp vaâ thûåc hiïån chñnh saách trong Caãi caách giaáo duåc trung hoåc: Trûúâng húåp cuãa Chilï vaâo luác chuyïín giao thïë kyã." Baáo caáo chuyïn àïì giaáo duåc, têåp 3, Maång lûúái Phaát triïín Con ngûúâi, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Das, J., D. Dercon, J. Habyarimana, vaâ P. Krishnan. 2005. "Nhûäng cuá söëc cuãa giaáo viïn vaâ hoåc têåp cuãa hoåc sinh: Bùçng chûáng tûâ Dùmbia." Baáo caáo chuyïn àïì Nghiïn cûáu chñnh saách 3602, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Duarte, J. 2001. "Polñtica y Educacioán: Tentaciones particularistas en la Educacioán Latinoamericana." In Economña Polñtica de las Reformas Educativas en Ameárica Latina, ed.S. Martinic vaâ M. Pardo. Santiago: CIDE-PREAL. Eckstein, M. A. 2003. Àêëu tranh chöëng gian lêån hoåc thuêåt: Hûúáng túái möåt nïìn vùn hoáa cuãa tñnh liïm chñnh. Paris: IIEP-UNESCO. Foweraker, J. 1993. Huy àöång nhên dên úã Mïhicö: Phong traâo cuãa giaáo viïn 1977­87. Cambridge: Trûúâng àaåi hoåc Baáo chñ Cambridge. Friedman, M. 1955. "Vai troâ cuãa chñnh phuã trong giaáo duåc." Trong Kinh tïë vaâ Lúåi ñch cöng, ed. R. A. Solo. New Brunswick, NJ: Trûúâng Àaåi hoåc Baáo chñ Rutgers. Gentili, P., vaâ D. Suarez. 2004. "La Con?ictividad Educativa en America Latina." ForoLatinoamericano de Politcas Educativas, Chile. Gertler, P., H. Patrinos, vaâ M. Rubio-Codina. 2006. "Trao quyïìn cho phuå huynh àïí caãi thiïån giaáo duåc: Bùçng chûáng tûâ nöng thön Mïhicö." Baáo caáo chuyïn àïì Nghiïn cûáu chñnh saách 3935, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Glewwe, P., N. Ilias, vaâ M. Kremer. 2003. "Khuyïën khñch giaáo duåc." Khoa Kinh tïë, Àaåi hoåc Harvard, Cambridge, MA. Gupta, S., H. Davoodi, vaâ E. Tiongson. 2000. "Tham nhuäng vaâ caác dõch vuå chùm soác sûác khoeã vaâ giaáo duåc." Baáo caáo chuyïn àïì cuãa IMF 00/116, Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, Washington, DC. Hallak, J., vaâ M. Poisson. 2001. "Àaåo àûác vaâ tham nhuäng trong giaáo duåc." Paris: IIEP-UNESCO. 115 Caác hònh thaái tham nhuäng ------. 2005. "Àaåo àûác vaâ tham nhuäng trong giaáo duåc - Töíng quan." Taåp chñ Giaáo duåc cho Phaát triïín Quöëc tïë. Hanushek, E. A., vaâ D. D. Kimko. 2000. "Giaáo duåc úã nhaâ trûúâng, Chêët lûúång lûåc lûúång lao àöång vaâ Tùng trûúãng cuãa caác dên töåc." Taåp chñ Kinh tïë cuãa Myä 90 (5): 1184­1208. Hanushek, E. A., vaâ L. Wößmann. 2007. "Vai troâ cuãa Chêët lûúång giaáo duåc àöëi vúái tùng trûúãng kinh tïë." Baáo caáo chuyïn àïì Nghiïn cûáu chñnh saách cuãa Ngên haâng Thïë giúái 4122. Maång lûúái Phaát triïín con ngûúâi, Phoâng Giaáo duåc, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Heyneman, S. 2004. "Giaáo duåc vaâ tham nhuäng." Taåp chñ Phaát triïín Giaáo duåc Quöëc tïë 24 (6): 637­48. Theo doäi Quyïìn con ngûúâi. 2001. "Bõ hoaãng súå taåi trûúâng hoåc: Baåo lûåc tònh duåc vúái hoåc sinh nûä trong caác trûúâng hoåc úã Nam Phi." Theo doäi Quyïìn con ngûúâi. Jacob, B. A., vaâ S. D. Levitt. 2003. "Nhûäng quaã taáo thöëi: Möåt cuöåc àiïìu tra vïì sûå phöí biïën vaâ nhûäng dûå baáo vïì sûå lûâa àaão cuãa giaáo viïn." Taåp chñ kinh tïë haâng quyá 118 (3): 843­78. King, E. M., vaâ B. Ozler. 2001. "Phên cêëp phaãi laâm gò vúái hoåc têåp? Chêët lûúång trûúâng hoåc nöåi truá vaâ Hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa giaáo viïn úã Nicaragoa." Vuå Kinh tïë Phaát triïín, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Klitgaard, R. 1998. "Húåp taác quöëc tïë chöëng laåi tham nhuäng." Taâi chñnh vaâ Phaát triïín (thaáng 3): 3­6. Kremer, M., N. Chaudhury, F. Halsey Rogers, K. Muralidharan, vaâ J. Hammer. 2005. "Giaáo viïn vùæng mùåt úã ÊËn Àöå: Möåt phaát suáng bùæn vaãy." Taåp chñ Hiïåp höåi kinh tïë chêu Êu 3 (2­3): 658­67. Kremer, M., vaâ D. Chen. 2001. "Baáo caáo giûäa kyâ vïì Chûúng trònh khuyïën khñch sûå coá mùåt cuãa giaáo viïn úã Kïnia." Khoa Kinh tïë Phaát triïín, Àaåi hoåc Harvard, Cambridge, MA. Kremer, M., E. Miguel, vaâ R. Thornton. 2004. "Khuyïën khñch hoåc têåp." Khoa Kinh tïë Phaát triïín, Àaåi hoåc Harvard, Cambridge, MA. Mauro, P. 1998. "Tham nhuäng vaâ cú cêëu chi tiïu cuãa chñnh phuã." Taåp chñ Kinh tïë cöng 69: 263­79. Murillo, M. V., M. Tommasi, L. Ronconi, vaâ J. Sanguinetti. 2002. "Taác àöång kinh tïë cuãa caác hiïåp höåi úã chêu Myä Latinh: Caác Hiïåp höåi giaáo viïn vaâ Giaáo duåc úã AÁchentina." Baáo caáo chuyïn àïì cuãa Maång lwois Nghiïn cûáu chêu Myä Latin R-463. Ngên haâng Phaát triïín Liïn chêu Myä, Washington, DC. OECD (Töí chûác Húåp taác vaâ Phaát triïín kinh tïë). 2005. Vêën àïì cuãa giaáo viïn: Thu huát, phaát triïín vaâ giûä laåi nhûäng giaáo viïn hiïåu quaã. Paris: OECD. Oxfam. 2001. "Phñ giaáo duåc: Möåt loaåi thuïë àaánh vaâo phaát triïín con ngûúâi." Baáo caáo toám tùæt cuãa Oxfam 3, Oxfam, London. 116 Töëi àa hoáa hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác hïå thöëng giaáo duåc: Trûúâng húåp giaáo viïn hay vùæng mùåt trïn lúáp Pritchett, L. 2001. "Giaáo duåc ài àêu mêët röìi?" Taåp chñ Kinh tïë cuãa Ngên haâng Thïë giúái 15 (3): 367­91. Probe Team. 1999. Baáo caáo cöng khai vïì giaáo duåc cú súã úã ÊËn Àöå. Oxford: Àaåi hoåc Baáo chñ Oxford. Psacharopoulos, G., vaâ H. A. Patrinos. 2004. "Lúåi ñch cuãa àêìu tû cho giaáo duåc: Möåt tûúng lai xa hún." Kinh tïë giaáo duåc 12 (2): 111­34. PricewaterhouseCoopers. 2005. "Nghiïn cûáu theo doäi chi tiïu: Baáo caáo giûäa kyâ." Reinikka, R., vaâ J. Svensson. 2006. "Sûã duång caác cuöåc àiïìu tra nhoã àïí ào lûúâng vaâ giaãi thñch tham nhuäng." Phaát triïín thïë giúái 34 (2): 359­70. Rogers, F. H., J. R. Lopez-Calix, N. Cordoba, N. Chaudhury, J. Hammer, M. Kremer, vaâ K. Muralidharan. 2004. "Giaáo viïn vùæng mùåt vaâ nhûäng khuyïën khñch trong giaáo duåc tiïíu hoåc: Kïët quaã tûâ cuöåc àiïìu tra quöëc gia theo doäi giaáo viïn úã Ïcuaào." Vuå Kinh tïë phaát triïín, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Sapsford, D., vaâ Z. Tzannatos. 1993. Kinh tïë cuãa thõ trûúâng lao àöång. Houndmills, U.K.: Macmillan. Sawada, Y. 1999. "Sûå tham gia cuãa cöång àöìng, nöî lûåc cuãa giaáo viïn, vaâ kïët quaã giaáo duåc: Trûúâng húåp chûúng trònh EDUCO cuãa El Salvador." Baáo caáo chuyïn àïì cuãa Viïån Nghiïn cûáu William Davidson 307, Àaåi hoåc Michigan, Ann Arbor, MI. Schleicher, A., M. Siniscalco, vaâ T. N. Postlethwaite. 1995. "Nhûäng àiïìu kiïån cuãa trûúâng tiïíu hoåc: Möåt nghiïn cûáu thñ àiïím úã nhûäng nûúác keám phaát triïín nhêët." UNESCO vaâ UNICEF, Paris. Schultz, T. P. 1997. "Àaánh giaá lúåi ñch cuãa dinh dûúäng vaâ sûác khoeã: Möåt caách tiïëp cêån töíng húåp vïì nguöìn nhên lûåc." Taåp chñ Toaán kinh tïë 77: 141­58. ------. 2002. "Taåi sao caác chñnh phuã nïn àêìu tû nhiïìu hún cho giaáo duåc hoåc sinh nûäs." Phaát triïín Thïë giúái 30 (2): 207­25. Tanzi, V., vaâ H. Davoodi. 1997. "Tham nhuäng, Àêìu tû cöng, vaâ tùng trûúãng." Baáo caáo chuyïn àïì cuãa IMF 97/139, Quyä Tiïìn tïå quöëc tïë, Washington, DC. Thúâi baáo ÊËn Àöå. 2006. "Cho treã àïën trûúâng hoùåc khaác . . ." ngaây 6 thaáng 8 6. Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë. 2005. "Àaánh cùæp tûúng lai: Tham nhuäng trong lúáp hoåc." Berlin. UNESCO-UIS/OECD. 2005. Khuynh hûúáng giaáo duåc trong Triïín voång ­ Phên tñch caác chó söë giaáo duåc thïë giúái. Vegas, E., vaâ J. De Laat. 2003. "Liïåu nhûäng khaác biïåt trong húåp àöìng giaáo viïn coá aãnh hûúãng àïën hiïåu quaã hoåc têåp cuãa hoåc sinh? Bùçng chûáng tûâ Tögö." Vuå Kinh tïë Phaát triïín, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Ngên haâng Thïë giúái. 2003. Baáo caáo phaát triïín thïë giúái 2004: Laâm cho dõch vuå hoaåt àöång cho ngûúâi ngheâo. Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái vaâ Àaåi hoåc baáo chñ Oxford. 117 Caác hònh thaái tham nhuäng ------. 2004. "Papua Niu Ghinï: Cung cêëp dõch vuå chi tiïu cöng." Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. ------. 2006a. "Mïhicö: Laâm cho giaáo duåc hiïåu quaã hún bùçng caách àïìn buâ cho nhûäng thiïåt thoâi, AÁp duång Quaãn lyá dûåa vaâo trûúâng hoåc, vaâ nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh: Möåt chuá giaãi vïì chñnh saách." Baáo caáo 35650-MX, Ngên haâng Thïë giúái, Washington DC. ------. 2006b. Caác chó söë phaát triïín thïë giúái. Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. 118 3 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp N A L I N K I S H O R VAÂ R I C H A R D D A M A N I A "Töi muöën chùæc chùæn chuáng ta khöng chó baão vïå möi trûúâng, maâ coân nêng cao khaã nùng quaãn lyá". Dr. Wangari Maathai, Nobel Laureate, 2004 N hûäng caánh rûâng phña xa xa Haãi caãng Palindantan laâ möåt thaãm àa daång sinh hoåc laå thûúâng vúái caác loaâi chim quyá hiïëm, laâ núi truá êín cuöëi cuâng cuãa 14 chuá höí coân laåi cuãa quöëc gia, vaâ laâ ngöi nhaâ cuãa loaâi tï giaác coá nguy cú tuyïåt chuãng1. Caác nhaâ khoa hoåc àaä phên loaåi vuâng naây laâ àiïím noáng àa daång sinh hoåc toaân cêìu. Phaãn ûáng vúái nhêån àõnh naây, Chñnh phuã àaä àùåt caánh rûâng naây dûúái caái voã boåc cuãa möåt cöng viïn quöëc gia vúái àöåi baão vïå rûâng àûúåc trang bõ xe múái vaâ àöìn canh. Nhûng thûúâng xuyïn sûå yïn tônh cuãa caánh rûâng bõ xeá vuån búãi êm thanh cuãa nhûäng chiïëc cûa maáy. Khai thaác göî lêåu laâ möåt hoaåt àöång lúán úã khu vûåc naây. Göî àûúåc chúã trïn xe qua vùn phoâng chñnh cuãa àöåi baão vïå rûâng vaâ qua biïn giúái, taåi àêy tûâ caác khuác göî lêåu, chuáng biïën thaânh göî xeã húåp phaáp möåt caách bñ êín. Tûâ àêy göî àûúåc chuyïín àïën caác xûúãng chïë biïën, taåi àêy chuáng àûúåc xeã thaânh caác thanh göî àoáng àöì vaâ àûúåc baán cho caác kïnh baán leã úã Myä hoùåc chêu Êu. Taåi möîi àiïím cuãa tuyïën àûúâng ài, rêët nhiïìu tiïìn àuát loát àûúåc boã ra. Àöåi baão vïå rûâng vaâ caán böå àõa phûúng úã Palindantan yïu cêìu chia phêìn söë tiïìn nhêån àuát loát, sûå àöìng loaä cuãa caán böå haãi quan vaâ giao thöng laâ cêìn thiïët àïí coá thïí xuêët khêíu àûúåc caác loaåi göî lêåu söë lûúång lúán, quan chûác lêm nghiïåp úã ngoaâi thuã 119 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 3.1 Möåt söë vñ duå vïì tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp Caác böå trûúãng, nhaâ lêåp phaáp, vaâ caác quan chûác cao cêëp khaác tiïëp nhêån tiïìn àuát loát àïí sùæp àùåt caác àiïìu luêåt, thïí chïë vaâ caác thuã tuåc lêm nghiïåp vaâ trao quyïìn khai thaác göî cho nhûäng keã àuát loát. Caác quan chûác trao quyïìn khai thaác göî cho ngûúâi thên cuãa hoå. Caán böå lêm nghiïåp, cöng an vaâ cöng töë viïn nhêån tiïìn höëi löå àïí boã qua nhûäng vi phaåm luêåt lêm nghiïåp, bao göìm luêåt cêëm khai thaác trong rûâng quöëc gia vaâ luêåt baão vïå loaâi coá nguy cú tuyïåt chuãng. Caán böå lêm nghiïåp àoâi tiïìn chuã àêët cho caác dõch vuå lêm nghiïåp maâ nhaâ nûúác àaáng ra seä cêëp úã mûác phñ töëi thiïíu cho hoå. Àïí traánh sûå chêåm trïî trong viïåc ban haânh giêëy pheáp vêån chuyïín göî, chuã àêët khöng chó àuát loát caán böå lêm nghiïåp cú súã maâ coân phaãi àuát loát caán böå thuïë vaâ caán böå àõa chñnh. Caác caán böå thi haânh chùån caác àúåt chúã haâng húåp phaáp trïn àûúâng vaâ àe doaå phaåt laái xe do vêån chuyïín phi phaáp trûâ khi laái xe àûa tiïìn àuát loát. Àïí thùæng quyïìn chùåt göî úã möåt caánh rûâng cuãa Chñnh phuã, möåt nhaâ thêìu coá thïí traã tiïìn mùåt cho caán böå lêm nghiïåp. ÚÃ phiïn toaâ liïn quan àïën lêm nghiïåp, tiïìn àuát loát thûúâng àûúåc àûa cho thû kyá, thêím phaán vaâ thêåm chñ luêåt sû phaãn biïån àïí àaãm baão coá phaán quyïët nhanh choáng vaâ thuêån lúåi cho bõ can. Caác quan chûác nhêån höëi löå àïí cho pheáp xuêët khêíu göî khai thaác lêåu. Caán böå haãi quan nhêån höëi löå àïí cho pheáp göî nhêåp vaâo quöëc gia maâ khöng phaãi traã thuïë hoùåc vi phaåm àïën luêåt baão vïå caác loaâi coá nguy cú. Caán böå kiïím lêm yïu cêìu caác caán böå cêëp dûúái phaãi nöåp tiïìn höëi löå nhû möåt hònh thûác tùng lûúng vaâ khuyïën khñch. Caán böå lêm nghiïåp ghi tïn baån beâ vaâ ngûúâi thên vaâo danh saách nhên viïn cú quan àïí nhêån thuâ lao cho duâ nhûäng ngûúâi naây khöng hïì thûåc sûå laâm viïåc. Caác böå trûúãng sûã duång nguöìn tiïìn thu liïn quan àïën göî àïí taâi trúå cho caác chiïën dõch chñnh trõ. Caác böå ruát tiïìn tûâ caác dûå aán taâi trúå àïí laâm giaâu cho baãn thên. Möåt söë vñ duå cuå thïí bao göìm: Canaàa: àaä phaát hiïån vi phaåm àïën 55% caác lônh vûåc liïn quan àïën baão vïå rûâng Braxin: höåi àöìng töíng thöëng kïët luêån 71% caác kïë hoaåch quaãn lyá àang thûåc hiïån khöng tuên theo caác quy àõnh cuãa luêåt phaáp Liïn bang Nga: 20% söë göî khai thaác vi phaåm luêåt Papua Niu Ghinï: hêìu hïët caác hoaåt àöång lêm nghiïåp khöng thïí noái laâ tuên thuã luêåt vaâ quy àõnh quöëc gia vaâ nhû vêåy laâ bêët húåp phaáp Cùmpuchia: chó 10% lûúång khai thaác göî nùm 1997 ûúác tñnh laâ húåp phaáp Camúrun: ûúác tñnh 1/3 söë göî khai thaác nùm 1992­93 khöng àûúåc cöng böë Nguöìn: Rosenbaum (2005), Contreras (2002), Forest Trends (2006), vaâ Glastra (1999). àö xa xöi cuäng thöng àöìng qua viïåc ban haânh nhûäng giêëy pheáp khöëng. Cuöëi cuâng laâ nhûäng keã vêån àöång haânh lang chñnh trõ úã caác quöëc gia tiïu thuå laâm vai troâ thuyïët trònh om soâm rùçng àang aáp duång caác biïån phaáp khai thaác hiïåu 120 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... quaã vaâ caác hïå thöëng chöëng rûãa tiïìn. Chuöîi caác sûå kiïån naây khöng phaãi laâ khöng bònh thûúâng úã hêìu hïët caác quöëc gia coá rûâng trïn toaân cêìu, nhûng noá diïîn ra àùåc biïåt nghiïm troång úã caác quöëc gia coá diïån tñch rûâng nhiïåt àúái. Quy mö vaâ phaåm vi tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp coá sûå khaác biïåt àöëi vúái caác ngaânh khaác. Tham nhuäng liïn quan àïën lêm nghiïåp xaãy ra rêët àa daång nhû úã Camúrun vaâ Canaàa. Noá coá thïí xaãy ra dûúái nhiïìu hònh thûác khaác nhau ­ àuát loát vaâ töëng tiïìn búãi caác caán böå lêm nghiïåp hoùåc traã tiïìn cho caác caán böå quaãn lyá cêëp cao hún àïí xin cêëp quyïìn khai thaác göî, àuát loát àïí laâm thay àöíi sùæc lïånh vïì sûã duång àêët. Vaâ töìi tïå nhêët laâ laâm suy yïëu thïí chïë àöëi vúái ngaânh cuäng nhû àöëi vúái nïìn kinh tïë (Höåp 3.1 àûa ra danh muåc caác thöng lïå tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp). Khöng ngaåc nhiïn, so saánh toaân cêìu vïì quaãn trõ cho thêëy hêìu hïët caác nhaâ saãn xuêët lêm nghiïåp úã caác nïìn kinh tïë phaát triïín phuå thuöåc nhiïìu vaâo taâi nguyïn rûâng thuöåc caác quöëc gia diïîn ra tham nhuäng nhiïìu nhêët thïë giúái. Biïíu 3.1 cho biïët tyã lïå suy giaãm rûâng haâng nùm úã möåt söë nûúác theo caách thûác àaánh giaá caác nûúác dûåa trïn "kiïím soaát chó söë tham nhuäng". Roä raâng laâ möåt söë nïìn kinh tïë nhû Braxin, Campuchia, Cöång hoaâ nhên dên Cönggö, Ghana, Inàönïxia, vaâ möåt söë quöëc gia khaác phuå thuöåc nhiïìu vaâo taâi nguyïn rûâng àïí phaát triïín kinh tïë àïìu coá nhûäng àùåc àiïím thïí hiïån chêët lûúång quaãn lyá keám. Ngûúåc laåi nhûäng quöëc gia ñt bõ suy thoaái rûâng hoùåc coá àöå che phuã rûâng tùng thûúâng mang nhûäng àùåc àiïím cuãa hoaåt àöång quaãn lyá töët. Trong khi chûa coá kïët luêån chñnh thûác, coá thïí kïët luêån rùçng tham nhuäng HÒNH 3. 1 Suy thoaái rûâng so vúái kiïím soaát tham nhuäng 3,00 Niu Dilên 2,00 Anh Àûác Myä 1,00 Trung Quöëc Braxin 0 Inàönïxia Bungari Nga Gana Önàuraát -1,00 Bölivia Grudia Kïnia Cùmpuchia -2,00 Libïira CH Cönggö -3,00 - 2,00 - 1,00 0 1,00 2,00 3,00 4,00 Tyã lïå suy thoaái rûâng haâng nùm Nguöìn: Möåt söë tñnh toáan cuãa caác taác giaã. Söë liïåu tham nhuäng lêëy tûâ WBI (2006) vaâ söë liïåu vïì suy giaãm rûâng lêëy tûâ FAO (2006) 121 Caác hònh thaái tham nhuäng dûúâng nhû laâ möåt nhên töë àoáng goáp àaáng kïí vaâo sûå suy thoaái rûâng vaâ yïëu keám trong quaãn lyá taâi nguyïn úã caác nûúác naây. PHÑ TÖÍN VAÂ HÏÅ QUAÃ CUÃA THAM NHUÄNG TRONG LÊM NGHIÏÅP Nhû Höåp 3.1 cho thêëy hoaåt àöång phi phaáp vaâ töåi phaåm lêm nghiïåp diïîn ra dûúái nhiïìu hònh thûác vaâ rêët phöí biïën; nhûäng hoaåt àöång naây khöng chó xaãy ra úã caác nûúác àang phaát triïín maâ coân xaãy ra úã caác nûúác phaát triïín trïn hêìu hïët caác loaåi rûâng - nhiïåt àúái, ön àúái vaâ bùæc àúái (Callister 1999; Contreras 2002). Baãn chêët bñ êín vaâ àa sùæc thaái cuãa caác hoaåt àöång phi phaáp laâm cho ta khoá coá thïí ào lûúâng quy mö cuãa vêën àïì (xem Phuå luåc 3A vïì danh muåc chi tiïët caác haânh àöång khai thaác göî phi phaáp). Tuy nhiïn, nhûäng nöî lûåc gêìn àêy àaä àûa ra àûúåc nhûäng ûúác tñnh xaác thûåc. Höåp 3.2 laâ möåt trong nhûäng nöî lûåc cuãa Inàönïxia, núi hoaåt àöång phi phaáp (àûúåc tñnh theo giaá trõ cöång thïm) lúán gêëp 7 lêìn hoaåt àöång húåp phaáp vaâ chiïëm 17% àêìu ra cuãa ngaânh nöng nghiïåp. ÚÃ cêëp àöå röång hún, trïn toaân cêìu ûúác tñnh 5 tyã àö la Myä tiïìn thuïë khöng thu àûúåc vaâ phñ cêëp pheáp khai thaác göî húåp phaáp bõ mêët haâng nùm do tham nhuäng gêy ra (Ngên haâng Thïë giúái 2002). Mùåc duâ khöng coá cöng cuå ào lûúâng chñnh xaác àïí xaác àõnh moåi phûúng diïån cuãa hoaåt àöång tham nhuäng nhûng roä raâng quy mö cuãa vêën àïì laâ rêët lúán2. Ngoaâi nhûäng mêët maát taâi chñnh trûåc tiïëp, coân nhûäng aãnh hûúãng xêëu gêy ra búãi khai thaác göî traái pheáp vaâ tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp nhû: Sûå xêm phaåm caác khu vûåc baão töìn seä àe doaå àïën viïåc baão töìn taâi nguyïn rûâng vaâ àa daång sinh hoåc. Do coá àïën 60 triïåu ngûúâi söëng trong vaâ xung quanh khu vûåc rûâng phuå thuöåc nhiïìu vaâo nguöìn taâi nguyïn rûâng àïí sinh töìn. Sinh kïë cuãa caác nhoám naây chõu ruãi ro tûâ hoaåt àöång khai thaác göî traái pheáp vaâ chùåt phaá rûâng traái pheáp. Rûâng laâ taâi saãn cöng cöång cuãa toaân thïë giúái vaâ sûå suy thoaái rûâng seä laâm tùng chi phñ toaân cêìu do sûå aãnh hûúãng cuãa thay àöíi khñ hêåu vaâ sûå biïën mêët cuãa caác loaâi. Caác lêm trûúâng chñnh thöëng thûúâng caånh tranh khöng bònh àùèng qua viïåc búát giaá quaá nhiïìu vaâ khöng chõu àoáng goáp caác khoaãn àêìu tû xaä höåi vaâ möi trûúâng cuãa ngaânh. Cuöëi cuâng, nhû àûúåc nïu trong chûúng naây, laâ nhûäng chi phñ vö hònh do sûå suy thoaái cuãa caác cú quan, vaâ do tham nhuäng thêm nhêåp toaân böå nïìn kinh tïë (bao göìm caác hoaåt àöång àêìu cú vaâ traái pheáp khaác) vaâ laâm suy giaãm mûác àöå tùng trûúãng kinh tïë. 122 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... HÖÅP 3.2 Lúåi nhuêån tûâ khai thaác göî húåp phaáp vaâ bêët húåp phaáp: Möåt phên tñch trûúâng húåp Inàönïxia Taåi Inàönïxia, thu nhêåp vaâ giaá trõ gia tùng liïn quan àïën caác hoaåt àöång khai thaác lêm saãn (húåp phaáp vaâ bêët húåp phaáp) laâ möåt con söë gêy ngaåc nhiïn. Töíng thu nhêåp haâng nùm liïn quan àïën têët caã caác hoaåt àöång khai thaác göî dûå kiïën laâ 6.6 tyã àö la Myä (Kishor 2004). Vúái ûúác tñnh 1.5 tyã àö la Myä, tyã lïå khai thaác göî húåp phaáp chiïëm khöng àïën 1/4 trong töíng thu nhêåp cuãa hoaåt àöång khai thaác göî. Ûúác tñnh giaá trõ gia tùng liïn quan laâ 4.25 tyã àö la Myä (söë naây bao göìm giaá trõ tùng tûâ hoaåt àöång xuêët khêíu göî lêåu), chiïën khoaãng 3% GDP cuãa Inàönïxia nùm 2000, hoùåc khoaãng 17% giaá trõ gia tùng àoáng goáp vaâo ngaânh nöng nghiïåp. Dûúái àêy laâ möåt söë thiïåt haåi liïn quan àïën khai thaác göî traái pheáp úã Inàönïxia. Mùåc duâ Chñnh phuã thu möåt lûúång tiïìn thuïë lúán nhûng möåt phêìn thu nhêåp àaáng kïí bõ thiïåt haåi do hêìu hïët khöng thu àûúåc thuïë tûâ hoaåt àöång khai thaác traái pheáp. Chi traã khöng chñnh thûác vaâ àuát loát trong ngaânh naây ûúác tñnh chiïëm möåt con söë khoaãng hún 1 tyã àö la Myä möåt nùm. Caác hoaåt àöång khai thaác göî húåp phaáp cuäng khöng traánh khoãi àuát loát ­ hún 25% töíng söë tiïìn àuát loát theo ûúác tñnh xuêët phaát tûâ hoaåt àöång khai thaác göî húåp phaáp! Nïëu hònh thûác tham nhuäng coá thïí kiïím tra àûúåc, ûúác tñnh khu vûåc tû nhên phaãi laåi quaã trïn töíng àêìu tû (dûúái hònh thûác chi phñ khai thaác) seä tùng lïn khoaãng 45% thay vò mûác hiïån taåi laâ xêëp xó 15%. Buön lêåu göî laâ möåt hoaåt àöång sinh lúâi cao vúái khoaãng möåt nûãa trong töíng giaá trõ gia tùng trong ngaânh coá nguöìn göëc tûâ hoaåt àöång xuêët khêíu göî traái pheáp. Khai thaác göî traái pheáp quy mö nhoã vaâ vûâa laâ hònh thûác phöí biïën nhûng múâ nhaåt hún nhiïìu so vúái hoaåt àöång khai thaác traái pheáp quy mö lúán vaâ khai thaác traái pheáp nöåi àõa vaâ xuêët khêíu traái pheáp. Nguöìn: Möåt söë tñnh toaán cuãa caác taác giaã; Kishor (2004). Thöng tin chi tiïët vïì caác tñnh toaán lêëy tûâ caác taác giaã. Sûå aãnh hûúãng cuãa tham nhuäng trong lêm nghiïåp laâ rêët röång vaâ laâ möåt khña caånh lúán cuãa vêën àïì. Nhûäng hïå quaã lêu daâi cuãa hoaåt àöång khai thaác göî traái pheáp, àùåc biïåt àöëi vúái quaãn lyá, khöng chó aãnh hûúãng giúái haån trong ngaânh lêm nghiïåp. Khöëi lûúång lêm saãn laâ rêët lúán vaâ xeã göî traái pheáp coá thïí dïî daâng bõ chùån àûáng búãi caác caán böå chûác traách. Vò vêåy, àïí caác hoaåt àöång traái pheáp naây coá thïí töìn taåi thò nhêët thiïët phaãi coá sûå àöìng loaä vaâ tham nhuäng cuãa haâng hoaåt caán böå chûác traách - haãi quan, cöng an, giúái chûác àõa phûúng vaâ giúái chûác ngaânh giao thöng vêån taãi. Vò thïë, tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp dïî lêy lan vaâ laâm suy yïëu hoaåt àöång quaãn trõ úã caác thaânh phêìn khaác nhau cuãa nïìn kinh tïë. AÃnh hûúãng cuãa tham nhuäng lêy lan xa hún vúái hoaåt àöång rûãa tiïìn, laâm suy yïëu caác quy àõnh luêåt phaáp trong lônh vûåc lêm nghiïåp, laâm phai múâ hiïåu quaã chñnh saách vaâ laâm xaáo tröån hoaåt àöång thûúng maåi vaâ phaá vúä caác hoaåt àöång kinh tïë chñnh thöëng. Àöëi vúái Inàönïxia, caác hoaåt àöång traái pheáp trong ngaânh lêm nghiïåp àaä taåo ra 5 tyã àö la Myä vaâ têët caã caác hoaåt àöång naây nùçm ngoaâi sûå kiïím soaát cuãa caác cú quan phaáp lyá vaâ tham nhuäng tûå do lan röång trong nïìn kinh tïë (xem Höåp 3.2). 123 Caác hònh thaái tham nhuäng Möåt söë chûáng cûá cho thêëy caác nïìn kinh tïë coá quy mö cuäng xaãy ra caác hoaåt àöång traái pheáp. Vò thïë, khai thaác göî traái pheáp thûúâng ài keâm vúái caác loaåi töåi phaåm khaác nhû buön baán traái pheáp vuä khñ, thuöëc phiïån vaâ buön ngûúâi. Sûå lan toaã cuãa tham nhuäng laâ hïå quaã lúán nhêët trong caác loaåi töåi phaåm vïì lêm nghiïåp. Tham nhuäng taác àöång àïën toaân böå nïìn kinh tïë, laâm suy yïëu hïå thöëng quaãn lyá vaâ caác quy àõnh cuãa phaáp luêåt, gêy caãn trúã àêìu tû trong thûúng maåi chñnh thöëng vaâ laâm giaãm niïìm tin àöëi vúái böå maáy chñnh quyïìn. MÖÅT SÖË ÀÙÅC ÀIÏÍM CUÃA NGAÂNH LÊM NGHIÏÅP DÊÎN ÀÏËN THAM NHUÄNG Taåi sao rûâng laåi dïî bõ töín thûúng búãi tham nhuäng vaâ töåi phaåm? Àïí traã lúâi cêu hoãi naây chuáng ta cêìn xem xeát möåt söë àùåc àiïím cuãa rûâng. Nïëu rûâng laâ trang traåi thò saãn xuêët göî seä dïî nhû tröìng luáa mò vaâ saãn xuêët göî coá thïí giao cho doanh nghiïåp tû nhên. Nhûng rûâng khöng giöëng taâi nguyïn khaác, rûâng cho ta nhiïìu lúåi ñch cöång àöìng (baão vïå rûâng àêìu nguöìn, hêëp thuå cacbon, baão vïå àa daång sinh hoåc, vaâ taåo sûå cên bùçng hïå sinh thaái) chó khi chuáng àûúåc baão töìn, baão vïå; rûâng àem laåi lúåi ñch caá nhên (lêëy göî) chó khi chuáng àûúåc khai thaác. Vò thïë, cêìn coá sûå can thiïåp cêëp àöå cao àïí àaãm baão khai thaác bïìn vûäng vaâ hiïåu quaã cuäng nhû baão vïå töët caác lúåi ñch têåp thïí. Trong möåt quöëc gia, nhaâ nûúác chõu traách nhiïåm vïì rûâng vaâ nhaâ nûúác súã hûäu hoùåc quaãn lyá rûâng thöng qua cú quan lêm nghiïåp. ÚÃ cêëp àöå toaân cêìu, caác Chñnh phuã súã hûäu hoùåc kiïím soaát khoaãng ¾ caác nguöìn taâi nguyïn rûâng vaâ úã nhiïìu quöëc gia, Chñnh phuã àöåc quyïìn súã hûäu àêët rûâng (White vaâ Martin 2002). Bïn caånh àoá, Chñnh phuã quy àõnh àêët lêm nghiïåp thuöåc súã hûäu tû nhên vaâ cöång àöìng cuäng nhû chõu traách nhiïåm chñnh trong viïåc giaám saát hoaåt àöång saãn xuêët lêm nghiïåp. Caác cú quan quaãn lyá rûâng àûúåc giao phoá traách nhiïåm quaãn lyá caác muåc tiïu mêu thuêîn nhau àoá laâ baão töìn taâi saãn toaân cêìu vaâ tùng cûúâng cho thuï taâi nguyïn. Möåt phûúng phaáp tiïëp cêån phöí biïën àïí quaãn lyá lúåi ñch cöång àöìng vaâ lúåi ñch caá nhên tûâ nguöìn rûâng laâ phên àõnh ranh giúái àêët rûâng thaânh caác khu vûåc baão töìn (àïí àaãm baão nhûäng àoáng goáp vïì möi trûúâng vaâ haâng hoaá cuãa rûâng) vaâ khu vûåc saãn xuêët (àïí taåo ra cuãa caãi bïìn vûäng tûâ nguöìn taâi nguyïn). Möåt phûúng phaáp tiïëp cêån liïn tuåc trong quaãn lyá rûâng nûäa àoá laâ caác khu vûåc sûã duång höîn húåp. Viïåc phên ranh giúái baãn thên noá khöng giaãi quyïët hoùåc laâm tùng thïm vêën àïì tham nhuäng trong lêm nghiïåp. Caác caán böå lêm nghiïåp laâm viïåc vúái àöìng lûúng coâm coäi trong khi hoå phaãi chõu traách nhiïåm baão vïå möåt nguöìn taâi nguyïn coá giaá trõ thûúng maåi cao. Trong khi göî rêët hiïëm maâ chi phñ khai thaác laåi thêëp nïn tyã lïå suy giaãm rûâng vêîn úã mûác cao do khai thaác göî traái 124 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... pheáp, vaâ àêy chñnh laâ àöång cú phi phaáp àïí boån khai thaác lêåu phaá boã caác quy àõnh vaâ àuát loát àïí chiïëm àoaåt thõ phêìn súã hûäu taâi nguyïn. Hún nûäa, caác caán böå lêm nghiïåp thûúâng laâm viïåc vúái quyïìn tûå quyïët rêët cao do hoå laâm viïåc úã nhûäng caánh rûâng caách xa khu dên cû nïn thoaát khoãi sûå giaám saát cuãa ngûúâi dên. Vò vêåy, nhûäng caán böå lêm nghiïåp khöng bõ raâng buöåc búãi sûå giaám saát naâo coá nhiïìu cú höåi àïí giaãi thñch hoùåc chûáng thûåc sûå tuên thuã phaáp luêåt, hoùåc thöng àöìng vúái nhûäng haânh àöång traái pheáp. Cho nïn, xu hûúáng laâm traái vaâ ûng thuêån tiïìn àuát loát trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy roä raâng laâ rêët cao. Caác chñnh phuã hiïëm khi coá àûúåc àêìy àuã thöng tin vïì quaãn lyá rûâng, bao göìm thöng tin vïì giaám saát rûâng3 cho duâ àaä coá nhûäng cöng nghïå tiïën böå nhû viïîn thaám vaâ lêåp baãn àöì. Nùng lûåc cuãa caác cú quan chõu traách nhiïåm, àùåc biïåt úã caác quöëc gia nhiïåt àúái, trong viïåc giaám saát vaâ tùng cûúâng luêåt phaáp àöëi vúái caác khu vûåc rûâng röång lúán vêîn coân haån chïë. Kiïím kï rûâng thûúâng khöng hoaân chónh hoùåc khöng thûåc hiïån (bin Buang 2001). Ñt khi coá àêìy àuã thöng tin vïì trûä lûúång rûâng, chêët lûúång taâi nguyïn rûâng, sûå phên böë loaâi vaâ võ trñ àõa lyá cuãa chuáng. Thiïëu thöng tin dïî laâm giaãm tñnh minh baåch vaâ taåo thuêån lúåi cho nhûäng haânh àöång traái pheáp vaâ tham nhuäng. Do haån chïë trong giaám saát maâ laåi cho khai thaác nhiïìu, nïn cú höåi xaãy ra tham nhuäng laâ rêët lúán4. Do àoá, khai thaác göî traái pheáp xaãy ra úã khùæp caác quöëc gia nhiïåt àúái. Kïí caã khu vûåc rûâng saãn xuêët vaâ phoâng höå àïìu diïîn ra caác hoaåt àöång khai thaác göî traái pheáp vaâ tham nhuäng. ÀÖÅNG CÚ THAM NHUÄNG TRONG LÊM NGHIÏÅP: MÖÅT HÒNH THÛÁC Do töìn taåi caác khu vûåc cho thuï khai thaác coá caác loaâi göî quyá hiïëm, cöång vúái quyïìn tûå quyïët cao vaâ traách nhiïåm giaãi trònh thêëp àaä taåo ra möi trûúâng thuêån lúåi cho tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp cuäng nhû caác ngaânh khaác. Tuy nhiïn, àöång cú chñnh cuãa tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp phûác taåp hún vaâ thûúâng "àûúåc nuöi dûúäng" nhiïìu hún khuyïën nghõ cuãa Klitgaard trong "sûå cên bùçng tham nhuäng". Àïí xaác àõnh caác nhên töë vaâ caác loaåi tham nhuäng lêy lan trong ngaânh lêm nghiïåp, phêìn naây mö taã möåt hònh thûác tham nhuäng nhû sau: Thao tuáng nhaâ nûúác: Laâm suy yïëu thïí chïë vaâ thao tuáng viïåc cho thuï rûâng lêëy göî Thao tuáng nhaâ nûúác laâ haânh àöång cuãa caác caá nhên hoùåc caác nhoám lúåi ñch (trong khu vûåc cöng vaâ khu vûåc tû) nhùçm gêy aãnh hûúãng trong quaá trònh xêy 125 Caác hònh thaái tham nhuäng dûång luêåt, quy àõnh, quy chïë vaâ caác chñnh saách khaác cuãa chñnh phuã àïí truåc lúåi caá nhên (Ngên haâng Thïë giúái 2000a). Cú cêëu töí chûác laâ hònh thûác nöåi sinh vaâ àûúåc àõnh hònh búãi lúåi ñch cuãa caác nhoám quyïìn lûåc. Tuy nhiïn, thu lúâi tûâ nguöìn khan hiïëm cuäng laâ nguöìn thu nhêåp cho nhûäng ngûúâi coá quyïìn lûåc. Àïí nùæm giûä thõ phêìn lúán trong caác hoaåt àöång thu lúâi tûâ nguöìn khan hiïëm naây thò cêìn laâm suy yïëu bûác tûúâng baão vïå cuãa töí chûác maâ gêy caãn trúã cho quaá trònh. Hêìu hïët nhûäng tranh luêån vïì tham nhuäng thûâa nhêån rùçng àiïìu àoá coá thïí xaãy ra vò cú cêëu töí chûác hiïån taåi rêët yïëu hoùåc khöng hoaân thiïån vaâ vò vêåy taåo àiïìu kiïån àïí caác àöëi tûúång tòm kiïëm lúåi nhuêån tûâ nguöìn khan hiïëm lêëy ài taâi saãn cuãa nïìn kinh tïë. Àiïìu gêy tranh caäi úã àêy laâ thêåm chñ khi cú cêëu töí chûác töët nhûng lúåi ñch cao coá àûúåc tûâ thu lúâi tûâ nguöìn khan hiïëm seä taåo ra nhûäng khuyïën khñch maånh meä àöëi vúái nhûäng caán böå chûác quyïìn àïí hoå laâm suy yïëu caác thïí chïë maâ caãn trúã sûå thao tuáng hoaåt àöång thu lúâi tûâ nguöìn khan hiïëm. Thïë coá nghôa sûå töìn taåi cuãa lúåi nhuêån cao tûâ thu lúâi tûâ nguöìn khan hiïëm laâ hïå quaã laâm suy yïëu thïí chïë. Ross (2001) cho biïët úã möåt söë nûúác nhû Inàönïxia, Malaixia, vaâ Philñppin, diïîn ra haânh àöång laâm suy yïëu caác cú chïë luêåt phaáp vaâ quy àõnh maâ trûúác àêy caác cú chïë naây àûúåc sûã duång àïí baão vïå caác caánh rûâng vaâ caác loaâi cû truá. Haânh àöång laâm suy yïëu cú chïë naây àaä diïîn ra trong caác giai àoaån cao traâo cuãa hoaåt àöång khai thaác göî traái pheáp. Ross cho rùçng úã caã ba quöëc gia naây do coá sûå buâng nöí nguöìn lûåc nïn àaä gêy ra nghõch lyá laâm suy giaãm chêët lûúång caác thïí chïë. Cú may taåo ra búãi sûå buâng nöí àaä khiïën nhûäng chñnh trõ gia tham lam vaâ tùæc traách tham gia vaâo caái goåi laâ haânh vi thao tuáng thuï rûâng lêëy göî, àêy laâ haânh vi cuãa caác taác nhên nhaâ nûúác muöën àoaåt quyïìn phên böí hoaåt àöång cho thuï. Khi giaá göî bùæt àêìu taåo ra lúåi nhuêån phi thûúâng àöëi vúái caác cöng ty khai thaác göî thò caác quan chûác chñnh quyïìn phaãn ûáng qua viïåc phaá vúä caác cú chïë luêåt phaáp vaâ caác quy àõnh maâ trûúác àêy chuáng àûúåc duâng àïí baão vïå caác caánh rûâng vaâ caác loaâi cû truá ­ àêy laâ nhûäng cú chïë kiïím soaát hoaåt àöång khai thaác göî theo hûúáng bïìn vûäng vaâ baão vïå quyïìn lúåi truyïìn thöëng cuãa caác cû dên söëng trong vaâ xung quanh khu vûåc rûâng (nhû úã Inàönïxia vaâ Malaixia), vaâ taách biïåt quaãn lyá lêm nghiïåp khoãi nhûäng can thiïåp chñnh trõ. Trong thúâi àiïím cêìn àïën nhûäng thïí chïë naây nhêët thò baãn thên chuáng laåi bõ phaá vúä vaâ mêët dêìn hiïåu lûåc (xem Höåp 3.3 vïì caác giaãi phaáp àïì xuêët). Sûå suy thoaái thïí chïë vaâ thao tuáng nhaâ nûúác xaãy ra phöí biïën úã caác nïìn kinh tïë phuå thuöåc vaâo rûâng. Söë liïåu thöëng kï cho thêëy caác nguöìn taâi nguyïn chñnh yïëu (nhû khoaáng saãn vaâ rûâng) laâ caác muåc tiïu hêëp dêîn àöëi vúái àöëi tûúång thao tuáng cho thuï vaâ chñnh caác àöëi tûúång naây laâm suy yïëu caác cú cêëu thïí chïë dêîn àïën quaãn lyá keám vaâ cêëp àöå tham nhuäng cao. Ngoaâi ra, caác chñnh phuã phuå thuöåc vaâo caác húåp àöìng thuï taâi nguyïn thiïn nhiïn thûúâng ñt phaãn ûáng 126 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... HÖÅP 3.3 Möåt söë giaãi phaáp tiïìm nùng àïí ngùn caãn sûå suy giaãm taâi nguyïn, tòm kiïëm lúåi nhuêån tûâ nguöìn khan hiïëm vaâ suy thoaái töí chûác Giûäa caác nùm 1950 vaâ 1995, Inàönïxia, Malaixia, vaâ Philñppin àaä traãi qua nhûäng giai àoaån buâng nöí xuêët khêíu göî do coá nguöìn taâi nguyïn vö têån cuãa caác loaâi cêy hoå Dipterocarpaceae. Trong khi Malaixia vaâ Philñppin coá caác cú quan lêm nghiïåp hoaåt àöång töët thò úã Inàönïxia caác cú quan naây khaá yïëu. Hiïån tûúång naây cuâng vúái viïåc buâng nöí khai thaác göî laâm cho caác cú quan lêm nghiïåp àïìu bõ phaá vúä cú cêëu úã caã ba quöëc gia. Caác súã lêm nghiïåp mêët ài sûå àöåc lêåp chñnh trõ vaâ chêët lûúång caác chñnh saách lêm nghiïåp suy giaãm nghiïm troång ­ mûác khai thaác göî coá giêëy chûáng nhêån cuãa nhaâ nûúác vûúåt xa mûác khai thaác bïìn vûäng haâng nùm. Ross (2001) àïì xuêët 04 phûúng phaáp tiïëp cêån àïí giaãi quyïët vêën àïì tòm kiïëm lúåi nhuêån tûâ nguöìn khan hiïëm. Thûá nhêët, giaãm sûå taác àöång cuãa viïåc thu lúåi nhuêån cao thöng qua bònh öín giaá caã haâng hoaá quöëc tïë. Tuy nhiïn, kinh nghiïåm bònh öín giaá haâng hoaá chûa àûúåc thuyïët phuåc vaâ nhûäng ghi nhêån cho thêëy thiïët lêåp möåt quyä bònh öín àöëi vúái mùåt haâng göî nhiïåt àúái chûa phaãi laâ möåt biïån phaáp hûäu duång. Thûá hai, baão àaãm caác khoaãn thu lúâi khöng bõ che giêëu bñ mêåt. Vñ duå, Chñnh phuã Camúrun àaä cêët giûä caác khoaãn thu lúâi trong caác quyä kñn do vùn phoâng thuã tuúáng kiïím soaát. Tuy nhiïn, àêy laâ möåt phûúng phaáp coá nhiïìu ruãi ro dêîn àïën tham nhuäng búãi möåt nhoám nhoã vúái caác taác nhên coá quyïìn lûåc lúán maånh. Thûá ba, (theo taác giaã) biïån phaáp naây húåp lyá hún, àoá laâ giûä caác khoaãn thu lúâi khoãi têìm tay cuãa nhaâ nûúác vaâ phên böí röång raäi cho caác chuã thïí trïn toaân quöëc. Lûåa choån thûá tû bao göìm viïåc sûã duång sûå tham gia thûåc hiïån cuãa bïn thûá ba àïí giuáp thu höìi lúåi nhuêån tûâ nguöìn khan hiïëm. Khi caác cú chïë thûåc thi bònh thûúâng cuãa nhaâ nûúác trúã thaânh nöåi sinh àöëi vúái quaá trònh tòm kiïëm lúåi nhuêån tûâ nguöìn khan hiïëm thò caác bïn thûá ba coá thïí giuáp thuác àêíy Chñnh phuã sûã duång caác nguöìn thu lúâi möåt caách khön ngoan hún. Ngên haâng Thïë giúái, Quyä tiïìn tïå Quöëc tïë, vaâ Ngên haâng Phaát triïín chêu AÁ àïìu thûåc hiïån vai troâ thuác àêíy cuãa bïn thûá ba trong möåt söë truúâng húåp. cuäng nhû ñt chõu traách nhiïåm giaãi trònh àöëi vúái chñnh thïí cuãa hoå hún laâ caác chñnh phuã phuå thuöåc vaâo chñnh thïí àïí nêng cao nguöìn taâi nguyïn. Ngûúåc laåi, caác thïí chïë yïëu keám seä laâm giaãm tyã lïå tùng trûúãng vaâ kòm haäm phaát triïín (Dixit 2004; Isham vaâ caác cöång sûå 2004; Damania, Deacon, vaâ Bulte 2005). Sûå lêy nhiïîm tiïìm êín cuãa tham nhuäng lêm nghiïåp roä raâng laâ möåt vêën àïì kinh tïë röång hún vaâ cêìn sûå quan têm nhiïìu hún tûâ caác nhaâ nghiïn cûáu vaâ caác nhaâ phên tñch chñnh trõ. Tham nhuäng têåp àoaân vaâ tòm kiïëm lúåi nhuêån thùång dû dûúái hònh thûác àùåc lúåi Trong khi khai thaác göî traái pheáp coá thïí chiïëm phêìn lúán àöëi vúái suy thoaái rûâng thò hêìu hïët diïån tñch rûâng bõ biïën mêët do caác hoaåt àöång "húåp phaáp". Caác cöng ty khai thaác thûúâng xuyïn àuát loát vaâ àoáng goáp vaâo caác hoaåt àöång chñnh trõ cho caác àaãng phaái àïí coá àûúåc quyïìn ûu tiïn tiïëp cêån taâi nguyïn rûâng. Hoaåt àöång naây àûúåc goåi laâ tham nhuäng têåp àoaân, àùåc biïåt hònh thûác naây coá sûå tham gia cuãa caác quan chûác cao cêëp vaâ lûúång tiïìn lúán àûúåc trao qua tay (tiïìn àuát loát, laåi quaã vaâ caác hònh thûác tûúng tûå)5. Àuát loát vaâ tiïìn àoáng goáp cuäng àûúåc chi traã cho nhûäng thay àöíi sùæc lïånh vïì sûã duång àêët, nhûäng thay 127 Caác hònh thaái tham nhuäng àöíi naây coá thïí coá aãnh hûúãng lúán àïën rûâng. Coá leä möåt vñ duå àûúåc cöng böë röång raäi nhêët laâ sûå múã röång hoaåt àöång chùn nuöi gia suác (thûúâng àûúåc trúå cêëp chi phñ) vaâo caác khu rûâng sêu thuöåc khu vûåc rûâng Amazön. Cöång àöìng àõa phûúng ñt khi àûúåc tham vêën trong quaá trònh vaâ vai troâ cuãa hoå chó haån chïë trong viïåc cung cêëp lao àöång giaá reã. Àiïìu naây khöng coá gò ngaåc nhiïn vò khaã nùng caác cöng ty lúán chi traã caác khoaãn tiïìn àuát loát lúán hún nhiïìu lêìn so vúái caác cöång àöìng nhoã, ngheâo vaâ raãi raác. Tham nhuäng têåp àoaân xaãy ra úã àêu? Àïí traã lúâi cêu hoãi naây cêìn phaãi theo doäi doâng àúâi cuãa möåt khuác göî qua chuöîi giaá trõ cuãa noá tûâ àiïím nguöìn àïën àiïím àïën cuöëi cuâng cuãa noá. Höåp 3.4 cho thêëy lúåi nhuêån sinh ra úã möîi àiïím cuãa quaá trònh. ÚÃ caác quöëc gia saãn xuêët thò caác hoaåt àöång vêån àöång haânh lang vaâ àuát loát àûúåc thûåc hiïån àïí àaåt àûúåc chûáng nhêån súã hûäu nguöìn göî hiïëm. Möåt nghõch lyá ta thêëy laâ lúåi nhuêån sinh ra úã giai àoaån naây laâ tûúng àöëi thêëp. Lúåi nhuêån nhiïìu nhêët dûúâng nhû àûúåc sinh ra úã caác giai àoaån cuöëi taåi àiïím maâ saãn phêím àûúåc tiïu thuå (Àöëi tûúång möi giúái Malaixia àïën àöëi tûúång mua Malaixia vaâ àiïím àïën cuöëi cuâng trong trûúâng húåp naây laâ Myä). Tham nhuäng têåp àoaân coá biïën mêët möåt caách bñ êín taåi biïn giúái xuêët khêíu bêët chêëp lúåi nhuêån tûâ nguöìn khan hiïëm cao? HÖÅP 3.4 Thuêåt giaã kim qua thûúng maåi quöëc tïë: biïën àöíi tûâ bêët húåp phaáp thaânh húåp phaáp trong ngaânh lêm nghiïåp Myä laâ quöëc gia tiïu thuå vaâ nhêåp khêíu saãn phêím tûâ göî lúán nhêët. Bïn caånh àoá, nhu cêìu ngaây caâng tùng vïì göî vaâ saãn phêím tûâ göî cuãa caác quöëc gia coá töëc àöå phaát triïín nhanh nhû Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå àaä taåo sûå thuác àêíy maånh meä viïåc nhêåp khêíu tûâ caác quöëc gia "saãn xuêët" vaâ do àoá gêy ra sûác eáp lúán khai thaác göî traái pheáp. Noái caách khaác, buön baán göî laâ àöång lûåc chñnh dêîn àïën khai thaác traái pheáp úã caác quöëc gia saãn xuêët nhû Braxin, Cùmpuchia, Camúrun, Inàönïxia, Myanma, Papua Niu Ghinï, vaâ Liïn bang Nga. Möåt baáo caáo cuãa Hiïåp höåi Giêëy vaâ Lêm saãn Hoa Kyâ (Seneca Creek Associates 2005) dûå tñnh khoaãng 17% göî khuác troân àûúåc buön baán trïn thïë giúái coá thïí xuêët phaát tûâ caác nguöìn bêët húåp phaáp. Viïåc buön baán saãn phêím göî thûúâng àûúåc chuyïín tiïëp sang quöëc gia thûá ba do noá coá yá nghôa quan troång trong chuöîi giaá trõ. Vñ duå dûúái àêy minh hoaå chuöîi giaá trõ cuãa möåt khuác göî, giaá trõ àûúåc tñnh theo meát khöëi; mûác thu lúâi caâng cao khi noá tiïën gêìn àïën àiïím nhu cêìu cuöëi cuâng. Ngûúâi khai thaác (Vûúân quöëc gia Tanjung Putin, Inàönïxia): $2.20 Trung gian (mua göî lêåu úã tónh Riau, Inàönïxia): $20.00 Trung gian (baán göî úã Melaka, Malaixia): $160.00 Ngûúâi mua (göî ramin àaä xeã úã Malaixia): $710.00 Xuêët khêíu (göî ramin xeã sang Xinhgapo): $800.00 Ngûúâi mua (göî ramin àaä gia cöng úã Myä): $1,000.00 Nguöìn: EIA vaâ Telapak (2001). 128 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... Möåt àùåc àiïím nöíi bêåt trong buön baán göî trïn toaân cêìu laâ chó cêìn vêån chuyïín qua biïn giúái laâ têët caã nhûäng gò cêìn laâm àïí chuyïín tûâ göî lêåu sang saãn phêím chñnh thöëng. (Ngûúåc laåi, nhûäng haâng hoaá saãn xuêët traái pheáp nhû DVD, dïåt may vaâ maáy tñnh vêîn giûä nguyïn traång thaái bêët húåp phaáp cho duâ chuáng àûúåc baán úã àêu). Möåt baáo caáo tûâ Cú quan àiïìu tra möi trûúâng (EIA vaâ Telapak 2001), möåt töí chûác höî trúå quöëc tïë cam kïët thûåc hiïån cöng taác àiïìu tra vaâ phaát hiïån töåi phaåm möi trûúâng ghi nhêån: " Möåt maång lûúái phûác taåp hoaåt àöång àïí vêån chuyïín ramin traái pheáp tûâ Kalimantan vaâ Sumatra àïën caác thõ trûúâng quöëc tïë thöng qua hoaåt àöång rûãa tiïìn hiïåu quaã taåi Malaixia vaâ Xinhgapo tûâ nguöìn thu tûâ göî khai thaác traái pheáp". Lúåi nhuêån lúán thïí hiïån trong Baãng 3.1 coá leä àaä minh hoaå tham nhuäng àaä böi trún maång lûúái naây vaâ giaânh àûúåc nhûäng giêëy pheáp khöëng (cho nguöìn göëc cuãa göî cuäng nhû àïí xuêët khêíu) cho loaåi göî ramin khai thaác bêët húåp phaáp. Chûáng cûá cho thêëy nhûäng taác àöång nguy haåi cuãa töåi phaåm lêm nghiïåp àöëi vúái nïìn kinh tïë. Baãng 3.1 àûa ra möåt lyá do giaãi thñch vò sao lúåi nhuêån bêët bònh thûúâng töìn taåi, ñt nhêët laâ úã Myä. Baãng trïn so saánh mûác àoáng goáp cuãa caác ban cöng vuå cöng nghiïåp thuöåc caác ngaânh. Söë liïåu so saánh cho thêëy ngaânh göî vaâ chïë biïën göî àûáng thûá ba trïn toaân quöëc. Roä raâng ngaânh cöng nghiïåp göî vêîn giûä vai troâ lúán trong quaá trònh vêån àöång haânh lang vaâ do àoá nhûäng lúåi ñch cuãa ngaânh vêîn àûúåc caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách quan têm sêu sùæc vaâ àiïìu naây cuäng giaãi thñch vò sao viïåc triïín khai hïå thöëng theo doäi hiïån traång phaáp lyá cuãa göî khöng phaãi laâ möåt hoaåt àöång ûu tiïn cuãa Chñnh phuã Myä. Mùåc duâ vêåy Myä chó coá vaâi cú chïë hiïån haânh àïí cêëm nhêåp khêíu göî khai thaác traái pheáp, Myä àang tòm cú höåi àïí tham gia hiïåp àõnh tûå do thûúng maåi vúái caác quöëc gia coá nguöìn göî traái pheáp àaáng kïí vúái tû caách laâ àiïím baán trûåc tiïëp hoùåc àiïím trung chuyïín. Roä raâng hiïåp àõnh tûå do thûúng maåi seä múã röång phaåm vi nhêåp khêíu göî lêåu vaâ caác saãn phêím möåc traái pheáp vaâo Myä trûâ khi coá nhûäng àiïìu khoaãn baão vïå àêìy àuã àûúåc àûa vaâo caác hiïåp àõnh àoá (EIA vaâ Telapak 2006). BAÃNG 3.1 Möåt söë àoáng goáp trong chiïën dõch úã Myä phên theo ngaânh nùm 2000 Ngaânh cöng nghiïåp Àoáng goáp (triïåu àö la Myä) % theo töíng mûác àoáng goáp nùm 2000 Y tïë vaâ dûúåc 4.32 13.5 Thuöëc súåi vaâ thuöëc laá 2.46 7.7 Göî vaâ giêëy 2.27 7.0 Rûúåu 1.46 4.5 Nguöìn: Möåt söë tñnh toaán cuãa taác giaã dûåa trïn söë liïåu cuãa Ban cöng vuå cöng nghiïåp do Kishore Gawande cung cêëp. 129 Caác hònh thaái tham nhuäng Tham nhuäng vaâ khai thaác thûúng maåi traái pheáp Khai thaác göî traái pheáp laâ möåt hoaåt àöång kinh doanh quy mö lúán vúái giaá trõ ñt nhêët 10 tyã àöla Myä möåt nùm trïn toaân cêìu, theo ûúác tñnh cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Hoaåt àöång naây thûúâng coá sûå tham gia cuãa caác àöëi tûúång àiïìu haânh thûúng maåi coá liïn quan àïën töåi phaåm coá töí chûác. Khai thaác göî traái pheáp àún thuêìn chó laâ möåt phaãn ûáng thõ trûúâng àöëi vúái khoaãng tröëng giûäa haån chïë cuãa nguöìn cung húåp phaáp vaâ nhu cêìu ngaây möåt leo thang. Giaãi phaáp thûúâng àûúåc àïì xuêët laâ tùng cûúâng thûåc thi phaáp luêåt. Caãi thiïån thûåc thi phaáp luêåt bao göìm laâm töët hún cöng taác phaát hiïån töåi phaåm lêm nghiïåp vaâ ngùn chùån chuáng laâ möåt phêìn quan troång cuãa giaãi phaáp. Tuy nhiïn tùng cûúâng thûåc thi phaáp luêåt khöng thïí tûå noá taåo ra hiïåu quaã vò nêng cao thûåc thi phaáp luêåt laâ khoá trong caác hïå thöëng coá töí chûác yïëu, quaãn trõ keám vaâ giaám saát töìi. Quan troång hún nûäa laâ ta boã qua möåt sûå thûåc laâ khai thaác göî traái pheáp lan nhanh búãi vò caác nhaâ thûåc thi phaáp luêåt bõ raâng buöåc búãi nhûäng lúåi ñch maâ hoå dûå àõnh àiïìu chónh. Vñ duå, Chñnh phuã Campuchia àaä caãi thiïån nùng lûåc truy saát töåi phaåm lêm nghiïåp nhûng hïå thöëng phaáp àõnh thò yïëu vaâ dïî töín thûúng búãi tham nhuäng vaâ trò trïå, vò vêåy khaã nùng xaãy ra nhûäng hïå quaã tiïìm êín nhû bõ truy töë laâ hêìu nhû khöng töìn taåi. Vò vêåy cêìn giaãi quyïët nhûäng nguyïn nhên cùn baãn cuãa bïånh tham nhuäng (lúåi nhuêån cao, nhu cêìu khöng bïìn vûäng vaâ giaám saát keám) hún laâ nhûäng triïåu chûáng (àuát loát, ùn tröåm vaâ khai thaác traái pheáp). Nhu cêìu vïì göî úã möåt quöëc gia saãn xuêët (coá thïí tûâ nguöìn cung trong nûúác hoùåc nûúác ngoaâi) lúán hún nhiïìu khöëi lûúång khai thaác cho pheáp (bïìn vûäng) haâng nùm seä taåo ra nguöìn lúåi lúán vaâ nhû vêåy seä khuyïën khñch khai thaác traái pheáp vaâ tham nhuäng. Inàönïxia laâ möåt minh hoaå hoaân haão úã àiïím naây. Ûúác tñnh, àïí àaáp ûáng cho nhu cêìu trong vaâ ngoaâi nûúác, nùng lûåc chïë biïën haâng nùm úã Inàönïxia laâ khoaãng 70 triïåu m3 göî trong khi khöëi lûúång cho pheáp khai thaác haâng nùm chó khoaãng 15 triïåu m3 göî. Do cêìu tùng vûúåt nïn duy trò aáp lûåc àöëi vúái nguöìn cung göî tûâ hoaåt àöång khai thaác traái pheáp vaâ höî trúå cho toaân böå chuöîi giaá trõ caác hoaåt àöång tham nhuäng vaâ khai thaác traái pheáp. Tham nhuäng vaâ àuát loát vùåt liïn quan àïën khai thaác traái pheáp do nhu cêìu thiïët yïëu Khai thaác rûâng traái pheáp thûúâng coá àöång cú tûâ nhu cêìu thu haái àïí kiïëm kïë sinh nhai cuãa ngûúâi dên àõa phûúng, nhûäng ngûúâi söëng phuå thuöåc vaâo rûâng vaâ thiïëu caác nguöìn thu nhêåp thay thïë. Do àoá, sûå phuå thuöåc quaá nhiïìu cuãa ngûúâi dên ngheâo vaâo cuãi àun àïí àaáp ûáng nhu cêìu nùng lûúång cuãa hoå àaä àùåt taâi nguyïn rûâng dûúái möåt aáp lûåc lúán vaâ khuyïën khñch thu haái traái pheáp. Thöng thûúâng ngûúâi dên ngheâo thûúâng chùåt lûúåm nhiïìu hún söë lûúång hoå cêìn 130 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... vaâ baán söë cuãi thûâa laâm thu nhêåp phuå. Vïì quy mö, caác hoaåt àöång thu lûúåm àoá khöng thïí so saánh vúái caác hoaåt àöång khai thaác thûúng maåi traái pheáp. Möåt söë nguyïn nhên laâm tùng hoaåt àöång chùåt phaá rûâng àïí kiïëm kïë sinh nhai. Bao göìm thu lûúåm quaá mûác vaâ hïå quaã suy giaãm nguöìn (húåp phaáp) truyïìn thöëng göî cuãi, giaãm tiïëp cêån taâi nguyïn rûâng do thûúng maåi hoaá vaâ phaát triïín hoaåt àöång nhûúång quyïìn sûã duång àêët lêm nghiïåp maâ khöng xem xeát àïën quyïìn lúåi cuãa ngûúâi dên àõa phûúng, aáp lûåc dên söë, vaâ àêìu tû khöng àuáng mûác cho phaát triïín caác khoaãnh rûâng. Luêåt lêm nghiïåp thûúâng khöng cöng nhêån quyïìn húåp phaáp cuãa ngûúâi dên àõa phûúng trong viïåc sûã duång nguöìn rûâng. Lúåi duång àiïìu naây caác caán böå kiïím lêm - nhûäng ngûúâi chõu traách nhiïåm thûåc thi phaáp luêåt vaâ baão vïå rûâng - cêìn àûúåc àuát loát àïí hoå boã qua cho dên ngheâo lêëy cuãi vïì àöët. Hiïån tûúång naây àûúåc nhêån àõnh laâ tham nhuäng quy mö nhoã hoùåc tham nhuäng theo nhu cêìu. Nhûäng chûáng cûá cho thêëy hiïån tûúång naây diïîn ra rêët phöí biïën. Nhûäng quöëc gia thuöåc Liïn bang Xöviïët cuä laâ nhûäng vñ duå àiïín hònh cho thêëy nhûäng thay àöíi kinh tïë maånh meä vaâ thay àöíi thïí chïë àaä taåo àiïìu kiïån vaâ cú höåi cho hoaåt àöång tham nhuäng quy mö nhoã. Sûå suåp àöí cuãa hïå thöëng chuã nghôa cöång saãn dêîn àïën xoaá boã trúå cêëp nùng lûúång vaâ gêy ra sûå tùng giaá àöåt ngöåt cuãa caác nguöìn nùng lûúång thay thïë dêîn àïën tùng maånh nhu cêìu vïì cuãi àun. Do kïnh cung cêëp chñnh thöëng khöng àuã cung nïn hoaåt àöång khai thaác traái pheáp ngaây caâng nhiïìu vaâ ngûúâi dên phaãi giaânh giêåt àïí àaáp ûáng nhu cêìu thiïët yïëu cuãa mònh. Loaåi hònh tham nhuäng naây àûúåc goåi laâ quy mö nhoã hay vuån vùåt nhûng taác àöång cuãa noá àïën ngûúâi ngheâo thò khöng thïí goåi laâ nhoã nhùåt àûúåc. Baãn thên ngûúâi ngheâo khöng coá tiïìn àïí traã cho nhûäng khoaãn nhû vêåy vaâ àûáng trïn bêët kyâ quan àiïím àaåo àûác naâo thò ngûúâi dên khöng phaãi traã cho viïåc sûã duång nhûäng maãnh àêët truyïìn thöëng maâ hoå àaä tûâng sûã duång. Nhûäng giaãi phaáp cêìn têåp trung vaâo baão vïå quyïìn cuãa ngûúâi ngheâo chûá khöng nïn coi hoå laâ nhûäng keã phaåm phaáp. Thûåc tïë caác giaãi phaáp àïí giaãi quyïët tònh traång khai thaác traái pheáp do nhu cêìu sinh kïë thûúâng minh baåch vaâ bao göìm caác nguöìn nhiïu liïåu thay thïë àuã àïí àaáp ûáng nhu cêìu nùng lûúång húåp phaáp cuãa höå gia àònh nöng thön. Möåt giaãi phaáp kyä thuêåt nhû phaát triïín caác caánh rûâng cöång àöìng hay cung cêëp bïëp àun nùng lûúång hoùåc bïëp cuãi caãi tiïën cuäng coá thïí giaãi quyïët vêën àïì möåt caách hiïåu quaã. Tuy nhiïn cêìn coá sûå raâng buöåc vïì chñnh trõ vaâ cam kïët xaä höåi àïí nhûäng biïån phaáp thay thïë naây àûúåc àaãm baão thûåc hiïån (Blaser vaâ caác taác giaã 2005). NGÙN CHÙÅN BÏÅNH UNG THÛ: TÒM KIÏËM CÊU TRAÃ LÚÂI Khöng coá möåt viïn àaån laåc naâo cho vêën àïì maâ cêìn phaãi thûåc hiïån àöìng böå 131 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 3.2 Chuöîi giaá trõ cung ûáng vaâ nhûäng ruãi ro tham nhuäng Caác giai àoaån trong quaá trònh Loaåi ruãi ro Lêm trûúâng Khai thaác húåp phaáp nhûng cung cêëp göî khöng bïìn vûäng Àuát loát chñnh trõ gia vaâ baão vïå rûâng àöëi vúái nhûäng nguöìn haâng traái pheáp Àuát loát quan chûác àïí traánh phaãi nöåp thuïë Àuát loát trong dõch vuå lêm nghiïåp àïí àûúåc chuyïín àïën nhûäng khu rûâng xa coá nguöìn taâi nguyïn göî cao Vêån chuyïín vaâ xuêët khêíu göî lêåu Àuát loát haãi quan vaâ caán böå giao thöng vaâ cöng an àõa phûúng Àuát loát caác caán böå vêån chuyïín àïí hoå vêån chuyïín göî lêåu Àuát loát quan chûác àïí àûúåc cêëp pheáp traái luêåt àïí húåp thûác hoaá göî lêåu Cûa vaâ chïë biïën Àuát loát caãnh saát vaâ quan chûác khi chïë biïën göî xeã lêåu Àiïím àïën vaâ kïnh baán leã Thao tuáng chñnh saách àïí caãn trúã viïåc theo doäi nguöìn göëc göî vaâ caãn trúã thûåc thi caác quy àõnh vïì chöëng rûãa tiïìn caác giaãi phaáp àïí giaãi quyïët nhûäng àöång cú cùn baãn cuãa tham nhuäng: vûúåt cêìu vaâ lúåi nhuêån tûâ nguöìn khan hiïëm, thïí chïë yïëu hoùåc khöng hoaân thiïån vaâ thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác quan chûác lêm nghiïåp vaâ chñnh trõ gia. Möåt giaãi phaáp phöí biïën nhû àaä noái úã phêìn trïn laâ giaãm thiïíu tham nhuäng thöng qua nêng cao thûåc thi phaáp luêåt qua ngùn chùån, cêëm àoaán vaâ giaám saát. Caách laâm naây nïëu àûúåc thûåc hiïån àêìy àuã seä coá hiïåu quaã rêët cao.6 Nhûng giöëng nhû caác cuöåc caãi caách khaác, thûúâng lêm vaâo vêën àïì xung àöåt lúåi ñch: qua àoá caách laâm naây yïu cêìu caác nhaâ laänh àaåo chñnh quyïìn aáp duång caác caãi caách maâ chñnh caác caãi caách àoá laâm mêët ài lúåi ñch caá nhên cuãa hoå - dûúâng nhû chùèng àúâi naâo nhûäng ngûúâi hûúãng lúåi tûâ thu nhêåp göî do tham nhuäng laåi ài thûåc hiïån nhûäng chñnh saách laâ laâm suy yïëu quyïìn lûåc vaâ caác nguöìn thu cuãa hoå. Do àoá troång têm cuãa möåt chñnh saách nïn tòm kiïëm nhûäng giaãi phaáp giaãi quyïët nhûäng nguyïn nhên cùn baãn cuãa tham nhuäng maâ coá khaã nùng loaåi boã nhûäng khuyïën khñch khaáng laåi hoaåt àöång caãi caách. Baãng 3.2 toám tùæt nhûäng ruãi ro tham nhuäng chñnh theo doâng àúâi cuãa möåt cêy göî tûâ goác àöå cung cêëp nguöìn. Baãng naây rêët hûäu ñch giuáp ta suy nghô vïì caác biïån phaáp àïí giaãi quyïët vêën àïì. Tranh luêån theo nhûäng àiïím nöíi bêåt cuãa möåt loaåt caác saáng kiïën hûúáng túái möåt hoùåc möåt vaâi loaåi ruãi ro (tûâ khña caånh cung vaâ cêìu) nhû möåt caách thûác kiïím soaát tham nhuäng trong ngaânh vaâ nöî lûåc àaánh giaá nhûäng taác àöång cuãa chuáng vaâ khaã nùng aáp duång úã núi khaác.7 132 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... Möåt söë can thiïåp bïn cêìu Möåt phêìn cuãa giaãi phaáp àöëi vúái tham nhuäng laâ giaãm thiïíu hoùåc loaåi boã nhûäng thu nhêåp tûâ nguöìn khan hiïëm thöng qua thay thïë caác hònh thaái vïì nhu cêìu.8 Giaãi phaáp àûúåc àïì xuêët seä giuáp giaãm thiïíu nhu cêìu saãn phêím traái pheáp vaâ àùåt ra yïu cêìu thûåc hiïån nhûäng chñnh saách mua sùæm coá traách nhiïåm vïì möi trûúâng vaâ xaä höåi cuãa caác quöëc gia tiïu duâng. Búãi vò buön baán saãn phêím göî thûúâng ài qua möåt quöëc gia thûá ba nïn vêën àïì naây cuäng cêìn àûúåc giaãi quyïët úã cêëp àöå quöëc tïë vúái sûå tham gia cuãa têët caã caác quöëc gia nùçm trong chuöîi giaá trõ lêm saãn trong nhûäng nöî lûåc kiïím soaát. Nhûäng quy àõnh têåp àoaân laâ möåt trong nhûäng saáng kiïën àêìy hûáa heån, qua àoá caác têåp àoaân, hoùåc àöåc lêåp hoùåc laâ thaânh viïn cuãa möåt hiïåp höåi, phaãi tûå cam kïët tuên thuã nhûäng nguyïn tùæc vïì traách nhiïåm xaä höåi vaâ möi trûúâng. Möåt söë hònh thûác baão àaãm thûúâng bao göìm sûå cam kïët tuên thuã luêåt cuãa caác quöëc gia maâ têåp àoaân àoá coá caác hoaåt àöång. IKEA, nhaâ saãn xuêët àöì gia duång lúán cuãa Thuyå Àiïín, àaä xêy dûång "caách tiïëp cêån mö hònh cêìu thang" àïí khuyïën khñch caác hoaåt àöång lêm nghiïåp húåp phaáp vaâ bïìn vûäng àöëi vúái caác nhaâ cung cêëp cuãa IKEA. Möåt söë yïu cêìu bao göìm nguöìn göëc húåp phaáp cuãa caác saãn phêím göî. IKEA, cöång taác vúái Quyä àöång vêåt hoang daä quöëc tïë (WWF), àaä xêy dûång hïå thöëng theo doäi àûúâng ài cuãa göî àïí àaãm baão khöng bõ roâ ró trong chuöîi cung ûáng.9 Sûå húåp taác coân thiïët lêåp nhoám caác nhaâ saãn xuêët cam kïët chó khai thaác nhûäng khu vûåc àûúåc phï chuêín húåp phaáp. Nhiïìu vñ duå vïì nhûäng quy tùæc cöng nghiïåp nhû Liïn minh Cöng nghiïåp Giêëy chêu Êu àaä tuyïn böë möåt böå caác nguyïn tùæc trong àoá cam kïët caác thaânh viïn chó mua vaâ sûã duång göî tûâ hoaåt àöång khai thaác húåp phaáp (CEPI 2005). Möåt söë caác tuyïn böë cuäng àûúåc àûa ra búãi möåt söë caác hiïåp höåi khaác cuäng laâ nhûäng àöëi tûúång sûã duång göî löîi laåc nhû Höåi àöìng quöëc tïë caác hiïåp höåi rûâng vaâ giêëy, Hiïåp höåi cöng nghiïåp rûâng liïn luåc chêu Phi, Liïn àoaân cöng nghiïåp göî Nhêåt Baãn vaâ Hiïåp höåi rûâng vaâ göî Myä (FAO 2005). Tùng cûúâng tiïu thuå coá traách nhiïåm cuäng coá têìm quan troång cao àïí loaåi boã khoaãng caách giûäa cêìu ­ cung. Kinh nghiïåm trong vêën àïì naây laâ höîn húåp. Trong khi chuã nghôa tiïu duâng xanh rêët thõnh haânh trong thúâi gian qua nhûng noá chûa lan röång hay chûa coá sûå tùng giaá àöëi vúái caác saãn phêím göî húåp phaáp. Tuy nhiïn cuâng thúâi àiïím naây caác quöëc gia nhû Àan Maåch, Nhêåt Baãn vaâ Anh àaä cam kïët rùçng têët caã caác mua sùæm cöng chó sûã duång göî coá nguöìn göëc húåp phaáp. Nhûng duâ chûa coá mûác tùng giaá àaáng kïí, giêëy chûáng nhêån múái chó dûâng úã cêëp àöå caãnh baáo thõ trûúâng ngûúâi tiïu duâng coá yá thûác vïì möi trûúâng. Gêy aãnh hûúãng caác khuyïën khñch úã caác quöëc gia saãn xuêët seä cêìn thiïët 133 Caác hònh thaái tham nhuäng àöëi vúái caác giaãi phaáp taáo baåo àïí àaãm baão khai thaác bïìn vûäng vaâ trûâng phaåt hoaåt àöång khai thaác khöng bïìn vûäng. Àiïìu naây coá thïí àaåt àûúåc möåt caách trûåc tiïëp hún qua àaánh thuïë göî khöng coá chûáng nhêån ñt nhêët úã caác thõ trûúâng xuêët khêíu. Möåt loaåi thuïë nhû vêåy seä taåo ra caác lúåi ñch khaác nhau: noá laâm giaãm khuyïën khñch tham nhuäng, nêng cao quaãn trõ thöng qua giaãm thiïíu nhûäng aãnh hûúãng xêëu cuãa töåi phaåm lêm nghiïåp àïën caác töí chûác, khuyïën khñch sûã duång thêån troång vaâ bïìn vûäng vïì mùåt kinh tïë caác nguöìn taâi nguyïn khan hiïëm vaâ taåo ra caác lúåi ñch möi trûúâng. Tùng cung ûáng göî Thu nhêåp tûâ nguöìn khan hiïëm coá thïí loaåi boã thöng qua tùng cung göî cho thõ trûúâng. Möåt nghiïn cûáu vïì nhu cêìu toaân cêìu vaâ cung ûáng göî vaâ súåi cho thêëy rûâng tröìng chuã yïëu daânh cho saãn xuêët göî vaâ súåi vaâ chó chiïëm 4% àêët rûâng cuäng àuã àaáp ûáng 50­60% nhu cêìu cuãa thïë giúái trong nùm 2050.10 Roä raâng caác quöëc gia nhû Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå vúái diïån tñch àêët suy thoaái (ñt giaá trõ) cöång vúái nhu cêìu vïì göî vaâ saãn phêím göî cao laâ caác àöëi tûúång chuã yïëu àïí àêìu tû vaâo rûâng tröìng cêy cöng nghiïåp phaát triïín nhanh. Cêy, thêåm chñ caác giöëng cêy moåc nhanh, cuäng cêìn thúâi gian àïí phaát triïín vaâ nhû vêåy bêët kyâ möåt chiïën lûúåc naâo sûã duång àïí loaåi boã tham nhuäng vaâ khai thaác traái pheáp phaãi àûúåc àêìu tû vaâo caác khu rûâng tröìng ngay bêy giúâ. Giûäa caác nùm 1990 vaâ 2000, rûâng tröìng tùng khoaãng 5% vúái khoaãng xêëp xó 190 triïåu ha cho caác muåc àñch sûã duång cöng nghiïåp vaâ phi cöng nghiïåp. Trung Quöëc chiïëm 45 triïåu ha vaâ Trung Quöëc, ÊËn Àöå vaâ Liïn bang Nga chiïëm möåt nûãa diïån tñch rûâng tröìng trïn thïë giúái nùm 2000 (FAO 2001). Chûáng chó rûâng laâ möåt biïån phaáp àïí kiïím soaát khai thaác göî traái pheáp vaâ caác loaåi töåi phaåm lêm nghiïåp khaác qua viïåc tùng cung cêëp göî tûâ caác nguöìn rûâng àûúåc quaãn lyá töët. Theo biïån phaáp naây, möåt töí chûác àöåc lêåp xêy dûång caác tiïu chuêín quaãn lyá rûâng húåp lyá vaâ caác töí chûác kiïím toaán àöåc lêåp phaát haânh caác chûáng chó cho caác hoaåt àöång quaãn lyá rûâng tuên thuã theo caác tiïu chuêín naây. Chûáng chó naây xaác nhêån caác khu rûâng àûúåc quaãn lyá töët ­ nhû àûúåc xaác àõnh búãi möåt tiïu chuêín nhêët àõnh ­ vaâ àaãm baão caác saãn phêím göî vaâ giêëy nhêët àõnh àûúåc saãn xuêët tûâ caác khu rûâng àûúåc quaãn lyá vaâ àaãm baão caác tiïu chuêín àaä àõnh vïì möi trûúâng, xaä höåi vaâ kinh tïë. Hiïån taåi, khoaãng 140 triïåu ha rûâng àûúåc quaãn lyá theo caác loaåi hònh chûáng chó khaác nhau. Trong söë naây, caác quöëc gia rûâng nhiïåt àúái chó chiïëm khoaãng 10 triïåu ha, möåt phêìn nhoã trong töíng diïån tñch rûâng saãn xuêët. Vò vêåy, nhu cêìu cêëp baách laâ múã röång diïån tñch rûâng coá chûáng nhêån, àùåc biïåt laâ caác quöëc gia nhiïåt àúái (ITTO 2002). (Àïí biïët thïm vïì saáng kiïën chûáng nhêån quöëc tïë, àöëi vúái trûúâng húåp kim cûúng, xem Höåp 3.5.) 134 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... HÖÅP 3.5 Hïå thöëng chûáng nhêån Quy trònh Kimberley àöëi vúái kim cûúng xuêët xûá tûâ vuâng tranh chêëp Vaâo thaáng 5 nùm 2000, caác nûúác saãn xuêët kim cûúng àaä nhoám hoåp taåi Kimberley ­ Nam Phi àïí àûa ra phûúng aán ngùn chùån buön baán caác loaåi kim cûúng xuêët xûá tûâ vuâng àang tranh chêëp vaâ àïí àaãm baão vúái ngûúâi tiïu duâng laâ nhûäng loaåi kim cûúng hoå mua khöng goáp phêìn vaâo nhûäng mêu thuêîn xung khùæc vaâ laåm duång quyïìn con ngûúâi úã nûúác xuêët xûá. Hïå thöëng Chûáng nhêån Quy trònh Kimberley (KPCS) coá hiïåu lûåc sau 2,5 nùm, vaâo thaáng 11 nùm 2002. KPCS àûa ra nhûäng àiïìu khoaãn trong àoá viïåc buön baán caác loaåi kim cûúng thö àûúåc quy àõnh búãi caác nûúác, caác töí chûác liïn kïët kinh tïë khu vûåc vaâ caác thûúng gia buön baán kim cûúng chûa qua chïë taác. KPCS aáp duång nhûäng yïu cêìu nghiïm ngùåt àöëi vúái têët caã caác chuã thïí tham gia àïí ngùn ngûâa caác loaåi kim cûúng tranh chêëp thêm nhêåp vaâo hoaåt àöång mua baán chñnh thöëng. Sûå tham gia laâ tûå nguyïån vaâ khöng coá hiïåp ûúác hay thoaã thuêån cam kïët chñnh thûác naâo maâ caác bïn phaãi tham gia kyá kïët. Àöëi tûúång tham gia àûúåc yïu cêìu tiïën haânh caác kiïím soaát nöåi böå, nhû trònh baây trong taâi liïåu KPCS, vaâ àñnh keâm möåt chûáng chó Quy trònh Kimberley àöëi vúái têët caã caác lö haâng kim cûúng chûa qua chïë biïën. Trong khi möîi chuã thïí tham gia seä triïín khai Quy trònh Kimberley trong laänh thöí cuãa mònh, thò chia seã thöng tin vaâ nhûäng nhòn nhêån vaâ àaánh giaá laâ möåt phêìn khöng thïí thiïëu àïí hïå thöëng chûáng nhêån naây hoaåt àöång töët. Caác cuöåc hoåp toaân thïí thûúâng niïn àûúåc töí chûác àïí cung cêëp cho caác bïn tham gia coá cú höåi trao àöíi vúái nhau vaâ vúái caác ngaânh cöng nghiïåp vaâ vúái caác thaânh viïn xaä höåi dên sûå khaác vúái muåc àñch nêng cao hiïåu quaã vaâ sûå thöëng nhêët chung trong hïå thöëng. Hiïån nay, KPCS laâ möåt cöng cuå quan troång trong cuöåc àêëu tranh toaân cêìu chöëng laåi hoaåt àöång buön baán kim cûúng tranh chêëp. Nguöìn: http://www.kimberleyprocess.com:8080/site/?name=home. Chi phöëi lúåi nhuêån thùång dû dûúái hònh thûác àùåc lúåi Sûå töìn taåi nguöìn thu nhêåp cao trong ngaânh laâ nguyïn nhên cöët yïëu gêy ra tham nhuäng. Sûå thoaái thaác caác loaåi thuïë vaâ tiïìn thuï àêët rûâng cuäng goáp phêìn laâm gia tùng tham nhuäng. Thöng thûúâng, nhûäng quy àõnh vaâ thuã tuåc phaáp lyá phûác taåp àïí chi phöëi lúåi nhuêån thùång dû àaä laâm cho sûå thoaái thaác trúã nïn dïî daâng hún vaâ dêîn àïën quaãn lyá nguöìn thu nhêåp keám (Ngên haâng Thïë giúái 2004a). Caác hoaåt àöång traái pheáp vaâ àuát loát cöång vúái quaãn lyá nguöìn thu keám búãi Chñnh phuã laâm tùng thïm hiïån tûúång khai thaác bûâa baäi vaâ phên böí nguöìn lûåc khöng hiïåu quaã vaâ laâm haån chïë quaãn lyá rûâng bïìn vûäng. Xêy dûång hïå thöëng àaánh giaá rûâng vaâ quaãn lyá nguöìn rûâng phuâ húåp laâ caác biïån phaáp cêìn thiïët àïí nêng cao quaãn lyá thu nhêåp tûâ nguöìn khan hiïëm vaâ traánh kiïëm lúâi traái pheáp. Thu tiïìn cho thuï cêìn àûúåc tùng cûúâng úã cêëp phên quyïìn sûã duång rûâng àïí giaãm thiïíu viïåc baáo caáo sai vïì trûä lûúång göî vaâ loaâi cêy lêëy göî Khi trûä lûúång vaâ taâi nguyïn haån chïë, seä töët hún nïëu Chñnh phuã triïín khai caác biïån phaáp haânh chñnh àún giaãn hún nhû thuïë diïån tñch (àaánh thuïë haâng nùm/1 ha àêët rûâng àûúåc phên quyïìn súã hûäu) nhû laâ möåt biïån phaáp phên biïåt vúái àaánh thuïë dûåa vaâo trûä lûúång göî (thuïë àaánh vaâo trûä lûúång göî khai thaác thûåc tïë) (Gray 2002). Trong khi àiïìu kiïån cuå thïí úã tûâng quöëc gia seä quyïët àõnh biïån 135 Caác hònh thaái tham nhuäng phaáp cuöëi cuâng àûúåc aáp duång thò hoaåt àöång caãi caách hïå thöëng quaãn lyá cho thuï rûâng laâ möåt yïëu töë quan troång cuãa bêët kyâ möåt chiïën lûúåc naâo nhùçm kiïím soaát tham nhuäng vaâ nêng cao hiïåu quaã sûã duång taâi nguyïn rûâng. Tñnh minh baåch vaâ sûå phaát hiïån Sûå caách biïåt cuãa caác khu rûâng taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi àïí traánh khoãi sûå theo doäi cuãa cöng chuáng. Vò thïë tñnh minh baåch vaâ thöng tin laâ möåt phêìn cuãa hoaåt àöång phoâng chöëng tham nhuäng. Phaát hiïån, giaám saát vaâ theo doäi laâ thiïët yïëu àïí àûa ra nhûäng ûu tiïn vaâ àïí àaánh giaá caác yïëu töë khaác cuãa chûúng trònh tùng cûúâng thûåc thi phaáp luêåt. Viïåc phaát hiïån caác haânh àöång traái pheáp phuå thuöåc nhiïìu vaâo sûå töìn taåi cuãa söë liïåu ban àêìu àêìy àuã, bao göìm caác chó söë cho pheáp giaám saát thûúâng xuyïn hiïån traång rûâng. Söë liïåu ban àêìu laâ cêìn thiïët àïí möåt hïå thöëng phaát hiïån hoaåt àöång hiïåu quaã vaâ giaám saát söë liïåu naây seä taåo nïìn taãng cú súã àïí khúãi töë nhûäng keã coá haânh vi sai traái (Magrath vaâ Grandalski 2001; Melle vaâ Beck 2001). Caác phûúng phaáp chi phñ-hiïåu quaã bao göìm viïåc sûã duång söë liïåu vïå tinh àïí theo doäi àöå che phuã rûâng. Sûå kïët húåp nhûäng tiïën böå cöng nghïå vaâ thïí chïë goáp phêìn giaãm àaáng kïí chi phñ giaám saát rûâng vaâ cho pheáp xaä höåi dên sûå (vñ duå nhû vêåy) sûã duång thöng tin naây vúái nhûäng lúåi ñch cên bùçng vaâ cöng bùçng hún vïì rûâng (Chomitz 2006). ÚÃ Braxin, bang Mato Grosso thiïët lêåp möåt hïå thöëng àõnh võ nhûäng võ trñ chuã súã hûäu quy mö lúán vaâ sûã duång cöng nghïå viïîn thaám àïí theo doäi caác chuã súã hûäu naây tuên thuã caác quy àõnh vïì sûã duång àêët. ÚÃ Camúrun, caác töí chûác phi chñnh phuã sûã duång viïîn thaám àïí kïët húåp taåo dûång caác tuyïën àûúâng khai thaác göî múái tñch húåp caác baáo caáo cuãa caác chuã àêët vïì tònh hònh khai thaác göî (Global Forest Watch 2005). Nhûäng saáng kiïën tûúng tûå àang àûúåc xêy dûång úã caác quöëc gia khaác bao göìm ÊËn Àöå, Inàönïxia vaâ Nga. ÚÃ nhûäng núi nùng lûåc àõa phûúng chûa àuã àïí coá àûúåc cêëp àöå giaám saát hiïåu quaã thò coá thïí thuï möåt àún võ giaám saát rûâng àöåc lêåp àïí tiïën haânh quaá trònh naây. ÚÃ Cùmpuchia, Camúrun, vaâ Ïcuaào, caác àún võ giaám saát àöåc lêåp khöng chó tiïën haânh nhûäng nöî lûåc phaát hiïån thiïët yïëu maâ coân xêy dûång nùng lûåc cho àõa phûúng (Höåp 3.6). Caác chuã thïí khaác nhau coá thïí coá nhûäng giuáp àúä trong caác hoaåt àöång phaát hiïån vaâ trong nhiïìu trûúâng húåp caác mö hònh húåp taác àa chuã thïí àaä mang laåi hiïåu quaã cao (xem Höåp 3.7). Nhûäng àoáng goáp cuãa EIA cho Inàönïxia vaâ röång hún laâ cho Àöng AÁ vaâ cuãa Hoaâ bònh Xanh úã Braxin laâ nhûäng ghi nhêån àaáng chuá yá. Nhûäng nöî lûåc cuãa Viïån Taâi nguyïn Thïë giúái trong viïåc giaám saát hoaåt àöång phaát triïín rûâng múã möåt söë quöëc gia thöng qua Saáng kiïën theo doäi rûâng 136 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... HÖÅP 3.6 Tùng cûúâng theo doäi phaát hiïån vaâ ngùn chùån úã Cùmpuchia: Thaânh cöng vaâ nhûäng khoá khùn Àïí kiïím soaát tham nhuäng lan traân trong ngaânh lêm nghiïåp Chñnh phuã Cùmpuchia àaä thiïët lêåp Àún võ Giaám saát vaâ Baáo caáo vïì töåi phaåm lêm nghiïåp (FCMR) vaâo thaáng 11 nùm 1999 nhùçm xêy dûång nùng lûåc cú quan chñnh quyïìn trong viïåc theo doäi phaát hiïån vaâ ngùn chùån khai thaác göî traái pheáp. FCMR bao göìm ba böå phêån: möåt phoâng àùåt taåi Böå Lêm nghiïåp vaâ Àöång vêåt hoang daä, àûúåc goåi laâ Vùn phoâng Giaám saát töåi phaåm lêm nghiïåp, vúái chûác nùng giaám saát töåi phaåm trong khu vûåc rûâng saãn xuêët; möåt vùn phoâng àùåt úã Böå Möi trûúâng, àûúåc goåi laâ Ban Àiïìu tra, vúái chûác nùng giaám saát töåi phaåm lêm nghiïåp úã khu vûåc rûâng baão töìn; vaâ möåt àún võ giaám saát àöåc lêåp, töí chûác Nhên chûáng Toaân cêìu, möåt töí chûác phi chñnh phuã quöëc tïë àöåc lêåp giaám saát viïåc thûåc hiïån cuãa hai cú quan chñnh quyïìn múái àïí baão vïå hoå khoãi nhûäng ruãi ro nhû bõ löi keáo, tûå kiïím duyïåt vaâ ruãi ro vêåt chêët (Magrath vaâ Grandalski 2001). Möåt hïå thöëng theo doäi quöëc gia àûúåc thiïët lêåp qua àoá hai vùn phoâng nhaâ nûúác vêån haânh caác hïå thöëng theo doäi thöng tin song song. Caác vùn phoâng cêëp tónh vaâ huyïån cung cêëp thöng tin haâng thaáng cho caác àún võ giaám saát. Theo caác àiïìu khoaãn cuãa húåp àöìng, töí chûác Nhên chûáng Toaân cêìu àûúåc quyïìn tiïën haânh àöåc lêåp caác àúåt àiïìu tra hiïån trûúâng vaâ raâ soaát nhûäng söë liïåu ghi cheáp vïì saãn xuêët vaâ xuêët khêíu cuäng nhû caác söë liïåu khaác. Möåt hïå thöëng theo doäi theo trûúâng húåp àaä àûúåc xêy dûång vaâ àûúåc sûã duång nhû böå cú súã dûä liïåu vïì têët caã caác loaåi töåi phaåm lêm nghiïåp. Hïå thöëng theo doäi theo trûúâng húåp cuäng laâ möåt cöng cuå quan troång àïí xaác àõnh haânh àöång ûu tiïn, ghi danh caác hoaåt àöång àaä tiïën haânh vaâ nêng cao tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh cuãa hai cú quan chñnh quyïìn. (Global Witness 2000, 2001, 2005; Sokhun vaâ Savet 2001). Nhûäng nöî lûåc cuãa FCMR àïí kiïím soaát khai thaác göî traái pheáp noái chung khaã quan vaâ àaä ngùn caãn àûúåc nhûäng caán böå lêm nghiïåp tham nhuäng qua caác cuöåc àiïìu tra tiïu àiïím àöëi vúái caác haânh àöång viïån cúá khai thaác traái pheáp búãi caác quan chûác cao cêëp vaâ phaá huyã maáy cûa bêët húåp phaáp (UNDP/FAO 2002). Nhûng kinh nghiïåm laâ höîn húåp, vò baãn thên dûå aán àaä bõ lêy bïånh do thiïëu thöng tin àêìy àuã chia seã giûäa 3 thûåc thïí; höî trúå taâi chñnh bïn ngoaâi chó àuã úã giai àoaån àêìu chûá khöng trïn cú súã lêu daâi, laâ möåt caách tiïëp cêån tûâ trïn xuöëng maâ ñt thêëy sûå tham gia cuãa ngûúâi dên àõa phûúng vaâ hïå thöëng luêåt phaáp vêån haânh keám nïn àaä khöng thïí ngùn caãn nhûäng àöëi tûúång phaåm töåi quy mö lúán. Cú quan giaám saát Thuåy Àiïín (SGS) thay thïë Global Witness (Töí chûác Nhên chûáng Toaân cêìu) vúái tû caách laâ cú quan giaám saát àöåc lêåp nùm 2003. SGS àûúåc kyá húåp àöìng vúái thúâi haån 3 nùm nhûng phaãi kïët thuác húåp àöìng trûúác thúâi haån vaâo thaáng 2 nùm 2006 do thiïëu kinh phñ. Àaánh giaá cuöëi cuâng cuãa SGS nhêån àõnh trong khi chñnh phuã àaä thûåc hiïån cöng viïåc giaám saát vaâ theo doäi phaát hiïån töåi phaåm rêët töët nhûng hïå thöëng truy töë rêët yïëu vaâ thûúâng laâm quaá chêåm trïî. Möåt söë baâi hoåc chung tûâ kinh nghiïåm naây laâ têìm quan troång trong viïåc xaác àõnh roä raâng vai troâ cuãa àún võ giaám saát àöåc lêåp cuäng nhû caác tiïu chuêín quy phaåm cuäng cêìn àûúåc xaác àõnh vaâ sûå phöëi kïët húåp giûäa cú cêëu quaãn lyá vúái toaân böå caác yïëu töë trong hïå thöëng kiïím soaát (Luttrell vaâ Brown 2006). ÚÃ cêëp àöå thûåc tiïîn, caác cuöåc trao àöíi àaâm phaán liïn tuåc giûäa chñnh phuã vaâ caác àöëi taác höî trúå phaát triïín seä quyïët àõnh caác bûúác tiïëp theo trong viïåc taái thiïët möåt hïå thöëng húåp lyá vaâ maånh meä cho viïåc giaám saát àöåc lêåp caác khu vûåc rûâng cuãa Cùmpuchia. toaân cêìu (EIA vaâ Telapak 2001, Greenpeace 2001, Barreto vaâ caác cöång sûå 2006). Nhûäng àoáng goáp khöng ngûâng cuãa caác cú quan naây seä laâ yïëu töë quan troång àöëi vúái nhûäng nöî lûåc múái trong tûúng lai trong viïåc kiïím soaát caác loaåi töåi phaåm trong lêm nghiïåp. 137 Caác hònh thaái tham nhuäng Traách nhiïåm giaãi trònh Caác cú chïë àïí thiïët lêåp traách nhiïåm giaãi trònh seä khaác nhau tuyâ thuöåc vaâo thïí chïë vaâ truyïìn thöëng riïng cuãa tûâng quöëc gia. Mùåc duâ nhûäng quyïìn lúåi àûúåc baão àaãm coá thïí ngùn caãn nhûäng cuöåc caãi caách nhû vêåy nhûng kinh nghiïåm cho thêëy coá thïí taåo ra thay àöíi vúái sûå khúãi xûúáng vaâ xuác tiïën búãi nhûäng höî trúå tûâ bïn ngoaâi (nhû caác töí chûác taâi trúå) vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã. Bölivia vaâ Ïcuaào àaä aáp duång möåt söë hïå thöëng cho pheáp giaám saát vaâ kiïím soaát àöåc lêåp búãi cöng chuáng, nhû vêåy nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh àöëi vúái caác chuã thïí. Höåp 3.8 minh hoaå caác phûúng phaáp tiïëp cêån naây. HÖÅP 3.7 Sûå tham gia cuãa cöång àöìng àõa phûúng trong baão vïå rûâng úã Philñppin Ngên haâng Thïë giúái taâi trúå cho Chûúng trònh cho vay àiïìu tiïët ngaânh möi trûúâng àûúåc triïín khai nùm 1991 taåi Philñppin. Chûúng trònh naây höî trúå chiïën dõch nêng cao nhêån thûác cöång àöìng vïì nhûäng taác àöång tiïu cûåc àöëi vúái xaä höåi cuãa sûå suy giaãm diïån tñch rûâng vaâ thaânh lêåp caác Uyã ban liïn ngaânh baão vïå rûâng (MFPC) àïí cuãng cöë nhûäng nöî lûåc theo doäi phaát hiïån vaâ ngùn ngûâa úã Philñppin. Caác ban naây àûúåc coi laâ saãn phêím quan troång nhêët cuãa dûå aán (Acosta 1999). Caác MFPC trûúác àêy àûúåc töí chûác theo saáng kiïën cuãa Böå Möi trûúâng vaâ Taâi nguyïn thiïn nhiïn (DENR) vaâ ban àêìu àûúåc thiïët lêåp trong caác khu vûåc diïîn ra hoaåt àöång khai thaác traái pheáp traân lan vaâ úã nhûäng khu vûåc diïîn ra caác hoaåt àöång buön baán vaâ chïë biïën göî söi àöång. Caác ban naây bao göìm caác àaåi diïån cuãa DENR, chñnh quyïìn àõa phûúng, quên àöåi, caãnh saát, nhaâ thúâ, caác nhoám doanh nhên, baáo chñ, vaâ caác töí chûác xaä höåi dên sûå. Caác chûác nùng cuãa caác Ban naây laâ trung têm thu thêåp thöng tin vïì caác hoaåt àöång traái pheáp thöng qua thêm nhêåp vaâo caác maång lûúái thaânh viïn chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác; thûúâng xuyïn àoåc vaâ trao àöíi thaão luêån caác baáo caáo tûâ DENR vïì caác hoaåt àöång thûúâng kyâ, giaám saát àùåc biïåt, tiïëp thu vaâ truy töë hoaåt àöång khai thaác traái pheáp vaâ tû vêën cho DENR caác caách thûác tùng cûúâng hiïåu quaã cuãa töí chûác; huy àöång caác maång lûúái thaânh viïn àïí höî trúå caác hoaåt àöång baão vïå rûâng. Tûâ 16 MFPC ban àêìu thaânh lêåp nùm 1994, àaä tùng lïn hún 400 nùm 1999 trïn toaân quöëc. Caác MFPC naây thuöåc caác cêëp tûâ liïn àoaân MFPC quöëc gia, túái vuâng, tónh vaâ ban MFPC thaânh phöë. Nhûäng taác àöång laâ rêët àaáng kïí - sung cöng vaâ tõch thu haâng nghòn têëm göî trõ giaá khoaãng 350 triïåu peso, phaá huyã cûa maáy traái pheáp, àoáng cûãa caác xûúãng cûa göî traái pheáp, bùæt giûä vaâ truy töë caác àöëi tûúång chùåt phaá bêët húåp phaáp quy mö lúán. Töíng cöång coá khoaãng 360 trûúâng húåp àaä bõ lêåp höì sú nùm 1999, vúái 285 àöëi tûúång bõ kïët aán (Embido 2001). Möåt söë baâi hoåc quan troång àûúåc ruát ra tûâ hoaåt àöång cuãa MFPC. Thûá nhêët, caác ban naây laâ núi àïí ngûúâi dên trònh baáo vïì caác hoaåt àöång traái pheáp trong khu vûåc hoå söëng vaâ laâm viïåc, àùåc biïåt khi hoå khöng tin tûúãng caác caán böå thi haânh luêåt phaáp hoùåc súå bõ traã thuâ búãi nhûäng keã khai thaác bêët húåp phaáp. Thûá hai, MFPC àaä rêët hiïåu quaã trong viïåc huy àöång yá kiïën cöng chuáng chöëng laåi töåi phaåm lêm nghiïåp vaâ àaä chûáng toã laâ àún võ ngùn caãn hiïåu quaã nhûäng àöëi tûúång vi phaåm, àùåc biïåt laâ nhûäng nhên vêåt súå bõ phúi baây. Thûá ba, MFPC vaâ caác cú quan thûåc thi phaáp luêåt àaä phöëi húåp hiïåu quaã vaâ thûúâng xuyïn tiïën haânh caác hoaåt àöång chöëng laåi töåi phaåm lêm nghiïåp. Cuöëi cuâng, MFPCs àaä taåo ra taác àöång "àaåo àûác" àïí khuyïën khñch caác töí chûác dõch vuå dên sûå khöng tham gia chûúng trònh taâi trúå cuãa Ngên haâng Thïë giúái, maâ tûå xêy dûång caác chûúng trònh baão vïå rûâng cho riïng mònh úã Philñppin. 138 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... Húåp lyá hoaá, àún giaãn hoaá vaâ sûãa àöíi Luêåt Lêm nghiïåp Nhiïìu hoaåt àöång bêët húåp phaáp trong ngaânh lêm nghiïåp xuêët phaát tûâ caác àiïìu luêåt coân chûa hoaân chónh. Möåt tònh huöëng thûúâng xaãy ra laâ khöng thïí cöng nhêån trong luêåt caác quyïìn tiïëp cêån vaâ sûã duång truyïìn thöëng (ngoaâi quyïìn súã hûäu) caác nguöìn taâi nguyïn rûâng cuãa cöång àöìng dên cû baãn àõa, do àoá caác hoaåt àöång lêm nghiïåp cuãa caác cöång àöìng naây thûúâng mang tñnh bêët húåp phaáp. HÖÅP 3.8 Nêng cao tñnh minh baåch trong quaãn lyá rûâng úã Ïcuaào Nùm 1999, sau khi tiïën haânh quy trònh coá sûå tham gia trïn toaân quöëc, Böå Möi trûúâng Ïcuaào àaä xêy dûång möåt chñnh saách lêm nghiïåp múái trong àoá xaác àõnh yïu cêìu quaãn lyá taâi nguyïn rûâng cuãa quöëc gia àïí töëi àa hoaá caác loaåi hònh dõch vuå - nhû khai thaác göî vaâ caác saãn phêím phi göî vaâ baão töìn caác chûác nùng sinh thaái cuãa rûâng (ITTO 2002). Nhêån thûác àûúåc têìm quan troång cuãa tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh àöëi vúái thaânh cöng cuãa chñnh saách, Chñnh phuã àaä ban haânh Nghõ àõnh hûúáng dêîn thûåc thi söë 346 vaâo thaáng 4 nùm 2000, chónh sûãa àaáng kïí caác quy àõnh àïí aáp duång Luêåt Lêm nghiïåp vaâ caác khu baão töìn vaâ àöång vêåt hoang daä hiïån haânh. Ba àùåc àiïím múái laâ rêët àaáng chuá yá. Thûá nhêët, caác Tiïu chuêín múái vïì Quaãn lyá rûâng bïìn vûäng cho pheáp caác cú quan lêm nghiïåp giaám saát caác hoaåt àöång khai thaác trïn cú súã caác chó söë xaác thûåc. Àiïìu naây taåo cú súã vûäng chùæc cho viïåc quaãn lyá bïìn vûäng rûâng tûå nhiïn vaâ phoâng chöëng caác hoaåt àöång khai thaác taân phaá vaâ traái pheáp úã Ïcuaào. Thûá hai, nghõ àõnh àaä thiïët lêåp Hïå thöëng Giaám saát lêm nghiïåp thuï ngoaâi. Möåt töí chûác giaám saát àûúåc biïët àïën nhû Töí chûác Giaám saát Xanh (Vigilancia Verde), bao göìm caác àaåi diïån tûâ lûåc lûúång quên àöåi, caãnh saát vaâ 5 töí chûác phi chñnh phuã, chõu traách nhiïåm kiïím soaát viïåc vêån chuyïín göî khuác troân giûäa khu vûåc rûâng àïën caác àõa àiïím baán vaâ chïë biïën thöng qua caác traåm kiïím soaát úã nhûäng tuyïën àûúâng vêån chuyïín chñnh. (Trong nùm àêìu tiïn, Töí chûác Giaám saát Xanh àaä bùæt giûä söë göî bêët húåp phaáp nhiïìu gêëp 5 lêìn söë göî thu giûä nùm trûúác àoá, àiïìu naây khùèng àõnh hiïåu quaã cuãa töí chûác.). Möåt yïëu töë khaác cuãa Hïå thöëng Giaám saát lêm nghiïåp thuï ngoaâi laâ Chûúng trònh àöåi tuêìn tra rûâng (Regencia Forestal ). Àöåi tuêìn tra rûâng, àûúåc cêëp pheáp vaâ laâm viïåc cho chñnh quyïìn, àaãm baão caác hoaåt àöång khai thaác àûúåc cú quan quaãn lyá lêm nghiïåp phï chuêín phaãi phuâ húåp vúái caác kïë hoaåch quaãn lyá rûâng (FAO 2005). Möåt thay àöíi saáng taåo thûá ba cêìn kïu goåi Böå Möi trûúâng kyá húåp àöìng bïn ngoaâi àoá laâ nhûäng traách nhiïåm haânh chñnh vaâ kiïím tra àöëi vúái möåt cú quan giaám saát. Cú quan naây chõu traách nhiïåm cêëp giêëy pheáp khai thaác rûâng, cêëp giêëy vêån chuyïín göî, giaám saát viïåc thûåc hiïån cöng viïåc cuãa àöåi tuêìn tra rûâng, giaám saát sûå huy àöång caác saãn phêím tûâ rûâng vaâ thu phñ theo tuöíi cêy vaâ chuyïín söë tiïìn thu phñ cho Chñnh phuã, cuâng vúái caác nhiïåm vuå khaác. YÁ tûúãng laâ àïí nêng cao caác dõch vuå quaãn lyá rûâng vaâ taåo tñnh minh baåch àöëi vúái caác dõch vuå naây. Do búát ài möåt söë traách nhiïåm truyïìn thöëng cuãa mònh, Böå Lêm nghiïåp coá thïí têåp trung nguöìn lûåc vaâo thûåc thi phaáp luêåt vaâ caác dõch vuå chiïën lûúåc khaác. Hïå thöëng naây àaä àûúåc àûa vaâo hoaåt àöång nùm 2003 khi chi nhaánh cuãa SGS taåi Ïcuaào àûúåc kyá húåp àöìng àïí tiïën haânh caác dõch vuå haânh chñnh cuãa Böå vaâ chó trong vaâi thaáng söë göî tõch thu tùng gêëp àöi. Nhûng nöî lûåc cuãa Chñnh phuã bõ thaách thûác búãi àiïìu àoá traái vúái hiïën phaáp vaâ thaách thûác àoá àûúåc khúi ra búãi Toaâ aán Hiïën phaáp Ïcuaào. Kïët quaã laâ caác dõch vuå cuãa SGS bõ chêëm dûát vaâ caác hoaåt àöång giaám saát vaâ haânh chñnh laåi àûúåc chuyïín laåi cho Böå Möi trûúâng. Vò thïë úã thúâi àiïím naây Ïcuaào khöng coá bêët kyâ möåt hïå thöëng kiïím tra naâo vêån haânh hiïåu quaã vaâ chiïën lûúåc quaãn lyá rûâng chñnh yïëu cuãa quöëc gia naây khöng àûúåc thûåc hiïån (Navarro, Del Gatto, vaâ Schroeder 2006). 139 Caác hònh thaái tham nhuäng Rosenbaum (2004) phên ra hai loaåi chûa hoaân chónh cuãa hïå thöëng luêåt phaáp dêîn àïën caác haânh vi phaåm töåi: khöng hoaân chónh cuãa luêåt vaâ khöng thûåc thi àêìy àuã. Sûå khöng hoaân chónh cuãa luêåt bao göìm sûå mêu thuêîn cuãa caác àiïìu khoaãn trong àoá "quyïìn lúåi àöëi vúái taâi nguyïn àûúåc quy àõnh trong luêåt khöng giöëng vúái quyïìn lúåi maâ ngûúâi dên hay cöång àöìng tin rùçng hoå xûáng àaáng àûúåc hûúãng"; nhûäng vi phaåm khöng thïí àõnh löîi trong àoá caác àiïìu luêåt àûúåc viïët theo caách rêët khoá hiïíu àïí aáp duång thûåc thi vaâ caác hònh phaåt coân yïëu dêîn àïën xûã phaåt chûa àuã àïí ngùn caãn haânh vi phaåm phaáp.11 Ngûúåc laåi viïåc khöng thûåc hiïån àêìy àuã bao göìm giaãi quyïët tranh chêëp keám; aáp duång luêåt khöng cöng bùçng bao göìm laâm sai, baão trúå vaâ tham nhuäng; caác cú quan lêm nghiïåp khöng tuên thuã luêåt phaáp; thiïëu nùng lûåc àïí quaãn trõ vaâ thûåc thi luêåt àõnh; thiïëu sûå phöëi kïët húåp giûäa caác cú quan chñnh quyïìn; khöng thûåc thi caác luêåt àõnh ngoaâi ngaânh lêm nghiïåp (nhû luêåt ngên haâng hoùåc di truá) maâ coá aãnh hûúãng àïën ngaânh lêm nghiïåp. Roä raâng cêìn phaãi giaám saát caác hïå thöëng luêåt àõnh úã bêët kyâ möåt quöëc gia naâo vaâ phaãi àaãm baão aáp duång "àuáng" luêåt vaâ coá khaã nùng thûåc thi luêåt àoá (xem Höåp 3.9 vïì kinh nghiïåm caãi caách luêåt àõnh úã Bölivia). Caãi caách thïí chïë vaâ tûúng quan lúåi ñch Caãi caách thïí chïë sêu röång trong toaân nïìn kinh tïë laâ cêìn thiïët àöëi vúái bêët kyâ möåt phûúng phaáp tiïëp cêån naâo àïí phoâng chöëng tham nhuäng vaâ kiïím soaát khai thaác traái pheáp hiïåu quaã. Caác phûúng phaáp naây cêìn àaãm baão tñnh tûúng quan lúåi ñch, coá nghôa laâ caác caán böå cöng chûác phaãi àûúåc àöång viïn àêìy àuã (thöng qua hïå thöëng thûúãng phaåt roä raâng) àïí hoå thûåc hiïån caác nhiïåm vuå maâ hoå chõu traách nhiïåm.12 Taâi liïåu vïì möåt vêën àïì röång hún liïn quan àïën caác cú cêëu töí chûác phuâ húåp vúái caác nïìn kinh tïë thõ trûúâng àang lúán maånh (Ngên haâng Thïë giúái 2002, 2004b) cung cêëp cho ta nhûäng chó dêîn trong ngûä caãnh naây. Têåp trung nhiïìu hún vaâo riïng khu vûåc lêm nghiïåp chuáng ta thêëy caác súã lêm nghiïåp (hoùåc caác cú quan tûúng àûúng) kiïím soaát ¾ nguöìn taâi nguyïn rûâng toaân cêìu. Do khöng àuã nhên sûå, àûúåc àaâo taåo keám, thiïëu nhûäng khñch lïå kinh tïë, thiïëu thiïët bõ vaâ caác nguöìn lûåc khaác nïn caác cú quan naây àûúåc sùæp xïëp khöng phuâ húåp àïí coá thïí quaãn lyá taâi nguyïn möåt caách húåp lyá. Nhûäng khoá khùn vûúáng mùæc naây cho thêëy caác súã lêm nghiïåp khoá coá thïí triïín khai caác chûác nùng phên phöëi dõch vuå theo bêët kyâ möåt tiïu chuêín húåp lyá vaâ hiïåu quaã naâo (PAF 2004; ECSSD/PROFOR 2005). Möåt êën phêím múái àêy vïì nhûäng kinh nghiïåm vaâ baâi hoåc tûâ caãi caách caác cú quan lêm nghiïåp trong caác nïìn kinh tïë àang trong giai àoaån chuyïín àöíi 140 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... HÖÅP 3.9 Caãi caách thïí chïë vaâ haânh chñnh úã Bölivia ÚÃ Bölivia, möåt böå luêåt àûúåc phï chuêín nùm 1996 bao göìm möåt söë àiïìu khoaãn àöíi múái giuáp àaãm baão thûåc thi luêåt lêm nghiïåp vaâ giaãm thiïíu taác àöång töåi phaåm lêm nghiïåp vaâ tham nhuäng. Möåt thuã tuåc saáng taåo cho pheáp ngûúâi quaãn lyá rûâng cêëp giêëy pheáp àùåc biïåt cho caác cöng dên ài kiïím tra caác hoaåt àöång lêm nghiïåp taåi hiïån trûúâng (libramiento de visita). Hiïån nay bêët kyâ möåt bïn naâo, cöng chuáng hay caá nhên, coá thïí töë giaác möåt haânh àöång bêët húåp phaáp. Luêåt coân uãng höå viïåc thiïët lêåp caác hiïåp höåi cöång àöìng àõa phûúng nhû möåt caách àïí thiïët lêåp möåt hïå thöëng kiïím tra vaâ cên àöëi hiïåu quaã hún úã cêëp cú súã thöng qua thuác àêíy sûå tham gia cuãa ngûúâi dên àõa phûúng vaâo quaá trònh ra quyïët àõnh vïì thûåc thi luêåt lêm nghiïåp. Caác hiïåp höåi bao göìm àaåi diïån cuãa ngûúâi sûã duång rûâng truyïìn thöëng, höåi nöng dên, vaâ cöång àöìng ngûúâi dên baãn àõa nhûäng ngûúâi söëng phuå thuöåc vaâo nguöìn rûâng trong phaåm vi möåt àõa baân dên cû nhêët àõnh (Contreras vaâ Vargas 2002). Luêåt coân quy àõnh traách nhiïåm àöëi vúái caác caán böå lêm nghiïåp vïì nhûäng haânh àöång traái pheáp hoå mùæc phaãi trong quaá trònh thûåc hiïån caác kïë hoaåch quaãn lyá rûâng. Àïí loaåi boã möåt nguöìn tham nhuäng quan troång, luêåt múái àûa ra mûác phñ ngang bùçng àöëi vúái caác quyïìn khai thaác göî. Thuã tuåc naây taåo ra tñnh minh baåch vaâ traánh àûúåc tñnh àöåc àoaán, tûå quyïët maâ trûúác àêy àaä dêîn àïën quaá nhiïìu tham nhuäng. Thuã tuåc múái coân quy àõnh caán böå quaãn lyá rûâng phaãi tiïëp thu yá kiïën ngûúâi dên vaâ giaãi thñch vïì cöng viïåc àûúåc tiïën haânh vaâ taåo cú höåi cho ngûúâi dên àùåt cêu hoãi vïì tònh hònh thûåc hiïån. Bêët kyâ möåt cöng dên naâo cuäng coá thïí yïu cêìu baãn phö tö cuãa caác taâi liïåu chñnh thûác. Àïí tùng tñnh minh baåch vaâ giaãm phaåm vi tham nhuäng, àêëu giaá cöng khai seä khöëng chïë viïåc phên böí caác húåp àöìng uyã quyïìn khai thaác múái vaâ seä laâ möåt phûúng phaáp loaåi boã nhûäng lêm saãn vaâ thiïët bõ tõch thu àûúåc. Do Vùn phoâng caác Caán böå quaãn lyá cao cêëp dïî bõ aãnh hûúãng búãi vêån àöång chñnh trõ cho nïn hïå thöëng luêåt múái quy àõnh caán böå quaãn lyá lêm nghiïåp cao cêëp phaãi àûúåc Töíng thöëng lûåa choån tûâ danh saách ba ngûúâi do Quöëc höåi àïì cûã. Nhiïåm kyâ cuãa Caán böå quaãn lyá lêm nghiïåp cao cêëp laâ 6 nùm, daâi hún nhiïåm kyâ cuãa Töíng thöëng chó coá 5 nùm. Cuöëi cuâng, luêåt múái quy àõnh cú quan lêm nghiïåp àöåc lêåp vïì taâi chñnh qua viïåc giûä laåi 30% phñ cêëp quyïìn khai thaác rûâng (Contreras 2002; Contreras vaâ Vargas 2002; FAO 2005). (ECSSD/PROFOR 2005) cung cêëp cho chuáng ta nhûäng phûúng phaáp vaâ baâi hoåc giaá trõ (cuå thïí cho ngaânh) vúái tñnh caånh tranh vaâ giaãi trònh traách nhiïåm cao hún, hûúáng túái cung cêëp dõch vuå nhiïìu hún, phên taách caác chûác nùng kyä thuêåt quaãn lyá rûâng ra khoãi caác chûác nùng phoâng chöëng töåi phaåm, khuyïën khñch sûã duång nhên taâi, caãi caách tiïìn lûúng, vaâ cung cêëp taâi chñnh bïìn vûäng cho nhûäng hoaåt àöång cuãa töí chûác vaâ möåt söë vêën àïì khaác. Mùåc duâ àêy laâ nhûäng biïån phaáp hûäu ñch nhûng khöng giuáp giaãi quyïët triïåt àïí nhûäng vêën àïì cú baãn cuãa tham voång chñnh trõ vaâ thao tuáng nhaâ nûúác laâ nhûäng vêën àïì chñnh aãnh hûúãng àïën nhûäng thay àöíi trong ngaânh. Nhûäng vêën àïì naây àoâi hoãi phaãi coá nhûäng biïån phaáp maånh, bao göìm caác quaá trònh quöëc tïë nhû quaá trònh thûåc thi Luêåt Lêm nghiïåp vaâ Àiïìu haânh nhaâ nûúác (FLEG) àûúåc mö taã trong phêìn tiïëp theo. Nhûäng biïån phaáp àùåc thuâ ngaânh naây cuäng khöng giaãi quyïët têån göëc vêën àïì àuát loát vuån vùåt búãi caác caán böå lêm nghiïåp. Àïí giaãi quyïët vêën àïì naây, nhûäng khuyïën khñch cùn baãn àïí phoâng 141 Caác hònh thaái tham nhuäng chöëng tham nhuäng cêìn phaãi coá vaâ yïu cêìu cêìn coá biïån phaáp tiïëp cêån àa sùæc thaái àöëi vúái caãi caách tiïìn lûúng. Caác caán böå lêm nghiïåp, àùåc biïåt caán böå hiïån trûúâng, chó àûúåc traã àöìng lûúng nhoã moån vaâ chó àuã giûä hoå úã trïn mûác àoái ngheâo.13 Vò vêåy, khöng coá gò ngaåc nhiïn khi tham nhuäng vaâ àuát loát diïîn ra nhan nhaãn úã nhûäng caánh rûâng. Vúái nhûäng lúåi thïë cuãa cöng nghïå viïîn thaám seä khaã thi hún vúái viïåc aáp duång caác hïå thöëng lûúng, thûúãng liïn quan àïën kïët quaã thûåc hiïån. Àiïìu cêìn laâm laâ liïn kïët hïå thöëng thûúãng phaåt theo kïët quaã thûåc hiïån vúái bùçng chûáng muåc tiïu vïì àöå che phuã rûâng vaâ mêåt àöå phên böë cêy. Ngûúåc laåi, àïí laâm àûúåc àiïìu naây yïu cêìu thöng tin àöå che phuã rûâng dûåa vaâo aãnh vïå tinh phaãi coá àöå phên giaãi cao vaâ trong hêìu hïët caác trûúâng húåp nhûäng thöng tin naây laâ sùén coá vaâ tûúng àöëi reã. Àïí àaåt hiïåu quaã cao, viïåc chi traã lûúng, thûúãng phaãi àaãm baão àêìy àuã àïí laâm phai múâ ài nhûäng ham muöën thu lúâi tûâ àuát loát.14 Quy trònh cêëp Böå vïì Quaãn lyá nhaâ nûúác vaâ thûåc thi luêåt lêm nghiïåp Quy trònh Quaãn lyá nhaâ nûúác vaâ thûåc thi luêåt lêm nghiïåp (FLEG) laâ möåt saáng kiïën bao quaát do Ngên haâng Thïë giúái khúãi xûúáng (àûúåc sûå uãng höå maånh meä cuãa caác àöëi taác phaát triïín vaâ caác chñnh phuã cuãa möåt söë quöëc gia). Àêy laâ bûúác àêìu tiïn trong viïåc xêy dûång khung hoaåt àöång muåc tiïu àïí giaãi quyïët nhûäng thiïëu soát trong quaãn lyá nhaâ nûúác àöëi vúái lêm nghiïåp trong möåt quaá trònh phöëi húåp nhùçm thuác àêíy àöëi thoaåi vaâ phaát triïín caác chûúng trònh haânh àöång giûäa ngûúâi tiïu duâng vaâ caác nhaâ saãn xuêët. Mùåt khaác, FLEG xaác àõnh traách nhiïåm cuãa "caác quöëc gia tiïu duâng" àïí coá nhûäng kiïím soaát trïn aáp lûåc àöëi vúái bïn cêìu vaâ àïì xuêët nhûäng saáng kiïën nhû viïåc aáp duång Chûúng trònh haânh àöång lêm nghiïåp G* (vúái troång têm vïì khai thaác göî traái pheáp) vaâ Kïë hoaåch haânh àöång Quaãn lyá nhaâ nûúác, Thûåc thi Luêåt Lêm nghiïåp vaâ Thûúng maåi (FLEGT). Noái röång hún, nhûäng saáng kiïën naây têåp trung höî trúå xêy dûång sûå hiïíu biïët giûäa caác quöëc gia saãn xuêët vaâ caác quöëc gia tiïu duâng àïí xêy dûång caác chûúng trònh cêëp pheáp giuáp àaãm baão rùçng chó nhûäng loaåi göî húåp phaáp múái àûúåc àûa vaâo thõ trûúâng caác quöëc gia tiïu duâng (Ngên haâng Thïë giúái 2006b). Àöëi vúái phña cung, quy trònh FLEG giaãi quyïët nhûäng nguyïn nhên cú baãn vïì tham nhuäng vaâ khai thaác göî traái pheáp liïn quan àïën caác khña caånh trong nûúác, quöëc tïë vaâ àoái ngheâo. Phûúng phaáp tiïëp cêån sûã duång caác quy trònh cêëp böå vïì FLEG do Ngên haâng Thïë giúái höî trúå tûâ nùm 2001, sau khi aáp duång àaä tiïën haânh töí chûác höåi nghõ truâ bõ cêëp vuâng vaâ sau àoá laâ höåi nghõ cêëp böå trûúãng. Phûúng phaáp tiïëp cêån naây cho pheáp aáp duång chung búãi caác quöëc gia saãn xuêët vaâ caác quöëc gia tiïu duâng, möåt cuöåc hoåp kyä thuêåt vúái caác chuã thïí tham gia àïí chia seã nhûäng 142 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... vêën àïì FLEG, nhûäng thûúng thuyïët liïn Chñnh phuã àïí soaån thaão möåt tuyïn böë hay möåt kïë hoaåch haânh àöång, vaâ caác cuöåc trao àöíi cuãa caác chuã thïí khaác vaâ xêy dûång caác tuyïn böë àïí caác chuyïn gia thûúng thuyïët liïn Chñnh phuã xem xeát vaâ cên nhùæc. Caác quy trònh naây nhùçm muåc àñch taåo lêåp "con taâu" chñnh trõ úã cêëp khu vûåc vaâ cêëp quöëc gia àïí giaãi quyïët nhûäng vêën àïì phûác taåp vaâ nhaåy caãm chñnh trõ naây. Xêy dûång húåp taác vaâ thöëng nhêët vúái caác chuã thïí chñnh tûâ xaä höåi dên sûå vaâ khu vûåc tû nhên àïí thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác hoaåt àöång cuå thïí úã cêëp quöëc gia vaâ cêëp vuâng cuäng laâ nhûäng àùåc àiïím chñnh cuãa quaá trònh naây (Ngên haâng Thïë giúái 2006b). Quy trònh FLEG nhêën maånh àïën nhu cêìu vïì thöng tin àaáng tin cêåy laâ möåt yïëu töë then chöët àïí trao àöíi vaâ gêy dûång sûå àöìng thuêån. Àöìng thúâi, quy trònh naây cuäng chó ra nhûäng thiïëu huåt nghiïm troång vïì thöng tin. Vò vêåy, thu thêåp thöng tin cú súã àaä àûúåc tiïën haânh trong caác quy trònh FLEG cêëp vuâng, bao göìm thu thêåp thöng tin qua caác àúåt àiïìu tra vúái sûå tham gia cuãa caác caán böå chñnh quyïìn vaâ höå gia àònh.15 Nhòn chung, têët caã ba quy trònh FLEG cêëp böå trûúãng vaâ vuâng àaä thaânh cöng trong viïåc kïu goåi sûå cam kïët chñnh trõ cêëp cao vaâ thiïët lêåp húåp taác giûäa caác nhaâ taâi trúå vaâ caác cú quan phaát triïín chia seã möëi quan têm chung trong viïåc nêng cao quaãn lyá nhaâ nûúác àöëi vúái hoaåt àöång lêm nghiïåp (Höåp 3.10). Caác quy trònh naây coân cöí vuä tinh thêìn húåp taác giûäa caác Chñnh phuã, khu vûåc tû nhên vaâ caác chuã thïí, àöìng thúâi xuác tiïën tinh thêìn traách nhiïåm chung giûäa caác quöëc gia saãn xuêët vaâ caác quöëc gia tiïu duâng trong viïåc giaãi quyïët vêën àïì naây. Caác quy trònh cêëp böå trûúãng coân thaânh cöng trong viïåc thu huát sûå chuá yá cuãa caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách tiïëp cêån caác cöng cuå múái vaâ saáng taåo nhû luêåt chöëng rûãa tiïìn, chöëng khai thaác traái pheáp vaâ tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp (xem chûúng 12 trong taâi liïåu naây).16 MÖÅT SÖË NHÊÅN XEÁT Chûúng naây cho thêëy tham nhuäng vaâ töåi phaåm trong ngaânh lêm nghiïåp laâ vêën àïì nan giaãi vaâ nhûäng aãnh hûúãng xêëu cuãa chuáng. Theo Ngên haâng Thïë giúái (2002), khai thaác traái pheáp riïng úã khu vûåc àêët cöng àaä hao töën 10 tyã àö la Myä möåt nùm do thiïåt haåi taâi saãn vaâ doanh thu, hún 6 lêìn töíng vöën höî trúå phaát triïín chñnh thûác cho quaãn lyá rûâng bïìn vûäng. Con söë naây chûa tñnh àïën nhûäng aãnh hûúãng cuãa khai thaác göî traái pheáp àöëi vúái caác thïí chïë, àoái ngheâo, möi trûúâng hay thay àöíi khñ hêåu. Nhûäng lyá do kinh tïë, xaä höåi, thïí chïë vaâ möi trûúâng àïí kiïím soaát töåi phaåm lêm nghiïåp àang rêët àûúåc quan têm. Chûúng naây xaác àõnh nhûäng àöång cú chñnh dêîn àïën caác hoaåt àöång khai thaác traái pheáp vaâ cho rùçng lúåi nhuêån cao trong ngaânh lêm nghiïåp, àaä laâm suy 143 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 3.10 Kinh nghiïåm vïì caác Quy trònh FLEG vuâng Cho túái nay àaä coá 3 quy trònh FLEG khu vûåc cêëp böå trûúãng àûúåc tiïën haânh úã Àöng AÁ (2001), chêu Phi (2003), vaâ úã chêu Êu vaâ Nam AÁ (2005). Caác quy trònh naây àûúåc àöìng töí chûác búãi caác quöëc gia saãn xuêët vaâ caác quöëc gia tiïu thuå vaâ Ngên haâng (Ngên haâng Thïë giúái 2006b). Àöng Nam AÁ. Thaáng 9/2001 diïîn ra Höåi nghõ Böå trûúãng Àöng AÁ taåi Bali. Höåi nghõ àaä aáp duång Tuyïn böë Bali, trong àoá caác quöëc gia tham dûå cam kïët tùng cûúâng nöî lûåc quöëc gia vaâ tùng cûúâng húåp taác song phûúng, khu vûåc vaâ àa phûúng nhùçm giaãi quyïët töåi phaåm lêm nghiïåp vaâ nhûäng vi phaåm luêåt lêm nghiïåp. Tuyïn böë Bali vaâ nhûäng cuöåc trao àöíi sau àoá àaä àûa àïën nhûäng thöëng nhêët vïì nhûäng nöî lûåc vuâng vaâ quöëc gia cuå thïí cêìn thiïët àïí giaãi quyïët nhûäng nguy cú àöëi vúái rûâng. Möåt Baãn ghi nhúá (MOU) giûäa Inàönïxia vaâ Anh àïí caãi tiïën FLEG vaâ àêëu tranh chöëng laåi khai thaác göî traái pheáp vaâ buön baán quöëc tïë caác loaåi göî khai thaác bêët húåp phaáp vaâ MOU giûäa Inàönïxia vaâ Nhêåt Baãn, Inàönïxia vaâ Malaixia, vaâ Trung quöëc vaâ Inàönïxia, vúái nhûäng muåc tiïu tûúng tûå laâ rêët hûäu ñch trong böëi caãnh naây. Anh quöëc ài àêìu trong viïåc àiïìu chónh caác chñnh saách mua sùæm trong àoá chó mua nhûäng loaåi göî coá nguöìn göëc húåp phaáp cuäng laâ möåt bûúác quan troång dêîn àïën kiïím soaát aáp lûåc do nhu cêìu. Chêu Phi. Höåi nghõ cêëp Böå trûúãng vïì Quaãn lyá nhaâ nûúác vaâ thûåc thi luêåt lêm nghiïåp chêu Phi (AFLEG) àaä nhoám hoåp vaâo thaáng 10 nùm 2003 úã Yaoundeá, Camúrun, vaâ àaä àûa ra baãn Tuyïn böë AFLEG vaâ Kïë hoaåch haânh àöång. Trong baãn tuyïn böë, caác chñnh phuã cam kïët huy àöång nguöìn taâi chñnh cho FLEG, xuác tiïën húåp taác giûäa caác cú quan thûåc thi phaáp luêåt giûäa caác quöëc gia, khuyïën khñch sûå tham gia cuãa caác chuã thïí trong quaá trònh ra quyïët àõnh vaâ khaám phaá caác cöng cuå chûáng minh tñnh húåp phaáp vaâ bïìn vûäng cuãa caác saãn phêím tûâ rûâng. Möåt Nhoám höî trúå AFLEG vúái sûå tham gia cuãa caác quöëc gia saãn xuêët, quöëc gia tiïu duâng vaâ taâi trúå àûúåc thiïët lêåp vaâo thaáng 5 nùm 2004, vúái muåc àñch taåo àaâ triïín khai tuyïn böë, àùåc biïåt caác kïë hoaåch haânh àöång cêëp quöëc gia. Chêu Êu vaâ Nam AÁ. Quan têm àïën khai thaác göî traái pheáp àang hoaânh haânh, Liïn bang Nga àaä àûa ra tuyïn böë vaâo thaáng 5 nùm 2004 vïì sûå quan têm cuãa Nga trong viïåc xuác tiïën möåt quy trònh FLEG àöëi vúái chêu Êu vaâ Nam AÁ vúái sûå phöëi húåp cuãa caác àöëi taác khu vûåc. Möåt Ban chó àaåo quöëc tïë àaä àûúåc thiïët lêåp àïí cöë vêën cho quaá trònh. Möåt höåi nghõ truâ bõ FLEG àûúåc töí chûác vaâo thaáng 6 nùm 2005 vaâ höåi nghõ cêëp böå trûúãng àûúåc töí chûác vaâo thaáng 11 nùm 2005. Caác quöëc gia tham dûå àaä phï chuêín Tuyïn böë cêëp böå trûúãng vaâ Danh muåc caác Haânh àöång dûå kiïën trong àoá phên àõnh hoaåt àöång khai thaác göî bêët húåp phaáp vò muåc àñch thûúng maåi vaâ do àoái ngheâo vaâ giaãi quyïët tûâng trûúâng húåp theo möåt biïån phaáp cên bùçng. Tuyïn böë nhêën maånh rùçng phoâng chöëng khai thaác bêët húåp phaáp laâ traách nhiïåm chung cuãa caã caác quöëc gia xuêët khêíu vaâ quöëc gia nhêåp khêíu, noá àoâi hoãi sûå cam kïët vaâ húåp taác chñnh trõ cêëp cao giûäa caác ngaânh vaâ vúái sûå tham gia cuãa caác chñnh phuã, xaä höåi dên sûå, vaâ khu vûåc tû nhên. Nguöìn: Ngên haâng Thïë giúái 2006b. yïëu caác töí chûác vöën àaä chûa hoaân chónh vaâ suy giaãm tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh, àaä taåo ra möåt sên chúi maâu múä dêîn àïën tònh traång coi thûúâng luêåt phaáp. Àïí coá thïí giaãm töåi phaåm lêm nghiïåp thò phaãi laâm giaãm caác khoaãn thu tûâ tham nhuäng, tùng cûúâng nùng lûåc cuãa caác töí chûác, vaâ sûã duång nhûäng biïån phaáp tiïëp cêån saáng taåo. Trong khi nhûäng nöî lûåc truyïìn thöëng trong phoâng chöëng tham nhuäng vïì 144 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... baãn chêët laâ bùæt buöåc, bïn caånh àoá ngaây caâng xuêët hiïån nhûäng biïån phaáp kiïím soaát tûå nguyïån àêìy hûáa heån trong ngaânh lêm nghiïåp nhû caác quy àõnh cuãa cöng ty, giêëy chûáng nhêån saãn phêím vaâ caác hiïåp àõnh húåp taác thûúng maåi tûå nguyïån. Mùåc duâ quan troång nhûng nhûäng saáng kiïën tûå nguyïån dûúâng nhû chûa àuã àïí giaãi quyïët vêën àïì. Viïåc kïët húåp chuêín xaác caác cöng cuå àïí kiïím soaát tham nhuäng seä phuå thuöåc vaâo nhûäng aáp lûåc vïì sinh hoåc, lõch sûã vaâ thïí chïë úã möîi nûúác vaâ phuå thuöåc vaâo nùng lûåc cuãa hoå. Tuy nhiïn, cêìn coá möåt biïån phaáp tiïëp cêån àa muåc tiïu giuáp giaãi quyïët nguyïn nhên göëc rïî gêy ra tham nhuäng ­ thu lúâi tûâ nguöìn khan hiïëm vaâ thïí chïë yïëu keám, bao göìm thiïëu tñnh minh baåch vaâ cêëp àöå giaãi trònh traách nhiïåm thêëp. Nhûäng giaãi phaáp cêìn têåp trung vaâo caác cú chïë giuáp kiïìm chïë nhu cêìu gêy ra thu lúâi cao tûâ nguöìn khan hiïëm, tùng cung theo hûúáng bïìn vûäng caác saãn phêím göî húåp phaáp, caãi thiïån nhûäng khuyïën khñch giuáp tùng cûúâng thûåc thi luêåt hiïån haânh àïí chöëng tham nhuäng vaâ xêy dûång caác cú quan quaãn lyá möåt caách hiïåu quaã vaâ bïìn vûäng àïí giaãi quyïët tham nhuäng xaãy ra trong vaâ ngoaâi ngaânh. Cuöëi cuâng, cêìn phaãi thûâa nhêån rùçng quaãn lyá àiïìu haânh keám vaâ tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp laâ caác vêën àïì töìn taåi tûâ lêu vaâ phaãi mêët khaá nhiïìu thúâi gian àïí vûúåt qua nhûäng vêën àïì àoá. Kiïn nhêîn vaâ têån têm theo àuöíi muåc tiïu laâ yïëu töë quyïët àõnh taåo ra tiïën triïín trong lônh vûåc phûác taåp vaâ khoá khùn naây. PHUÅ LUÅC 3A: MÖÅT SÖË VÑ DUÅ VÏÌ KHAI THAÁC GÖÎ TRAÁI PHEÁP VAÂ NHÛÄNG THÖNG LÏÅ TRAÁI LUÊÅT LIÏN QUAN ÀÏËN NGAÂNH LÊM NGHIÏÅP Khai thaác göî traái pheáp Khai thaác nhûäng loaâi àûúåc baão töìn Laâm giaã giêëy pheáp khai thaác Boác voã cêy àïí cêy chïët sau àoá xin pheáp chùåt haå möåt caách húåp phaáp Kyá húåp àöìng vúái caác doanh nghiïåp àõa phûúng àïí mua göî tûâ caác khu vûåc baão töìn Khai thaác trong caác khu vûåc baão töìn Khai thaác ngoaâi ranh giúái cêëp pheáp khai thaác Khai thaác úã nhûäng khu vûåc cêëm nhû döëc àûáng, bïn búâ söng vaâ rûâng phoâng höå Vêån chuyïín nhûäng cêy chûa àuã tuöíi hoùåc quaá cúä khoãi caác caánh rûâng cuãa nhaâ nûúác Chùåt àöën nhiïìu göî hún söë lûúång cho pheáp Vêån chuyïín göî chùåt tûâ nhûäng khu vûåc khöng pheáp bïn ngoaâi ranh giúái súã hûäu àïí húåp thûác hoaá söë göî àoá 145 Caác hònh thaái tham nhuäng Khai thaác khi khöng àûúåc cêëp pheáp Àaåt àûúåc nhûäng quyïìn khai thaác thöng qua àuát loát Vêån chuyïín, buön baán göî traái pheáp vaâ buön lêåu göî Vêån chuyïín göî khi chûa àûúåc cêëp pheáp Vêån chuyïín göî thu hoaåch traái pheáp Buön lêåu göî Laâm giaã hoùåc taái sûã duång caác giêëy túâ vêån chuyïín göî Xuêët khêíu vaâ nhêåp khêíu caác loaâi cêy bõ cêëm theo luêåt quöëc tïë nhû Hiïåp ûúác quöëc tïë vïì buön baán caác loaâi coá nguy cú thuöåc caác loaâi àöång thûåc vêåt hoang daä (CITES). Xuêët nhêåp khêíu göî bõ cêëm theo àiïìu cêëm cuãa caác quöëc gia Caác hònh thûác chuyïín giaá vaâ caác hònh thûác kïë toaán traái pheáp khaác Cöng böë giaá trõ vaâ khöëi lûúång xuêët khêíu thêëp hún thûåc tïë Cöng böë giaá mua cao hún giaá thõ trûúâng àïí lêëy nguöìn vaâo nhû thiïët bõ hoùåc dõch vuå tûâ caác cöng ty liïn quan Thao tuáng luöìng tiïìn mùåt coân núå àïí chuyïín tiïìn túái möåt cöng ty meå hoùåc cöng ty con, vñ duå, thöíi phöìng tiïìn traã núå àïí traánh tñnh thuïë trïn lúåi nhuêån Thöng àöìng àïí nöåp caác goái thêìu vïì quyïìn khai thaác vúái giaá reã Tröën thuïë (hoùåc giaãm tiïìn thuïë) bùçng caách tûå àõnh mûác thuïë thêëp, khai giaá trõ thêëp, ào huåt, vaâ phên loaåi sai caác loaâi xuêët khêíu hoùåc baán úã thõ trûúâng trong nûúác Khöng thanh toaán caác khoaãn phñ cêëp pheáp, thuïë, tiïìn phaåt vaâ caác khoaãn phñ khaác Chïë biïën lêm saãn traái pheáp Chïë biïën khöng pheáp Phúát lúâ luêåt lao àöång vaâ caác quy àõnh vïì möi trûúâng, xaä höåi Sûã duång caác loaåi göî traái pheáp Nguöìn: Dûåa theo Callister (1999) vaâ Contreras (2002). CHUÁ GIAÃI 1. Möåt võ trñ theo giaã thuyïët. 2. Theo dûå tñnh àöëi vúái khu vûåc Àöng AÁ cho thêëy viïåc tröën thuïë göî vaâ tiïìn baãn quyïìn tûâ mûác 50% úã Myanmar àïën 100% úã Campuchia (Ngên haâng Thïë giúái 2006a). 3. Theo möåt àaánh giaá cuãa Töí chûác Göî nhiïåt àúái quöëc tïë (Poore 1989) cho thêëy mûác àöå caác caánh rûâng nhiïåt àúái àûúåc quaãn lyá theo caác hïå thöëng khai thaác bïìn 146 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... vûäng laâ khöng àaáng kïí. Möåt àaánh giaá sau möåt thêåp kyã cho thêëy mùåc duâ àaä coá nhûäng tiïën triïín nhûng nhûäng thaách thûác trong viïåc triïín khai àêìy àuã caác kïë hoaåch quaãn lyá vêîn cêìn phaãi giaãi quyïët möåt caách thoaã àaáng (ITTO 2000). 4. Phûúng phaáp tiïëp cêån theo Klitgaard (1988) trong viïåc chêín àoaán tham nhuäng rêët phuâ húåp úã àêy. Phûúng phaáp naây laâ M (àöåc quyïìn) _ D (Tûå quyïët) _ A (Traách nhiïåm giaãi trònh) _ T (Tñnh minh baåch) _ C (Tham nhuäng) vaâ caác cú cêëu khuyïën khñch khaác laâ chuêín xaác maâ Rose-Ackerman (1999) cho rùçng àêy laâ caác àöång cú chñnh dêîn àïën tham nhuäng. 5. Cêìn phên biïåt giûäa "thao tuáng nhaâ nûúác" vaâ "tham nhuäng haânh chñnh": thao tuáng nhaâ nûúác têåp trung vaâo boáp meáo caác luêåt àõnh vaâ quy àõnh theo hûúáng phuâ húåp vúái caác lúåi ñch caá nhên, trong khi tham nhuäng haânh chñnh laâ tham nhuäng trong quaá trònh thûåc thi luêåt vaâ chñnh saách (Ngên haâng Thïë giúái 2000a). Tham nhuäng têåp àoaân vaâ tham nhuäng vùåt laâ caác phên loaåi phuå cuãa thao tuáng nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng haânh chñnh. 6. Thiïåt haåi dûå baáo (vaâ nhûäng aãnh hûúãng xêëu cuãa noá) do töåi phaåm phuå thuöåc vaâo: (Khaã nùng phaát hiïån) _(Khaã nùng truy töë) _(Khaã nùng tòm ra löîi) _(mûác hònh phaåt) _(Yïëu töë miïîn giaãm liïn quan àïën thúâi haån cuãa quaá trònh). Roä raâng chuöîi naây chó maånh nhû liïn kïët yïëu úát cuãa noá, vaâ trong thûåc tïë nhûäng liïn kïët trong lêm nghiïåp thûúâng yïëu, àùåc biïåt vò viïåc thûåc thi luêåt khöng chùåt cheä trong khi tham nhuäng lan traân (àïí coá thïm dêîn chûáng tûâ möåt söë quöëc gia, xem Akela vaâ Cannon 2004; dêîn chûáng tûâ miïìn nam Campuchia, xem Claridge, Chea-leth, vaâ Chhoan 2005). 7. Coá thïí àùåt giaã thiïët khi ta theo doäi chuöîi giaá trõ (tûâ khi coân trong rûâng àïën khi tiïu duâng), thu lúâi caâng lúâi vaâ caác yïëu töë buâ àùæp tham nhuäng caâng yïëu ài, vò vêåy cêìn thiïët phaãi tiïën haânh caác biïån phaáp ngoaåi sinh maånh theo caác caách mö taã taåi àêy. Nhûng cêìn phaãi phên tñch hún nûäa vïì tñnh húåp lyá. 8. Nhûäng can thiïåp phña cêìu coá leä laâ àùåc thuâ cuãa ngaânh lêm nghiïåp; àöëi vúái nhûäng ngaânh khaác, nhû ngaânh nûúác, seä rêët ñt cú höåi àïí laâm giaãm sûå kiïëm lúâi thöng qua gêy aãnh hûúãng phña cêìu. 9. Möåt "chuöîi haânh trònh saãn phêím" (COC) noái àïën chuöîi haânh trònh diïîn ra khi quyïìn súã hûäu hoùåc kiïím soaát nguöìn cung göî àûúåc chuyïín tûâ möåt àöëi tûúång naây sang möåt àöëi tûúång khaác trong chuöîi cung cêëp. Möåt hïå thöëng COC bao göìm têåp húåp caác cöng nghïå, thuã tuåc vaâ taâi liïåu àûúåc sûã duång àïí cung cêëp thöng tin hûäu ñch trong quaãn lyá chuöîi cung cêëp göî (Dykstra vaâ caác taác giaã 2003). Hïå thöëng COC coá thïí àûúåc sûã duång àïí phaát hiïån hiïån tûúång ùn tröåm göî vaâ phoâng ngûâa nhûäng àöëi tûúång khai thaác traái pheáp traâ tröån göî thu hoaåch lêåu vúái caác loaåi göî coá nguöìn göëc húåp phaáp. Kyä thuêåt hiïån àaåi nhû maä soåc vaâ vi tñnh hoaá goáp phêìn laâm giaãm chi phñ cho caác hïå thöëng COC vaâ laâm cho chuáng ñt töín thûúng búãi tham nhuäng. 10. Têìm nhòn toaân cêìu àöëi vúái rûâng 2050 dûå aán, coá thïí xem taåi http://www.worldwildlife.org/alliance/pdfs/gar/5_Influencing_Attitudes.pdf.. 147 Caác hònh thaái tham nhuäng 11. Nhûäng haânh àöång vi phaåm sinh thaái hiïëm khi àûúåc xem laâ nghiïm troång nhû caác haânh àöång töåi phaåm truyïìn thöëng nhû giïët ngûúâi hoùåc àöåt nhêåp nhaâ. Vò vêåy, nhûäng hònh phaåt cho caác haânh àöång traái pheáp liïn quan àïën rûâng thûúâng nhoã so vúái caác söë tiïìn thu àûúåc cuãa boån töåi phaåm lêm nghiïåp. Thöng thûúâng nhûäng hònh phaåt quaá nheå nïn khöng àuã àïí ngùn caãn nhûäng keã àûúåc coi laâ vö laåi. 12. Nhûäng töí chûác tûúng quan lúåi ñch laâ nhûäng cú quan coá khaã nùng àùåt àûúåc sûå tûúng quan àöëi vúái caác muåc tiïu xaä höåi, töí chûác vaâ caá nhên. Khi thiïëu thiïët kïë töí chûác tûúng quan lúåi ñch hiïåu quaã, thò chi phñ giao dõch liïn quan àïën caác phûúng phaáp tiïëp cêån àùåc biïåt laâ rêët lúán vaâ thêåm chñ laâm luån baåi viïåc àaåt àûúåc nhûäng muåc tiïu xaä höåi chñnh. (Ruttan 1992). 13.ÚÃ Campuchia, caán böå kiïím lêm chó àûúåc traã lûúng 23 àöla/ thaáng. Giaã sûã caán böå kiïím lêm coá gia àònh vúái ba nhên khêíu thò roä raâng ngûúâi naây àang söëng dûúái mûác àoái ngheâo 1 àöla/1ngaây maâ Ngên haâng Thïë giúái àûa ra vaâ roä raâng khöng coá khuyïën khñch gò àïí ngùn ngûâa nhûäng ngûúâi naây ùn cùæp taâi nguyïn rûâng. 14. Àöìng thúâi, chuáng ta khöng nïn xem thûúâng nhûäng khoá khùn liïn quan àïën nhûäng biïån phaáp tiïëp cêån àïì xuêët. Bêët kyâ möåt hïå thöëng chi traã hêåu hônh naâo cuäng coá thïí bõ lêåt àöí búãi söë tiïìn àuát loát ngaây möåt tùng vaâ caán böå lêm nghiïåp khöng coá àuã tiïìn àïí tiïën haânh caác àúåt kiïím tra cho duâ hoå àûúåc àaäi ngöå àïí thûåc hiïån traách nhiïåm cuãa hoå. Vò vêåy, caãi caách tiïìn lûúng cêìn phaãi àûúåc xem xeát trong têåp húåp caác hoaåt àöång caãi caách röång hún thò múái coá hiïåu quaã. 15. Ngên haâng Thïë giúái àaä xêy dûång vaâ tiïën haânh cöng cuå àaánh giaá vaâ chêín àoaán quaãn lyá nhaâ nûúác vaâ phoâng chöëng tham nhuäng. Cöng cuå naây bao göìm caác àúåt àiïìu tra sêu röång, cuå thïí tûâng quöëc gia vúái sûå tham gia cuãa haâng nghòn höå dên, cöng ty vaâ caác caán böå cöng chûác vïì nhûäng thöng tin vïì nhûäng ruãi ro trong caác töí chûác trong möåt quöëc gia (http://www.worldbank.org/wbi/gov- ernance). Thöng tin naây, khi hoaân thaânh cuâng vúái thöng tin chêín àoaán ngaânh, seä laâ möåt cöng cuå maånh àïí giaãi quyïët caác vêën àïì tham nhuäng, quaãn lyá yïëu keám vaâ khai thaác traái pheáp. 16. Luêåt chöëng rûãa tiïìn vaâ tõch thu taâi saãn coá thïí laâ caác cöng cuå maånh trong phoâng chöëng töåi phaåm lêm nghiïåp, àùåc biïåt trong nhûäng trûúâng húåp tham nhuäng quy mö lúán khi maâ tiïìn phi phaáp chaãy qua hïå thöëng taâi chñnh trong möåt quöëc gia vaâ sau àoá chaãy qua biïn giúái quöëc gia (Ngên haâng Thïë giúái 2006b). TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO Acosta, R. T. 1999. "Forest Management and Protection: The Philippine Experience". "Quaãn lyá vaâ Baão vïå rûâng: Kinh nghiïåm cuãa Philippin". Taâi liïåu chuêín bõ cho Höåi nghõ chuyïn àïì khu vûåc vïì Tùng cûúâng húåp taác thûåc thi luêåt lêm nghiïåp úã caác quöëc gia lûu vûåc söng Mïköng, Phnömpïnh, Campuchia, 14­15/6. 148 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... Akella, Anita Sundari, vaâ James B. Cannon. 2004. Strengthening the Weakest Links: Strategies for Improving the Enforcement of Environmental Laws Globally. "Tùng cûúâng nhûäng mùæt xñch yïëu nhêët: Caác chiïën lûúåc nhùçm caãi tiïën thûåc thi luêåt möi trûúâng trïn toaân cêìu" Washington DC: Conservation International. Barreto, Paulo, Carlos Souza Jr., Ruth Nogueroán, Anthony Anderson, vaâ Rodney Salomaäo (cöång taác vúái Janice Wiles). 2006. Human Pressure on the Brazilian Amazon Forests. "AÁp lûåc cuãa con ngûúâi àöëi vúái caác caánh rûâng Amazön úã Braxin" Washington, DC: IMAZON, töí chûác Canh gaác Rûâng Toaân cêìu (Global Forest Watch) vaâ Viïån Taâi nguyïn Thïë giúái (World Resources Institute). Bin Buang, Amah. 2001. "Forest Management Experiences from East Asia". "Kinh nghiïåm quaãn lyá rûâng úã Àöng AÁ" Taâi liïåu chuêín bõ cho Höåi nghõ cêëp Böå trûúãng Àöng AÁ vïì Thûåc thi luêåt lêm nghiïåp vaâ Àiïìu haânh nhaâ nûúác, Bali, Inàönïxia, 11­13/9 http://lnweb18.worldbank.org/eap/eap.nsf/2500ec5f1a2d9. Bad852568a3006f557d/c19065b26241f0b247256ac30010e5ff?OpenDocument. Blaser, Juergen, A. Contreras, T. Oksanen, E. Puustjarvi, vaâ F. Schmithusen. 2005. "Forest Law Enforcement and Governance (FLEG) in Eastern Europe and Northern Asia (ENA)." "Thûåc thi luêåt lêm nghiïåp vaâ Àiïìu haânh nhaâ nûúác úã Àöng Êu vaâ Bùæc AÁ" Taâi liïåu tham khaão cho Höåi nghõ Böå trûúãng taåi St. Petecbua, 22­25/11 Callister, Debra J. 1999. "Corrupt and Illegal Activities in the Forestry Sector: Current Understandings and Implications for World Bank Forest Policy". "Caác hoaåt àöång phi phaáp vaâ tham nhuäng trong ngaânh lêm nghiïåp: Caác hiïíu biïët hiïån taåi vaâ Taác àöång àöëi vúái chñnh saách lêm nghiïåp cuãa NHTG" Dûå thaão àïí thaão luêån (thaáng 5). http://wbln0018.worldbank.org/essd/forestpol-e.nsf/HiddenDocView/BCE9 D2A90FADBA73852568A3006493E0?OpenDocument. Chomitz, Kenneth. 2006. At Loggerheads? Agricultural Expansion, Poverty Reduction, and Environment in the Tropical Forests. "Àang xaãy ra mêu thuêîn? Múã röång nöng nghiïåp, Xoaá àoái giaãm ngheâo, vaâ Möi trûúâng trong caác caánh rûâng nhiïåt àúái" Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. Claridge, Gordon, Veasna Chea-leth, vaâ In Van Chhoan. 2005. "The Effectiveness of Law Enforcement against Forest and Wildflife Crime: A Study of Enforcement Disincentives and Other Relevant Factors in Southwestern Cambodia" Hiïåu quaã cuãa thûåc thi luêåt àöëi vúái caác töåi phaåm liïn quan àïën rûâng vaâ àöång vêåt hoang daä: Nghiïn cûáu nhûäng yïëu töë caãn trúã thûåc thi luêåt vaâ caác yïëu töë liïn quan úã Têy Nam Campuchia" Viïån quaãn lyá Àöng Têy, Conservation International, vaâ USAID, Washington DC (thaáng 9). CEPI (Liïn hiïåp Caác cú súã cöng nghiïåp giêëy úã chêu Êu). 2005. Illegal Logging: Codes of Conduct for the Paper Industry. "Khai thaác göî traái pheáp: Quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp cuãa ngaânh saãn xuêët giêëy" Brucxen. Contreras-Hermosilla, A. 2002. "Law Compliance in the Forestry Sector: An 149 Caác hònh thaái tham nhuäng Overview". "Tuên thuã luêåt phaáp trong ngaânh lêm nghiïåp: Möåt caái nhòn töíng quan" WBI, Taâi liïåu laâm viïåc, Washington, DC, http://lnweb18.worldbank.org/ eap/eap.nsf/2500ec5f1a2d9bad852568a3006f557d/c19065b26241f0b247256ac300 10e5ff?OpenDocument. Contreras-Hermosilla, A., vaâ M. T. Vargas. 2002. "Social, Environmental and Economic Dimensions of Forest Policy Reforms in Bolivia" "Caác phûúng diïån xaä höåi, möi trûúâng vaâ kinh tïë cuãa caác caãi caách chñnh saách lêm nghiïåp úã Bölivia" Forest Trends, Washington, DC. http://www.forest-trends.org/whoweare/pdf/BoliviaEnglish.pdf. Damania, R., R. Deacon, vaâ E. Bulte. 2005. "Resource Abundance, Poverty and Development: An Empirical Assessment". "Sûå döìi daâo nguöìn lûåc, àoái ngheâo vaâ phaát triïín: möåt àaánh giaá dûåa trïn kinh nghiïåm" World Development 33: 1029­54. Dixit, Avinash K. 2004. Lawlessness and Economics: Alternative Modes of Governance. "Tònh traång khöng coá luêåt lïå vaâ Kinh tïë hoåc: Caác phûúng thûác àiïìu haânh thay thïë" Princeton, NJ: Princeton University Press. Dykstra, Dennis P., George Kuru, Rodney Taylor, Ruth Nussbaum, William B. Magrath, vaâ Jane Story. 2003. "Technologies for Wood Tracking: Verifying and Monitoring the Chain of Custody and Legal Compliance in the Timber Industry". "Caác cöng nghïå àïí theo doäi àûúâng ài cuãa göî: Kiïím chûáng vaâ Theo doäi COC vaâ Sûå tuên thuã phaáp lyá trong ngaânh khai thaác göî" Discussion paper, Environment and Social Development, East Asia and the Pacific Region, World Bank, Washington, DC. ECSSD/PROFOR (Europe and Central Asia Socially Sustainable Development Department/Program on Forests). 2005. "Forest Institutions in Transition: Experiences and Lessons from Eastern Europe". "Caác cú quan lêm nghiïåp trong quaá trònh chuyïín àöíi: Caác kinh nghiïåm vaâ baâi hoåc tûâ Àöng Êu" World Bank, Washington, DC (February). EIA (Environmental Investigation Agency) and Telapak Indonesia 2001. "Timber Trafficking". "Buön lêåu göî xeã" (September). http://www.eia-interna- tional.org. ------. 2006. "America's Free Trade for Illegal Timber: How US Trade Pacts Speed the Destruction of the World's Forests". "Thûúng maåi tûå do Myä vúái göî khai thaác phi phaáp: Caác hiïåp ûúác thûúng maåi cuãa Hoa Kyâ àaä àêíy nhanh töëc àöå phaá hoaåi rûâng trïn thïë giúái nhû thïë naâo?" http://www.eia-international.org/files/news312- 1.pdf. Embido, Oscar. 2001. "Forest Law Enforcement and Investigation Techniques in the Philippine" "Thûåc thi luêåt lêm nghiïåp vaâ caác Kyä thuêåt àiïìu tra taåi Philippin" Paper delivered at the Forest Law Enforcement and Governance: East Asia Ministerial Conference, Bali, Indonesia, 11­13/9. http://lnweb18.world- bank.org/eap/eap.nsf/2500ec5f1a2d9bad852568a3006f557d/c19065b26241f0 b247256ac30010e5ff? OpenDocument. 150 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... FAO (Food and Agriculture Organization). 2001. "Global Forest Resources Assessment 2000". "Àaánh giaá caác taâi nguyïn rûâng trïn toaân cêìu" FAO Forestry Paper 140, FAO, Rome. ------. 2005. "Best Practices for Improving Law Compliance in the Forest Sector". "Caác thöng lïå töët nhêët àïí tùng cûúâng sûå tuên thuã luêåt phaáp trong ngaânh lêm nghiïåp" FAO Forestry Paper 145, FAO and International Tropical Timber Organization, Rome. ------. 2006. "Global Forest Resources Assessment 2005". "Àaánh giaá caác taâi nguyïn rûâng trïn toaân cêìu" FAO Forestry Paper 147, FAO, Rome. Forest Trends. 2006. Logging, Legality and Livelihoods in PNG: Synthesis of Official Assessments of the Large-Scale Logging Industry, "Khai thaác göî, tñnh húåp phaáp, vaâ sinh kïë úã caác nûúác SNG: Töíng húåp caác àaánh giaá chñnh thûác" Vol. 1. Washington, DC: Forest Trends. Glastra, R., ed. 1999. Cut and Run: Illegal Logging and Timber Trade in the Tropics. "Chùåt ài vaâ chaåy: Khai thaác göî phi phaáp vaâ buön baán göî taåi caác nûúác nhiïåt àúái" Ottawa: International Development Research Centre. Global Forest Watch. 2005. Interactive Forestry Atlas of Cameroon (Version 1.0). An Overview. "AÁtlat ngaânh lêm nghiïåp tûúng taác úã Camúrun" Washington, DC: Global Forest Watch, Ministry of Environment and Forestry, Cameroon and World Resources Institute--a Global Forest Watch Report. Global Witness. 2000. "Chainsaws Speak Louder thanWords". "Caái cûa noái to hún tûâ ngûä" Global Witness, London. http://www.globalwitness.org/cam- paigns/ forests/Cambodia/reports.html. ------. 2001. "The Credibility Gap--and the Need to Bridge It". "Khoaãng caách uy tñn ­ vaâ sûå cêìn thiïët phaãi xoaá boã noá" Briefing document, London. http://www.globalwitness.org/campaigns/forests/Cambodia/reports.html. ------. 2005. A Guide to Independent Forest Monitoring. "Möåt chó dêîn vïì giaám saát rûâng àöåc lêåp" London: Global Witness. Gray, John. 2002. "Forest Concession Policies and Revenue Systems: Country Experience and Policy Changes for Sustainable Tropical Forestry". "Caác chñnh saách cêëp pheáp khai thaác rûâng vaâ hïå thöëng thu ngên saách: Kinh nghiïåm quöëc gia vaâ Nhûäng thay àöíi chñnh saách àaãm baão lêm nghiïåp bïìn vûäng vuâng nhiïåt àúái" Technical Paper 522, World Bank, Washington, DC. Greenpeace. 2001. "Partners in Mahogany Crime: Amazon at the Mercy of `Gentlemen's Agreements.'" "Nhûäng keã àöìng loaä trong töåi aác Mahogany: Amazön bõ phoá mùåc cho caác thoaã thuêån cuãa con ngûúâi" Greenpeace International, Amsterdam (October). Isham, Jonathan, Michael Woolcock, Gwen Busbly, and Lant Prichett. 2005. "The Varieties of Rentier Experience: How Natural Resource Endowments Affect the Political Economy of Economic Growth". "Caác biïën thïí cuãa kinh nghiïåm cho 151 Caác hònh thaái tham nhuäng thuï àêët rûâng: Caác taâi saãn taâi nguyïn thiïn nhiïn aãnh hûúãng àïën kinh tïë chñnh trõ trong tùng trûúãng kinh tïë nhû thïë naâo?" UC Berkeley Discussion Paper, University of California, Berkeley. ITTO (International Tropical Timber Organization). 2000. "Review of Progress towards Year 2000 Objective". "Àaánh giaá Tiïën àöå thûåc hiïån Muåc tiïu nùm 2000" ITTO, Yokohama, Japan. ------. 2002. "Ecuador's New Approach to Enforcing Forest Law". "Biïån phaáp tiïëp cêån múái cuãa Ïcuaào àïí thûåc thi luêåt lêm nghiïåp" Tropical Forest Update 12 (1). http://www.itto.or.jp/newsletter. Kishor, Nalin. 2004. "Review of Formal and Informal Costs and Revenues Related to Timber Harvesting, Transporting and Trading in Indonesia". "Raâ soaát caác chi phñ chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác vaâ Nguöìn thu liïn quan àïën khai thaác, vêån chuyïín vaâ buön baán göî xeã úã Inàönïxia" Informal note, World Bank, Washington, DC. Klitgaard, Robert. 1988. Controlling Corruption. "Kiïím soaát tham nhuäng" Berkeley: University of California Press. Luttrell, Cecilia, and David Brown. 2006. "The Experience of Independent Forest Monitoring In Cambodia". "Kinh nghiïåm giaám saát rûâng àöåc lêåp úã Campuchia" VERIFOR Country Case Study 4 (May). http://www.verifor.org. Magrath, W., and R. Grandalski. 2001. "Forest Law Enforcement: Policies Strategies and Technologies". "Thûåc thi luêåt lêm nghiïåp: Caác chiïën lûúåc, chñnh saách vaâ cöng nghïå" World Bank, Washington DC. Melle, Ann, and DeAndra Beck. 2001. "The U.S. Forest Service Approach to Forest Law Enforcement". "Biïån phaáp tiïëp cêån cuãa ngaânh lêm nghiïåp Hoa Kyâ nhùçm thûåc thi luêåt lêm nghiïåp" Presentation at the Forest Law Enforcement and Governance: East Asia Ministerial Conference, Bali, Indonesia, September 11­13. http://lnweb18.worldbank.org/eap/eap.nsf/2500ec5f1a2d9bad852568a3006f 557d/ c19065b26241f0b247256ac30010e5ff? OpenDocument. Navarro, Guillermo, Filippo Del Gatto, and Martin Schroeder. 2006. "The Ecuadorian OutsourcedNational Forest Control System". "Hïå thöëng kiïím soaát rûâng quöëc gia Ïcuaào, thûåc hiïån búãi cú quan bïn ngoaâi ngaânh" VERIFOR Country Case Study 3 (June). http://www.verifor.org. PAF (Public Affairs Foundation). 2004. "Benchmarking Public Services Delivery at the Forest Fringes in Jharkhand, India". "Àaánh giaá cung cêëp dõch vuå cöng taåi caác viïìn rûâng úã Jharkhand, ÊËn Àöå" Public Affairs Foundation, Bangalore (October). Poore, Duncan. 1989. No Timber without Trees: Sustainability in the Tropical Forest. "Khöng coá göî nïëu khöng coá cêy: Sûå phaát triïín bïìn vûäng úã rûâng nhiïåt àúái" London: Earthscan. Rose-Ackerman, Susan. 1999. Corruption in Government: Causes, Consequences, and Reform. "Tham nhuäng trong chñnh phuã: caác nguyïn nhên, hïå quaã vaâ caãi caách" Cambridge, UK: Cambridge University Press. 152 Töåi phaåm vaâ cöng lyá trong Vûúân àõa àaâng: Caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí giaãm tham nhuäng... Rosenbaum, Kenneth L. 2004. "Illegal Actions and the Forest Sector: A Legal Perspective". "Caác haânh àöång phi phaáp vaâ ngaânh lêm nghiïåp: Möåt viïîn caãnh phaáp lyá" In Illegal Logging in the Tropics: Strategies for Cutting Crime, ed. Ramsay Ravenel, Ilmi Granoff, and Carrie Magee. New York: Haworth Press Inc. ------. 2005. "Tools for Civil Society Action to Reduce Forest Corruption: Drawing Lessons from Transparency International". "Caác cöng cuå àïí xaä höåi dên sûå haânh àöång nhùçm giaãm búát tham nhuäng trong lêm nghiïåp: Baâi hoåc ruát ra tûâ Töí chûác Minh baåch quöëc tïë" World Bank, Washington, DC. Ross, Michael L. 2001. Timber Booms and Institutional Breakdown in Southeast Asia. "Buâng nöí khai thaác göî vaâ Suåp àöí thïí chïë úã Àöng Nam AÁ" Cambridge, UK: Cambridge University Press. Ruttan, Vernon. 1992. "Issues and Priorities for the Twenty-First Century". "Caác vêën àïì vaâ Ûu tiïn cuãa thïë kyã 21" In Sustainable Agriculture and Environment: Perspectives on Growth and Constraints, ed. V. Ruttan, pp. 177­83. Boulder, CO: Westview Press. Seneca Creek Associates LLC and Wood Resources International LLC. 2004. "`Illegal' Logging and Global Wood Markets: The Competitive Impacts on the U.S. Wood Products Industry". "Khai thaác göî phi phaáp vaâ Thõ trûúâng göî toaân cêìu: Caác taác àöång caånh tranh àïën ngaânh saãn phêím göî Hoa Kyâ". Prepared for the American Forest & Paper Association, Washington, DC. Sokhun, Ty, and E. Savet. 2001. "Cambodia Forest and Wildlife Law Enforcement Experience in Cambodia". "Rûâng vaâ àöång vêåt hoang daä: Kinh nghiïåm thûåc thi luêåt úã Campuchia" Presentation at the Forest Law Enforcement and Governance: East Asia Ministerial Conference, Bali, Inàönïxia, September 11­13. http://lnweb18.worldbank.org/ eap/eap.nsf/2500ec5f1a2d9bad 852568a3006f557d/c19065b26241f0b247256ac 30010e5ff? OpenDocument. UNDP (United Nations Development Programme)/FAO. 2002. "Forest Crime Monitoring and Reporting Project". "Dûå aán giaám saát vaâ baáo caáo töåi phaåm lêm nghiïåp" Report of the Evaluation Mission, CMB/99/A05/6M/12. Royal Government of Cambodia, United Nations Development Programme, and Food and Agriculture Organization, Rome (December). WBI (World Bank Institute). 2006. Governance Matters V: Governance Indicators for 1996­2005. "Caác vêën àïì àiïìu haânh nhaâ nûúác têåp V: caác chó söë àiïìu haânh giai àoaån 1996 ­ 2005" http://www.worldbank.org/wbi/governance/govmat- ters5. White. A., and A. Martin. 2002. "Who Owns the World's Forests?" "Ai súã hûäu rûâng trïn thïë giúái?" Forest Trends and Center for International Environmental Law, Washington, DC. World Bank. 2000a. "Anticorruption in Transition: A Contribution to the Policy Debate". "Chöëng tham nhuäng trong thúâi gian chuyïín 153 Caác hònh thaái tham nhuäng tiïëp: Àoáng goáp cho thaão luêån chñnh saách" World Bank, Washington, DC (September). ------. 2000b. "Reforming Public Institutions and Strengthening Governance: A World Bank Strategy". "Caãi caách thïí chïë cöng vaâ tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác: Möåt chiïën lûúåc cuãa NHTG" Public Sector Group, Poverty Reduction and Economic Management Network, World Bank, Washington, DC (November). ------. 2002. World Development Report 2002: Building Institutions for Markets. "Baáo caáo phaát triïín thïë giúái 2002: Xêy dûång caác àõnh chïë cho thõ trûúâng" Washington, DC: World Bank. ------. 2004a. "Reforming Forest Fiscal Systems: An Overview of Country Approaches and Experiences". "Caãi caách hïå thöëng taâi chñnh lêm nghiïåp: töíng quan vïì caác biïån phaáp tiïëp cêån vaâ kinh nghiïåm quöëc gia" PROFOR, World Bank, Washington, DC (February). ------. 2004b. World Development Report 2004: Making Services Work for the Poor. "Baáo caáo phaát trieãn thïë giúái 2004: Àïí caác dõch vuå phuåc vuå cho ngûúâi ngheâo" Washington, DC: World Bank. ------. 2006a. "East Asia Region Forestry Strategy". "Chiïën lûúåc lêm nghiïåp khu vûåc Àöng AÁ" World Bank, Washington, DC. ------. 2006b. "Strengthening Forest Law Enforcement and Governance: Addressing a Systemic Constraint to Sustainable Development". "Tùng cûúâng thûåc thi luêåt lêm nghiïåp vaâ Àiïìu haânh nhaâ nûúác: Giaãi quyïët möåt vêën àïì thêm cùn cöë àïë gêy caãn trúã cho sûå phaát triïín bïìn vûäng" Report 36638-GLB, World Bank, Washington, DC (August). 154 4 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån Möåt thaãm hoåa traân lan M O H I N D E R G U L A T I VAÂ M . Y . R A O "Caác ngaânh cú súã haå têìng àûúåc coi laâ coá khaã nùng tham nhuäng cao, do thûúâng coá nhûäng chi tiïu lúán vaâ göìm nhiïìu loaåi (do àoá caâng dïî che giêëu caác khoaãn höëi löå), vaâ do möåt thûåc tïë laâ coá khaá ñt nhaâ thêìu coá nùng lûåc (àiïìu naây dêîn àïën sûå cêu kïët giûäa hoå), sûå töìn taåi cuãa àöåc quyïìn tûå nhiïn vaâ haån chïë caånh tranh, (ngay caã khi coá caãi caách), "chi phöëi àiïìu tiïët cuãa nhaâ nûúác" quaá phöí biïën, vaâ vö söë cú höåi àïí caác quan chûác, cöng cuäng nhû tû, ra quyïët àõnh möåt caách tuyâ tiïån vaâ vò tû lúåi caá nhên. Vêën naån naây caâng trêìm troång hún do tham nhuäng trong lônh vûåc cú súã haå têìng àaä coá "truyïìn thöëng" lêu nay úã nhiïìu nûúác, töìn taåi nhû möåt hiïån thên cho cú súã haå têìng chñnh trõ vaâ xaä höåi. Chûúng naây àûa ra möåt caách tiïëp cêån àêìy hûáa heån giuáp ta hiïíu roä hún vaâ àöëi phoá töët hún vúái tham nhuäng trong ngaânh àiïån. Richard Stern, Giaám àöëc àiïìu haânh, Adalcorp À iïån coá leä laâ daång nùng lûúång àa nùng nhêët, àûúåc sûã duång röång raäi nhêët, vaâ gêìn guäi nhêët vúái ngûúâi tiïu duâng. Ngûúâi ta coá thïí taåo ra àiïån tûâ rêët nhiïìu caác loaåi nhiïn liïåu, nhû than àaá, than non, xùng, dêìu moã, dêìu diezel, dêìu thûåc vêåt, rûúåu cöìn, khñ tûå nhiïn, vaâ sinh khöëi. Hêìu nhû bêët kyâ möåt daång nùng lûúång naâo coá nguöìn göëc tûå nhiïn cuäng àïìu biïën àûúåc thaânh àiïån: nùng lûúång tûâ gioá, soáng, húi nûúác, maåch nûúác phun; tûâ thuãy triïìu, doâng chaãy, nùng lûúång mùåt trúâi, vaâ nguöìn nùng lûúång khöíng löì tûâ haåt nhên nguyïn tûã. Vúái vö vaân ûáng duång vaâ caách àûa vaâo sûã duång (hoùåc ngûâng sûã duång) quaá àún giaãn, chó cêìn bêåt cöng tùæc, "taách" möåt caái, laâ coá àiïån, nïn àiïån nùng àaä trúã thaânh caái cú baãn khöng thïí thiïëu àöëi vúái àúâi söëng kinh tïë vaâ xaä höåi úã hêìu khùæp caác núi trïn thïë giúái. Cuöåc söëng seä laâ àiïìu khöng tûúãng úã phêìn lúán caác vuâng trïn àõa cêìu nïëu khöng coá àiïån: lêëy gò àïí chaåy maáy búm cho caác àûúâng öëng cêëp nûúác sinh hoaåt, thoaát nûúác thaãi hoùåc búm nûúác thoaát 155 Caác hònh thaái tham nhuäng luä, laâm sao coá maång lûúái viïîn thöng kïët nöëi ngang doåc khùæp àõa cêìu; hïå thöëng giao thöng cöng cöång vêån taãi haânh khaách vaâ haâng hoáa àûúâng böå, àûúâng thuãy vaâ àûúâng khöng; laâm sao coá thïí laâm maát khi trúâi noáng vaâ sûúãi êëm khi trúâi laånh; dûå trûä thuöëc men, thûåc phêím, vaâ caác saãn phêím dïî hoãng khaác trong àiïìu kiïån nhiïåt àöå nhêët àõnh, vaâ khöng thïí chiïëu saáng nhên taåo àïí keáo daâi ngaây tûå nhiïn, giuáp ta coá nhiïìu thúâi gian hún àïí laâm viïåc vaâ nghó ngúi. Toaân böå cú súã haå têìng cho möåt cöång àöìng ­ nhaâ úã, vùn phoâng, saãn xuêët nöng nghiïåp, cöng nghiïåp, ngên haâng, trung têm mua sùæm, giao thöng vêån taãi, thöng tin liïn laåc, vui chúi giaãi trñ ­ têët caã àïìu phuå thuöåc vaâo daång nùng lûúång naây. Ngaânh àiïån àûúåc cêëu thaânh búãi ba hoaåt àöång kyä thuêåt riïng biïåt ­ phaát àiïån, truyïìn taãi àiïån qua caác àûúâng dêy cao thïë, vaâ baán leã àiïån cho àöng àaão ngûúâi tiïu thuå thöng qua maång lûúái phên phöëi àiïån. Phêìn lúán àiïån nùng àûúåc taåo ra tûâ caác nhiïn liïåu hoáa thaåch, doâng chaãy (thuãy àiïån), hoùåc nùng lûúång haåt nhên, ngoaâi ra, coân coá möåt phêìn àoáng goáp nhoã nhûng àang tùng dêìn tûâ caác nguöìn nùng lûúång khöng thöng duång khaác nhû sûác gioá, nùng lûúång mùåt trúâi. Àiïån nùng, sau khi saãn xuêët ra, àûúåc truyïìn taãi qua möåt quaäng àûúâng daâi trûúác khi phên phöëi túái hêìu hïët ngûúâi tiïu thuå úã àiïån thïë thêëp hún, mùåc duâ nhûäng khaách haâng lúán coá thïí choån caách lêëy àiïån tûâ nguöìn cao thïë. ÚÃ nhiïìu nûúác, caác hoaåt àöång naây do caác cöng ty nhaâ nûúác àöåc quyïìn vaâ àûúåc quaãn lyá theo ngaânh doåc nùæm quyïìn thûåc hiïån. Thûúâng thò, caác chñnh phuã sûã duång caác cöng ty àiïån lûåc cöng cöång nhû vêåy àïí theo àuöíi caác muåc tiïu chñnh trõ, xaä höåi vaâ kinh tïë, do àoá laâm mêët tñnh thûúng maåi cuãa caác cöng ty naây. Trong quaá trònh àoá diïîn ra sûå thoaã hiïåp vïì caách kiïím soaát quaãn lyá, traách nhiïåm giaãi trònh cuãa cêëp quaãn lyá trong caác cöng ty àiïån lûåc cöng cöång vaâ tñnh minh baåch trong hoaåt àöång cuãa cöng ty. Thúâi gian tröi qua, àiïìu naây dêîn àïën sûå keám hiïåu quaã, tham nhuäng, dû thûâa nhên lûåc, tiïu chuêín cêëp àiïån vaâ dõch vuå thêëp, vaâ hiïåu quaã taâi chñnh yïëu keám cuãa caác cöng ty àiïån lûåc, - têët caã trúã thaânh gaánh nùång cho ngên khöë quöëc gia. ÚÃ nhiïìu nûúác, caác àiïìu kiïån naây àaä taåo nïn möåt möi trûúâng thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh vúái caác àõnh chïë giaám saát yïëu keám, taåo cú höåi cho tham nhuäng phaát sinh, cho àïën möåt ngaây, noá trúã thaânh möåt hiïån tûúång cuãa àúâi söëng, sinh söi naãy núã úã moåi giai àoaån hoaåt àöång vaâ moåi cêëp trong ngaânh àiïån, tûâ chñnh quyïìn choáp bu túái nhûäng nhên viïn ài àoåc söë cöng tú, vaâ thúå àûúâng dêy (chõu traách nhiïåm vïì vêån haânh vaâ baão dûúäng maång lûúái àiïån haå thïë) phuåc vuå ngûúâi tiïu duâng. Thûúâng thò caác cöng ty àiïån lûåc cöng cöång laâ nhûäng doanh nghiïåp rêët lúán so vúái nïìn kinh tïë nhaâ nûúác vaâ caác chuã thïí thûúng maåi khaác, xeát theo vöën àêìu tû, doanh thu, söë lûúång nhên viïn, vaâ quy mö khaách haâng. Do àoá, nïëu àïí mùåc, khöng ngùn 156 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan chùån tham nhuäng trong ngaânh àiïån úã caác nûúác naây thò caác cöng ty àiïån lûåc cöng cöång seä bõ boân ruát, cöång àöìng bõ bêìn cuâng hoaá, thêåm chñ cú cêëu àaåo àûác cuäng seä bõ muåc ruöîng. Trûúác khi ài xa hún, chuáng ta haäy cuâng àõnh nghôa "tham nhuäng" theo nghôa seä àûúåc sûã duång trong chûúng naây. Mùåc duâ tûâ naây thûúâng duâng àïí chó möåt nhoám caác haânh vi liïn quan, nhû gian lêån, höëi löå, suy àöìi àaåo àûác, biïín thuã cöng quyä, bõ mua chuöåc vaâ thu lúåi bêët chñnh, nhûng trong chûúng naây, tham nhuäng phêìn naâo mang nghôa heåp hún, laâ hiïån tûúång " àoâi hoùåc àûa höëi löå, gaå gêîm hoùåc chêëp nhêån möåt khoaãn àuát loát hay hêåu taå nhùçm gêy aãnh hûúãng àïën haânh àöång cuãa möåt cú quan coá thêím quyïìn, hoùåc caác caán böå vaâ thaânh viïn cuãa cú quan àoá". (theo àõnh nghôa cuãa Luêåt Chöëng tham nhuäng Vûúng quöëc Anh, nùm 1916). Tuy nhiïn, ngaânh naây cuäng goáp mùåt trong nhûäng gian lêån thûúng maåi vaâ hoaåt àöång taâi chñnh phi phaáp. Nhiïìu baáo caáo àaä sûã duång àõnh nghôa röång vïì gian lêån, trong àoá coá caã ùn cùæp, giaã maåo söí saách kïë toaán, höëi löå, tham nhuäng, gian döëi vaâ cêu kïët.Ngoaâi ra, möåt söë chuã thïí coá thïí lúåi duång keä húã cuãa caác quy àõnh àiïìu chónh vaâ caác löî höíng trong cú chïë thõ trûúâng, mùåc duâ àêy khöng bõ xïëp loaåi laâ haânh vi tham nhuäng. Sûå àöåc quyïìn, caác chñnh saách cöng aáp àùåt caác muåc tiïu traái ngûúåc nhau, chuã nghôa dên tuyá coi dõch vuå cêëp àiïån laâ möåt haâng hoaá cöng cöång ­ àoá laâ caác àùåc àiïím cuãa ngaânh àiïån úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín. Caác àùåc àiïím naây taåo ra maãnh àêët mêìu múä nuöi dûúäng tham nhuäng vaâ sûå thiïëu hiïåu quaã. Phaåm vi mûác àöå tham nhuäng cuäng coá möëi quan hïå tûúng quan vúái caác yïëu töë khaác, vñ duå nhû thoái tuyâ tiïån cuãa nhûäng ngûúâi ra quyïët àõnh, thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh roä raâng vaâ coá hiïåu lûåc, vaâ thiïëu minh baåch trong quaá trònh ra quyïët àõnh. Nhêån thêëy cêìn phaãi coá möåt cöng cuå phaáp lyá quöëc tïë hiïåu quaã àïí chöëng tham nhuäng, thaáng 10 nùm 2003, Àaåi höåi àöìng Liïn Húåp Quöëc àaä thöng qua Cöng ûúác Liïn Húåp Quöëc vïì Chöëng tham nhuäng. Cöng ûúác naây nhêën maånh rùçng, mùåc duâ tham nhuäng coá thïí bõ truy töë sau khi àaä xaãy ra nhûng bûúác àêìu tiïn vaâ quan troång nhêët vêîn laâ phoâng ngûâa. Caác biïån phaáp phoâng ngûâa àûúåc àïì xuêët göìm coá caác mö hònh chñnh saách, nhû thaânh lêåp caác cú quan chöëng tham nhuäng, tùng cûúâng tñnh minh baåch trong hoaåt àöång gêy quyä taâi trúå cho caác àaãng phaái chñnh trõ vaâ chiïën dõch tranh cûã. Caác chñnh phuã phaãi nöî lûåc àïí àaãm baão rùçng caác dõch vuå cöng, àùåc biïåt laâ trong nhûäng lônh vûåc cöët yïëu nhû àêëu thêìu cöng vaâ tû phaáp, seä àïì cao tñnh hiïåu quaã, minh baåch vaâ tuyïín duång caán böå dûåa trïn nùng lûåc. Cöng ûúác kïu goåi sûå tham gia tñch cûåc cuãa caác töí chûác phi chñnh phuã, caác töí chûác cöång àöìng cuäng nhû caác thaânh phêìn khaác trong xaä höåi dên sûå, trong viïåc nêng cao nhêån thûác cuãa quêìn chuáng vïì tham nhuäng, vaâ nhûäng viïåc phaãi laâm àïí ngùn chùån noá. Möåt trong nhûäng nguyïn 157 Caác hònh thaái tham nhuäng tùæc cú baãn àûúåc thöëng nhêët trong Cöng ûúác laâ nguyïn tùæc vïì caác quy àõnh vaâ thuã tuåc phaáp lyá àïí thu höìi vaâ traã laåi caác taâi saãn tham nhuäng cho caác nûúác coá yïu cêìu. Àêy laâ möåt vêën àïì àùåc biïåt quan troång àöëi vúái nhiïìu nûúác àang phaát triïín, núi maâ tham nhuäng úã cêëp cao àaä trúã thaânh vêën naån nghiïm troång. Chûúng naây baân vïì tham nhuäng trong ngaânh àiïån, nöåi dung àûúåc chia thaânh 3 phêìn: phêìn àêìu phên tñch sûå lan traân cuãa naån tham nhuäng trong ngaânh àiïån vaâ tñnh chêët nghiïm troång cuãa noá trong caác cöng ty àiïån lûåc cöng cöång úã caác nûúác khaác nhau. Tham nhuäng àaä aãnh hûúãng àïën moåi quaá trònh vaâ moåi hoaåt àöång trong ngaânh àiïån, àùåt ra nhûäng cêu hoãi nghiïm tuác vïì khaã nùng àûáng vûäng lêu daâi cuãa ngaânh naây. Tuy nhiïn, ngay caã trong möi trûúâng tham nhuäng, vêîn coá möåt söë ñt caác cöng ty àiïån lûåc cöng cöång duy trò àûúåc tñnh liïm chñnh úã mûác àöå cao, àiïìu naây cho ta nhiïìu baâi hoåc böí ñch vïì chöëng tham nhuäng. Hai nghiïn cûáu tònh huöëng cuå thïí àûúåc trònh baây trong Phuå luåc 4A, àoá laâ Palli Bidyut Samitis cuãa Bùnglaàeát vaâ caác cöng ty àiïån lûåc cöng cöång úã Andhra Pradesh, ÊËn Àöå. Möåt cêu chuyïån thaânh cöng khaác cuäng àaáng àûúåc nhùæc àïën laâ cuãa chêu Phi. Trong nùm 1997, chñnh phuã Gabon àaä nhûúång quyïìn 20 nùm thûåc hiïån dõch vuå àiïån vaâ nûúác trïn toaân quöëc cho möåt chuã thïí tû nhên, Cöng ty Socieáteá d'Energie et d'Eau du Gabon (theo Tremolet, 2002). Cöng ty àûúåc nhûúång quyïìn naây àaä hoaåt àöång rêët töët úã nhûäng khu vûåc coá dõch vuå naây tûâ trûúác, thûúâng xuyïn vûúåt chó tiïu àïì ra, nhûng úã caác khu vûåc vuâng sêu vuâng xa thò tiïën àöå chêåm hún. Phêìn hai cuãa chûúng naây àûa ra möåt "chêín àoaán" vïì tham nhuäng trong ngaânh àiïån ­ tham nhuäng phaát sinh nhû thïë naâo? vêën naån naây lúán àïën àêu trong caác phaåm vi hoaåt àöång cuãa ngaânh vaâ úã caác nûúác khaác nhau? ai laâ ngûúâi àûúåc lúåi? àiïìu gò khiïën tham nhuäng töìn taåi? Phêìn naây cuäng xaác àõnh caác hoaåt àöång dïî xaãy ra tham nhuäng, vaâ gúåi yá nïn taác àöång vaâo nhûäng àiïím naâo dïî xaãy ra tham nhuäng, àïí àaåt taác duång lúán hún trong viïåc giaãm búát caác haânh vi tham nhuäng. Thûåc tïë cho thêëy nhûäng nûúác coá mûác àöå tham nhuäng cao thûúâng yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ thaânh tñch phaát triïín con ngûúâi. Àiïìu naây cho ta thêëy möëi quan hïå tyã lïå nghõch giûäa tham nhuäng vaâ phaát triïín con ngûúâi. Phêìn 3 phên tñch caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng. Caác chiïën lûúåc naây göìm: tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh thöng qua tiïëp cêån thöng tin, caác quy tùæc haânh xûã, caác tuyïn böë vïì quyïìn lúåi ngûúâi tiïu duâng, caác quy tùæc vïì xung àöåt lúåi ñch, sûå tham gia cuãa cöng chuáng; caãi thiïån thïí chïë nhû kiïím toaán vaâ àiïìu tiïët àöåc lêåp; khuyïën khñch tinh thêìn cam kïët cuãa caán böå, nhên viïn bùçng chñnh saách nhên sûå tiïën böå. Caác trúã ngaåi trong quaá trònh thûåc hiïån caác chiïën lûúåc naây vaâ àaánh giaá caác chi phñ liïn quan cuäng àûúåc baân àïën trong phêìn naây. 158 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan THAM NHUÄNG ­ MÖÅT THAÃM HOÅA LAN TRAÂN Tham nhuäng trong ngaânh àiïån rêët àa daång, coá thïí chó laâ tham nhuäng vùåt úã cêëp thêëp, vñ duå nhû nhûäng nhên viïn ài ghi àiïån hay thúå àûúâng dêy, àïën nhûäng khoaãn ùn cùæp khöíng löì cuãa caác nhaâ laänh àaåo chñnh trõ, nhûäng ngûúâi trao húåp àöìng nhûúång quyïìn beáo búã hoùåc yïu cêìu caác cöng ty nhaâ nûúác kyá nhûäng Húåp àöìng mua baán àiïån (PPA) khöng coá lúåi, hoùåc thao tuáng caác chñnh saách àïí taåo thuêån lúåi cho cöng ty àûúåc thiïn võ. Caác caán böå quaãn lyá cöng ty àiïån lûåc laâ ngûúâi àûáng giûäa vaâ àûúåc chia phêìn tûâ caác nhaâ cung cêëp vaâ nhaâ thêìu. Tham nhuäng vùåt, nïëu tñnh göåp laåi, hoáa ra khöng phaãi chuyïån nhoã. Mùåc duâ khoá maâ coá àûúåc söë liïåu tin cêåy nhûng caác ûúác tñnh sú böå cuãa caác chuyïn gia trong ngaânh cho thêëy söë tiïìn liïn quan àïën caái goåi laâ "tham nhuäng vùåt" lúán gêëp nhiïìu lêìn con söë cuãa nhûäng vuå ùn cùæp lúán; töíng söë tiïìn tham nhuäng vùåt àuã lúán àïí laâm chaãy maáu ngaânh dõch vuå cöng naây vaâ thêåm chñ coá thïí àêíy chñnh phuã àïën búâ vûåc phaá saãn. Tham nhuäng vùåt trong ngaânh àiïån laâ hiïån tûúång mang tñnh thûúâng xuyïn chûá khöng phaãi möåt lêìn, noá ùn moân vùn hoáa laâm viïåc cuãa ngaânh vaâ "saách nhiïîu" ngûúâi tiïu duâng. Àöi khi, chi phñ trûåc tiïëp do tham nhuäng trong ngaânh àiïån coá thïí lúán àïën mûác, nïëu loaåi trûâ àûúåc noá, ta coá àuã nguöìn lûåc àïí khùæc phuåc tònh traång thiïëu àiïån. (Höåp 4.1). Tham nhuäng xuyïn qua moåi biïn giúái quöëc gia, vaâ moåi nïìn vùn hoáa, tham nhuäng vùåt coá thïí noái laâ biïíu hiïån lan traân nhêët cuãa cùn bïånh naây vaâ phaát triïín maånh úã nhûäng núi coá tiïëp xuác vúái ngûúâi tiïu duâng. Viïåc ngûúâi tiïu duâng khöng traã tiïìn vaâ àöìng loäa vúái nhên viïn àiïån lûåc úã cú súã laâ àiïím khúãi nguöìn cuãa hêìu hïët caác tham nhuäng vùåt naây. Dêìn dêìn tònh traång khöng traã tiïìn àaä boáp ngheåt doâng vöën chaãy vaâo ngaânh àiïån, laâm giaãm khaã nùng múã röång ngaânh vaâ duy tu baão trò hïå thöëng, viïåc cêëp àiïån trúã nïn thiïëu tin cêåy vaâ keám chêët lûúång, cuöëi cuâng khiïën ngûúâi tiïu duâng bêët maän. Vñ duå vïì voâng luêín quêín naây thïí hiïån roä taåi Cöng ty àiïån nhaâ nûúác Baku úã Adeácbaigian, taåi àêy tiïìn àiïån thu àûúåc tûâ caác höå gia àònh trong 6 thaáng cuöëi nùm 1999 chó bùçng 12% söë tiïìn leä ra phaãi thu àûúåc (Lovei vaâ McKechnie 2000). Taåi caác nûúác thuöåc Liïn Xö cuä (FSU), caác cöng ty àiïån lûåc coá mûác doanh thu khaác nhau, tûâ 16% söë tiïìn núå úã Adeácbaigian àïën 98% úã Bosnia vaâ Balan (Komives vaâ caác taác giaã khaác, 2005). Vïì ngùæn haån, ngûúâi tiïu duâng vaâ caác nhên viïn àiïån lûåc àïìu coá lúåi khi thöng àöìng vúái nhau, nhûng coá thïí àoaán trûúác àûúåc laâ thaái àöå cuãa ngûúâi tiïu duâng seä biïën thaânh sûå giêån dûä khi chêët lûúång cung cêëp àiïån ngaây caâng xuöëng döëc. Nhûäng giao dõch khöng duâng tiïìn mùåt (nhû kiïíu haâng àöíi haâng) rêët phöí biïën úã caác nûúác Liïn Xö cuä vaâ laâ maãnh àêët maâu múä cho tham nhuäng. Àöíi àiïån (lêëy nhiïn liïåu) vaâ àöíi ga (lêëy àiïån) úã mûác giaá bõ àêíy 159 Caác hònh thaái tham nhuäng cao möåt caách giaã taåo laâ möåt trong nhûäng maánh khoáe maâ caác nhaâ quaãn lyá ngaânh àiïån thûúâng duâng àïí laâm giaâu bêët chñnh. Tònh traång ùn cùæp àiïån àaä trúã nïn vö cuâng nghiïm troång úã Pakistan, àïën nöîi vaâo nùm 1999, chñnh phuã àaä phaãi huy àöång quên àöåi àïí giaám saát viïåc ghi söë àiïån vaâ tñnh hoáa àún. Àiïìu laâm caác nhaâ chûác traách ngaåc nhiïn laâ quy mö tuyïåt àöëi cuãa viïåc ùn cùæp vaâ mûác àöå maâ caác khaách haâng giaâu coá, nhû caác cú súã cöng nghiïåp, caác khu mua sùæm, vaâ caác dinh thûå lúán, àûúåc lúåi tûâ ùn cùæp àiïån. Tham nhuäng vaâ keám hiïåu quaã trong caác ngaânh dõch vuå cöng gùæn liïìn vúái àiïìu haânh nhaâ nûúác yïëu keám. Möi trûúâng chñnh trõ vaâ kinh tïë cuãa möåt àêët nûúác quyïët àõnh phêìn lúán chêët lûúång cuãa dõch vuå cöng taåi nûúác àoá. Caác vêën àïì àiïìu haânh nhaâ nûúác nhû traách nhiïåm giaãi trònh vaâ khaã nùng àaáp ûáng cuãa chñnh phuã, tûå do baáo chñ vaâ truyïìn thöng, quyïìn cöng dên àûúåc biïíu hiïån bêët àöìng yá kiïën vaâ phaãn àöëi, sûå liïm chñnh cuãa caác cú quan duy trò luêåt lïå vaâ xeát xûã cöng bùçng, mûác àöå trao quyïìn thûåc thi cho chñnh quyïìn àõa phûúng, vaâ mûác àöå tham gia cuãa quêìn chuáng trong quaá trònh ra quyïët àõnh, têët caã àïìu coá möëi liïn hïå quan troång vúái naån tham nhuäng. Töí chûác minh baåch quöëc tïë (TI) àaä tiïën haânh caác àiïìu tra sêu röång, cho thêëy möëi quan hïå mêåt thiïët giûäa sûå yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác, keám phaát triïín vaâ tham nhuäng. Möåt HÖÅP 4.1 Chi phñ tham nhuäng: Loaåi trûâ caác thêët thoaát cuäng seä loaåi boã àûúåc tònh traång thiïëu àiïån Taåi Bùnglaàeát, chó 55% lûúång àiïån saãn xuêët ra (theo Lovei vaâ McKechnie 2000) àûúåc ngûúâi tiïu duâng traã tiïìn. Ûúác tñnh chó riïng quaãn lyá keám vaâ tham nhuäng trong khêu tñnh phñ vaâ thu phñ sûã duång àiïån vaâcuäng àaä chiïëm möåt nûãa söë tiïìn thêët thoaát cuãa Cuåc Phaát triïín àiïån quöëc gia Bùnglaàeát vaâ Cú quan Cung ÛÁng Àiïån Dhaka, nghôa laâ mêët túái hún 100 triïåu àö la möîi nùm. Orissa, möåt bang cuãa ÊËn Àöå, àaä tû nhên hoáa hoaåt àöång phên phöëi àiïån vaâo nùm 1999. Kïí tûâ àoá àaä coá nhûäng caãi thiïån àaáng kïí vïì moåi mùåt, bao göìm nhûäng chuyïín biïën trong viïåc tñnh phñ vaâ thu phñ. Tuy vêåy, theo àaánh giaá hiïåu quaã hoaåt àöång trong nùm cuãa ngaânh àiïån do UÃy ban àiïìu tiïët àiïån Orrisa (OERC) tiïën haânh cho khoaãng thúâi gian àïën hïët thaáng 3/2005, töíng thêët thoaát kyä thuêåt vaâ thûúng maåi vêîn lïn àïën 46% (OERC 2005). Thêët thoaát thuêìn tuáy vïì "kyä thuêåt" chiïëm khoaãng 1/3 töíng thêët thoaát. UÃy ban cho rùçng söë thêët thoaát coân laåi chuã yïëu laâ do tham nhuäng (phêìn lúán laâ ùn cùæp àiïån, nhûng coá möåt phêìn laâ sûå thiïëu hiïåu quaã khi ào lûúång àiïån tiïu thuå, tñnh phñ vaâ thu phñ). Chi phñ tham nhuäng loaåi naây ûúác tñnh vaâo khoaãng 240 triïåu àö la. Thêët thoaát haâng nùm tûúng tûå trïn caã nûúác ÊËn Àöå coá thïí vaâo khoaãng tûâ 4 àïën 5 tó àölaa. Àêy laâ khoaãn thêët thoaát thûúâng xuyïn, vaâ nïëu noá àûúåc xoaá boã, ngaânh àiïån seä àuã vöën àïí saãn xuêët 4,000 àïën 5.000 mïga oaát àiïån möîi nùm. Noái theo caách khaác, viïåc loaåi boã àûúåc töín thêët naây seä taåo ra nguöìn lûåc àuã àïí ÊËn Àöå àaåt àûúåc cam kïët lúán cuãa chñnh phuã nûúác naây, àoá laâ "toaân dên coá àiïån vaâo nùm 2012". a. Baâi diïîn vùn trûúác toaân dên cuãa Thuã tûúáng ÊËn Àöå Atal Bihari Vajpayee, ngaây 15/8/2002, trong àoá öng noái rùçng 250 tó Rupi àaä bõ thêët thoaát vò ùn cùæp àiïån. 160 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan trong caác àiïìu tra naây (Töí chûác minh baåch quöëc tïë 2002) àaä nghiïn cûáu 7 ngaânh (giaáo duåc, y tïë, àiïån, quaãn lyá àêët àai, thuïë, caãnh saát, vaâ tû phaáp) taåi 5 nûúác (Bùnglaàeát, ÊËn Àöå, Nïpan, Pakistan, vaâ Sri Lanka). Giaáo duåc, y tïë, vaâ àiïån nöíi lïn laâ 3 ngaânh dõch vuå cöng àûúåc sûã duång nhiïìu nhêët trong khu vûåc naây, vaâ vúái möåt böå phêån lúán dên cû, caác àõnh chïë nhaâ nûúác laâ nhaâ cung cêëp dõch vuå duy nhêët trong caác ngaânh naây. Nghiïn cûáu naây cho thêëy tó lïå tham nhuäng cao úã têët caã caác nûúác, trong ngaânh àiïån cuäng nhû caác ngaânh dõch vuå cöng cöång khaác. Möåt baáo caáo khaác cuãa Töí chûác minh baåch quöëc tïë (àïì taâi ÊËn Àöå) (2005b) vïì tham nhuäng úã ÊËn Àöå àaä daânh troån möåt chûúng cho tònh traång tham nhuäng lan traân trong ngaânh àiïån. Baáo caáo naây àûa ra nhûäng kïët luêån sau: Gêìn 3/5 caác höå gia àònh úã nûúác naây cho biïët coá giao dõch vúái caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch trong nùm vûâa qua. Tyã lïå giao dõch cao hún vúái caác höå gia àònh úã àö thõ (70%) so vúái caác höå dên úã nöng thön (55%). Hún 1/10 (12%) trong töíng söë höå gia àònh cuãa nûúác naây thûâa nhêån àaä höëi löå àïí àûúåc nhêån dõch vuå cêëp àiïån trong nùm vûâa qua. Gêìn 2/3 (65%) trong söë nhûäng ngûúâi àaä tûâng yïu cêìu dõch vuå cho rùçng ngaânh dõch vuå naây coá tham nhuäng. Ngay caã nhûäng cöng ty àiïån lûåc tû nhên cuäng bõ cho laâ tham nhuäng. Gêìn 3/5 söë höå gia àònh sûã duång dõch vuå cuãa caác cöng ty àiïån lûåc tû nhên cho rùçng nhaâ cung cêëp dõch vuå cho hoå coá tham nhuäng. Gêìn möåt nûãa (49%) nhûäng ngûúâi coá giao dõch vúái ngaânh dõch vuå naây caãm thêëy rùçng tham nhuäng trong ngaânh àaä tùng lïn trong nùm vûâa qua. Hún ¼ (27%) söë ngûúâi tûâng tiïëp cêån ngaânh dõch vuå naây àaä duâng nhûäng phûúng caách nhû traã tiïìn höëi löå, sûã duång aãnh hûúãng vaâ tiïëp cêån nhûäng ngûúâi trung gian. Hún 1/3 (35%) thûâa nhêån àaä tûâng àuát loát, hay cho tiïìn thúå àûúâng dêy, trong khi àoá ¼ (25%) àaä cho tiïìn àaåi lyá hoùåc ngûúâi trung gian. Thûúâng thò chñnh ngûúâi ngheâo phaãi gaánh chõu nùång nïì nhêët khi coá tham nhuäng. ÚÃ nhiïìu nûúác, chó coá möåt tó lïå nhoã dên chuáng laâ nhûäng ngûúâi giaâu coá múái coá àuã tiïìn àïí sûã duång àiïån. Thêåm chñ ngay caã khi caác chñnh saách cuãa chñnh phuã taåo àiïìu kiïån cho ngûúâi ngheâo coá àiïån bùçng caách trúå cêëp chi phñ àêìu tû ban àêìu vaâ trúå giaá, söë ngûúâi àûúåc hûúãng lúåi thûúâng chó giúái haån úã möåt söë ñt ngûúâi may mùæn. Trong hoaân caãnh àoá, taác haåi cuãa tham nhuäng trúã nïn nùång nïì nhêët àöëi vúái böå phêån ngûúâi ngheâo hún trong xaä höåi: hoå ñt coá khaã nùng tiïëp cêån lûúái àiïån; hún nûäa, trúå cêëp quaá nhiïìu cho ngaânh àiïån àaä laâm mêët ài söë tiïìn leä ra àûúåc daânh cho caác ngaânh dõch vuå cöng ñch khaác maâ ngûúâi ngheâo laâ àöëi tûúång hûúãng lúåi àêìu tiïn (Höåp 4.2). 161 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 4.2 Ngûúâi ngheâo oùçn mònh chõu gaánh nùång lúán nhêët cuãa tham nhuäng Ngûúâi tiïu duâng phaãi traã tiïìn àïí àûúåc cêëp àiïån, duâ laâ vúái chêët lûúång keám do biïn àöå dao àöång àiïån thïë lúán vaâ àiïån aáp tùng voåt. Taåi Bùnglaàeát, àiïån thïë cuãa maång lûúái phên phöëi àiïån khöng öín àõnh, ngûúâi ta quan saát thêëy úã caác vuâng nöng thön, caác boáng àeân chó töìn taåi àûúåc vaâi ngaây vò àiïån aáp tùng voåt. Vúái möåt höå gia àònh nöng thön thu nhêåp thêëp, tiïìn mua boáng àeân coá thïí bùçng tiïìn àiïån. Möåt àiïìu tra do Ngên haâng Thïë giúái taâi trúå (Lovei vaâ McKechnie 2000) khaám phaá ra rùçng viïåc thiïëu àiïån úã Bùnglaàeát gêy thiïåt haåi khoaãng 1 tó àö la möîi nùm vaâ laâm töëc àöå tùng trûúãng kinh tïë giaãm khoaãng 0,5%. Hêìu hïët caác chûúng trònh chñnh trõ vaâ xaä höåi cuãa caác chñnh phuã àïìu coá hoaåt àöång trúå cêëp cho caác thaânh phêìn khoá khùn hún trong xaä höåi. Nhûäng ngûúâi tiïu duâng ngheâo seä àûúåc trúå cêëp khi àêëu nöëi àiïån (trúå cêëp chi phñ àêìu tû ban àêìu) hoùåc àûúåc hûúãng giaá thêëp hún (trúå giaá) giuáp hoå coá àuã tiïìn àïí duâng àiïån. Caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch thûúâng quaãn lyá tiïìn trúå cêëp, nhûng hoå thiïëu cú chïë thïí chïë àïí àaãm baão trúå cêëp àïën àuáng àöëi tûúång hûúãng lúåi. Hêåu quaã laâ, phêìn lúán caác trúå cêëp naây trûúåt khoãi tay ngûúâi ngheâo vaâ rúi vaâo tuái nhûäng ngûúâi hoaân toaân khöng cêìn àïën chuáng. Nghiïn cûáu cuãa Ngên haâng Thïë giúái (World Bank 2001) vïì viïåc cêëp àiïån miïîn phñ cho nöng dên úã hai bang cuãa ÊËn Àöå cho thêëy rùçng chó möåt tó lïå phêìn trùm ñt oãi ngûúâi ngheâo àûúåc hûúãng lúåi tûâ chûúng trònh naây. Cêëp àiïån cho saãn xuêët nöng nghiïåp úã hai bang naây khöng àûúåc ào bùçng cöng tú, nïn àaä taåo ra möåt voã boåc thuêån tiïån àïí caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch che giêëu nhûäng thêët thoaát do tham nhuäng vaâ quaãn lyá keám. Trïn thûåc tïë, möåt phêìn àaáng kïí trong trúå cêëp cuãa chñnh phuã àaä àûúåc duâng àïí buâ àùæp cho nhûäng khoaãn thêët thoaát. Nhû vêåy, ngûúâi ngheâo àaä bõ thiïåt hai lêìn: möåt mùåt, hoå hêìu nhû chùèng nhêån àûúåc mêëy lúåi ñch tûâ viïåc trúå cêëp, mùåt khaác, trúå cêëp cho ngaânh àiïån laâm mêët ài nguöìn lûåc maâ leä ra chñnh phuã coá thïí duâng cho caác chûúng trònh phuác lúåi xaä höåi khaác àïí caãi thiïån chêët lûúång cuöåc söëng cho nhiïìu ngûúâi ngheâo. Trûúâng húåp xaãy ra úã Andra Pradesh, ÊËn Àöå trong nùm taâi khoáa 2002 laâ möåt minh hoåa cho viïåc naây: Thêët thoaát trong truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån trong ngaânh 30.2 % Trúå cêëp cho ngaânh àiïån 24 tó Rupi (525 triïåu àö la) Trúå cêëp/ töíng saãn phêím quöëc nöåi 1,6 % Trúå cêëp/töíng thu cuãa chñnh phuã 11,0 % Trúå cêëp/thêm huåt nguöìn thu 80,0 % Chi phñ cú höåi cuãa trúå cêëp vïì àiïån Chi phñ vöën Chi phñ vêån haânh Chûúng trònh àêìu tû ban àêìu haâng nùm Chùm soác sûác khoãe ban àêìu cho vuâng nöng thön cuãa bang 12 tó Rupi 1 tó Rupi Nûúác saåch cho möîi laâng 10 triïåu Rupi 0,4 triïåu Rupi Trûúâng tiïíu hoåc cho têët caã caác vuâng nöng thön 9 tó Rupi 9 tó Rupi Khi khöng thïí tñnh phñ vaâ thu àuã söë phñ töëi thiïíu àïí duy trò hoaåt àöång, möåt ngaânh dõch vuå cöng ñch seä xoay súã àuã moåi caách àïí töìn taåi, tûâ ài vay, têån duång trúå cêëp cuãa chñnh phuã, trò hoaän caác khoaãn phaãi traã, vay tñn duång tûâ caác 162 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan cú quan chñnh phuã khaác àïí mua nhiïn liïåu, traã chi phñ vêån chuyïín, vaâ caác hoaåt àöång khaác. Nhûng caác biïån phaáp naây chó coá thïí trò hoaän àûúåc möåt thúâi gian cho àïën khi àiïìu têët yïëu xaãy ra. Khi àaä sûã duång hïët nhûäng biïån phaáp trïn, ngaânh àiïån seä quay sang aáp duång chïë àöå phên phöëi àiïån haån chïë vaâ giaãm taãi, vñ duå cùæt àiïån luên phiïn (seä aãnh hûúãng àïën têët caã caác khaách haâng taåi möåt àõa baân trong möåt thúâi gian nhêët àõnh) hoùåc ngùæt cöng tùæc möåt söë loaåi taãi nhêët àõnh vaâo nhûäng giúâ cuå thïí (nhû caác thiïët bõ búm nûúác nöng nghiïåp hoùåc phuåc vuå sinh hoaåt) tuây theo thöng söë cuãa àûúâng dêy vaâ caác quy àõnh hiïån haânh vïì cùæt àiïån. Thûúâng thò, ngaânh àiïån ûu tiïn khöng cùæt àiïån caác cú súã cöng nghiïåp vaâ caác khaách haâng tiïu thuå nhiïìu, thay vò thïë, hoå cùæt àiïån úã caác vuâng ngheâo hún. Tònh traång thiïëu vöën aãnh hûúãng àïën caã chêët lûúång vaâ phaåm vi cêëp àiïån, chi phñ sûãa chûäa nêng cêëp hïå thöëng ngaây caâng tùng khiïën cho ngûúâi ngheâo naãn loâng, nïëu khöng muöën noái laâ khöng àuã can àaãm nöåp àún xin àêëu nöëi àiïån nûäa. Trong hoaân caãnh thiïëu nguöìn cung ûáng àiïån vaâ thiïëu giaãi phaáp thay thïë, cú höåi tham nhuäng cuãa caác nhên viïn ngaânh àiïån caâng tùng. Ngûúâi duâng àiïån vaâ cöång àöìng bõ keåt trong voâng xoaáy tham nhuäng ngaây caâng tùng cao. Dûúâng nhû coá möåt möëi quan hïå tyã lïå nghõch giûäa tham nhuäng vaâ phaát triïín con ngûúâi. Töí chûác minh baåch quöëc tïë àaä cöng böë Chó söë caãm nhêån tham nhuäng (CPI) tûâ nùm 1995. Chó söë naây ào mûác àöå tham nhuäng theo caãm nhêån cuãa caác doanh nghiïåp vaâ caác chuyïn gia phên tñch quöëc gia, sau àoá xïëp haång caác nûúác theo mûác tham nhuäng caãm nhêån àûúåc, tûâ thêëp nhêët àïën cao nhêët. Àùåt chó söë CPI bïn caånh Baáo caáo phaát triïín con ngûúâi cuãa Liïn Húåp Quöëc (UNDP 2005) àïí nghiïn cûáu laâ möåt caách tiïëp cêån thuá võ. Baáo caáo cuãa UNDP xïëp loaåi 145 nûúác thaânh viïn Liïn Húåp Quöëc theo möåt söë caác chó söë, vñ duå BAÃNG 4.1 So saánh chó söë phaát triïín con ngûúâi (HDI) vaâ Chó söë caãm nhêån tham nhuäng (CPI) Nûúác Xïëp haång HDI caác nûúác, 2003 Xïëp haång CPI caác nûúác, 2004 Malaixia 61 39 Sri Lanka 93 67 Cöång hoâa Höìi giaáo Iran 99 87 Inàönïxia 110 133 ÊËn Àöå 127 90 Pakistan 135 129 Nïpan 136 90 Bùng la àeát 139 145 Nguöìn: Töí chûác minh baåch quöëc tïë (2004); UNDP (2005). 163 Caác hònh thaái tham nhuäng nhû tó lïå tûã vong treã sú sinh, thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi, tó lïå biïët àoåc biïët viïët úã ngûúâi lúán, vaâ tó lïå suy dinh dûúäng. Caác nûúác coá chó söë CPI cao (nghôa laâ tham nhuäng àûúåc caãm nhêån úã mûác àöå cao) luön luön laâ nhûäng nûúác bõ àaánh giaá thêëp vïì phaát triïín con ngûúâi, àiïìu naây biïíu thõ khaã nùng töìn taåi möåt möëi quan hïå naâo àoá giûäa tham nhuäng vaâ phaát triïín. Baãng 4.1 trònh baây chi tiïët vïì möåt mêîu phên tñch göìm caác nûúác àang phaát triïín. CAÁC KHAÃ NÙNG XAÃY RA THAM NHUÄNG Ngay caã trong möåt möi trûúâng kinh tïë tûúng àöëi tûå do hoáa, chñnh phuã vêîn coá tiïëng noái quyïët àõnh àöëi vúái möåt loaåt caác vêën àïì. Thûúâng thò caác cú quan chuã chöët coá vai troâ thûåc thi caác chñnh saách cuãa chñnh phuã laâ caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác. Sûå böë trñ nhû vêåy laâm lu múâ ranh giúái giûäa chñnh saách, quyïìn súã hûäu vaâ àiïìu haânh. Trong ngaânh àiïån, caác chñnh saách cuãa chñnh phuã cú baãn laâ àiïìu tiïët caác vêën àïì nhû ûúác tñnh nhu cêìu vaâ sûå cêìn thiïët phaãi tùng cöng suêët, cêëp pheáp, thuã tuåc phaáp àõnh vaâ haânh chñnh, cung cêëp nguöìn lûåc cho caác nhaâ maáy vaâ thiïët bõ, thu höìi àêët, giaãi phoáng mùåt bùçng vaâ taái àõnh cû cho nhûäng ngûúâi phaãi di dúâi do caác dûå aán àiïån. Tuy nhiïn caác chñnh saách naây thûúâng àûúåc àïì ra maâ khöng nghiïn cûáu kyä lûúäng caác vêën àïì, vaâ hêìu nhû khöng hoùåc chó tham khaão rêët ñt yá kiïën cuãa caác bïn liïn quan. Hïå quaã laâ, caác chñnh saách hoáa ra thiïëu húåp lyá. Sûå yïëu keám trong hoaåch àõnh chñnh saách caâng nghiïm troång hún vò caác quan chûác chñnh phuã khöng phaãi chõu sûå giaám saát cuãa quêìn chuáng khi cêëp giêëy pheáp hay quyïët àõnh trao húåp àöìng. Hoaân caãnh àoá àaä taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho tham nhuäng. Nhûäng ngûúâi àûúåc lúåi laâ caác chñnh khaách, caác quan chûác hay caán böå cêëp cao trong ngaânh, vaâ caác cöng ty àiïån lûåc, thûúâng laâ tû nhên, daânh àûúåc húåp àöìng hay àûúåc cêëp giêëy pheáp. Caác cú quan vaâ ban ngaânh chñnh phuã nhû cú quan quaãn lyá àiïån quöëc gia, hay caác têåp àoaân nhaâ nûúác luön luön laâ têëm gûúng phaãn chiïëu àùåc tñnh vaâ quan àiïím cuãa böå maáy àiïìu haânh chñnh trõ vaâ haânh chñnh quan liïu. Trong möåt àiïìu tra vïì tham nhuäng úã Nam AÁ, Töí chûác minh baåch quöëc tïë (2002) àaä dêîn chûáng caác lyá do gêy tham nhuäng, theo caãm nhêån cuãa ngûúâi dên, trong caác ngaânh dõch vuå cöng ñch, bao göìm ngaânh àiïån. Àöng àaão ngûúâi àûúåc hoãi cho rùçng nguyïn nhên quan troång nhêët gêy ra tham nhuäng laâ thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh. Nguyïn nhên quan troång thûá hai àûúåc cho laâ quyïìn lûåc àöåc quyïìn cuãa ngaânh, keáo theo noá laâ sûå thiïëu minh baåch vaâ quyïìn quyïët àõnh tuyâ tiïån cuãa caán böå trong ngaânh. Àaáng chuá yá laâ vêën àïì mûác lûúng thêëp chó àûúåc xïëp thûá 5 vïì têìm quan troång. Caác nguyïn nhên khaác àûúåc nïu ra trong baãn baáo caáo göìm coá: viïåc chêëp nhêån tham nhuäng nhû möåt thûåc tïë cuãa cuöåc söëng, ngaânh tû phaáp keám hiïåu quaã trong xûã phaåt tham nhuäng, àaâo taåo vaâ àõnh 164 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan hûúáng caán böå chûa thoãa àaáng. Baáo caáo kïët luêån rùçng thiïëu minh baåch vaâ thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh trong hïå thöëng laâ nguyïn nhên chñnh gêy tham nhuäng. Tham nhuäng khi giao dõch vúái ngûúâi dên, nhêët laâ úã caác nûúác Nam AÁ, coân hún caã töëng tiïìn, úã àêy, ngûúâi dên thêåm chñ khöng daám phaãn àöëi caác haânh vi sai traái vò súå bõ caác caán böå trong ngaânh traã thuâ. Phêìn tiïëp theo seä xem xeát möåt vaâi lônh vûåc chñnh trong ngaânh coá nhiïìu khaã nùng tham nhuäng, vaâ phên tñch caác nguyïn nhên sêu xa dêîn àïën caác hiïån tûúång naây. Caác lônh vûåc chñnh coá nhiïìu khaã nùng tham nhuäng: nhêån diïån, mûác àöå vaâ àöëi tûúång àûúåc lúåi Caác cêëp àöå tham nhuäng trong ngaânh àiïån cuäng nhû biïíu hiïån cuãa noá úã möîi nûúác möåt khaác, tuây theo àiïìu kiïån àùåc thuâ cuãa àõa phûúng. Tuy nhiïn, nhêån àõnh chung laâ, coá möåt vaâi lônh vûåc úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín àùåc biïåt nhaåy caãm vúái tham nhuäng, vñ duå nhû chñnh saách cuãa chñnh phuã, caác quyïët àõnh àêìu tû vaâ cêëp vöën, caác giao dõch vúái ngûúâi tiïu duâng, hoaåt àöång thûúng maåi cuãa caác ngaânh dõch vuå cöng ñch, àêëu thêìu, vaâ quaãn lyá nhên sûå. Phêìn dûúái àêy seä nghiïn cûáu chi tiïët caác lônh vûåc naây, àöìng thúâi chó ra caác dêëu hiïåu cuãa caác haânh vi tham nhuäng (àeân àoã baáo hiïåu nguy hiïím) cêìn àûúåc xem xeát khi "chêín àoaán" cùn bïånh naây. Tuy nhiïn, àiïìu quan troång laâ khöng nïn vöåi vaâng ài àïën kïët luêån. Cêìn phên tñch hoaân caãnh cuå thïí möåt caách tó mó hún trûúác khi khùèng àõnh tham nhuäng laâ nguyïn nhên àùçng sau triïåu chûáng àoá, vò khöng hùèn chó coá möîi tham nhuäng laâ nguyïn nhên duy nhêët; triïåu chûáng àoá coá thïí laâ biïíu hiïån cuãa sûå thiïëu hiïåu quaã, thiïëu trònh àöå, sai lêìm trong cú cêëu töí chûác, quy trònh kinh doanh khöng hiïåu quaã, sai lêìm trong phaán àoaán vaâ quyïët àõnh cuãa caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, hoùåc lûåa choån chñnh saách cöng vò thuã àoaån chñnh trõ. Trûúác khi kïët luêån möåt dêëu hiïåu naâo àoá phaãn aánh tham nhuäng, cêìn phaãi phên tñch kyä hún quaá trònh ra quyïët àõnh, phên tñch ngêîu nhiïn möåt vaâi trûúâng húåp, tiïën haânh caác àiïìu tra vïì caãm nhêån cuãa ngûúâi sûã duång, vaâ sûã duång caác cöng cuå chêín àoaán khaác. Caác chñnh saách cuãa chñnh phuã Baãng 4.2 thïí hiïån caác hoaåt àöång thûúâng àûúåc àiïìu tiïët búãi caác chñnh saách cuãa chñnh phuã trong ngaânh àiïån vaâ caác lônh vûåc coá nhiïìu khaã nùng tham nhuäng trong möåt khuön khöí chñnh saách nhû vêåy. Nhûäng ngûúâi àûúåc lúåi tûâ tham nhuäng úã cêëp naây thûúâng bao göìm caác chñnh khaách, caác quan chûác cêëp cao, caác caán böå quaãn lyá cêëp cao trong caác cöng ty àiïån lûåc. Caác möëi quan hïå ngêìm thûúâng naãy sinh giûäa caác chñnh khaách, quan chûác, caác nhaâ quaãn lyá vaâ caác caán 165 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 4.2 Caác chñnh saách cuãa chñnh phuã: caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng Caác lônh vûåc coá nhiïìu khaã nùng Hoaåt àöång xaãy ra tham nhuäng Caác dêëu hiïåu "àeân àoã" Ûúác tñnh cöng suêët tùng thïm Thao tuáng quaá trònh tñnh toaána Khöng coá hoùåc khöng phên tñch thêëu àaáo cêìn thiïët àïí àaáp ûáng nhu nhu cêìu; cêìu; Khöng tham khaão yá kiïën cöng chuáng;Thiïëu minh baåch trong dûå baáo nhu cêìu; Quy chuêín vaâ thuã tuåc cêëp Sûãa àöíi tiïu chñ cêëp pheáp àïí taåo Trong tiïu chñ coá nhûäng sûãa àöíi khöng theo pheáp; thuêån lúåi cho möåt söë nhoám cuå thïí thïí thûác vaâ möåt söë ngoaåi lïå; cuâng chung quyïìn lúåi; Quy trònh sûãa àöíi caác quy chuêín khöng minh baåch; Phï duyïåt theo luêåt àõnh vaâ Quy trònh thuã tuåc keáo daâi, lùåp ài lùåp laåi Quy trònh thuã tuåc mêåp múâ; caác phï duyïåt khaác vaâ khöng quy àõnh thúâi haån phaãi coá Caác cú quan chûác nùng bõ chöìng cheáo vïì quyïët àõnh cuöëi cuâng; thêím quyïìn Baán àiïån Haån chïë nhûäng ngûúâi àûúåc mua vaâ Àêëu thêìu khöng caånh tranh giûäa caác nhaâ mûác giaá phaãi traã; saãn xuêët àiïån àöåc lêåp (IPP); Caác húåp àöìng mua àiïån (PPA); Lêëy àêët vaâ phuåc höìi àiïìu kiïån Traã tiïìn àïìn buâ cho nhûäng ngûúâi súã Caác giao dõch mua baán àêët diïîn ra söi àöång söëng cho nhûäng ngûúâi bõ hûäu àêët; trûúác khi chñnh phuã thöng baáo khoanh aãnh hûúãng búãi caác dûå aán Àïìn buâ cho nhûäng ngûúâi bõ aãnh vuâng hoùåc lêëy àêët laâm dûå aán; àiïån; hûúãng do taái àõnh cû; Möåt vaâi giao dõch àûúåc àùng kyá vúái giaá cao giaã taåo nhùçm muåc àñch taåo ra möëc tñnh giaá àïìn buâ; Thuã tuåc chi traã tiïìn àïìn buâ mêåp múâ; Traã tiïìn àïìn buâ laâm nhiïìu lêìn; Trúå cêëp cho möåt söë nhoám àöëi Quaãn lyá tiïìn trúå cêëp, bao göìm lûåa Cêëp àiïån nhûng khöng coá cöng tú; tûúång theo quy àõnh; choån àöëi tûúång àûúåc hûúãng trúå cêëp; Khöng coá hoùåc khöng gùæn kïët chùåt cheä vúái tiïu chñ trúå cêëp; Lûåa choån ngûúâi àiïìu haânh vaâ Thao tuáng tiïu chñ lûåa choån; Keáo daâi quaá mûác quaá trònh böí nhiïåm; böå maáy laänh àaåo cho caác Tham nhuäng trong quaá trònh böí Thiïëu minh baåch trong quaá trònh lûåa choån; cöng ty àiïån lûåc cöng ñch; nhiïåm caán böå a. Viïåc cöë yá ûúác tñnh thiïëu nhu cêìu tiïu thuå àiïån seä dêîn àïën sûå thiïëu huåt nguöìn cung trong tûúng lai, àoá seä laâ lyá do xaác àaáng àïí thu xïëp mua àiïån "khêín cêëp" tûâ caác nguöìn baán giaá àùæt; ngûúåc laåi, nhu cêìu tiïu thuå coá thïí bõ phoáng àaåi àïí taåo ra lyá do thaânh lêåp möåt IPP múái àûúåc ûu àaäi. 166 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan BAÃNG 4.3 Caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng: caác giai àoaån phaát triïín dûå aán Caác lônh vûåc coá nhiïìu khaã nùng xaãy ra tham Hoaåt àöång nhuäng Caác dêëu hiïåu "àeân àoã" Hònh thaânh dûå aán Caác nghiïn cûáu kinh tïë kyä thuêåt àïí xaác àõnh tñnh Nghiïn cûáu qua loa chiïëu lïå (hoùåc hoaân khaã thi vaâ bïìn vûäng cuãa dûå aán; toaân khöng nghiïn cûáu); Àiïìu tra khaão saát thûåc àõa; Boã qua caác àiïìu tra khaão saát thûåc àõa hoùåc Dûå toaán chi phñ vaâ lõch trònh thûåc hiïån; àïí cho nhaâ thêìu laâm sau; Giêëy pheáp phaáp àõnh vaâ caác loaåi giêëy pheáp khaác Ûúác tñnh chi phñ Lêëy àêët xêy dûång nhaâ maáy Caác thuã tuåc giaãi toãa mùåt bùçng khoá hiïíu, Böë trñ khoaãng lûu khöng cho àûúâng dêy taãi àiïån mêåp múâ Phuåc höìi vaâ taái àõnh cû cho nhûäng ngûúâi bõ aãnh Khöng phên böí àuã nguöìn lûåc àïí àïìn buâ hûúãng búãi dûå aán cho nhûäng ngûúâi bõ aãnh hûúãng búãi dûå aán Thûåc hiïån dûå aán Thuã tuåc lûåa choån nhaâ thêìu Thuã tuåc lûåa choån khöng àûúåc quy àõnh roä Loaåi húåp àöìng (cöng trònh, lao àöång, chòa khoáa trong höì sú múâi thêìu; trao tay) vaâ taâi liïåu húåp àöìng; Caác húåp àöìng khöng cuå thïí; Theo doäi vaâ giaám saát cöng viïåc cuãa nhaâ thêìu; Khöng chó àõnh caán böå giaám saát vúái traách Mua sùæm vaâ cung cêëp nhaâ maáy, maáy moác, trang nhiïåm roä raâng; thiïët bõ, vêåt tû; Khöng phên böí àuã vöën àïí thanh toaán, dêîn Thanh toaán cho caác nhaâ thêìu theo giai àoaån; àïën tranh chêëp vaâ yïu cêìu thanh toaán Hoaân thaânh vaâ ài vaâo hoaåt àöång; trûúåt giaá; Vêån haânh dûå aán Hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa nhaâ maáy vaâ maáy moác Khöng cuå thïí hoáa caác thöng söë àaánh giaá trong giai àoaån baão haânh ban àêìu; hiïåu quaã hoaåt àöång vaâ caác phûúng phaáp Àiïìu haânh hoaåt àöång vêån haânh vaâ duy tu baão kiïím chûáng; dûúäng (tûå àiïìu haânh vaâ thuï ngoaâi) Khöng quy àõnh roä caác thuã tuåc mua sùæm Sûãa chûäa khêín cêëp; àõnh kyâ vaâ khêín cêëp; Mua sùæm vaâ sûã duång vêåt tû, haâng dûå trûä, haâng Phaãi coá chûáng nhêån cuãa nhiïìu cêëp trûúác tiïu duâng; khi thanh toaán (laâm lu múâ traách nhiïåm caá Mua sùæm khêín cêëp; nhên); Chi traã cho caác nhaâ thêìu, caác nhaâ cung cêëp vaâ Caác thuã tuåc thiïëu minh baåch vaâ chûa àûúåc nhûäng ngûúâi baán haâng; luêåt hoáa; Caác vêën àïì liïn quan àïën nhên sûå, nhû thùng Thiïëu tñnh cuå thïí khi quy àõnh traách nhiïåm chûác, thuyïn chuyïín, chi traã caác khoaãn àûúåc cuãa tûâng caá nhên àïí àaãm baão tuên thuã hûúãng nhû quyä tiïët kiïåm, caác loaåi trúå cêëp, böìi àuáng caác àiïìu kiïån cêëp pheáp; hoaân caác chi phñ; Tuên thuã caác quy tùæc, luêåt lïå vaâ caác àiïìu kiïån cêëp pheáp; 167 Caác hònh thaái tham nhuäng böå trong ngaânh. Lúåi löåc tûâ tham nhuäng chaãy ngûúåc lïn trïn, trong khi àoá, traách nhiïåm giaãi trònh phai nhaåt dêìn vaâ chaãy xuöëng cêëp thêëp nhêët. Caác quyïët àõnh àêìu tû ÚÃ nhiïìu nûúác àang phaát triïín, caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch thûúâng xuyïn phaãi àöëi mùåt vúái tònh traång lêåp kïë hoaåch àêìu tû khöng phuâ húåp, thiïëu vöën, thiïëu àöång cú chñnh trõ tûâ phña nhûäng ngûúâi ra quyïët àõnh, búãi vò tûâ khi àêìu tû vöën àïën khi mang laåi lúåi ñch laâ möåt khoaãng thúâi gian daâi nïn àöi khi hoå khöng kõp nhòn thêëy caác lúåi ñch cuãa àêìu tû khi coân àûúng chûác. Àêìu tû ñt hún mûác cêìn thiïët laâ möåt cú höåi àïí "àaánh baåc", vò seä coá nhiïìu cöng viïåc khêín cêëp phaát sinh vaâ phaãi thûåc hiïån thêåt nhanh choáng khi xaãy ra khuãng hoaãng thiïëu àiïån. Nïëu caãi thiïån quy trònh lêåp kïë hoaåch trong ngaânh vaâ duy trò nhûäng kïë hoaåch múã röång vúái chi phñ thêëp nhêët, thò coá thïí giaãm thiïíu nguy cú tham nhuäng vaâ tñnh àöåt ngöåt cuãa caác quyïët àõnh àêìu tû àöìng thúâi àem laåi nhûäng lúåi ñch kinh tïë àaáng kïí. Viïåc chuêín bõ trûúác möåt kïë hoaåch töíng thïí àïí múã- röång-vúái-chi-phñ-thêëp-nhêët cuäng seä giuáp tiïët kiïåm àûúåc möåt khoaãng thúâi gian daâi, àuã àïí töí chûác quy trònh àêëu thêìu caånh tranh. Khi àïì xuêët àêìu tû àaä àaáp ûáng caác yïu cêìu chñnh saách cuãa chñnh phuã, seä bùæt àêìu giai àoaån lêåp kïë hoaåch vaâ thûåc hiïån dûå aán. Trong giai àoaån naây, möåt söë lûúång lúán caác hoaåt àöång seä àûúåc tiïën haânh, möîi hoaåt àöång laåi coá nhûäng keä húã lùæt leáo coá thïí taåo thuêån lúåi cho tham nhuäng. Khöng nhêët thiïët phaãi viïët hùèn möåt baãn hûúáng dêîn, mö taã chi tiïët tûâng hoaåt àöång, nhûng nhûäng "lônh vûåc" coá nhiïìu khaã nùng xaãy ra tham nhuäng nhêët, thûúâng gùåp trong saãn xuêët, truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån seä àûúåc trònh baây dûúái möåt söë àïì muåc chung trong Baãng 4.3. Khöng nïn mêët niïìm tin khi suy luêån rùçng tham nhuäng laâ nguyïn nhên cuãa moåi tònh traång xêëu, nhû lêåp kïë hoaåch keám, hoùåc thûåc hiïån keám, dêîn àïën chêåm trïî trong viïåc hoaân têët dûå aán, vaâ khiïën cho nhaâ thêìu àoâi thanh toaán trûúåt giaá. Nhûäng àiïìu naây xaãy ra coá khi chó àún giaãn laâ vò ngaânh àiïån vaâ chñnh phuã thiïëu caán böå gioãi. Trûúác khi quyïët àõnh xem liïåu tham nhuäng coá vai troâ gò trong tònh huöëng àoá hay khöng, cêìn xem xeát kyä böëi caãnh cuå thïí dûåa trïn caác sûå kiïån. Duâ tham nhuäng hiïån diïån úã bêët kyâ khêu naâo trong caác hoaåt àöång naây thò ngûúâi àûúåc lúåi thûúâng laâ caác caán böå àiïìu haânh cêëp trung vaâ cêëp cao trong ngaânh. ÚÃ caác dûå aán lúán, nhûäng ngûúâi àûúåc lúåi lúán thûúâng laâ caác chñnh trõ gia. Caác chñnh khaách naây coá thïí chia seã chiïën lúåi phêím vúái caác quan chûác chñnh phuã dûúái trûúáng, hoùåc nhûäng caán böå quaãn lyá cêëp cao trong ngaânh, nhûäng ngûúâi àûúåc sûã duång nhû möåt kïnh trung gian trong àûúâng dêy tham nhuäng. Caác quyïët àõnh bêët húåp lyá, duâ xuêët phaát tûâ nguyïn nhên 168 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan tham nhuäng, thiïëu nùng lûåc kyä thuêåt hoùåc nùng lûåc phaán àoaán, àïìu khiïën caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch, chñnh phuã vaâ ngûúâi tiïu duâng, phaãi traã giaá àùæt. (Höåp 4.3) Caác hoaåt àöång giao dõch trûåc tiïëp vúái ngûúâi tiïu duâng Viïåc thûåc thi caác chñnh saách thûúâng coá liïn quan túái caác chñnh trõ gia vaâ nhûäng ngûúâi àiïìu haânh úã cêëp cao vaâ cêëp trung. Nhûng chñnh trong giao dõch trûåc tiïëp vúái ngûúâi tiïu duâng, tham nhuäng múái hoaânh haânh ngang nhiïn vaâ lan traân nhêët. Caác nhên viïn àiïån lûåc giao dõch trûåc tiïëp vúái ngûúâi tiïu duâng thûúâng laâ nhûäng ngûúâi coá mûác lûúng thêëp, nhûng laåi coá quyïìn tûå yá haânh àöång. Hoå tûå yá quyïët àõnh viïåc khaách haâng coá àûúåc àêëu nöëi àiïån hoùåc coá phaãi ghi hoaá àún àiïån hay khöng, thêåm chñ coá thïí sûãa hoáa àún (ghi lïn hoùåc ghi xuöëng), thay (hoùåc khöng thay) möåt cöng tú àiïån bõ löîi, hoãng. Vúái tû caách laâ ngûúâi cung cêëp dõch vuå trong möåt ngaânh thûúâng xuyïn àûúåc nhaâ nûúác trúå cêëp, caác nhên viïn naây cuäng àöìng nghôa vúái ngûúâi àaåi diïån cho chñnh quyïìn trong mùæt ngûúâi dên. Nhûäng ngûúâi tiïu duâng thûúâng khöng daám àoâi hoãi möåt dõch vuå töët hún, vò súå bõ cho laâ "àûúåc voi àoâi tiïn". Thaái àöå naây khiïën cho tham nhuäng khöng coân bõ coi laâ möåt haânh vi suy àöìi trêìm troång nhû trûúác kia. Baãng 4.4 thïí hiïån caác hoaåt àöång coá nhiïìu khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong giao dõch vúái ngûúâi tiïu duâng, nguyïn nhên tham nhuäng vaâ àöëi tûúång àûúåc lúåi tûâ tham nhuäng. HÖÅP 4.3 Caái giaá phaãi traã cho nhûäng quyïët àõnh àêìu tû bêët húåp lyá vaâ thuã tuåc àêëu thêìu chûa thïí goåi laâ minh baåch Chñnh phuã Tanzania vaâ Cöng ty cung ûáng àiïån Tandania àaä kyá thoãa thuêån húåp àöìng vúái Cöng ty traách nhiïåm hûäu haån Àiiïån àöåc lêåp Messrs (IPTL) cuãa Malaixia vïì viïåc cung cêëp 100 mïgaoáat àiïån trong thúâi gian 20 nùm. Ngûúâi ta tin rùçng vuå giao dõch naây àaä àûúåc tiïën haânh trong thúâi kyâ khuãng hoaãng thiïëu àiïån, vaâ àaä laâm dêëy lïn möåt cuöåc tranh caäi kõch liïåt giûäa caác quan chûác chñnh phuã, cöång àöìng caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë, caác bïn liïn quan khaác, vaâ trong quêìn chuáng, rùçng nhû thïë laâ sai lêìm vïì mùåt kyä thuêåt (duâng nhiïn liïåu loãng nùång (dêìu mazut) thay vò khñ àöët sùén coá úã trong nûúác), rùçng noá khöng phaãi laâ möåt phêìn trong kïë hoaåch töíng thïí - vúái- chi-phñ-thêëp-nhêët, khöng àûúåc àêëu thêìu trïn cú súã minh baåch vaâ caånh tranh, vaâ rùçng lûúång àiïån nùng naây laâ khöng cêìn thiïët. Cuöëi cuâng, chñnh phuã phaãi àûa vuå viïåc ra troång taâi phên xûã. Theo phaán quyïët cuöëi cuâng cuãa troång taâi, chi phñ cho dûå aán naây àaä giaãm khoaãng 18%, vaâ cöng ty àiïån lûåc khöng bõ buöåc traách nhiïåm böìi thûúâng cho nhûäng thiïåt haåi phaát sinh do nhaâ maáy bõ boã khöng trong vaâi nùm. Tuy nhiïn, ngûúâi tiïu thuå àiïån vaâ chñnh phuã phaãi traã giaá àùæt cho dûå aán naây, bao göìm chi phñ tñch àiïån kïí caã nhûäng khi khöng cêìn àiïån nùng cho maång lûúái phên phöëi, vaâ chi phñ saãn xuêët àiïån àùæt hún do sûã duång nhiïn liïåu loãng nùång (dêìu F.O), thay vò sûã duång nguöìn nhiïn liïåu thay thïë sùén coá úã trong nûúác vaâ reã tiïìn hún laâ khñ àöët. . Nguöìn: Juliet Pumpuni, Chûúng trònh Toaân cêìu cuãa Viïån Ngên haâng Thïë giúái. 169 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 4.4 Caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng: Giao dõch vúái ngûúâi tiïu duâng Caác lônh vûåc coá nhiïìu khaã nùng xaãy ra tham Hoaåt àöång nhuäng Caác dêëu hiïåu "àeân àoã" Húåp àöìng àêëu nöëi Khöng coá thöng tin vïì thuã tuåc hoùåc thöng tin Trò hoaän vö lyá khi àêëu nöëi àiïån; àiïån múái, thïm khöng roä raâng; Thiïëu töíng húåp cêåp nhêåt àõnh kyâ caác söë liïåu taãi; Saách nhiïîu tûâ caác caán böå trong ngaânh; vïì àêëu nöëi àiïån múái, söí ghi söë àiïån, vaâ söí saách kïë toaán liïn quan àïën ngûúâi tiïu duâng; Ghi söë àiïån; Cöng tú àiïån chêët lûúång keám; Mua chuöåc, àuát loát liïn quan àïën cöng tú Ghi söë àiïån khöng àïìu àùån; àiïån; Cöng tú àiïån khöng àûúåc kiïím tra theo quy chuêín; Coá sûå chïnh lïåch lúán vïì tiïu thuå àiïån giûäa nhûäng ngûúâi tiïu duâng úã cuâng möåt àõa àiïím; Thêët thoaát àiïån lúán úã möåt söë maång phên phöëi; Hay mêët tröåm dêëu niïm phong trïn cöng tú àiïån; Thanh toaán vaâ Nhiïìu löîi trong hoáa àún; Thûúâng xaãy ra tranh chêëp vïì ghi hoaá àún sûãa chûäa hoáa Thöng àöìng giûäa nhên viïn àiïån lûåc vaâ ngûúâi vaâ sûãa chûäa hoáa àún; àún; tiïu duâng; Tiïìn àiïån thu àûúåc giaãm, trong khi lûúång Tñnh phñ dûåa trïn caác yïëu töë khaác maâ khöng cùn tiïu thuå vêîn nhû cuä; cûá vaâo mûác sûã duång thûåc tïë (chùèng haån, mûác tiïu thuå trung bònh hoùåc hïå söë phuå taãi); Yïu cêìu dõch vuå Giaán àoaån cêëp àiïån do nguyïn nhên hoãng hoác, Khöng lûu trûä töët caác höì sú khiïëu naåi; sûãa chûäa, thay sûå cöë; Trò hoaän khöng coá lyá do viïåc xûã lyá caác khiïëu cêìu chò; Thûåc hiïån cöng taác baão dûúäng àõnh kyâ; naåi cuãa ngûúâi dên; Caác biïën thïë hay bõ chaáy; Lùæp cöng tú múái, Chûa coá thiïët bõ phuâ húåp àïí baão vïå cöng tú; Nhiïìu khiïëu naåi, phaân naân vïì chêët lûúång thay thïë cöng tú Chêåm trïî trong viïåc cung cêëp vaâ lùæp àùåt cöng tú; dõch vuå; hoãng, löîi Nhiïìu cöng tú cuãa caác khaách haâng tiïu thuå nhiïìu àiïån bõ chaáy (nhûäng ngûúâi naây coá thïí àûúåc hûúãng chïë àöå giaá àiïån khoaán trong thúâi gian chûa thay cöng tú) Ngùæt àêìu dêy àêëu Khöng chõu thanh toaán hoáa àún; Söë lûúång giêëy baáo thu tiïìn nhiïìu; nöëi Trò hoaän viïåc nhêån hoáa àún; Mûác àöå thûúâng xuyïn vaâ söë tiïìn khöng thu Khaách haâng ùn cùæp àiïån; àûúåc tûâ khaách haâng duâng àiïån; Àêëu nöëi laåi Trò hoaän, ngay caã khi àaä giaãi quyïët xong nguyïn Thûúâng xuyïn sai phaåm so vúái tiïu chuêín nhên ngùæt àêëu nöëi; quy phaåm dõch vuå; 170 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan Thêët thoaát thûúng maåi: Ùn cùæp àiïån Viïåc ùn cùæp àiïån diïîn ra dûúái nhiïìu hònh thûác vaâ sinh söi naãy núã vúái sûå uãng höå cuãa nhiïìu ngûúâi thuöåc caác têìng lúáp xaä höåi khaác nhau nhû nhên viïn àiïån lûåc, ngûúâi tiïu duâng (caá nhên hoùåc töí chûác), laänh àaåo caác liïn àoaân lao àöång, caác nhaâ laänh àaåo chñnh trõ, cöng chûác viïn chûác haânh chñnh, vaâ caác quan chûác cêëp cao trong ngaânh àiïån. Hêìu nhû moåi hoaåt àöång trong ngaânh àiïån àïìu coá khaã nùng bõ tham nhuäng, duâ laâ úã khêu saãn xuêët, truyïìn taãi hay phên phöëi àiïån; tuy nhiïn, Baãng 4.5 chó trònh baây möåt söë haânh vi ùn cùæp àiïån phöí biïën nhêët, caách thûác ùn cùæp vaâ àöëi tûúång àûúåc lúåi. BAÃNG 4.5 Caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng: Ùn cùæp àiïån Hoaåt àöång Caách thûác ùn cùæp Ngûúâi àûúåc lúåi tûâ tham nhuäng Saãn xuêët àiïån Ùn cùæp nhiïn liïåu, nguåy trang dûúái daång tiïu thuå Caán böå nhên viïn nhaâ maáy àiïån; phuå tröåi úã caác nhaâ maáy nhiïåt àiïån; Caác laänh àaåo cöng àoaân; Sûã duång àiïån traái pheáp taåi nhaâ cuãa caác caán böå nhên viïn nhaâ maáy àiïån; Truyïìn taãi àiïån Nhûäng khaách haâng lúán "cêu" àiïån tûâ àûúâng dêy Nhûäng khaách haâng tiïu thuå nhiïìu àiïån; truyïìn taãi trïn khöng; Caác chñnh trõ gia; Cöng tú àiïån sai, löîi; Cöng chûác, quan chûác; Caán böå quaãn lyá cöng ty àiïån lûåc; Nhên viïn àûúâng dêy truyïìn taãi; Phên phöëi àiïån "Cêu" àiïån tûâ àûúâng dêy phên phöëi; Ngûúâi tiïu duâng; Cung cêëp àiïån traái pheáp; Caán böå phuå traách phên phöëi àiïån; Ngûúâi tiïu duâng; Caán böå quaãn lyá cöng ty àiïån lûåc; Chöëng àöëi coá töí chûác àïí khöng traã tiïìn àiïån; Caán böå phuå traách phên phöëi àiïån; Caác laänh àaåo cöng àoaân; Caác chñnh trõ gia; Caác nhoám ngûúâi tiïu duâng kïët húåp vúái nhau; (nöng dên, caác cú súã cöng nghiïåp, caác khu dên cû, vaâ caác àöëi tûúång tûúng tûå khaác); Nhoám töåi phaåm àõa phûúng àûúåc caác chñnh trõ gia che chúã; Khöng ghi hoáa àún hoùåc ghi hoaá àún vúái söë àiïån Ngûúâi tiïu duâng; thêëp hún mûác tiïu thuå thûåc tïë; Nhên viïn ghi hoáa àún; Laâm sai lïåch söë chó trïn cöng tú, hoùåc duâng àiïån Ngûúâi tiïu duâng; khöng qua cöng tú; Thúå àûúâng dêy; Tñnh phñ theo mûác phñ thêëp hún Ngûúâi tiïu duâng; Nhên viïn ghi hoáa àún; Caác caán böå quaãn lyá cöng ty àiïån lûåc; 171 Caác hònh thaái tham nhuäng Thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh vaâ kiïím soaát nöåi böå coá leä laâ yïëu töë àún leã quan troång nhêët dêîn àïën naån ùn cùæp. Àiïån laâ möåt loaåi haâng hoáa, vaâ viïåc mua baán àiïån phaãi àûúåc àiïìu tiïët búãi nhûäng nguyïn tùæc thûúng maåi duâng àïí quaãn lyá giao dõch thûúng maåi. Cú súã cho viïåc quaãn lyá naây laâ nguyïn tùæc: nhûäng gò baán ra phaãi àûúåc ào/àïëm, àaä ào/àïëm àûúåc laâ phaãi ghi hoaá àún vaâ tñnh phñ, àaä tñnh phñ laâ phaãi thu phñ, àaä thu phñ laâ phaãi nöåp vïì quyä. Nhûäng doanh nghiïåp nhaâ nûúác thûúâng àïí xaãy ra tònh traång ùn cùæp àiïån phêìn lúán laâ nhûäng doanh nghiïåp khöng thûåc hiïån töët nguyïn tùæc thûúng maåi naây. Àiïån nùng saãn xuêët tûâ nhaâ maáy àiïån àûúåc ào vaâ truyïìn àïën maång lûúái àiïån cao thïë qua traåm biïën thïë trung gian. Doâng àiïån naây sau àoá àûúåc truyïìn xuöëng caác traåm biïën thïë phên phöëi àiïån vaâ ài vaâo caác àûúâng dêy phên phöëi (Fiàe). Chñnh caác traåm biïën thïë phên phöëi àiïån naây laâ núi àêìu tiïn xaãy ra ùn cùæp àiïån vúái quy mö lúán. Têët caã caác traåm biïën thïë àïìu coá àöìng höì ào lûúång àiïån nùng ài vaâo caác àûúâng dêy phên phöëi, nhûng caác àöìng höì hay bõ hoãng vaâ khöng àaáng tin cêåy. Viïåc thay thïë thûúâng bõ caác nhên viïn/caán böå àiïån lûåc trò hoaän möåt caách cöë yá, bùçng caách viïån dêîn rêët nhiïìu lyá do nhû thiïëu vöën, phaãi mua vúái söë lûúång lúán ("mua só") àïí àûúåc mûác giaá caånh tranh, hoùåc thuã tuåc àêëu thêìu mua sùæm thiïët bõ quaá phûác taåp. Coá nhûäng giai thoaåi kïí vïì nhûäng phaãn ûáng quyïët liïåt cuãa caác nhên viïn cöng ty àiïån lûåc vaâ laänh àaåo cöng àoaân chöëng laåi viïåc lùæp cöng tú àiïån lïn àûúâng dêy phên phöëi (Höåp 4.4). Viïåc ào àiïån nùng nhêån àûúåc vaâ baán ra laâ xuêët phaát àiïím àïí ngùn chùån viïåc ùn cùæp àiïån kiïíu naây. Tuy nhiïn, khöng phaãi cöng ty àiïån lûåc cöng ñch naâo cuäng coá nhûäng hïå thöëng baáo caáo vaâ theo doäi àaáng tin cêåy. Hïå quaã laâ, thûúâng khöng coá caách naâo àïí àöëi chiïëu lûúång àiïån nùng nhêån àûúåc so vúái HÖÅP 4.4 Ai muöën traách nhiïåm giaãi trònh? Möåt cú quan phên phöëi àiïån úã ÊËn Àöå àaä tiïën haânh möåt loaåt caác biïån phaáp àïí siïët chùåt caác thuã tuåc vaâ xoaá boã thêët thoaát trong quaá trònh thu phñ. Chûúng trònh naây àùåc biïåt ûu tiïn viïåc ào àiïån nùng tiïu thuå. Caác caán böå trong ngaânh àaä nhiïåt liïåt uãng höå viïåc mua khoaãng 400.000 cöng tú àiïån àïí lùæp àùåt taåi nhaâ cuãa ngûúâi tiïu duâng. Rêët nhanh choáng, ngûúâi ta quy àõnh àùåc àiïím kyä thuêåt, thöng baáo múâi thêìu trïn baáo chñ, lûåa choån nhaâ thêìu thûåc hiïån húåp àöìng dûúái hònh thûác chòa khoáa trao tay, ài nûúác ngoaâi àïí kiïím tra cöng tú trûúác khi chêët haâng lïn taâu biïín. Nhûng sau àoá, khi chuyïín sang mua khoaãng 600 cöng tú àïí lùæp cho caác àûúâng dêy phên phöëi thò phaát sinh vêën àïì. Cöng àoaân cuãa caác thúå àûúâng dêy vaâ caác caán böå thuöåc böå phêån quaãn lyá àûúâng dêy phên phöëi coi viïåc laâm naây laâ möåt caách truâ dêåp, àöëi xûã khöng cöng bùçng vúái hoå, vaâ buöåc hoå chõu hoaân toaân traách nhiïåm vïì lûúång àiïån nùng nhêån àûúåc vaâ baán ra. Hoå lêåp luêån rùçng traách nhiïåm giaãi trònh phaãi àûúåc àaãm baão trong toaân ngaânh vaâ úã moåi cêëp, thay vò giúái haån úã möåt söë ñt nhên viïn cêëp thêëp. Ngaânh àiïån àaä phaãi mêët àïën hai nùm vaâ phaãi thay àöíi möåt böå maáy quaãn lyá múái àïí lùæp àûúåc cöng tú úã têët caã caác àûúâng dêy nhaánh phên phöëi. 172 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan lûúång àiïån àûúåc tñnh hoáa àún, hay söë tiïìn ghi trong hoáa àún so vúái söë tiïìn maâ ngûúâi tiïu duâng traã. Hún nûäa, nhiïìu cöng ty khöng thïí phên taách lûúång tiïu thuå vaâ phñ phaãi traã cuãa kyâ hiïån taåi vúái caác khoaãn núå phaãi thu cuãa kyâ trûúác àoá. Thûåc tïë naây khiïën vêën àïì caâng trúã nïn phûác taåp hún. Vò tyã lïå thu phñ úã caác cöng ty hoaåt àöång keám hiïåu quaã luön luön thêëp nïn caác khoaãn núå kyâ trûúác cûá chöìng chêët sang kyâ sau, vaâ cûá tiïëp tuåc nhû vêåy cho àïën cuöëi cuâng laâ xoáa núå. Möåt söë khaách haâng sûã duång àiïån laâ ngûúâi coá thïë lûåc, hoå coá thïí ùn cùæp àiïån bùçng caách dûång nïn nhûäng tranh chêëp khöng coá thêåt liïn quan àïën caác hoáa àún tiïìn àiïån vaâ trò hoaän traã tiïìn bùçng caách ài kiïån, röìi lúåi duång sûå chêåm trïî trong thuã tuåc töë tuång. Khi thuã tuåc töë tuång àaä keáo daâi àuã àïí cho caán böå cuãa cöng ty àiïån lûåc theo doäi vuå viïåc khöng coân laâm úã võ trñ àoá nûäa, ngûúâi tiïu duâng múái chuyïín sang giaãi quyïët tranh chêëp naây. Caác chñnh trõ gia vaâ caác quan chûác cao cêëp naây laâ nhûäng ngûúâi khöng muöën ngûúâi khaác biïët hoå can thiïåp vaâo cöng viïåc cuãa möåt cöng ty naâo àoá, nhûng trïn thûåc tïë hoå sùén saâng sûã duång võ trñ cao cuãa mònh àïí giaãi quyïët vuå viïåc bùçng thûúng lûúång, trong àoá cöng ty àiïån lûåc chõu thiïåt thoâi vïì nhiïìu mùåt: boã möåt phêìn hoùåc têët caã tiïìn laäi cuãa söë tiïìn àiïån traã chêåm, àöìng yá nhêån traã goáp laâm nhiïìu lêìn, möîi lêìn möåt khoaãn tiïìn nhoã, thêåm chñ cho xoáa núå möåt phêìn theo kiïíu "giaãi quyïët möåt lêìn cho xong". Sûå phaãn àöëi cuãa caác nhên viïn àiïån lûåc cuâng vúái viïåc buöng loãng quaãn lyá àaä trúã thaânh vêåt caãn, khiïën nhiïìu cöng ty àiïån lûåc cöng ñch khöng thïí têån duång caác biïån phaáp àöíi múái, vñ duå nhû àöíi múái cöng nghïå, v.v. Caác giaãi phaáp thuöåc loaåi naây göìm coá: tin hoåc hoaá quy trònh tñnh phñ, giaám saát qua maång cho ngûúâi tiïu duâng (bùæt àêìu vúái caác khaách haâng lúán), vaâ lùæp àùåt caác àûúâng dêy caách àiïån úã caác khu vûåc coá nhiïìu khaã nùng cêu tröåm àiïån tûâ àûúâng dêy. Nöî lûåc cuãa möåt söë cöng ty àiïån lûåc cöng ñch úã ÊËn Àöå khi thuï caác cöng ty maáy tñnh chuyïn nghiïåp giuáp xûã lyá caác hoáa àún àiïån cuãa cöng ty laâ möåt vñ duå rêët thuá võ, giuáp ta coá caái nhòn saáng suöët hún vïì nhûäng khoá khùn khöng ngúâ túái bùæt nguöìn tûâ sûå quaãn lyá yïëu keám. (Höåp 4.5) Coá möåt quan niïåm lêu àúâi laâ "ùn cùæp cuãa haâng xoám laâ vö liïm só nhûng ùn cùæp cuãa nhaâ nûúác thò chùèng coá gò sai traái caã". Trong suy nghô cuãa ngûúâi dên, caác cöng ty dõch vuå cöng ñch laâ cuãa nhaâ nûúác, do àoá, àiïån àûúåc coi laâ taâi saãn nhaâ nûúác ­ tûác laâ cuãa cöng. Nhiïìu cöång àöìng cho rùçng nhaâ nûúác úã quaá xa dên chuáng, khöng àaáp ûáng nhu cêìu cuãa dên chuáng vaâ lúåi duång dên chuáng. Trong tû tûúãng cuãa quêìn chuáng, ùn cùæp tûâ möåt chuã thïí nhû vêåy khöng coá gò laâ töåi löîi, hún thïë noá àûúåc coi laâ möåt caách àïí traã àuäa möåt àõch thuã coá quyïìn lûåc. Tuy nhiïn, dên chuáng coá quan àiïím hoaân toaân traái ngûúåc vïì nûúác tûúái cho saãn xuêët nöng nghiïåp. Caác uyã ban àõa phûúng giaám saát chùåt 173 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 4.5 Khöng giaãi quyïët àûúåc vêën àïì gò nïëu thuï ngoaâi maâ khöng giaám saát Möåt söë cöng ty dõch vuå cöng ñch úã ÊËn Àöå àaä cöë gùæng tin hoåc hoaá quy trònh tñnh phñ, coi àêy laâ bûúác àêìu tiïn àïí tiïën túái hïå thöëng thöng tin quaãn lyá (MIS). Tuy nhiïn, vò caác nöî lûåc naây vêëp phaãi sûå phaãn àöëi nöåi böå nïn nhiïìu cöng ty àaä quyïët àõnh thuï ngoaâi àïí thûåc hiïån caác hoaåt àöång naây. Caác àiïìu khoaãn húåp àöìng thuï ngoaâi coá rêët nhiïìu quy àõnh baão àaãm àïí ngùn chùån caác haânh vi sai traái, nhûng vò cú cêëu giaám saát loãng leão nïn dêîn àïën sûå khaác nhau giûäa cú súã dûä liïåu khaách haâng cuãa cöng ty àiïån lûåc vúái cú súã dûä liïåu do cöng ty maáy tñnh sûã duång. Caác cöng ty maáy tñnh "àùåt quan hïå" vúái khaách haâng sûã duång àiïån vaâ "nhên nhûúång" cho khaách haâng khi tñnh phñ sûã duång àiïån maâ cöng ty àiïån lûåc khöng hïì hay biïët. Khi cöng ty àiïån lûåc cöë gùæng huãy húåp àöìng naây, cöng ty maáy tñnh àaä hùm doåa töëng tiïìn, buöåc cöng ty àiïån lûåc phaãi nhên nhûúång àïí baão vïå àûúåc cú súã dûä liïåu cuãa mònh. HÖÅP 4.6 Sûå tham gia cuãa cöång àöìng vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác töët Taåi àaão Sagar úã vuâng Sunderbans, ÊËn Àöå, Cú quan phaát triïín nùng lûúång taái taåo Têy Bengal cung cêëp àiïån phuåc vuå cöång àöìng tûâ caác têëm pin nùng lûúång mùåt trúâi. Möîi böå thiïët bõ nhû vêåy phuåc vuå cho möåt cuåm dên cû tûâ 120 àïën 150 höå gia àònh. Möåt ban àõa phûúng phuå traách toaân böå caác hoaåt àöång, bao göìm: gûãi hoaá àún àïën àõa chó cuãa khaách haâng, thu phñ, vaâ theo doäi toaân hïå thöëng. Ngûúâi tiïu duâng phaãi traã tiïìn àiïån vúái mûác phñ cao gêëp àöi so vúái ngûúâi dên úã àêët liïìn. Àiïån chó àûúåc cêëp haån chïë vaâi tiïëng möîi ngaây vaâo buöíi töëi. Viïåc tiïu thuå àiïån cuäng bõ giúái haån, chó àûúåc duâng tûâ 7 àïën 10 kilö oaát möåt thaáng, muöën duâng quaá cuäng khöng àûúåc vò möîi nhaâ àïìu àûúåc lùæp möåt thiïët bõ ngùæt maåch (aptomat) nhoã. Ùn cùæp àiïån hêìu nhû khöng töìn taåi, caác trûúâng húåp khöng nöåp phñ cuäng rêët hiïëm, nhúâ tinh thêìn tûå giaám saát vaâ aáp lûåc têåp thïí rêët lúán tûâ nhûäng khaách haâng khaác trong cuåm dên cû. cheä viïåc cêëp nûúác tûúái, vò bêët kyâ ai lêëy tröåm nûúác tûúái àïìu bõ coi laâ ùn cùæp cuãa haâng xoám, maâ àiïìu naây laâ cêëm kyå. Thaái àöå tûúng tûå cuäng àuáng vúái nhûäng cöång àöìng bõ cö lêåp, úã vuâng xa vuâng sêu, khi àiïån maâ hoå duâng laâ àiïån tûå saãn tûå tiïu (khöng phaãi laâ cuãa chuâa) (xem Höåp 4.6) Thaái àöå cuãa ngûúâi dên àöëi vúái caác cöng ty dõch vuå àiïån lûåc tû nhên caâng cuãng cöë nhûäng quan saát trïn. Thaânh phöë Kolkata vaâ Mumbai, ÊËn Àöå, tûâ haâng thêåp kyã nay àaä duâng àiïån tû nhên. Mùåc duâ coá nhûäng thay àöíi vïì quaãn lyá nhûng quy trònh kinh doanh cuãa hoå töët hún nhiïìu so vúái caác cöng ty àiïån lûåc nhaâ nûúác. Traách nhiïåm giaãi trònh àûúåc thûåc thi, vaâ ùn cùæp àiïån bõ lïn aán maånh meä. Thêët thoaát thûúng maåi, trong àoá coá thiïåt haåi do ùn cùæp àiïån, chó khoaãng 12 àïën 15%, bùçng möåt nûãa so vúái caác cöng ty nhaâ nûúác (thûúâng lïn túái 30-35%). Cöng chuáng nhêån thêëy sûå ûu viïåt hún hùèn cuãa khu vûåc tû nhên, vaâ àöëi xûã vúái caác chuã thïí tû nhên naây khaác hùèn caách maâ hoå àöëi xûã vúái caác ban quaãn lyá àiïån lûåc nhaâ nûúác (SEB) hoaåt àöång úã ngay àõa baân giaáp ranh. Thêåm chñ caã chñnh phuã cuäng phaãi tön troång caác mïånh lïånh quaãn lyá cuãa caác cöng ty 174 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan tû nhên. Kïët quaã laâ, chñnh quyïìn haån chïë töëi àa caác can thiïåp chñnh trõ vaâo hoaåt àöång cuãa caác cöng ty naây. Traái ngûúåc hoaân toaân vúái caác ban quaãn lyá àiïån lûåc nhaâ nûúác, caác cöng ty dõch vuå àiïån lûåc tû nhên àïìu hoaåt àöång coá laäi. Àêëu thêìu mua sùæm Caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch thûúâng phaãi chi tiïu nhûäng khoaãn lúán àïí mua sùæm nhiïìu thûá: thiïët bõ cho caác dûå aán àêìu tû cú baãn, vêåt tû cho vêån haânh vaâ baão dûúäng, mua àiïån theo húåp àöìng daâi haån hoùåc mua ngùæn haån trïn thõ trûúâng, nhiïn liïåu cho caác nhaâ maáy àiïån, vaâ thanh toaán caác dõch vuå thuï ngoaâi. Nhòn chung, àêëu thêìu caånh tranh àûúåc coi laâ caách töët nhêët àïí àaãm baão tñnh minh baåch. Nhûng ngay caã trong àêëu thêìu caånh tranh cuäng àêìy rêîy cú höåi tham nhuäng. Àoá laâ nhûäng cú höåi tiïìm êín trong chó àõnh thêìu, tñn duång cuãa nhaâ cung cêëp vaâ "mua sùæm khêín cêëp", trong àoá hêìu nhû khöng coá hoùåc rêët ñt sûå caånh tranh giûäa caác nhaâ cung cêëp, chêët lûúång coá thïí àûúåc thûúng lûúång vaâ caác cöng ty coá tiïëng tùm khöng mùån maâ tham gia. Thêåm chñ ngay caã khi àaä aáp duång quy trònh àêëu thêìu caånh tranh, vêîn töìn taåi nhûäng keä húã nhû quy àõnh chung chung (thay vò chi tiïët) caác thöng söë kyä thuêåt, caác àiïìu khoaãn vaâ àiïìu kiïån phi thûåc tïë möåt caách hiïín nhiïn, àïí thûúng lûúång vúái caác nhaâ thêìu sau khi àêëu thêìu vaâ sau àoá laâ caác khoaãn höëi löå. Tñnh chêët dïî bõ höëi löå vaâ sûå thiïëu nùng lûåc quaãn lyá laâ àùåc àiïím kïët húåp thûúâng thêëy úã nhiïìu hoaåt àöång. Caác húåp àöìng coá thïí khöng coá quyïìn súã hûäu húåp phaáp mùåt bùçng hoùåc àêët lûu khöng àïí chaåy àûúâng dêy, khöng coá giêëy pheáp möi trûúâng hoùåc caác giêëy pheáp cêìn thiïët khaác, khöng coá dûä liïåu roä raâng vïì àiïìu kiïån àõa hònh vaâ àêët àai ­ têët caã àïìu laâ maãnh àêët mêìu múä àïí phaát sinh tranh chêëp, kiïån tuång vúái nhaâ thêìu. Sûå thiïëu nùng lûåc coá thïí biïån höå phêìn naâo cho nhûäng vuå trao thêìu töìi tïå nhû vêåy, nhûng nïëu cùn cûá vaâo möëi quan hïå àêìy quyïìn lûåc giûäa nhaâ thêìu vaâ caác laänh àaåo quaãn lyá cöng ty àiïån lûåc thò coá nhiïìu khaã nùng laâ caác keä húã naây àûúåc taåo ra möåt caách coá chuã yá. Giaãi quyïët triïåt àïí caác tranh chêëp naây, bêët kïí laâ nhúâ sûå can thiïåp cuãa toâa aán, troång taâi hay thûúng lûúång song phûúng, luön luön coá lúåi cho nhaâ thêìu hún nhiïìu so vúái chi phñ phaãi boã ra cho cöng ty àiïån lûåc. Bêët chêëp caác luêåt lïå, thuã tuåc rêët cuå thïí úã hêìu hïët caác cöng ty àiïån lûåc, viïåc mua sùæm thiïët bõ, phuå tuâng vaâ haâng tiïu duâng, vò nhiïìu leä, vêîn luön luön êín chûáa khaã nùng tham nhuäng. Cöng nghïå ngaây caâng phaát triïín tinh vi hún, vaâ caác laänh àaåo/quaãn lyá cöng ty dõch vuå cöng ñch, nhûäng ngûúâi coá quyïìn quyïët àõnh vïì quy trònh àêëu thêìu, thûúâng ài sau caác nhaâ thêìu vaâ nhaâ cung cêëp tû nhên möåt bûúác vïì cöng nghïå, vò tû nhên coá àiïìu kiïån tiïëp cêån caác chuyïn gia kyä thuêåt töët hún. Do àoá, caác caán böå quaãn lyá àêëu thêìu coá thïí cöë tònh laâm cho 175 Caác hònh thaái tham nhuäng caác thöng söë kyä thuêåt vaâ taâi liïåu múâi thêìu khoá hiïíu, khöng roä raâng; aáp àùåt nhûäng thúâi haån phi thûåc tïë trong quaá trònh àêëu thêìu vaâ thûåc hiïån húåp àöìng; sûã duång caác tiïu chñ chuã quan, khöng minh baåch khi àaánh giaá nùng lûåc vaâ chêëm thêìu. Trong khi thûåc hiïån húåp àöìng, caác giêëy chûáng nhêån chêët lûúång, baân giao, thanh toaán theo tiïën àöå cuäng taåo ra cú höåi tham nhuäng. Húåp àöìng vúái caác nhaâ saãn xuêët àiïån àöåc lêåp (IPP) cuäng nhû caác húåp àöìng mua trang thiïët bõ lúán thûúâng rêët phûác taåp. Caác húåp àöìng naây nhanh choáng trúã thaânh lônh vûåc riïng cuãa möåt söë ñt caác chuyïn gia; viïåc phöí biïën cöng khai thöng tin liïn quan cuäng nhû sûã duång thöng tin trúã nïn khoá khùn. Àêy laâ nhûäng cú höåi àïí nhûäng ngûúâi coá quyïìn ra quyïët àõnh tòm kiïëm nhûäng khoaãn tham nhuäng lúán. Kinh nghiïåm taåi möåt söë nûúác àang phaát triïín cho thêëy, caác Húåp àöìng mua àiïån (PPA) maâ hoå kyá kïët thûúâng khöng vò lúåi ñch cuãa cöng ty hay ngûúâi tiïu duâng. Theo möåt nghiïn cûáu cuãa Ngên haâng Thïë giúái (Albouy vaâ Bousby 1998), caác IPP thûúâng xuyïn thöíi phöìng giaá cung cêëp cho caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch, vaâ caác húåp àöìng thûúâng kyá theo mûác cöng suêët saãn xuêët vûúåt quaá nhu cêìu; tuy nhiïn chñnh phuã buöåc phaãi mua lûúång àiïån nhû àaä thoãa thuêån.2 Nhiïìu húåp àöìng trong söë naây àûúåc thoãa thuêån thöng qua möåt biïn baãn ghi nhúá vúái bïn saãn xuêët àiïån, thay vò qua quy trònh àêëu thêìu caånh tranh minh baåch vaâ cöng khai. Chñnh phuã vaâ caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch àöi khi viïån dêîn nhûäng lyá do nghe coá veã rêët húåp lyá àïí khöng aáp duång àêëu thêìu caånh tranh. Chùèng haån nhû, hoå viïån dêîn lyá do rùçng trûúâng húåp naây laâ nhaâ àêìu tû tû nhên muöën duâng vöën cuãa chñnh mònh àïí xêy dûång dûå aán nïn àêëu thêìu caånh tranh hoaân toaân khöng phuâ húåp; hoùåc, trûúâng húåp naây laâ têåp àoaân nûúác ngoaâi àaä coá àuã caác cöng ty uy tñn trïn thïë giúái vïì lônh vûåc nùng lûúång, saãn xuêët thiïët bõ àiïån vaâ xêy dûång cöng trònh nïn coá àêëu thêìu caånh tranh thò cuäng vö nghôa; hoùåc, àêëu thêìu caånh tranh àoâi hoãi phaãi chuêín bõ mêët nhiïìu thúâi gian vaâ töën keám; vaâ cöng ty àiïån lûåc cöng ñch khöng coá àuã chuyïn gia vúái kiïën thûác chuyïn mön vaâ kinh nghiïåm cêìn thiïët àïí chêëm thêìu cuäng nhû xaác àõnh vaâ phên chia ruãi ro. Cuäng àuáng thöi, vò thûåc tïë laâ caác loaåi nhiïn liïåu rêët àa daång vaâ cöng nghïå thay àöíi nhû vuä baäo trong ngaânh saãn xuêët àiïån àaä khiïën quaá trònh ra quyïët àõnh trúã nïn khoá khùn àöëi vúái nhiïìu nûúác àang phaát triïín, do khöng coá trònh àöå chuyïn mön àïí àaánh giaá àêìy àuã caác vêën àïì tiïìm êín cuãa möåt nhaâ maáy sûã duång möåt loaåi nhiïn liïåu hay cöng nghïå cuå thïí. Caác húåp àöìng lúán kyá vúái caác IPP trong möåt möi trûúâng maâ caác cú quan giaám saát hoaåt àöång keám, thûúâng taåo ra caác cú höåi vaâng cho nhûäng ngûúâi coá quyïìn ra quyïët àõnh kiïëm lúåi bêët chñnh. Viïåc àaâm phaán húåp àöìng àûúåc tiïën haânh bñ mêåt, khöng hïì coá biïn baãn ghi cheáp, hoùåc giaã nïëu coá thò cuäng rêët sú saâi. Chi phñ maâ quöëc gia phaãi traã cuäng nhû nhûäng moán lúåi phi phaáp maâ 176 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan nhûäng ngûúâi kyá kïët húåp àöìng nhêån àûúåc àïìu rêët lúán. Sau àêy laâ möåt vaâi vñ duå minh hoåa cho nhêån xeát naây. Möåt PPA àaä àûúåc àaâm phaán cho dûå aán Enron (Cöng ty Àiïån Dabhol) úã bang Maharashtra, ÊËn Àöå. Sau khi húåp àöìng bõ phaãn àöëi vaâ tranh chêëp kõch liïåt, chñnh quyïìn kïë nhiïåm àaä àaâm phaán laåi húåp àöìng. Chñnh quyïìn kïë nhiïåm do möåt àaãng chñnh trõ khaác àûáng àêìu, cuäng chñnh laâ àaãng phaái àaä quyïët liïåt chó trñch PPA cuä (UÃy ban Àaánh giaá nùng lûúång 2001). Trong khi thuå lyá vuå kiïån liïn quan àïën dûå aán, Toâa aán Töëi cao bang Maharashtra nhêån thêëy, uãy ban nhaâ nûúác, khi tiïën haânh àaâm phaán laåi, "àaä quïn bùéng àêëu thêìu caånh tranh vaâ tñnh minh baåch". Chi phñ haâng nùm maâ nhaâ nûúác phaãi boã ra cho dûå aán naây ûúác tñnh lïn túái 60 tó Rupi (3,1 tó àö la). Caác töí chûác taâi chñnh cuãa ÊËn Àöå, caác töí chûác cho vay nûúác ngoaâi vaâ caác nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi àaä thoaã thuêån chuyïín nhûúång dûå aán, vaâ yïu cêìu cuãa caác nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi àaä àûúåc giaãi quyïët. Nhaâ maáy sau àoá àûúåc tiïëp quaãn búãi möåt têåp àoaân cöng ty nhaâ nûúác, nhûng vêîn tiïëp tuåc bõ boã khöng vò chi phñ saãn xuêët quaá cao. Möåt vñ duå khaác laâ úã Inàönïxia. ÚÃ nûúác naây, hêìu hïët caác PPI àïìu cho gia àònh thên thñch vaâ baån beâ cuãa caác chñnh trõ gia àûúåc àoáng cöí phêìn "cho vay taâi chñnh" trong cöng ty (Bayliss vaâ Hall 2000). Cöng ty seä hoaân traã tiïìn vay cuâng vúái tiïìn laäi cöí phêìn, nhûng thûåc ra, caác cöí phêìn naây, vïì baãn chêët, laâ nhûäng "moán quaâ" tham nhuäng àûúåc nguåy trang àïí tröën traánh phaáp luêåt. Thöng thûúâng, caác chñnh phuã hay lêëy "tònh huöëng khuãng hoaãng" àïí biïån minh cho viïåc kyá húåp àöìng xêy nhaâ maáy àiïån vúái cöng suêët dû thûâa, maåo hiïím hún vïì kyä thuêåt, nhiïn liïåu, àiïìu kiïån cêëp vöën, hay viïåc thanh toaán phñ cöng suêët. Chñnh phuã Philippin àaä kyá 42 húåp àöìng vúái caác IPP trong thúâi gian tûâ 1990 àïën 1994. Phêìn lúán caác húåp àöìng naây vûúåt quaá nhu cêìu, gêy ra gaánh nùång taâi chñnh cho ngaânh àiïån vaâ cho chñnh phuã vò phaãi traã tiïìn cho cöng suêët àiïån khöng duâng àïën. Ban Àiïån lûåc Gujarat úã ÊËn Àöå àaä phaãi chõu gaánh nùång taâi chñnh tûúng tûå khi buöåc phaãi tiïëp tuåc traã phñ cöng suêët cho caác traåm phaát àiïån tû nhên chaåy bùçng dêìu moã, thêåm chñ caã sau khi giaá dêìu tùng khiïën caác traåm phaát àiïån naây trúã nïn khöng kinh tïë. Caác vñ duå naây cho thêëy, chñnh phuã vaâ caác cú quan, vò thiïëu nùng lûåc, àaä coá nhûäng quyïët àõnh maåo hiïím vaâ sai lêìm, khi àaâm phaán caác húåp àöìng phûác taåp. Tuy nhiïn, viïåc chñnh phuã toã ra khöng muöën sûã duång caác tû vêën coá trònh àöå àïí höî trúå àaâm phaán, sûå thiïëu minh baåch vaâ khöng phöí biïën thöng tin cho cöng chuáng, dûúâng nhû laåi uãng höå nhûäng caáo buöåc cho rùçng nguyïn nhên cuãa tònh traång trïn laâ do tham nhuäng. Taåi möåt söë khu vûåc, nhû Àöng AÁ, núi caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch hoaåt àöång tûúng àöëi hiïåu quaã vaâ coá leä khöng coá vêën àïì ùn cùæp àiïån, viïåc mua sùæm trang thiïët bõ, dõch vuå, vaâ trao thêìu vêîn taåo ra nhiïìu cú höåi cho tham nhuäng. 177 Caác hònh thaái tham nhuäng ÚÃ möåt söë khu vûåc khaác, nhû Àöng vaâ Nam Êu, viïåc mua baán àiïån àaä vaâ àang bõ nhòn nhêån laâ nguöìn göëc dêîn àïën tham nhuäng úã cêëp cao, trong cöng ty àiïån lûåc cöng ñch cuäng nhû trong böå maáy laänh àaåo chñnh trõ. (Höåp 4.7)3. Lúåi löåc tûâ tham nhuäng thûúâng roát thùèng vaâo tuái nhûäng ngûúâi úã cêëp cao trong böå maáy quaãn lyá cöng ty, cöng àoaân, vaâ böå maáy quan chûác chñnh phuã. Caác húåp àöìng lúán cuäng coá thïí laâ nguöìn chi phñ ngêìm àïí taâi trúå cho caác vêån àöång tranh cûã. Nguöìn nhên lûåc Thêåm chñ caã chûác nùng quaãn lyá nhên sûå cuäng trúã thaânh miïëng möìi cho tham nhuäng. Sûå can thiïåp cuãa caác chñnh trõ gia khöng chó dûâng laåi úã viïåc böí nhiïåm ban laänh àaåo hay böå maáy quaãn lyá cêëp cao cuãa caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch. Rêët thûúâng xuyïn, caác chñnh khaách vaâ caác caán böå quaãn lyá cêëp cao trong cöng ty coá thïí biïën caác quyïët àõnh thöng thûúâng vïì nhên sûå, nhû tuyïín duång, luên HÖÅP 4.7 Súã giao dõch Nùng lûúång OPCOM: Caãi tiïën àiïìu haânh trong caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch úã Rumani Súã giao dõch Nùng lûúång do OPCOM, cú quan àiïìu haânh thõ trûúâng àiïån úã Rumani, àiïìu haânh, vaâ laâ möåt àiïím chuêín cho thõ trûúâng àiïån khu vûåc Àöng vaâ Nam Êu. Ngoaâi ra, OPCOM coân laâ möåt cöng cuå àïí caãi thiïån àiïìu haânh nhaâ nûúác àöëi vúái caác nhaâ maáy àiïån cöng ñch, vaâ giaãi quyïët caác vêën àïì cuãa caãi caách "thïë hïå thûá hai" trong ngaânh àiïån, phaát sinh do sûå tûå do hoáa thõ trûúâng. Cuöëi nhûäng nùm 90, ngaânh àiïån cuãa Rumani àaä àûúåc taái cú cêëu, thöng qua viïåc chia taách cöng ty àiïån lûåc RENEL, luác àoá àang àûúåc quaãn lyá töíng húåp theo ngaânh doåc, thaânh caác cöng ty riïng biïåt vïì saãn xuêët, truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån. Möåt cú quan àiïìu tiïët àiïån àöåc lêåp, ANRE, àaä ra àúâi vaâo nùm 1998. Viïåc phên phöëi àiïån àûúåc giao cho 8 cöng ty cêëp vuâng. Transelectrica chõu traách nhiïåm truyïìn taãi vaâ vêån haânh hïå thöëng, vaâ OPCOM, cöng ty con hoaân toaân thuöåc súã hûäu cuãa Transelectrica, laâ cöng ty àiïìu haânh thõ trûúâng àiïån. Àïën nùm 2006, 5 trong söë 8 cöng ty phên phöëi àiïån àaä àûúåc tû nhên hoáa vaâ 3 cöng ty coân laåi dûå kiïën seä chaâo baán cöí phêìn vaâo nùm 2007. Tûå do hoáa thõ trûúâng bùæt àêìu tûâ nùm 2000 vaâ àïën nay àaä àaåt tyã lïå 83%, nïn têët caã ngûúâi tiïu duâng, trûâ caác nhaâ dên, àïìu "àuã àiïìu kiïån" (àûúåc tûå do) lûåa choån nhaâ cung cêëp àiïån. Trong möåt thõ trûúâng àaä àûúåc tûå do hoáa, nhûäng ngûúâi tiïu duâng vaâ caác nhaâ cung cêëp coá àuã nùng lûåc àûúåc tûå do kyá kïët caác húåp àöìng song phûúng vïì cung cêëp àiïån. Thaáng 7/2005, OPCOM triïín khai thõ trûúâng giao dõch trûúác-1-ngaây dûåa trïn caác àún thêìu cuãa hai bïn cung-cêìu, sau àoá laâ thõ trûúâng àêëu giaá têåp trung caác húåp àöìng song phûúng vaâo thaáng 12/2005. Chñnh phuã, ANRE, vaâ caác cöng ty àiïån àaä giaãi quyïët àûúåc möåt söë vêën àïì lúán nhúâ quaá trònh caãi caách. Nhûng tûå do hoáa thõ trûúâng laåi laâm naãy sinh nhûäng vêën àïì múái vïì caách thûác thûåc hiïån húåp àöìng song phûúng cuãa caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch (nhaâ nûúác). Giaá caã trong möåt söë húåp àöìng naây àaä bõ caáo buöåc laâ thêëp hún giaá thõ trûúâng thûåc tïë, vaâ ngûúâi ta nghi ngúâ coá tham nhuäng trong möåt söë húåp àöìng song phûúng kyá vúái caác cöng ty àiïån lûåc nhaâ nûúác. Kïët quaã laâ, laänh àaåo cuãa hai cöng ty àaä bõ sa thaãi vaâ chñnh phuã yïu cêìu caác cöng ty àiïån lûåc nhaâ nûúác phaãi aáp duång àêëu giaá caånh tranh cuãa OPCOM cho caác húåp àöìng song phûúng. Nhû vêåy, Súã giao dõch Nùng lûúång OPCOM khöng chó höî trúå viïåc mua baán àiïån, maâ coân laâ cöng cuå àïí caãi thiïån àiïìu haânh trong caác cöng ty àiïån lûåc nhaâ nûúác. 178 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan chuyïín, thùng chûác, xûã lyá kyã luêåt, thaânh nhûäng nguöìn thu beáo búã nhúâ tham nhuäng. Möåt chuyïån phöí biïën laâ, caác caán böå quaãn lyá cöng ty seä giao cho nhûäng nhên viïn "biïët nghe lúâi" nhûäng võ trñ cöng viïåc "ngon ùn (nghôa laâ dïî kiïëm tiïìn)" àïí àûúåc chia laåi möåt phêìn nhûäng moán lúåi phi phaáp àoá. Baáo chñ thónh thoaãng cuäng coá viïët vïì "nghïì" naây, vaâ mö taã rùçng àêy laâ möåt nghïì khöng cêìn vöën àêìu tû maâ vêîn àûúåc chia laäi àïìu àùån vaâ beáo búã. Chó riïng sûå àe doåa thuyïn chuyïín hoùåc huyã boã quyïët àõnh böí nhiïåm vaâo möåt võ trñ cöng viïåc nhû vêåy do "caách cû xûã" cuãa nhên viïn, àaä laâ àuã àïí múã ra möåt kïnh lûu thöng tiïìn phi phaáp. Caái giaá phaãi traã cho nhûäng höëi löå kiïíu naây röët cuåc laåi àöí lïn ngûúâi tiïu duâng, vò hoå seä phaãi traã nhiïìu tiïìn hún cho möåt dõch vuå keám chêët lûúång hún. Chêín àoaán caác nguyïn nhên cuãa cùn bïånh tham nhuäng Phêìn trûúác àaä minh hoåa khaái quaát möåt vaâi àiïím coá nhiïìu khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong ngaânh dõch vuå àiïån cöng ñch. Nïëu nhòn tûâ goác àöå kïët quaã hay hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa möåt ngaânh dõch vuå cöng ñch thò rêët khoá àïí phên taách raåch roâi xem àêu laâ aãnh hûúãng cuãa sûå hoaåt àöång keám hiïåu quaã, àêu laâ aãnh hûúãng cuãa tham nhuäng, vaâ àêu laâ taác àöång cuãa caác chñnh saách cöng. Tuy nhiïn, cöng thûác nùm 1988 cuãa Klitgaard's (1988) laâ cú súã hûäu ñch àïí chêín àoaán cùn bïånh tham nhuäng, trong àoá: M (àöåc quyïìn) + D (sûå tuyâ tiïån) - A (traách nhiïåm giaãi trònh) ­ T (tñnh minh baåch)= C (tham nhuäng) ÚÃ phêìn lúán caác nûúác àang phaát triïín, chñnh phuã laâ nhaâ cung cêëp àiïån duy nhêët. Trong möåt möi trûúâng àaáp ûáng nhu cêìu keám, traách nhiïåm giaãi trònh yïëu, xaä höåi dên sûå khöng hoaåt àöång, thò möëi quan hïå giûäa chñnh quyïìn vaâ ngûúâi dên laâ möëi quan hïå giûäa chuã vaâ túá, úã àoá quyïìn cöng dên vïì caác dõch vuå cú baãn hêìu nhû chùèng bao giúâ àûúåc cöng nhêån. Caác dõch vuå cú baãn àûúåc coi laâ sûå ban ún maâ caác cú quan chûác nùng thuöåc chñnh quyïìn àem cho möåt caách tuây yá vaâ tuây hûáng, theo bêët kyâ àiïìu khoaãn naâo maâ hoå lûåa choån. Caác dõch vuå naây do chñnh phuã trûåc tiïëp cung cêëp, hoùåc thöng qua caác töí chûác nûãa thuöåc nhaâ nûúác nûãa khöng, nhû caác uãy ban hoùåc ban quaãn lyá, noái chung laâ, caác cú quan chuyïn mön vúái quy àõnh chung chung vïì chûác nùng, nhiïåm vuå vaâ khaá tûå do khi hoaåt àöång trong möåt khuön khöí chñnh saách nhêët àõnh. Yïëu töë chuã chöët àïí àaåt àûúåc àiïìu haânh nhaâ nûúác töët laâ sûå minh baåch vaâ viïåc tiïëp cêån thöng tin. Caác thoãa thuêån mua baán àiïån do chñnh phuã (hoùåc caác cöng ty cöng ñch do chñnh phuã quaãn lyá) kyá kïët khöng qua àêëu thêìu caånh tranh cöng khai maâ bùçng bêët kyâ caách naâo khaác, àïìu laâ maãnh àêët maâu múä cho tham nhuäng sinh söi. Thêåm chñ caã caác chñnh saách khuyïën khñch àêìu tû cuãa chñnh phuã vaâo ngaânh àiïån nhû thúâi haån ûu àaäi thuïë, trúå cêëp hay caác daång 179 Caác hònh thaái tham nhuäng nhûúång böå khaác àöëi vúái caác IPP, cuäng seä bõ laåm duång vaâ laâm möìi cho tham nhuäng, trûâ phi àûúåc quaãn lyá möåt caách cöng khai vaâ minh baåch. Chùèng haån nhû, nhûäng cuöåc tranh luêån bêët phên thùæng baåi vaâ tranh caäi phaáp lyá keáo daâi vêîn chûa kïët thuác vúái vuå viïåc Nhaâ maáy Àiïån Dabhol, do Enron thaânh lêåp úã ÊËn Àöå vaâo giûäa thêåp kyã 90 vaâ àaä ài vaâo hoaåt àöång (pha 1) vaâo nùm 1999. Khuãng hoaãng vïì àiïån nùm 2000 - 2001 úã California àaä laâm böëc húi haâng tó àö la tiïìn cöng quyä vaâ cho ta möåt vñ duå sinh àöång àïí tòm hiïíu xem laâm thïë naâo maâ caác têåp àoaân huâng maånh vúái thïë lûåc chñnh trõ laåi coá thïí thao tuáng thõ trûúâng vaâ caác cú quan àiïìu tiïët cuãa nhaâ nûúác àïí lûâa àaão cöng chuáng nhû vêåy? Vai troâ cuãa Enron vaâ caác chuã thïí khaác trong vuå xò cùng àan úã California coá thïí chûa àûúåc goåi laâ tham nhuäng, vò chûa chûáng minh àûúåc sûå thöng àöìng cuãa chñnh phuã vaâ caác cú quan cöng quyïìn cuãa chñnh phuã. Nhûng àoá laâ lúâi caãnh baáo rùçng, ngay caã nhûäng hïå thöëng giaám saát vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác tinh vi nhêët cuäng khöng àuã khaã nùng baão vïå àïí chöëng laåi caác vuå gian lêån coá quy mö lúán. (Phuå luåc 4B). Àiïìu haânh nhaâ nûúác yïëu keám vaâ nguöìn cung ûáng àiïån thiïëu huåt àaä taåo àiïìu kiïån cho tham nhuäng sinh söi naãy núã. ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín, hïå thöëng cung cêëp àiïån àaä àûúåc múã röång àaáng kïí trong vaâi thêåp kyã qua. Hïå thöëng naây hoaåt àöång khaá tröi chaãy trong giai àoaån àêìu sau khi múã röång, khi söë lûúång ngûúâi hûúãng lúåi coân ñt vaâ àïìu thuöåc têìng lúáp giêìu coá vaâ coá thïë lûåc. Thúâi gian tröi qua, nhúâ coá caác saáng kiïën phaát triïín cuãa chñnh phuã, cú höåi duâng àiïån dêìn dêìn múã ra vúái quaãng àaåi quêìn chuáng. Vñ duå nhû, vaâo nhûäng nùm 70, ÊËn Àöå khúãi xûúáng chûúng trònh àiïån khñ hoáa, àûa àiïån àïën nhûäng ngoä xoám, nhaâ úã cuãa ngûúâi ngheâo vaâ nhûäng böå phêån dên cû thiïåt thoâi hún trong xaä höåi. Nhûäng chñnh saách tiïën böå nhû vêåy àoâi hoãi caác cú quan nhaâ nûúác phaãi coá nhûäng thay àöíi to lúán, nhiïìu khi laâ àöåt ngöåt, vïì caách thûác hoaåt àöång, nhûng khöng mêëy cú quan coá thïí giaãi quyïët öín thoãa quaá trònh chuyïín àöíi naây. Nhu cêìu vïì àiïån tùng voåt dêîn àïën tònh traång thiïëu àiïån, do vêåy, laåi taåo ra nïìn taãng cho tham nhuäng úã quy mö lúán. Möåt söë lûúång lúán caán böå àûúåc tuyïín duång maâ khöng chuá yá àêìy àuã àïën nùng lûåc hay àaâo taåo, cöång vúái viïåc múã röång maång lûúái àiïån möåt caách nhanh choáng, khöng coá kïë hoaåch, àaä laâm suy yïëu toaân böå hïå thöëng kiïím soaát vaâ theo doäi. Thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh vaâ thiïëu minh baåch àaä trúã thaânh lïå thûúâng, chûá khöng coân laâ möåt ngoaåi lïå, àöëi vúái caác caán böå trong ngaânh, khiïën hoå laâm viïåc möåt caách tuyâ tiïån, bêët chêëp luêåt lïå, nhêët laâ úã caác vuâng nöng thön vaâ vuâng xa xöi heão laánh. Möåt àùåc trûng cuãa chñnh phuã úã caác nûúác àang phaát triïín laâ chi tiïu phêìn lúán nguöìn lûåc khan hiïëm cuãa mònh àïí cung cêëp caác tiïån nghi cú baãn cho àúâi söëng nhû àiïån, nûúác, giaáo duåc cú baãn, vaâ chùm soác sûác khoãe ban àêìu. Caác 180 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan chñnh phuã thûúâng baáo caáo thaânh tñch cuãa nhûäng lônh vûåc naây trïn cú súã àêìu vaâo (ngên saách cho lônh vûåc àoá laâ bao nhiïu, àaä tiïu hïët bao nhiïu), vaâ àêìu ra (söë dûå aán àaä hoaân thaânh, chiïìu daâi cuãa maång lûúái, söë thön baãn àaä coá àiïån), nhûng hêìu nhû khöng bao giúâ àaánh giaá bùçng kïët quaã taác àöång (liïåu àöìng tiïìn boã ra àaä àûúåc chi tiïu möåt caách thêån troång vaâ hiïåu quaã àïí caãi thiïån chêët lûúång cuöåc söëng cuãa ngûúâi dên hay chûa?). Tham nhuäng àûúåc baão vïå khoãi sûå kiïím tra, kiïím soaát cuãa cöng chuáng chñnh laâ vò chûa coá möåt cú chïë hiïåu quaã àïí àaánh giaá kïët quaã hoaåt àöång cuãa chñnh phuã. ÀÊËU TRANH CHÖËNG THAM NHUÄNG Caác vuå ùn cùæp lúán trong ngaânh àiïån thûúâng liïn quan àïën nhûäng khoaãn tiïìn lúán, nhûng caái nguy haåi hún laâ tham nhuäng àaä àûúåc chêëp nhêån nhû möåt caách laâm viïåc. Khi caác chñnh trõ gia cêëp cao vaâ caác cú quan chûác nùng cuãa chñnh phuã thûúâng xuyïn dñnh lñu àïën caác haânh vi tham nhuäng, caãm giaác sai traái bùæt àêìu biïën mêët. Dêìn dêìn, vúái haânh vi sai traái maâ cêëp cao coi laâ möåt löîi nheå thò cêëp dûúái seä hiïíu rùçng mònh àûúåc pheáp laâm. ÚÃ cêëp cú súã, caác nhên viïn àiïån lûåc caãm thêëy chùèng coá gò sai traái khi böí sung thu nhêåp khiïm töën cuãa mònh bùçng nhûäng khoaãn maâ hoå dêìn dêìn coi laâ böíng löåc tûâ cöng viïåc. Nhûäng haânh vi tham nhuäng vùåt diïîn ra ngaây naây qua ngaây khaác, dûúái sûå chûáng kiïën cuãa cöng chuáng, gieo mêìm cho nhûäng hoaâi nghi, dêìn dêìn xoái moân loâng tin vaâo chïë àöå, vaâ cuöëi cuâng seä laâm muåc ruöîng chñnh nïìn taãng àaåo àûác cuãa xaä höåi. Nïëu tham nhuäng lan traân, nhû àaä xaãy ra úã möåt söë nûúác, viïåc àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh àoâi hoãi phaãi coá nhiïìu caãi tiïën tûúng taác lêîn nhau trong àiïìu haânh nhaâ nûúác. Mùåc duâ àêy coá thïí laâ möåt mong muöën roä raâng, nhûng trïn thûåc tïë, àêëu tranh chöëng tham nhuäng laâ möåt quaá trònh lêu daâi, àoâi hoãi sûå cam kïët kiïn àõnh vïì chñnh trõ, phaãi thay àöíi àöång cú cuãa caác bïn liïn quan, vaâ nhûäng chuêín mûåc múái vïì tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh ­ toám laåi, laâ sûå chuyïín àöíi cú cêëu trong àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ quaãn lyá ngaânh àiïån. Àïí coá àûúåc taác àöång tñch cûåc trong àêëu tranh chöëng tham nhuäng úã giai àoaån ngùæn haån vaâ trung haån, seä coá ñch hún nïëu têåp trung vaâo caác àiïím nhaåy caãm vúái tham nhuäng, vò nhûäng àiïím àoá, nïëu àûúåc khùæc phuåc, seä coá aãnh hûúãng tûúng àöëi lúán. Àiïím khúãi àêìu àïí têën cöng tham nhuäng rêët àa daång, tûâ àïì cao tñnh minh baåch trong quy trònh àêëu thêìu, àïën tòm kiïëm sûå höî trúå cuãa caác chuyïn gia khi ra quyïët àõnh àêìu tû, thi haânh traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác quan chûác vaâ caán böå quaãn lyá trong ngaânh, chöëng tham nhuäng vùåt àïí daânh àûúåc sûå uãng höå cuãa cöng chuáng4. ÚÃ nhûäng nûúác maâ tham nhuäng trong àêëu thêìu vaâ trao thêìu laâ vêën àïì lúán hún naån ùn cùæp àiïån thò caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng nïn têåp trung vaâo 181 Caác hònh thaái tham nhuäng tñnh minh baåch vaâ caånh tranh trong àêëu thêìu vaâ trao thêìu, bùçng caách múã röång traách nhiïåm giaãi trònh cuãa quan chûác chñnh phuã vúái bïn ngoaâi, dûåa vaâo sûå tham gia cuãa cöng chuáng vaâ caác cú quan àiïìu tiïët àöåc lêåp. Tham nhuäng vùåt trong ngaânh àiïån khöng àûúåc sûå chuá yá nhiïìu cuãa caác phûúng tiïån truyïìn thöng, xaä höåi dên sûå, caác töí chûác xuác tiïën sûå minh baåch, hay caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë, vò caác töí chûác naây coá xu hûúáng têåp trung vaâo tham nhuäng trong caác húåp àöìng lúán. Tuy nhiïn, chó xeát riïng vïì töíng söë tiïìn tham nhuäng vaâ söë lûúång ngûúâi bõ aãnh hûúãng búãi tham nhuäng vùåt (trong giao dõch vúái ngûúâi tiïu duâng úã ngaânh àiïån) cuäng àaä àaáng àïí xïëp noá úã têìm quan troång cao hún, trong möåt söë trûúâng húåp. Caác àiïìu kiïån tiïìn àïì àïí khúãi xûúáng chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng Nhûäng nùm gêìn àêy, yïu cêìu ngùn chùån àaåi dõch tham nhuäng ngaây caâng trúã nïn bûác xuác trong cöng chuáng. Yïu cêìu naây caâng cêëp thiïët hún do cöång àöìng taâi trúå quöëc tïë muöën àaãm baão rùçng nguöìn vöën maâ hoå cung cêëp àûúåc sûã duång àuáng àùæn. Xeát vïì phaåm vi aãnh hûúãng vaâ sûå lan traân cuãa tham nhuäng vùåt trong giao dõch vúái ngûúâi tiïu duâng, chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng cho ngaânh àiïån nïn têåp trung vaâo caãi tiïën àiïìu haânh caác cöng ty àiïån lûåc nhaâ nûúác. Chiïën dõch naây cêìn coá sûå tham gia cuãa: (i) caác quan chûác haâng àêìu trong chñnh phuã, bùçng caách chûáng minh cam kïët cuãa hoå thöng qua haânh àöång, cung cêëp caác nguöìn lûåc, vaâ khuön khöí phaáp lyá vaâ thïí chïë; (ii) caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch, bùçng caách chêëp nhêån caãi caách, àún giaãn hoáa thuã tuåc, sûã duång cöng nghïå àïí caãi thiïån hiïåu quaã hoaåt àöång, vaâ aáp duång biïån phaáp phuâ húåp àïí àaãm baão sûå uãng höå cuãa nhên viïn; (iii) caán böå nhên viïn ngaânh àiïån lûåc, bùçng caách hoåc têåp, reân luyïån laåi haânh vi vaâ thaái àöå; (iv) caác töí chûác xaä höåi dên sûå, bùçng caách thuác àêíy tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh; (v) ngûúâi tiïu duâng vaâ quaãng àaåi quêìn chuáng, bùçng caách tham gia tñch cûåc vaâo moåi phûúng diïån cuãa àiïìu haânh nhaâ nûúác. Nhû vêåy seä àaãm baão cho caãi caách luön luön thaânh cöng. Quyïët têm cuãa laänh àaåo úã cêëp cao nhêët Sûå thay àöíi laâ möåt quaá trònh, cêìn coá möåt cuöåc khuãng hoaãng àïí chêm ngoâi cho haânh àöång, möåt "chiïën sô" àêëu tranh cho sûå thay àöíi, vaâ möåt àöåi nguä noâng cöët vúái àuã nguöìn lûåc hêåu thuêîn cêìn thiïët àïí gêy dûång vaâ duy trò sûå uãng höå. Quyïët têm chñnh trõ phaãi kiïn àõnh hún khi nhûäng thay àöíi naây laâm tùng nhûäng mêët maát vïì mùåt chñnh trõ, so vúái khi giûä nguyïn hiïån traång, do caác bïn liïn quan phaãn ûáng bêët maän vaâ gaánh nùång ngên khöë ngaây caâng lúán. Tuy 182 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan nhiïn, sûå khúãi xûúáng thay àöíi cuãa cêëp laänh àaåo chñnh trõ laåi phuå thuöåc rêët nhiïìu vaâo thúâi àiïím. Caác chñnh phuã thûúâng muöën khúãi xûúáng cöng cuöåc caãi caách trong nùm cêìm quyïìn àêìu tiïn hoùåc gêìn nhû thïë, sao cho nhûäng lúåi ñch cuãa caãi caách trong thúâi gian coân laåi cuãa nhiïåm kyâ cêìm quyïìn seä nöíi bêåt hún nhûäng aãnh hûúãng trûúác mùæt thûúâng laâ khöng mêëy dïî chõu. Ngoaâi ra, caác cûã tri cuäng kyâ voång chñnh phuã múái seä àûa ra àûúåc nhûäng chñnh saách coá tñnh àöåt phaá trong giai àoaån àêìu khi múái lïn nùæm quyïìn. Ngay caã nhûäng saáng kiïën tûúng àöëi khùæc nghiïåt cuäng àûúåc chêëp nhêån trong giai àoaån naây, vò ngûúâi dên sùén loâng chõu àûång gian khöí, vúái kyâ voång laâ àöíi laåi, àúâi söëng cuãa hoå seä àûúåc caãi thiïån. Vêåy thò baâi hoåc úã àêy laâ: chñnh phuã nïn khúãi xûúáng caãi caách trong giai àoaån àêìu nhiïåm kyâ cêìm quyïìn; nïëu àïí muöån hún, caác caãi caách seä hêìu nhû laâ möåt canh baåc chñnh trõ àêìy may ruãi. Khöng phaãi laâ quaá phoáng àaåi khi àïì cao têìm quan troång cuãa quyïët têm caãi caách vaâ sûå kiïn àõnh cuãa chñnh phuã vaâ caác nhaâ laänh àaåo chñnh trõ. Àöi khi, caác chñnh phuã coá thïí ban haânh luêåt chöëng tham nhuäng hoùåc taåo ra caác thïí chïë chöëng tham nhuäng, chó vò cöång àöìng taâi trúå vaâ aáp lûåc quöëc tïë thuác eáp hoå phaãi laâm nhû vêåy. Möåt chñnh phuã khöng cam kïët queát saåch naån tham nhuäng seä tòm caách àïí trung hoâa caác luêåt lïå vaâ thïí chïë naây, vò coi àêy laâ sûå àe doåa quyïìn kiïím soaát chñnh trõ cuãa hoå. Caác chiïën thuêåt thûúâng thêëy nhùçm trung hoâa vaâ laâm mêët taác duång cuãa caác luêåt lïå vaâ thïí chïë chöëng tham nhuäng göìm coá: khöng phöí biïën thöng tin cho cöng chuáng, khöng taåo àiïìu kiïån thûåc thi luêåt bùçng caách khöng xêy dûång caác thuã tuåc vaâ quy àõnh chi tiïët, lêëy mêët caác nguöìn lûåc cêìn thiïët cuãa caác thïí chïë chöëng tham nhuäng nhû ngên saách, vöën, nhên lûåc. Caác cú quan àiïìu tiïët vaâ caác ban quaãn lyá ngaânh àiïån, àöi khi, toaân nhûäng quan chûác rêët dïî bõ taác àöång, nïn coá thïí dûåa vaâo hoå àïí biïët trûúác chñnh phuã muöën gò vaâ coá haânh àöång thñch húåp. Hoùåc, trong trûúâng húåp khaác, caác võ trñ chuã chöët trong cöng ty àiïån lûåc vaâ cú quan àiïìu tiïët coá thïí bõ boã tröëng, khöng ngûúâi phuå traách, trong möåt thúâi gian daâi, taåo àiïìu kiïån gêy ra sûå löån xöån vaâ thiïëu traách nhiïåm giaãi trònh. Cuäng coá khi caác chó àaåo chñnh saách cuãa chñnh phuã coá thïí laâm mêët tñnh àöåc lêåp cuãa caác cú quan àiïìu tiïët. Nïëu chó tuyïn böë cam kïët seä coá nöî lûåc chöëng tham nhuäng thò chûa àuã. Chñnh phuã cêìn thûåc hiïån "noái ài àöi vúái laâm" bùçng caác haânh àöång àûúåc duy trò liïn tuåc, vñ duå nhû möåt chiïën dõch truyïìn thöng hiïåu quaã do möåt nhaâ laänh àaåo chuã trò vaâ àûúåc cuãng cöë àïìu àùån vúái sûå tham gia cuãa caác thaânh viïn khaác trong böå maáy chñnh trõ, qua àoá coá thïí thêëy roä yá chñ chñnh trõ cuãa caãi caách. Caác nhaâ laänh àaåo chñnh trõ cuäng phaãi chuêín bõ sùén saâng àïí ban haânh möåt khuön khöí phaáp lyá vaâ quy àõnh phuâ húåp nhùçm thuác àêíy caãi caách hún nûäa, vaâ böí nhiïåm nhûäng caá nhên àûúåc chûáng minh laâ liïm chñnh vaâ coá nùng lûåc vaâo caác chûác vuå chuã chöët. Chñnh phuã cuäng phaãi böë trñ àuã vöën cho caác hoaåt àöång àaä 183 Caác hònh thaái tham nhuäng lïn kïë hoaåch trong suöët thúâi kyâ caãi caách; giaám saát thûúâng xuyïn nhùçm thaáo gúä caác aách tùæc trong quaá trònh àöíi múái, khai thöng con àûúâng tiïën lïn phña trûúác; höî trúå caác cú quan àûúåc thaânh lêåp cho muåc àñch caãi caách, vñ duå nhû àún võ àiïìu tiïët àöåc lêåp; vaâ taåo àiïìu kiïån thûåc thi phaáp luêåt ngay caã khi ngûúâi vi phaåm coá thïë lûåc chñnh trõ maånh. Cam kïët cuãa caác caán böå quaãn lyá cêëp cao trong caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch vïì viïåc diïåt trûâ têån göëc naån tham nhuäng cuäng rêët quan troång àöëi vúái sûå thaânh baåi cuãa cuöåc àêëu tranh naây. Phêím chêët vaâ sûå cam kïët cuãa caác caán böå quaãn lyá àûúåc trao quyïìn thûåc hiïån caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng laâ nhûäng chó söë chñnh xaác cho biïët mûác àöå cam kïët cuãa chñnh quyïìn. Cuäng coá thïí böí nhiïåm caán böå quaãn lyá múái ­ laâ ngûúâi ngoaâi ­ vaâo cöng ty àïí khúãi xûúáng cöng cuöåc caãi caách, vaâ aáp duång caác biïån phaáp nhùçm khuyïën khñch tñnh liïm chñnh vaâ tñch cûåc ngùn ngûâa vi phaåm. Sûác eáp tûâ xaä höåi dên sûå vaâ cöång àöìng taâi trúå quöëc tïë coá thïí thuác eáp caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch caãi caách. Chñnh phuã cêìn uãng höå àêìy àuã saáng kiïën caãi caách cuãa caác cöng ty bùçng caách taåo àiïìu kiïån vïì luêåt lïå, thïí chïë vaâ haânh phaáp. Thiïët lêåp àiïìu haânh nhaâ nûúác töët Möåt khuön khöí phaáp lyá vaâ quy àõnh thuêån lúåi laâ cêìn thiïët nhûng chûa thïí laâ àiïìu kiïån àuã àïí thuác àêíy traách nhiïåm giaãi trònh. Sûå nghiïåp àêëu tranh chöëng tham nhuäng àoâi hoãi rêët nhiïìu haânh àöång, khöng chó dûâng laåi úã viïåc phï chuêín luêåt lïå hay cöng böë chñnh saách. Noá yïu cêìu phaãi coá àiïìu haânh nhaâ nûúác töët úã moåi cêëp trong xaä höåi. AÁp duång àiïìu haânh nhaâ nûúác töët trong caác vêën àïì cuãa ngaânh àiïån, chung quy laåi, coá nghôa laâ phaãi khùæc sêu möåt neát vùn hoáa múái trong tû tûúãng cuãa caán böå nhên viïn àiïån lûåc, ngûúâi tiïu duâng vaâ quaãng àaåi quêìn chuáng. Viïåc thuác àêíy àiïìu haânh nhaâ nûúác töët seä vêëp phaãi sûå phaãn khaáng vúái mûác àöå khaác nhau, vaâ tuyâ theo tûâng vêën àïì, tûâ têët caã nhûäng ai àaä vaâ àang àûúåc lúåi nhúâ sûå yïëu keám trong àiïìu haânh, bao göìm: caác chñnh trõ gia, caán böå àiïìu haânh cöng ty cöng ñch, nhên viïn àiïån lûåc, cöng àoaân lao àöång, vaâ möåt böå phêån ngûúâi dên trong xaä höåi. Nhûng àoá chó laâ möåt phêìn cuãa vêën àïì. Ngûúâi dên úã nhiïìu vuâng taåi caác nûúác àang phaát triïín, tûâ xûa àïën nay, àaä coá truyïìn thöëng tuên theo caác têåp quaán phöí biïën trong xaä höåi cuãa hoå. Caác têåp quaán naây chi phöëi viïåc sûã duång caác nguöìn taâi nguyïn cuãa cöång àöìng nhû nûúác tûâ caác con söng, nhûäng baäi chùn thaã chung cuãa laâng xaä. Àiïån laâ möåt hiïån tûúång coá nguöìn göëc khaá múái meã vúái àa söë nhûäng ngûúâi dên naây; vaâ baãn thên caác luêåt lïå liïn quan àïën ngaânh àiïån phaát triïín rêët nhanh vaâ ngaây caâng phûác taåp nïn chûa àûúåc ngûúâi dên hiïíu roä vaâ chêëp nhêån. Caác àaãng chñnh trõ thûúâng hûáa heån cêëp àiïån miïîn phñ (hoùåc úã möåt mûác giaá tûúång trûng) vaâ boã 184 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan qua viïåc khöng nöåp tiïìn àiïån. Phaãi mêët nhiïìu thúâi gian vaâ nhiïìu nöî lûåc kiïn quyïët múái coá thïí thay àöíi àûúåc thaái àöå vaâ haânh vi cuãa ngûúâi tiïu duâng, caác caán böå nhên viïn ngaânh àiïån, vaâ xaä höåi dên sûå, nhûäng ngûúâi hiïån àang coi àiïån laâ thûá haâng hoáa cöng cöång, àûúåc hûúãng miïîn phñ vaâ töët nhêët laâ chó traã möåt khoaãn phñ tûúång trûng maâ thöi. Phaãi thûâa nhêån rùçng, àïí caãi caách àûúåc ngûúâi dên uãng höå khöng phaãi laâ chuyïån möåt súám möåt chiïìu. Möåt söë nûúác coá thïí muöën sûã duång "liïåu phaáp gêy söëc" ­ nghôa laâ taåo ra haâng loaåt nhûäng thay àöíi triïåt àïí ­ trong khi caác nûúác khaác coá thïí seä tiïëp cêån tûâ tûâ àïí xêy dûång sûå àöìng thuêån. Lûåa choån caách laâm naâo phuå thuöåc phêìn lúán vaâo hoaân caãnh chñnh trõ, xaä höåi cuãa tûâng nûúác, quan àiïím nhòn nhêån cuãa caác nhaâ caãi caách, vaâ loâng quyïët têm cuãa böå maáy chñnh trõ vaâ quan chûác laänh àaåo. Thiïët kïë vaâ thûåc hiïån möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng Trïn cú súã thoãa maän caác àiïìu kiïån cú baãn àaä nïu úã phêìn trïn, coá möåt vaâi biïån phaáp quan troång àaä toã ra hûäu hiïåu trong àêëu tranh chöëng tham nhuäng. Búãi vò thûåc hiïån chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng coá nghôa laâ taåo nïn thay àöíi lúán vïì vùn hoáa vaâ thaái àöå trong quaãn lyá cöng vaâ quaãn lyá ngaânh, nïn caác nhaâ caãi caách cêìn bùæt àêìu vúái möåt chiïën dõch nhùçm huy àöång sûå uãng höå cuãa söë àöng dên chuáng coân àang thuå àöång; quaá trònh naây àoâi hoãi sûå kheáo leáo, taâi tònh trong laänh àaåo chñnh trõ. Caác yïëu töë quyïët àõnh cuãa chiïën lûúåc naây laâ tham vêën, truyïìn thöng, sûå tham gia, cuäng nhû yá chñ kiïn trò, möåt kïë hoaåch vúái àêìy àuã nguöìn lûåc, vaâ tñnh kõp thúâi ­ tiïëp theo laâ xaác àõnh trònh tûå vaâ mûác àöå ûu tiïn cuãa möîi haânh àöång. Àïí thiïët kïë möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng, xaác àõnh trònh tûå vaâ mûác àöå ûu tiïn cuãa caác haânh àöång, thöng thûúâng phaãi bùæt àêìu bùçng möåt phên tñch kyä thuêåt coá chêët lûúång cao vïì vêën àïì tham nhuäng. (Hònh 4.1). Chiïën lûúåc naây phaãi dûåa trïn caác thöng tin, nhòn nhêån cuãa nhûäng ngûúâi àoáng goáp yá kiïën vaâ caác nhaâ phên tñch coá hiïíu biïët uyïn baác vïì nïìn kinh tïë chñnh trõ cuãa àêët nûúác vaâ nhûäng hoaåt àöång kyä thuêåt cuãa ngaânh àiïån. Bêët kyâ chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng thaânh cöng naâo cuäng seä bao göìm 5 yïëu töë. Nùm yïëu töë naây, vaâ caác thaânh phêìn chñnh cuãa möîi yïëu töë, àûúåc liïåt kï trong Baãng 4.6 dûúái àêy. Hònh 4.2 thïí hiïån quy trònh 7 bûúác àïí thûåc hiïån chiïën lûúåc, vaâ Phuå luåc 4A miïu taã quy trònh thûåc hiïån, cuäng nhû caác baâi hoåc kinh nghiïåm úã Andhra Pradesh, ÊËn Àöå. Tûâ phuã nhêån àïën chêëp nhêån Viïåc phên tñch laâ cêìn thiïët àïí chöëng laåi viïåc phuã nhêån vêën àïì hay nhûäng nhòn nhêån sai lïåch vïì tham nhuäng, mûác àöå nghiïm troång vaâ taác haåi cuãa noá. 185 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 4.1 Khuön khöí chung cho quaá trònh thûåc hiïån Khöng chõu Chêëp nhêån vêën Thöëng nhêët Thûåc hiïån àïí Chiïën dõch chêëp nhêån vêën àïì àïí thöëng nhêët giaãi phaáp àïí chuêín thi haânh coá àêëu tranh chöëng àïì àoá caác giaãi phaáp bõ cho thûåc hiïån hiïåu lûåc tham nhuäng àïí thïí chïë hoáa Phên tñch kyä Tòm kiïëm caác giaãi Coá sûå chuêín bõ Thûåc hiïån caác Cú cêëu laåi caác thïí thuêåt vúái phaáp vaâ tham vêën thñch húåp cho giaãi phaáp àaä chïë/cú quan àïí chêët lûúång caác bïn liïn quan viïåc thûåc hiïån thöëng nhêët giaãm caác xung cao vïì vêën chñnh àïí àaåt àûúåc àöåt vïì lúåi ñch Cam kïët böë trñ Cêín thêån hûúáng àïì tham sûå thöëng nhêët trong caác vai troâ nguöìn lûåc caác nöî lûåc vaâo nhuäng chung vïì caác giaãi mang tñnh thïí Chûáng minh roä àuáng muåc tiïu Taåo ra möåt phaáp vaâ sûå chêëp chïë. raâng sûå cam kïët Theo doäi vaâ àaánh baãng muåc thuêån cuãa caác Caãi thiïån tñnh cuãa chñnh phuã àöëi giaá àïí àaãm baão luåc caác lûåa nhaâ hoaåch àõnh minh baåch vaâ vúái caác giaãi phaáp caác haânh àöång choån àïí xûã chñnh saách traách nhiïåm giaãi thûåc thi phaáp luêåt lyá caác vêën Coá sûå cuãng cöë trònh cuãa caác cú (thi haânh) laâ àuáng àïì cêìn thiïët àöëi vúái quan bùçng caách caác khuön khöí àùæn vaâ cöng bùçng uãy quyïìn vaâ phöí phaáp lyá vaâ thïí biïën thöng tin chïë cho viïåc thûåc Tiïën haânh caác khaão hiïån saát yá kiïën ngûúâi sûã Caãi thiïån thuã tuåc duång vaâ caác giaám kinh doanh cuãa saát àöåc lêåp ngaânh Xêy dûång quan Xêy dûång hoùåc hïå àöëi taác cöng - tùng cûúâng hïå tû thöëng theo doäi vaâ Thûúâng thò, vêën àïì àûúåc cöë tònh laâm cho khoá hiïíu àïí thuác àêíy caác giaãi phaáp kyä thuêåt (nhû àêìu tû thïm, cöng nghïå múái, trúå cêëp taâi chñnh) tiïån lúåi vïì mùåt chñnh trõ. Àiïìu cöët yïëu laâ nhûäng ngûúâi ra quyïët àõnh chuã chöët chêëp nhêån sûå töìn taåi cuãa vêën àïì vaâ àaåt àûúåc sûå thöëng nhêët chung vïì chêín àoaán cùn bïånh tham nhuäng. Thêåm chñ ngay caã khi sûå töìn taåi cuãa tham nhuäng laâ àiïìu maâ ai cuäng biïët, nhûng nïëu khöng lêëy kïët quaã phên tñch thêëu àaáo laâm rûúâng cöåt cho chiïën lûúåc naây, thò caác "chiïën sô trïn mùåt trêån caãi caách" seä bõ yïëu thïë khi vêëp phaãi caác khoá khùn trong quaá trònh thûåc hiïån, vaâ "phe phaãn àöëi" seä nhanh choáng lêëy laåi àûúåc võ thïë cuãa hoå. Khi phên tñch, möåt àiïìu quan troång nûäa laâ cêìn coá caách tiïëp cêån mang tñnh hïå thöëng, vaâ khöng khiïín traách caác chuã thïí cuãa haânh vi tham nhuäng, vò baãn thên hoå cuäng coá thïí laâ naån nhên cuãa cú chïë 186 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan BAÃNG 4.6 Nùm yïëu töë chñnh cuãa möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng 1. Chuyïín tûâ phuã nhêån sang chêëp nhêån vêën àïì vaâ xêy dûång àûúåc thoãa thuêån chung giûäa caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ caác bïn liïn quan chuã chöët Thûåc hiïån cöng taác phên tñch vaâ chêín àoaán àïí xaác àõnh caác nguyïn nhên, mûác àöå nghiïm troång vaâ hïå quaã cuãa vêën àïì, cuäng nhû caái giaá phaãi traã vïì mùåt chñnh trõ nïëu cûá giûä nguyïn hiïån traång Tham khaão chêín àoaán trïn àïí taåo ra möåt möi trûúâng àuã thêím quyïìn thûåc hiïån chiïën lûúåc àoá Phöí biïën kïët quaã phên tñch chêín àoaán maâ khöng lïn aán caác chuã thïí haânh vi Bùæt àêìu chiïën dõch truyïìn thöng vúái sûå tham gia maånh meä vaâ roä rïåt cuãa caác chñnh trõ gia cêëp cao. 2. Xêy dûång möåt khöëi àoaân kïët Àaãm baão sûå uãng höå vaâ tham gia cuãa böå maáy quaãn lyá vaâ caán böå nhên viïn trong ngaânh bùçng caách xûã lyá caác vêën àïì caán böå Àaãm baão rùçng caán böå nhên viïn coá tinh thêìn cam kïët àöëi vúái caác caãi caách Caãi thiïån dõch vuå khaách haâng bùçng caách thaânh lêåp caác trung têm höî trúå khaách haâng hiïåu quaã Giaãm chi phñ chñnh trõ cho caãi caách dûåa vaâo viïåc thi haânh hiïåu lûåc möåt caách minh baåch, saáng suöët, cöng bùçng, vaâ hûúáng àïën muåc tiïu möåt caách chñnh xaác hún Àaãm baão rùçng dõch vuå àûúåc caãi thiïån trûúác khi àiïìu chónh biïíu giaá àiïån. Thu huát sûå tham gia vaâ tham vêën xaä höåi dên sûå 3. Caãi thiïån caác quy trònh kinh doanh cuãa cöng ty cöng ñch Àún giaãn hoáa vaâ luêåt hoáa caác quy trònh, ÛÁng duång cöng nghïå hiïån àaåi vaâo möåt söë lônh vûåc àûúåc choån Àêíy maånh tñnh hiïåu quaã cuãa dõch vuå khaách haâng vaâ tùng cûúâng viïåc tuên thuã caác tiïu chuêín dõch vuå Minh baåch hoáa viïåc àêëu thêìu 4. Tùng cûúâng cú chïë thïí chïë vïì traách nhiïåm giaãi trònh Taách chûác nùng thûúng maåi khoãi chûác nùng àiïìu tiïët Tùng cûúâng caác àún võ thanh tra vaâ kiïím toaán nöåi böå Truy töë nhûäng ngûúâi vi phaåm trûúác toâa vaâ tõch thu nhûäng khoaãn thu phi phaáp 5. Khuyïën khñch sûå tham gia cuãa cöng chuáng Taâi trúå caác cuöåc tranh luêån cöng khai vïì moåi vêën àïì quan troång Thïí chïë hoáa caác khaão saát lêëy yá kiïën ngûúâi sûã duång Xêy dûång vaâ thûåc hiïån möåt cú chïë nhùçm böìi thûúâng, xûã lyá khiïëu naåi Thûåc hiïån hiïåu quaã chûúng trònh "quyïìn àûúåc biïët thöng tin" Thuyïët phuåc caác chñnh phuã nûúác àöëi taác chêëp nhêån caác caãi caách phuâ húåp vúái nûúác hoå. àoá. Viïåc phên tñch kyä thuêåt vaâ khaách quan seä giuáp chiïën lûúåc naây búát ài tñnh chñnh trõ. Xêy dûång khöëi àoaân kïët Khöng möåt caãi caách naâo coá thïí thaânh cöng nïëu khöng giaãi quyïët àûúåc nhûäng 187 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 4.2 Khung töíng húåp àïí chöëng tham nhuäng trong ngaânh àiïån Cöng taác phên tñch àïí chêín àoaán cùn bïånh tham nhuäng Tûâ phuã nhêån Tham khaão yá kiïën caác bïn liïn quan vïì sûå chêín àoaán trïn àïën chêëp nhêån Phöí biïën caác thöng tin sau khi chêín àoaán maâ khöng khiïín traách caác chuã thïí haânh vi Böí nhiïåm caác caán böå quaãn lyá cêëp cao àaä tûâng coá "höì sú trong saåch", thaânh tñch töët vaâ trao quyïìn cho hoå Quyïët àõnh caác thay àöíi lúán vïì quy trònh, thuã tuåc kinh doanh (hïå thöëng thöng tin quaãn lyá, caác kiïím soaát nöåi böå) Thïí chïë hoáa Phaác thaão caác thay àöíi cêìn thiïët trong khung phaáp lyá vaâ quy àõnh Àêìu tû vaâo nhûäng cöng nghïå múái cêìn thiïët àïí höî trúå hïå thöëng àiïìu haânh quaãn lyá Thiïët lêåp caác tiïu chuêín vaâ quy caách Coá àûúåc nguöìn taâi chñnh cho nhûäng àêìu tû lúán àïí caãi thiïån viïåc cung ûáng, dõch vuå vaâ trang traãi chi phñ chuyïín àöíi Tham khaão yá kiïën cuãa caán böå nhên viïn, xaä höåi dên sûå, cöng àoaân lao àöång, caác àaãng Àêìu tû cho cöng chñnh trõ, caác chuã thïí cho vay Thu huát sûå tham gia cuãa caác àún võ liïn quan trong chñnh phuã, bao göìm caã ngaânh taác chuêín bõ trûúác cöng an vaâ tû phaáp Ûu àaäi cho caác khaách haâng vaâ caán böå nhên viïn tuên thuã àuáng khung chñnh saách múái Xêy dûång möåt Triïín khai möåt chiïën dõch vêån àöång tuyïn truyïìn vaâ àaãm baão sûå tham gia cöng khai cuãa caác chñnh trõ gia cêëp cao vaâo chiïën dõch naây khöëi àoaân kïët Thiïët lêåp cú chïë àïí theo doäi vaâ thu thêåp thöng tin phaãn höìi Cung cêëp àêìy àuã nguöìn lûåc cho chiïën dõch vêån àöång naây Ban haânh caác khung phaáp lyá vaâ quy àõnh múái Cuãng cöë vaâ daânh riïng möåt söë cú quan cöng an vaâ tû phaáp àïí xûã lyá caác vuå tham nhuäng trong ngaânh àiïån Truyïìn thöng, tû vêën, Tiïën haânh caác thay àöíi vïì töí chûác àïí cuãng cöë caác àún võ thanh tra khuyïën khñch Caãi thiïån caác àaäi ngöå àïí tùng àöång cú laâm viïåc cho caán böå nhên viïn sûå tham gia Minh baåch trong thi haânh luêåt lïå àïí àaãm baão àuáng luêåt vaâ cöng bùçng khi aáp duång caác hònh phaåt Ban haânh vaâ thûåc thi luêåt lïå vïì quyïìn àûúåc biïët thöng tin cuãa ngûúâi tiïu duâng Caãi thiïån dõch vuå khaách haâng bùçng caách àún giaãn hoáa vaâ luêåt hoáa caác thuã tuåc, lêåp caác trung têm dõch vuå khaách haâng àïí xûã lyá viïåc tñnh phñ, àêëu nöëi àiïån, vaâ caác khiïëu naåi Xêy dûång caác hiïën chûúng ngûúâi tiïu duâng, àõnh kyâ phöí biïën thöng tin vïì sûå tuên thuã Thûåc hiïån, cuãa ngaânh àöëi vúái caác tiïu chuêín dõch vuå khaách haâng thi haânh Thiïët lêåp caác kïnh giao tiïëp trûåc tiïëp giûäa böå maáy quaãn lyá cêëp cao, caán böå nhên viïn, thïí chïë hoáa hïå thöëng böìi thûúâng khiïëu naåi cho khaách haâng, thöng tin vïì hoaåt àöång cuãa hïå thöëng naây phaãi àûúåc cöng böë thûúâng xuyïn Taách chûác nùng thûúng maåi ra khoãi chûác nùng àiïìu tiïët cuãa ngaânh àiïån Lêåp ra caác cú quan àiïìu tiïët àöåc lêåp Tùng cûúâng Tiïën haânh kiïím toaán àõnh kyâ vïì taâi chñnh vaâ àiïån nùng khöëi àoaân kïët Thïí chïë hoáa caác àiïìu tra vïì ngûúâi sûã duång Cuãng cöë caác àún võ thanh tra Taåo àiïìu kiïån cho theo doäi giaám saát àöåc lêåp 188 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan lo ngaåi cuãa caán böå nhên viïn vïì cöng ùn viïåc laâm cuãa hoå. ÚÃ nhûäng nûúác khöng coá hïå thöëng an sinh, phuác lúåi cho ngûúâi thêët nghiïåp thò khöng coá gò quan troång vúái ngûúâi dên hún laâ àaãm baão kïë sinh nhai. Caãi caách trong nhiïìu cöng ty cöng ñch coá thïí ài keâm vúái cùæt giaãm cöng ùn viïåc laâm, vaâ nïëu ngûúâi lao àöång tin rùçng caãi caách seä khiïën hoå mêët viïåc, chùæc chùæn hoå seä phaãn àöëi bêët kyâ sûå thay àöíi naâo. Sûå àaãm baão vaâ khùèng àõnh cuãa nhaâ laänh àaåo chñnh trõ rùçng caãi caách seä khöng dêîn àïën cùæt giaãm àöåi nguä caán böå hiïån taåi, vaâ seä coá àuã ngên saách àïí àaáp ûáng quyïìn lúåi maâ ngûúâi lao àöång àûúåc hûúãng, laâ cûåc kyâ cêìn thiïët àïí hoå chêëp nhêån caãi caách. Coá thïí àûa ra nhûäng àïì nghõ hêëp dêîn cho nhûäng ngûúâi tûå nguyïån nghó viïåc àïí giaãm búát nhên viïn. Tuy nhiïn, cêìn giûä laåi caác caán böå coá nùng lûåc bùçng caách cho hoå caác lûåa choån nghïì nghiïåp vaâ caác àaäi ngöå töët hún, àöi khi, coá thïí bùçng caách khuyïën khñch hoå tham gia caånh tranh tuyïín choån caán böå quaãn lyá múái, vaâ aáp duång mûác àaäi ngöå theo mûác chuêín trïn thõ trûúâng lao àöång vaâ dûåa trïn hiïåu quaã cöng viïåc. Viïåc taåo ra möåt möi trûúâng laâm viïåc thuêån lúåi, khiïën nhên viïn phaát triïín àûúåc sûå nghiïåp, seä àaãm baão cho ngûúâi lao àöång tiïëp tuåc cam kïët vúái caãi caách. Thêåt sai lêìm nïëu nhêån àõnh rùçng têët caã caác caán böå nhên viïn taåi caác cöng ty cöng ñch àïìu tham nhuäng. Thöng thûúâng, ngûúâi ta thêëy rùçng nïëu coá möåt böå phêån nhoã caán böå, nhên viïn tham nhuäng àïën mûác khöng thïí cûáu vaän àûúåc, thò cuäng coá khoaãng chûâng êëy caán böå, nhên viïn àêëu tranh chöëng laåi tham nhuäng, àaåi àa söë coân laåi toã ra trung lêåp hoùåc tham nhuäng möåt caách thuå àöång. Àoá laâ nhûäng caán böå nhên viïn lùång leä bùçng loâng trong möåt cú chïë maâ àöång cú laâm viïåc àaä bõ boáp meáo, núi maâ tham nhuäng khöng nhûäng khöng bõ trûâng phaåt maâ coá khi coân àûúåc khen thûúãng. Cêìn triïín khai möåt hïå thöëng khaách quan vaâ coá sûå tham gia àïí àaánh giaá hiïåu quaã cöng viïåc, töí chûác caác chûúng trònh àaâo taåo nhùçm nêng cao trònh àöå cho ngûúâi lao àöång, thùng tiïën dûåa trïn thaânh tñch, àöång viïn khen thûúãng gùæn vúái hiïåu quaã laâm viïåc; ngûúåc laåi, cêìn aáp àùåt caác hònh phaåt àöëi vúái nhûäng ngûúâi coá haânh vi sai traái, àùåc biïåt laâ dñnh daáng àïën tham nhuäng vaâ cêu kïët. Möåt hïå thöëng minh baåch bùçng caách haån chïë búát sûå tuyâ tiïån cuãa cêëp quaãn lyá khi quyïët àõnh luên chuyïín caán böå, seä giaãm búát caác can thiïåp chñnh trõ, vaâ chùån àûáng cú höåi phaát sinh quan hïå tham nhuäng giûäa caán böå nhên viïn àiïån lûåc, ngûúâi tiïu duâng khöng trung thûåc, vaâ nhûäng ngûúâi laâm chñnh trõ úã àõa phûúng. Kïnh trao àöíi thöng tin trûåc tiïëp giûäa cêëp quaãn lyá cao nhêët vaâ nhên viïn laâ möåt caách rêët hiïåu quaã àïí giuáp nhên viïn luön àûúåc cêåp nhêåt tin tûác chñnh xaác vaâ trûåc tiïëp "tûâ nguöìn tin àaáng tin cêåy". Kïnh trao àöíi thöng tin naây coá thïí àûúåc xêy dûång dûúái daång baãn tin nöåi böå àõnh kyâ, trong àoá bao göìm möåt thöng àiïåp tûâ caác cêëp àiïìu haânh cao nhêët trong cöng ty ngaânh vïì möåt vêën àïì quan troång àöëi vúái nhên viïn, thùæc mùæc vaâ thû yïu cêìu cuãa nhên viïn, keâm 189 Caác hònh thaái tham nhuäng theo traã lúâi vaâ giaãi thñch cuãa cêëp quaãn lyá, caác cêu hoãi tham khaão yá kiïën cuãa nhên viïn vïì nhiïìu vêën àïì khaác nhau liïn quan àïën cöng ty, vaâ caác thöng tin cêåp nhêåt vïì tiïën àöå caãi caách. Trao àöíi thöng tin vaâ nhûäng haânh àöång àaáng tin cêåy tûâ böå maáy quaãn lyá seä goáp phêìn àaãm baão sûå uãng höå cuãa àa söë caán böå nhên viïn, nïëu khöng, hoå seä coá thaái àöå nûúác àöi trong cuöåc àêëu tranh chöëng tham nhuäng. Caãi thiïån quy trònh kinh doanh trong caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch Bûúác àêìu tiïn àïí caãi thiïån têåp quaán kinh doanh cuãa caác cöng ty cöng ñch laâ àún giaãn hoáa thuã tuåc. Nhiïìu ngûúâi tiïu duâng caãm thêëy khoá khùn vaâ chaán naãn khi thêëy nhûäng biïíu mêîu rûúâm raâ vaâ khoá hiïíu maâ caác cöng ty sûã duång. Àiïìu naây khiïën hoå phoá mùåc cho nhûäng ngûúâi trung gian (coâ möìi) vaâ nhên viïn cöng ty, nhûäng ngûúâi coá thïí àaä bõ löi keáo thöng àöìng vúái ngûúâi trung gian. Thuã tuåc khöng roä raâng (vñ duå nhû ngûúâi sûã duång thûúâng khöng biïët àñch xaác phaãi nöåp nhûäng gò cho cöng ty àiïån lûåc khi mùæc cöng tú múái hoùåc khi sûãa cöng tú hoãng), coá nghôa laâ ngûúâi sûã duång phaãi àïën cöng ty àiïån lûåc nhiïìu lêìn vaâ àöi khi coân bõ nhên viïn cöng ty saách nhiïîu. Àún giaãn hoáa caác biïíu mêîu vaâ thuã tuåc seä giaãm búát caác phiïìn nhiïîu naây, tiïët kiïåm thúâi gian cho nhên viïn, vaâ khiïën ngûúâi tiïu duâng haâi loâng hún. Caác thuã tuåc nöåi böå cêìn àûúåc hïå thöëng hoaá vaâ quy àõnh roä traách nhiïåm cuå thïí. Thöng thûúâng, caác chñnh saách àiïìu haânh nöåi böå, caác thuã tuåc kinh doanh vaâ quy trònh ra quyïët àõnh hiïëm khi àûúåc àaánh giaá cêåp nhêåt nïn dêìn dêìn mêët tñnh thöëng nhêët nöåi böå. Hún nûäa, sûå khöng roä raâng taåo cú höåi cho viïåc laåm duång thuã tuåc. Caác cöng ty cöng ñch nïn raâ soaát vaâ cêåp nhêåt quy trònh thuã tuåc theo àõnh kyâ, vaâ thöng baáo cho nhên viïn vïì caác thay àöíi, coá thïí têåp huêën böí sung nïëu cêìn, àïí nhên viïn khoãi luáng tuáng vaâ thûåc hiïån quy trònh, thuã tuåc hiïåu quaã hún. Caác cöng ty dõch vuå cöng ñch nïn têån duång lúåi ñch do cöng nghïå hiïån àaåi àem àïën. Möåt cú súã dûä liïåu toaân diïån vïì khaách haâng àûúåc kïët nöëi vúái möåt hïå thöëng thöng tin quaãn lyá phuâ húåp seä nêng cao hiïåu quaã vaâ giaãm gian lêån. Caác phêìn mïìm nhû "cöng cuå phên tñch vïì ngûúâi tiïu duâng" coá thïí giuáp phaát hiïån ra caác trûúâng húåp ùn cùæp vaâ khöng chõu traã tiïìn àiïån. Nhiïìu cöng ty cöng ñch àaä sûã duång cöng tú tûâ xa, cöng tú traã trûúác, tñnh phñ taåi chöî vaâ àiïìu khiïín traåm biïën thïë tûâ xa. Chi phñ lùæp àùåt cöng nghïå múái seä àûúåc buâ àùæp nhúâ hiïåu quaã cao hún trong toaân cöng ty. Viïåc traã tiïìn àiïån bùçng caác cöng cuå àiïån tûã vaâ bùçng seác àang àûúåc nhiïìu ngûúâi tiïu duâng úã caác nûúác àang phaát triïín ûa chuöång. Caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch nïn khuyïën khñch nhûäng caách laâm naây nhùçm tùng cûúâng chu kyâ quay voâng tiïìn mùåt cuãa cöng ty vaâ giaãm cú höåi 190 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan tham nhuäng. Àïí cung cêëp dõch vuå töët hún, caác cöng ty coá thïí ûáng duång nhiïìu tñnh nùng nhúâ cöng nghïå hiïån àaåi nhû thiïët lêåp caác söë àiïån thoaåi dõch vuå goåi khöng mêët tiïìn, caác trang web, hoùåc caác ûáng duång trïn tin nhùæn SMS. Caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch cuäng coá thïí caãi thiïån hiïåu quaã vaâ ngùn chùån tham nhuäng bùçng caách thuï ngoaâi möåt söë dõch vuå nhêët àõnh. Nhûng nhòn chung, chûác nùng quaãn lyá caác hoaåt àöång thuï ngoaâi cho àïën nay khöng mêëy thaânh cöng trong ngaânh àiïån, tuy nhiïìu núi àaä sûã duång thaânh cöng loaåi húåp àöìng dûåa-trïn- hiïåu- quaã- hoaåt- àöång àïí thuï ngoaâi caác dõch vuå nhû ghi söë àiïån, lêåp hoáa àún, vaâ phaát hoáa àún. Sûå linh hoaåt hún trong triïín khai thûåc hiïån, giaãm chi phñ, kyã luêåt nghiïm ngùåt hún laâ nhûäng àiïìu khiïën cho viïåc thuï ngoaâi trúã nïn hêëp dêîn. Sûå phaãn àöëi cuãa nhên viïn vaâ cöng àoaân lao àöång thûúâng laâm yïëu ài hiïåu quaã cuãa nhûäng saáng kiïën nhû thïë naây, nhûng caác cú chïë thûåc hiïån thay thïë àûúåc cú cêëu húåp lyá vêîn coá thïí thaânh cöng, tiïu biïíu laâ trûúâng húåp nhûúång quyïìn kinh doanh úã möåt söë vuâng nöng thön thuöåc bang Orissa cuãa ÊËn Àöå5. Caác húåp àöìng, nhêët laâ húåp àöìng lúán vïì mua baán trang thiïët bõ, nhiïn liïåu, hoùåc àiïån, thûúâng liïn quan àïën nhûäng khoaãn tiïìn khöíng löì vaâ laâ núi tham nhuäng phaát triïín maånh. Möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng hiïåu quaã phaãi laâ chiïën lûúåc àaãm baão àûúåc tñnh minh baåch trong quy trònh àêëu thêìu. Àêy laâ núi maâ cöng nghïå coá thïí phaát huy taác duång, taåo nïn nhûäng caãi thiïån àaáng kïí vïì chêët lûúång. Ûu tiïn àêìu tiïn phaãi laâ lêåp möåt trang web, hiïín thõ vaâ thûúâng xuyïn cêåp nhêåt têët caã caác thöng tin vïì caác nguyïn tùæc trao thêìu, kyá kïët húåp àöìng, caác thuã tuåc cuãa cöng ty, chi tiïët vïì caác húåp àöìng sùæp túái, vaâ tiïën àöå cuãa caác húåp àöìng àaä àûúåc trao thêìu. Ngûúâi ta thêëy rùçng sûã duång möåt trang web vaâo muåc àñch nhû vêåy minh baåch hún, hiïåu quaã hún vïì mùåt chi phñ so vúái caác phûúng phaáp khaác nhû cöng böë qua baáo chñ, hay caác baãng thöng baáo. Caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch nïn coá möåt böå hûúáng dêîn roä raâng vïì nguyïn tùæc trao thêìu. Têët nhiïn, caác nguyïn tùæc naây coá thïí úã möîi cöng ty möåt khaác, vaâ úã möîi thúâi kyâ möîi khaác. Mùåc duâ àêëu thêìu caånh tranh cöng khai laâ tiïu chuêín bao truâm, nhûng möåt söë cöng ty, àïí hûúãng ûáng caác chñnh saách cuãa nhaâ nûúác, coá thïí àïí daânh möåt söë húåp àöìng coá tñnh chêët hoùåc quy mö nhêët àõnh cho "àöåi nhaâ" (caác nhaâ thêìu àõa phûúng), coân têët caã nhûäng húåp àöìng khaác àïìu àûa ra àêëu thêìu caånh tranh cöng khai trong nûúác hoùåc quöëc tïë. Caác töí chûác viïån trúå àa phûúng, nhû Ngên haâng Thïë giúái, thûúâng uãng höå àêëu thêìu caånh tranh quöëc tïë, chó trûâ möåt söë caác húåp àöìng nhoã laâ coá thïí chêëp nhêån hònh thûác àêëu thêìu trong nûúác, nhûng möåt söë nhaâ taâi trúå song phûúng coá thïí giúái haån sûå caånh tranh giûäa nûúác taâi trúå vaâ nûúác nhêån taâi trúå. Möåt söë cöng ty coá thïí lêåp möåt danh saách caác nhaâ thêìu (nhaâ cung cêëp hoùåc ngûúâi baán) àuã àiïìu 191 Caác hònh thaái tham nhuäng kiïån trong nhûäng thúâi haån nhêët àõnh vaâ cho nhûäng loaåi vêåt tû hay cöng trònh nhêët àõnh. Möåt söë cöng ty coân coá nhûäng quy àõnh lêåp "danh saách àen" göìm nhûäng nhaâ thêìu hay nhaâ cung cêëp thûåc hiïån húåp àöìng khöng àaåt yïu cêìu. Nhiïìu cöng ty phaãi duâng àïën phûúng thûác "àêëu thêìu trong thúâi gian ngùæn" àïí àaáp ûáng yïu cêìu khêín cêëp. Viïåc sú tuyïín nhaâ thêìu cho caác cöng trònh lúán hoùåc caác kyä thuêåt phûác taåp laâ rêët phöí biïën. Viïåc aáp duång phûúng thûác "àêëu thêìu hai tuái höì sú", möåt höì sú kyä thuêåt, möåt höì sú taâi chñnh cuäng thõnh haânh. Möåt söë cöng ty cöng ñch coá thïí aáp duång thuã tuåc àaâm phaán vúái caác nhaâ thêìu theo möåt söë àiïìu kiïån nhêët àõnh. Têët caã caác vêën àïì liïn quan àïën chñnh saách coá thïí rêët àa daång giûäa caác cöng ty vaâ caác nûúác khaác nhau, nhûng bêët kïí thïë naâo thò caác chñnh saách naây cuäng phaãi àûúåc phöí biïën röång raäi àïí bêët kyâ ai quan têm cuäng coá thïí tiïëp cêån dïî daâng. Àöëi vúái möîi húåp àöìng cuå thïí, trang web nïn àùng taãi nhûäng thöng tin roä raâng, dïî hiïíu vïì caác tiïu chuêín sú tuyïín, khöëi lûúång cöng viïåc, thöng söë kyä thuêåt, caác möëc thúâi gian àïí hoaân thaânh caác giai àoaån khaác nhau cuãa cöng trònh; cuäng nhû bêët kyâ thöng tin naâo khaác vïì àõa àiïím cöng trònh nhû àûúâng àïën hiïån trûúâng, caác baãn àöì khaão saát, àùåc àiïím thöí nhûúäng, ào àaåc khaão saát àõa hònh; vaâ möåt böå taâi liïåu húåp àöìng àêìy àuã, àïí nhûäng ai quan têm khöng cêìn phaãi àïën têån vùn phoâng cöng ty maâ vêîn coá àûúåc thöng tin. Àiïìu quan troång laâ höì sú múâi thêìu àûúåc àùng taãi trïn maång, vaâ höì sú dûå thêìu gûãi qua maång cuäng phaãi àûúåc cöng ty xûã lyá nhû caác höì sú dûå thêìu khaác gûãi trûåc tiïëp. Viïåc cöng böë têët caã caác thöng tin liïn quan àïën húåp àöìng trïn trang web coá taác duång nhû möåt böå phêån an toaân àùåt sùén khiïën cho luêåt chúi khöng thïí thay àöíi sau khi quy trònh àêëu thêìu àaä bùæt àêìu. Coân möåt vaâi biïån phaáp khaác coá thïí khiïën caác thuã tuåc húåp àöìng minh baåch hún, àoá laâ, aáp duång nhûäng tiïu chuêín do cú quan chûác nùng quy àõnh, kiïím tra cuãa bïn thûá 3 àöëi vúái cöng trònh vaâ thiïët bõ trûúác khi thanh toaán, höî trúå cuãa caác tû vêën coá trònh àöå trong caác giai àoaån khaác nhau cuãa caác húåp àöìng phûác taåp, cêëp vöën àïí hoaân thaânh cöng viïåc àuáng thúâi haån, thanh toaán kõp thúâi cho caác nhaâ thêìu, vaâ caác caán böå quaãn lyá cêëp cao thûúâng xuyïn kiïím tra cöng trònh àõnh kyâ. Tùng cûúâng cú chïë thïí chïë vò traách nhiïåm giaãi trònh Coá möåt söë biïån phaáp coá thïí thûåc hiïån àïí tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh. Taách riïng chûác nùng àiïìu tiïët vaâ chûác nùng thûúng maåi Àïí àaãm baão möåt cuöåc chúi cöng bùçng, ngûúâi chúi phaãi khöng liïn quan gò àïën troång taâi, nhûng caác cöng ty dõch vuå àiïån lûåc cöng ñch hêìu nhû àaä coá thöng lïå laâ vi phaåm nguyïn tùæc naây. Caác cöng ty naây thûúâng xuyïn àiïìu 192 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan chónh caác tiïu chuêín kyä thuêåt vaâ sûå caånh tranh vúái cöng ty, vñ duå nhû caånh tranh tûâ nhûäng ngûúâi tiïu duâng muöën àêìu tû tûå saãn xuêët àiïån. Böå chuã quaãn chõu traách nhiïåm vïì hoaåt àöång cuãa caác cöng ty dõch vuå cöng ñch cuäng seä chõu traách nhiïåm àiïìu tiïët ngaânh naây. Viïåc taách biïåt caác chûác nùng àiïìu tiïët vaâ chûác nùng thûúng maåi, àaãm baão tñnh àöåc lêåp vaâ traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác cú quan àiïìu tiïët, cêìn àûúåc àûa thaânh yïëu töë chñnh cuãa bêët kyâ chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng naâo. Cú chïë àiïìu tiïët àöåc lêåp Àïí xêy dûång möåt cú chïë àiïìu tiïët hiïåu quaã vaâ àöåc lêåp vúái chñnh phuã, phaãi coá sûå chuyïín biïën lúán trong thaái àöå cuãa chñnh phuã, vöën dô luön luön nùæm quyïìn kiïím soaát lúán àöëi vúái toaân ngaânh àiïån, trûåc tiïëp hoùåc giaán tiïëp thöng qua caác cöng ty thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác. Danh saách sau àêy liïåt kï nhûäng àùåc trûng quan troång cuãa möåt cú chïë àiïìu tiïët àöåc lêåp. Cú chïë nhû vêåy phaãi àûúåc thiïët lêåp bùçng luêåt (khöng phaãi bùçng sùæc lïånh cuãa cú quan haânh phaáp), trong àoá vai troâ cuãa caác cú quan àiïìu tiïët, phûúng thûác böí nhiïåm, àiïìu kiïån laâm viïåc, quyïìn lûåc, quyïìn miïîn trûâ vaâ traách nhiïåm do luêåt quy àõnh vaâ àûúåc thûåc hiïån möåt caách minh baåch. Ngên saách cho caác cú quan àiïìu tiïët phaãi àöåc lêåp, vaâ phaãi àaãm baão vïì taâi chñnh. Têët caã caác thuã tuåc àiïìu tiïët (vïì cêëp pheáp, êën àõnh biïíu giaá, xûã lyá àïìn buâ khiïëu naåi, v.v.) phaãi àûúåc xaác àõnh roä vaâ cöng böë röång raäi, phaåm vi can thiïåp cuãa chñnh phuã trong quaá trònh àiïìu tiïët phaãi àûúåc luêåt quy àõnh hïët sûác roä raâng, cuå thïí. Moåi quyïët àõnh àiïìu tiïët phaãi àûúåc giaãi thñch cùån keä vaâ chó àûúåc àûa ra sau khi àaä traãi qua möåt quaá trònh minh baåch, cöng khai vaâ coá sûå tham gia cuãa têët caã caác bïn liïn quan. Coá thïí khaáng caáo caác quyïët àõnh àiïìu tiïët taåi möåt toâa aán phuác thêím. Caác quyïët àõnh àiïìu tiïët phaãi coá hiïåu lûåc thi haânh phaáp lyá, vaâ phaãi aáp duång chïë taâi nïëu khöng tuên thuã caác mïånh lïånh àiïìu tiïët. Thöng tin vïì cú chïë àiïìu tiïët phaãi àûúåc cung cêëp cho xaä höåi dên sûå dûúái hònh thûác dïî hiïíu. Quyïìn vaâ nghôa vuå cuãa cöng ty cöng ñch cuäng nhû ngûúâi tiïu duâng phaãi àûúåc giaãi thñch roä raâng, cöng böë röång raäi, giaám saát möåt caách nghiïm ngùåt, vaâ thi haânh möåt caách kiïn quyïët. Caác quyïët àõnh àiïìu tiïët phaãi kõp thúâi vaâ coá thïí dûå àoaán trûúác. Caác cú quan àiïìu tiïët phaãi giaãi trònh traách nhiïåm cuãa mònh, vaâ nïn thiïët lêåp möåt cú chïë àïí khaáng caáo caác quyïët àõnh àiïìu tiïët. 193 Caác hònh thaái tham nhuäng Cêìn nhêën maånh rùçng viïåc hònh thaânh möåt cú chïë àiïìu tiïët àöåc lêåp, riïng baãn thên noá, seä khöng coá möåt taác àöång àaáng kïí naâo àïën tham nhuäng. Cêìn phaãi thoãa maän möåt vaâi àiïìu kiïån khaác thò viïåc àiïìu tiïët múái trúã nïn coá hiïåu quaã. Chùèng haån nhû, chñnh phuã phaãi choån àuáng ngûúâi chõu traách nhiïåm vïì quyïët àõnh àiïìu tiïët, trao quyïìn tûå chuã taâi chñnh àêìy àuã àïí thûåc hiïån traách nhiïåm àiïìu tiïët, vaâ chûáng minh rùçng chñnh phuã sùén saâng uãng höå caác quyïët àõnh àiïìu tiïët, ngay caã khi caác quyïët àõnh naây bêët lúåi vïì mùåt chñnh trõ. Baãn tuyïn böë caác nguyïn tùæc cho ngûúâi tiïu duâng Luêåt phaáp phaãi baão vïå quyïìn àûúåc biïët thöng tin cuãa ngûúâi tiïu duâng, vaâ thi haânh caác quyïìn naây thöng qua caác cú quan àiïìu tiïët, nhû vêåy seä goáp phêìn giaãm búát sûå mêåp múâ vaâ sûå laåm duång quyïìn tûå quyïët cuãa caác cöng ty cöng ñch. Caác nguyïn tùæc cöng dên, duâ àûúåc cöng böë vaâ thi haânh úã bêët kyâ núi naâo, cuäng àïìu goáp phêìn caãi thiïån àiïìu haânh nhaâ nûúác. Caác nguyïn tùæc naây giaãi thñch roä raâng quyïìn lúåi vaâ traách nhiïåm cuãa ngûúâi tiïu duâng, cho hoå quyïìn àûúåc hûúãng caác dõch vuå chêët lûúång töët tûâ cöng ty dõch vuå cöng ñch. Vùn baãn naây cuäng coá thïí cuå thïí hoáa caác tiïu chuêín maâ caác cöng ty cöng ñch phaãi tuên thuã trong nhiïìu dõch vuå, caác khoaãn phñ coá thïí thu, vaâ thúâi haån cung cêëp dõch vuå. Caác cú quan àiïìu tiïët thûúâng àûúåc luêåt phaáp trao quyïìn xûã phaåt nhûäng haânh vi khöng àuáng vúái caác chuêín mûåc quy àõnh. Möåt khi cöng chuáng àûúåc cung cêëp thöng tin vaâ àûúåc trao quyïìn àêìy àuã àïí kiïím tra vaâ àaánh giaá cung caách laâm viïåc cuãa möåt cöng ty dõch vuå cöng ñch, àêy seä laâ möåt têëm laá chùæn huâng maånh àïí chöëng tham nhuäng. Kiïím toaán taâi chñnh àõnh kyâ Kiïím toaán àõnh kyâ laâ yïu cêìu bùæt buöåc àöëi vúái têët caã caác àún võ dõch vuå, bêët kïí laâ thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác hay hònh thûác súã hûäu khaác. Hêìu hïët caác àún võ dõch vuå àïìu coá caã hïå thöëng kiïím toaán nöåi böå vaâ kiïím toaán bïn ngoaâi. Tuy nhiïn, nhûäng cöng ty hoaåt àöång keám nhêët thûúâng khöng mêëy coi troång kiïím toaán vaâ khöng bao giúâ thûåc hiïån ngay caác haânh àöång theo kiïën nghõ cuãa baáo caáo kiïím toaán. Caác àún võ theo cú cêëu doanh nghiïåp nïn coá ban kiïím toaán, göìm caác giaám àöëc àöåc lêåp vúái bïn quaãn lyá vaâ coá quyïìn àiïìu tra bêët kyâ hoaåt àöång naâo cuãa àún võ vaâ khai thaác thöng tin tûâ bêët kyâ nhên viïn naâo. Ban kiïím toaán seä chõu traách nhiïåm baáo caáo vúái ban giaám àöëc, vaâ caác haânh àöång theo kiïën nghõ cuãa ban kiïím toaán phaãi àûúåc àûa vaâo chûúng trònh nghõ sûå cuãa caác cuöåc hoåp ban giaám àöëc. 194 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan Caác chuêín mûåc vaâ tiïu chuêín Caác cú quan àiïìu tiïët nïn àûúåc giao thêím quyïìn thiïët lêåp caác tiïu chuêín kyä thuêåt vïì saãn xuêët, truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån; àùåt ra caác chuêín mûåc vïì hiïåu quaã vêån haânh cuãa caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch; vaâ àõnh kyâ àaánh giaá hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác cöng ty. Caác tiïu chuêín (vïì hiïåu quaã) thûúng maåi nïn quy àõnh cuå thïí thúâi haån hoaân thaânh lùæp àùåt cöng tú múái (àêëu nöëi àiïån), hoùåc thay thïë, sûãa chûäa cöng tú cuä. Coá thïí cho pheáp caác cöng ty cöng ñch aáp duång möåt thúâi gian quaá àöå àïí àaåt àïën mûác tiïu chuêín quy àõnh vïì hiïåu quaã hoaåt àöång. Caác tiïu chuêín kyä thuêåt vaâ thûúng maåi phaãi àûúåc cöng böë àêìy àuã, taåo àiïìu kiïån cho ngûúâi tiïu duâng yïu cêìu caác dõch vuå coá chêët lûúång tûâ phña cung cêëp dõch vuå. Caác taâi liïåu naây laâ phûúng tiïån quan troång taåo nïn traách nhiïåm giaãi trònh, vò noá cung cêëp möåt khuön khöí khaách quan àïí àaánh giaá hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác cöng ty dõch vuå. Chïë taâi phaåt vi phaåm Caác nhên viïn cöng ty dõch vuå àiïån lûåc chó coá thïí cêu kïët hay thöng àöìng ùn cùæp àiïån nïëu coá àïì nghõ cuãa ngûúâi tiïu duâng. Luêåt nïn àùåt ra caác hònh thûác chïë taâi àïí phaåt caác haânh vi ùn cùæp àiïån vaâ caác haânh vi àöìng loäa. Àïí xoaá boã sûå trò trïå phöí biïën úã caác cú quan haânh phaáp, möåt söë chñnh phuã àaä thêëy rùçng viïåc thaânh lêåp caác àöåi caãnh saát àùåc biïåt vaâ caác toâa aán vúái thuã tuåc àún giaãn nhanh goån àïí xûã lyá caác vuå viïåc naây àem laåi taác duång lúán. Ngên saách àõnh kyâ cho nhûäng cú chïë nhû thïë naây khöng lúán vaâ hoaân toaân coá thïí buâ àùæp àûúåc bùçng caác khoaãn thuïë vaâ lïå phñ6. Tõch thu taâi saãn Viïåc ban haânh vaâ thûåc thi luêåt lïå vïì tõch thu taâi saãn tham nhuäng seä laâ möåt thöng àiïåp caãnh baáo coá sûác maånh àïën nhûäng ai muöën laâm viïåc phi phaáp. Àöìng thúâi, luêåt lïå naây cuäng giuáp nhaâ nûúác thu höìi laåi nhûäng nguöìn lûåc àaä bõ lêëy cùæp. Kiïím toaán àiïån nùng àõnh kyâ Möåt quy trònh nghiïåp vuå àïí àöëi chiïëu lûúång àiïån nùng saãn xuêët àûúåc vaâ tiïu thuå vúái söë tiïìn thu àûúåc tûâ khaách haâng, seä thu heåp nhûäng keä húã taåo àiïìu kiïån gian lêån vaâ goáp phêìn quy traách nhiïåm cho nhên viïn úã caác cêëp khaác nhau. Quy trònh àöëi chiïëu 4 bûúác giûäa saãn xuêët àiïån, tñnh phñ, thu phñ vaâ nöåp laåi kho baåc phaãi laâ möåt hïå thöëng kiïím soaát quaãn lyá chuêín mûåc. Àiïìu kiïån tiïn quyïët cho quy trònh àöëi chiïëu laâ phaãi ào àiïån nùng tiïu thuå möåt caách chñnh 195 Caác hònh thaái tham nhuäng xaác vaâ theo àõnh kyâ úã caác giao àiïím giûäa khêu saãn xuêët, truyïìn taãi, phên phöëi àiïån, vaâ taåi nhaâ/xûúãng cuãa ngûúâi tiïu duâng. Chi phñ ào àiïån nùng (kïët húåp vúái möåt Hïå thöëng Thöng tin Quaãn lyá úã mûác khaá sú àùèng nhûng hiïåu quaã) cao hay thêëp coân phuå thuöåc vaâo nhiïìu yïëu töë, nhûng kinh nghiïåm cho thêëy rùçng àêìu tû nhû vêåy chó mêët chûa àïën hai nùm àïí hoaân vöën. Cú quan àiïìu tiïët seä àûáng ra thuï möåt àún võ kiïím toaán àöåc lêåp àïí ûúác tñnh caác thêët thoaát, sau àoá cöng böë cöng khai têët caã caác baáo caáo kiïím toaán naây. Thêët thoaát ûúác tñnh seä àûúåc sûã duång àïí xaác àõnh biïíu giaá dõch vuå vaâ laâm möëc àaánh giaá hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa cöng ty dõch vuå, gêy sûác eáp vúái caã cöng ty cuäng nhû chñnh phuã noái chung àïí hoå phaãi tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh. Thïí chïë hoáa caác khaão saát yá kiïën cuãa ngûúâi sûã duång Nhûäng phaãn höìi cuãa quêìn chuáng, thu àûúåc tûâ caác khaão saát naây laâ möåt cöng cuå sùæc beán àïí àaãm baão traách nhiïåm giaãi trònh vúái cöng luêån. Kïët quaã tûâ caác khaão saát ngûúâi sûã duång laâ sûå phaãn aánh rêët roä raâng vúái cöng ty àiïån lûåc vïì nhûäng dõch vuå maâ hoå cung cêëp. Caác khaão saát coá thïí àûúåc thûåc hiïån búãi cöng ty dõch vuå cöng ñch, hoùåc höåi ngûúâi tiïu duâng, caác töí chûác phi chñnh phuã hay caác cú quan àiïìu tiïët. Chi phñ khaão saát nhiïìu hay ñt tuây thuöåc vaâo quy mö mêîu khaão saát, baãng cêu hoãi phoãng vêën, phûúng phaáp khaão saát (ài àïën tûâng nhaâ hay khaão saát qua maång). Caác cöng ty dõch vuå vaâ caác cú quan àiïìu tiïët nïn thïí chïë hoáa caác khaão saát àõnh kyâ vúái ngûúâi sûã duång àiïån. Caác cú chïë böìi thûúâng xûã lyá khiïëu naåi Têët caã caác cöng ty dõch vuå cöng ñch nïn xêy dûång vaâ thûåc hiïån caác cú chïë xûã lyá khiïëu naåi cuãa khaách haâng, giaãi thñch roä raâng têët caã caác loaåi khiïëu naåi, toâa aán coá thêím quyïìn xûã lyá caác khiïëu naåi naây, thúâi haån khiïëu naåi, vaâ möåt toâa aán phuác thêím àïí quyïët àõnh caác vêën àïì chûa àûúåc giaãi quyïët. Niïìm tin cuãa cöng chuáng àöëi vúái cöng ty seä àûúåc cuãng cöë nhúâ viïåc cöng böë caác thöng tin vïì caác khiïëu naåi àaä nhêån, àaä giaãi quyïët vaâ coân töìn àoång. Vúái hïå thöëng àûúåc vi tñnh hoáa, ngûúâi tiïu duâng coá thïí theo doäi tiïën àöå xûã lyá àún khiïëu naåi cuãa hoå vaâ yïu cêìu caác nhên viïn cuãa cöng ty àiïån lûåc giaãi thñch vïì sûå chêåm trïî trong quy trònh naây. Thaânh lêåp möåt vùn phoâng thanh tra àïí giaãi quyïët caác khiïëu naåi maâ cöng ty àiïån lûåc khöng thïí giaãi quyïët cuäng laâ möåt viïåc laâm hûäu ñch. Caác toaâ aán cho ngûúâi tiïu duâng cuäng seä àûúåc trao quyïìn phên xûã tranh chêëp giûäa ngûúâi tiïu duâng vaâ cöng ty dõch vuå, mùåc duâ nhûäng cú quan àiïìu tiïët ngaânh àiïån coá thïí thûåc thi quyïìn haån xeát xûã caác vuå viïåc nhû vêåy theo caác quy àõnh lêåp phaáp khaác. 196 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan Ban Liïm chñnh Ban Liïm chñnh (àöi khi coân goåi laâ àún võ caãnh giaác nöåi böå) do cöng ty àiïån lûåc tûå thaânh lêåp, böë trñ caán böå phuâ húåp vaâ coá quyïìn lêåp höì sú hoùåc àiïìu tra caác caán böå nhên viïn trong cöng ty , seä laâ cöng cuå hiïåu quaã àïí ngùn chùån vaâ kiïím soaát tham nhuäng. Trûúãng Ban Liïm chñnh phaãi laâ möåt cöng chûác cêëp cao trong cöng ty hoùåc tuyïín choån tûâ bïn ngoaâi vaâ laâm viïåc theo nhiïåm kyâ cuå thïí. Tuy nhiïn, cêìn thêån troång àïí khöng phaãi chûáng kiïën àún võ naây thoaái hoáa thaânh möåt nguöìn tham nhuäng khaác hoùåc hoaåt àöång khöng hiïåu quaã, quan liïu, kòm keåp caác caán böå quaãn lyá vaâ nhên viïn cuãa cöng ty. Giaám saát àöåc lêåp Hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa cöng ty àiïån lûåc phaãi àûúåc giaám saát thûúâng xuyïn, kïët quaã phaãi cöng böë röång raäi cho cöng chuáng, vò lúåi ñch cuãa ngûúâi tiïu duâng vaâ caác bïn liïn quan khaác. Caác giaám saát naây seä coá àöå tin cêåy cao hún nïëu àûúåc thûåc hiïån búãi möåt cú quan àiïìu tiïët hay möåt cú quan chuyïn mön khöng thuöåc möåt phe phaái chñnh trõ naâo. Khuyïën khñch sûå tham gia cuãa cöng chuáng Caác nûúác àang phaát triïín thûúâng khöng nhêån thûác àûúåc àêìy àuã vaâ khöng têån duång àûúåc sûác maånh cuãa xaä höåi dên sûå àïí caãi thiïån àiïìu haânh nhaâ nûúác. Cêìn khuyïën khñch sûå tham gia cuãa cöng chuáng trong viïåc ra quyïët àõnh vaâ thûåc hiïån quyïët àõnh, thöng qua caác diïîn àaân nhû uãy ban thûúâng trûåc (thûúâng àûúåc yïu cêìu cho yá kiïën vïì möåt loaåt caác vêën àïì), caác uãy ban àùåc biïåt (àûúåc hònh thaânh möåt caách tûå phaát khi gùåp phaãi möåt vêën àïì cuå thïí naâo àoá), caác phiïn àiïìu trêìn trûúác cöng chuáng do caác cú quan àiïìu tiïët töí chûác (vïì caác vêën àïì nhû biïíu giaá dõch vuå, cêëp pheáp, àêìu tû, cêëp vöën, caác húåp àöìng lúán, àaánh giaá hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa cöng ty dõch vuå), caác diïîn àaân "ngöi nhaâ múã", caác töí chûác phi chñnh phuã, vaâ thaão luêån nhoám chuyïn gia trïn phûúng tiïån truyïìn thöng. Viïåc sûã duång ngön ngûä àõa phûúng trïn caác diïîn àaân cuäng nhû trong têët caã caác taâi liïåu nhùçm cung cêëp thöng tin cho ngûúâi dên (thöng baáo, tiïu chuêín thûåc hiïån, cú chïë xûã lyá khiïëu naåi, caác tuyïn böë vïì quyïìn lúåi cuãa ngûúâi tiïu duâng), hoùåc àïí ngûúâi dên sûã duång (hoáa àún àiïån, mêîu àún àêëu nöëi àiïån, thöng baáo cùæt àiïån) seä khuyïën khñch sûå tham gia cuãa ngûúâi dên vaâ giaãm búát caác maánh khoáe cuãa nhûäng ngûúâi trung gian. Möåt lúåi ñch quan troång cuãa viïåc quêìn chuáng tham gia laâ xoáa boã àûúåc sûå caách biïåt giûäa mong muöën thûåc sûå cuãa ngûúâi dên vaâ àiïìu maâ nhaâ chûác traách cho laâ mong muöën cuãa ngûúâi dên. Chùèng haån nhû, khi àûúåc lûåa 197 Caác hònh thaái tham nhuäng choån giûäa viïåc (1) àûúåc cêëp nguöìn àiïån miïîn phñ nhûng khöng öín àõnh, biïën thïë chaáy thûúâng xuyïn, cùæt àiïån thúâi gian daâi, khöng chùæc chùæn seä coá nûúác khi cêìn nûúác nhêët, vaâ (2) nguöìn cêëp àiïån chêët lûúång töët vúái giaá caã chêëp nhêån àûúåc, hêìu hïët nöng dên àïìu choån giaãi phaáp thûá 2. Viïåc cho ngûúâi tiïu duâng coá tiïëng noái thûåc sûå trong hoaåch àõnh chñnh saách seä laâm giaãm aãnh hûúãng cuãa phe vêån àöång haânh lang giaã vúâ lïn tiïëng thay mùåt cho ngûúâi dên trong chûúng trònh "àiïån miïîn phñ". Tham nhuäng àaä laâ cùn bïånh thêm cùn cöë àïë vaâ lêy lan khùæp núi, nhûng chuáng ta coá thïí àaánh thùæng noá nïëu trao thïm quyïìn haån cho ngûúâi tiïu duâng vaâ xaä höåi dên sûå bùçng caách taåo àiïìu kiïån cho hoå tiïëp cêån thöng tin vaâ coá cú höåi tham gia xêy dûång chñnh saách vaâ ra quyïët àõnh. Ngûúâi tiïu duâng vaâ caác töí chûác xaä höåi dên sûå phöëi húåp nhõp nhaâng vúái möåt söë caán böå àûúåc lûåa choån trong cöng ty dõch vuå àiïån lûåc seä taåo nïn möåt liïn minh huâng maånh vaâ hiïåu quaã àïí chöëng tham nhuäng. Vai troâ cuãa caác nhaâ taâi trúå vaâ caác töí chûác àa phûúng Caác caãi caách trûúác àêy trong ngaânh àiïån, nhòn chung àïìu têåp trung vaâo caác vêën àïì nhû cú cêëu ngaânh vaâ thõ trûúâng, doanh nghiïåp hoáa vaâ tû nhên hoáa. Caách tiïëp cêån naây àaä boã qua möåt thûåc tïë laâ nhiïìu àiïím tiïu cûåc trong ngaânh àiïån bùæt nguöìn tûâ viïåc lú laâ caác khña caånh khaác trong àiïìu haânh nhaâ nûúác. Bêy giúâ, ngûúâi ta ngaây caâng nhêån ra rùçng caãi thiïån àiïìu haânh nhaâ nûúác trong khu vûåc cöng vaâ àöëi vúái caác cöng ty cöng ñch laâ möåt phêìn khöng thïí taách rúâi (nïëu khöng laâ tiïìn àïì) cuãa quaá trònh doanh nghiïåp hoáa, thûúng maåi hoáa vaâ tû nhên hoáa. Vúái thûåc tïë laâ thaânh phêìn tû nhên ngaây caâng ñt quan têm túái ngaânh àiïån, chñnh phuã vaâ cöång àöìng caác nhaâ taâi trúå cêìn têåp trung caãi thiïån àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác cöng ty cöng ñch, vò àêy laâ vêën àïì coá tñnh chêët quyïët àõnh. Hêìu hïët caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng nïu ra úã àêy àïìu coá thïí thûåc hiïån àûúåc vúái mûác chi phñ khiïm töën. Tuy nhiïn, trong möåt söë trûúâng húåp, cêìn phaãi àêìu tû cú súã haå têìng àïí nêng cao chêët lûúång nguöìn cung ûáng vaâ dõch vuå àiïån túái ngûúâi tiïu duâng. Tûúng tûå, nhiïìu cú chïë thïí chïë (nhû kiïím toaán vaâ thanh tra) hiïån àaä àang töìn taåi. Àiïìu cêìn thiïët laâ phaãi giaãm búát thiïåt haåi chñnh trõ do caãi caách bùçng caách àöíi múái vaâ aáp duång caách tiïëp cêån theo tûâng giai àoaån nhùçm hûúáng túái sûå thay àöíi dêìn dêìn; vaâ tùng caái giaá phaãi traã vïì hiïån traång chñnh trõ bùçng caách trao quyïìn cho ngûúâi tiïu duâng vaâ xaä höåi dên sûå thöng qua tùng cûúâng khaã nùng tiïëp cêån thöng tin cuãa hoå; vaâ taâi trúå caác chi phñ trong thúâi kyâ quaá àöå, sao cho viïåc buâ àùæp chi phñ vaâ tùng hiïåu quaã diïîn ra nhõp nhaâng, caái naây nöëi tiïëp caái kia. 198 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan Bêët luêån laâ caác vêën àïì vïì súã hûäu hay cú cêëu doanh nghiïåp cuãa caác cöng ty dõch vuå àiïån lûåc cöng ñch, cöång àöìng caác nhaâ taâi trúå luön àoáng vai troâ quan troång trong quaá trònh xoaá boã tham nhuäng, vò hoå thuyïët phuåc caác nûúác àûúåc taâi trúå ban haânh caác böå luêåt, thiïët lêåp caác thïí chïë vaâ aáp duång caác thuã tuåc nhùçm caãi thiïån àiïìu haânh nhaâ nûúác. Chùèng haån nhû, sûå giuáp àúä àïìu àùån vaâ àaáng kïí cuãa Ngên haâng Thïë giúái vaâ Cú quan Phaát triïín quöëc tïë Vûúng quöëc Anh (DFID) àöëi vúái chñnh quyïìn bang Andhra Pradesh, ÊËn Àöå, vaâ caác cöng ty àiïån lûåc cöng ñch taåi àêy, àaä àoáng vai troâ quan troång trong thaânh cöng cuãa bang naây (xem Phuå luåc 4A). Sûå kiïn nhêîn, bïìn bó, vaâ sûå caãm thöng thêëu hiïíu cuãa nhaâ taâi trúå àöëi vúái hoaân caãnh àõa phûúng seä goáp phêìn giaãm búát tñnh chñnh trõ khi thûåc hiïån caác quyïët àõnh. Caác nhaâ taâi trúå cuäng nïn àiïìu chónh caác chiïën lûúåc àïí gùæn liïìn vúái àõa baân vaâ thúâi gian cuå thïí, coá sûå tham khaão yá kiïën cuãa chñnh quyïìn àõa phûúng, vaâ khöng nïn chó dûåa vaâo caác chiïën lûúåc chung, bao quaát, lêëy tûâ möåt mö hònh coá hiïåu quaã úã möåt àõa phûúng khaác, trong böëi caãnh kinh tïë xaä höåi khaác maâ aáp àùåt vaâo7. Trong khi xêy dûång caác chiïën lûúåc caãi caách, caác nhaâ taâi trúå phaãi lûu têm àïën caách thûác haânh àöång, sao cho phuâ húåp vúái quan àiïím giaá trõ cuãa chñnh phuã nûúác súã taåi vaâ niïìm tûå haâo dên töåc cuãa hoå. Trûúác khi bùæt àêìu möåt chiïën dõch àêíy luâi tham nhuäng, viïåc quan troång cêìn laâm laâ phên tñch lúåi ñch cuãa caác bïn liïn quan. Möåt trong nhûäng khña caånh quan troång àöëi vúái caác chñnh trõ gia coá thêím quyïìn quyïët àõnh chó trong ngùæn haån, àoá laâ sûå caách biïåt vïì thúâi gian giûäa hai thúâi àiïím, möåt laâ khi boã ra chi phñ chñnh trõ, hai laâ khi nhòn thêëy lúåi ñch cuãa caãi caách ­ chi phñ phaãi boã ra trûúác, coân lúåi ñch phaãi maäi sau naây múái àïën. Ngoaâi ra, tiïëng noái cuãa ngûúâi hûúãng lúåi taãn maát vaâ thiïëu chùåt cheä, trong khi nhûäng nhoám coá chung lúåi ñch thò phöëi húåp haânh àöång töët hún, vaâ chi phöëi khöng gian chñnh trõ. Chuáng ta khöng thïí, khöng nïn vaâ khöng cêìn phaãi phúát lúâ caác vêën àïì kinh tïë chñnh trõ. Chûúng saách naây àaä cöë gùæng xaác àõnh caác àiïím nhaåy caãm vúái tham nhuäng, nhûäng àöëi tûúång àûúåc lúåi tûâ tham nhuäng, nhûäng baâi hoåc thu lûúåm àûúåc tûâ möåt söë vñ duå thaânh cöng cuãa caác chiïën dõch chöëng tham nhuäng trong ngaânh àiïån. Cêìn phaãi lïn kïë hoaåch sùén saâng, cam kïët böë trñ caác nguöìn lûåc, vaâ thïí chïë hoáa lúåi ñch cuãa caác chiïën dõch. Chuáng töi cuäng àaä àïì xuêët möåt söë phûúng phaáp nhêët àõnh àïí àêëu tranh thùæng lúåi, vaâ tiïën túái tiïu diïåt tham nhuäng. Phêìn lúán nhûäng gò chuáng töi àaä gúåi yá àïìu khöng múái vaâ khöng töën keám hay khoá thûåc hiïån. Nhûng àoá laâ lúâi nhùæc nhúã kõp thúâi àöëi vúái têët caã chuáng ta, rùçng, thay vò boá tay tuyïåt voång, chuáng ta hoaân toaân coá thïí àêëu tranh vaâ àaánh baåi tham nhuäng vúái sûác lûåc vaâ khaã nùng cuãa mònh, möåt khi chuáng ta quyïët têm laâm àiïìu àoá. 199 Caác hònh thaái tham nhuäng PHUÅ LUÅC 4A: HAI TRÛÚÂNG HÚÅP NGHIÏN CÛÁU CUÅ THÏÍ Andhra Pradesh, ÊËn Àöå: Kiïím soaát naån ùn cùæp àiïån taåi caác cöng ty phên phöëi àiïån Nhiïìu nûúác àang phaát triïín hiïån àang phaãi àöëi mùåt vúái naån ùn cùæp àiïån tûâ caác cöng ty àiïån lûåc nhaâ nûúác (Bhatia vaâ Gulati 2004). Taåi ÊËn Àöå, naån ùn cùæp àiïån gêy thêët thoaát ûúác tñnh 4,5 tó àö la möîi nùm, khoaãng 1,5% GDP quöëc gia. Ai laâ ngûúâi mêët maát? Nhûäng ngûúâi tiïu duâng trung thûåc, ngûúâi ngheâo, nhûäng khaách haâng lúán tiïu thuå nhiïìu àiïån laâ nhûäng ngûúâi phaãi chõu gaánh nùång cuãa biïíu giaá dõch vuå cao, sûå thiïëu hiïåu quaã cuãa hïå thöëng, nguöìn cung ûáng àiïån khöng àuã vaâ khöng àaáng tin cêåy. Àiïìu gò khiïën chñnh phuã khöng xoaá boã triïåt àïí naån ùn cùæp àiïån? Chñnh laâ vò quyïìn lúåi àûúåc àaãm baão cuãa nhûäng ngûúâi liïn quan nhû caác chñnh khaách, quan chûác, cöng àoaân lao àöång, caán böå nhên viïn trong ngaânh, vaâ ngûúâi tiïu duâng. Vò coá sûå can thiïåp chñnh trõ vaâ vò traách nhiïåm giaãi trònh keám, caác cöng ty àiïån lûåc nhaâ nûúác chùèng coá mêëy àöång cú àïí caãi thiïån hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa hoå. Tû nhên hoáa coá thïí laâ möåt giaãi phaáp, nhûng tñnh ruãi ro lúán vïì chñnh trõ, sûå buâ àùæp chi phñ (qua biïíu giaá) keám, naån ùn cùæp àiïån quy mö lúán àaä khiïën ngaânh kinh doanh phên phöëi àiïån khöng mêëy hêëp dêîn àöëi vúái thaânh phêìn kinh tïë tû nhên úã caác nûúác àang phaát triïín. Liïåu coá thïí nêng cao hiïåu quaã cuãa ngaânh àiïån ngay caã khi vêîn thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác hay khöng? Cêu traã lúâi laâ "coá", bùçng chûáng laâ vñ duå sau àêy úã Andhra Pradesh, trong àoá caác cöng ty àiïån lûåc nhaâ nûúác àaä giaãm àûúåc naån ùn cùæp vaâ thêët thoaát àiïån. Böëi caãnh Ban Àiïån lûåc bang Andhra Pradesh, thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác, vaâ laâ àún võ dõch vuå cung cêëp àiïån cöng ñch thuöåc sûå quaãn lyá theo ngaânh doåc, coá chûác nùng phuåc vuå khoaãng 12 triïåu ngûúâi tiïu duâng. Àún võ àaä phaãi chõu nhûäng thêët thoaát taâi chñnh lúán vaâ ngaây caâng gia tùng vaâo nhûäng nùm 90, àaáng kïí àaä lïn túái 40 tó Rupi (0,9 triïåu àö la) vaâo nùm 1997. Töí chûác vaâ hiïåu quaã taâi chñnh trong hoaåt àöång cuãa àún võ àaä xuöëng cêëp, aãnh hûúãng tiïu cûåc àïën viïåc cung cêëp àiïån. Trúå cêëp àiïån cuãa nhaâ nûúác àaä tùng lïn bùçng 1,6% GDP caã nûúác, trong khi chi tiïu cöng cho giaáo duåc vaâ y tïë giaãm tûâ 4,7% GDP nùm 1987 xuöëng coân 3,6% vaâo nùm 1998. Nùm 1998, chñnh quyïìn bang Andhra Pradesh àaä phaát àöång möåt cuöåc caãi caách toaân diïån trong ngaânh àiïån ­ möåt chûúng trònh tûâng bûúác nhùçm thiïët lêåp möåt khuön khöí phaáp lyá, àiïìu tiïët vaâ thïí chïë múái; phaát triïín möåt ngaânh 200 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan cöng nghiïåp vaâ cú cêëu thõ trûúâng múái; tû nhên hoáa viïåc phên phöëi àiïån. Cho àïën nay, bang Andhra Pradesh àaä: ban haânh möåt böå luêåt vïì caãi caách àiïån; taách Ban Àiïån lûåc Nhaâ nûúác thaânh möåt cöng ty saãn xuêët, möåt cöng ty truyïìn taãi vaâ 4 cöng ty phên phöëi , cung ûáng àiïån; thaânh lêåp möåt uãy ban àiïìu tiïët àiïån àöåc lêåp chõu traách nhiïåm cêëp pheáp, quy àõnh biïíu giaá, khuyïën khñch hiïåu quaã vaâ caånh tranh trong ngaânh àiïån. Caác cöng ty phên phöëi àiïån múái phaãi kïë thûâa möåt hïå thöëng haåch toaán yïëu keám vaâ naån ùn cùæp àiïån lan traân; nhûäng vêën naån naây, cuâng vúái sûå thêët thoaát nguöìn thu vaâ caác yïëu töë khaác, àaä tûâng xoái moân hiïåu quaã taâi chñnh cuãa ngaânh àiïån. Trong nùm taâi khoáa 1999, chó coá 42% àiïån nùng àöí vaâo hïå thöëng phên phöëi àûúåc tñnh phñ theo söë chó tiïu thuå trïn cöng tú. Söë coân laåi àûúåc cho laâ lûúång àiïån tiïu thuå cuãa 2 triïåu ngûúâi sûã duång àiïån cho saãn xuêët nöng nghiïåp vaâ khöng àûúåc ào bùçng cöng tú, hoùåc möåt phêìn trong söë naây àûúåc cho laâ thêët thoaát trong truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån. Caác ûúác tñnh khöng kiïím chûáng àûúåc vïì lûúång àiïån baán ra vaâ lûúång àiïån thêët thoaát àaä cho pheáp ngaânh àiïån cöng ñch che giêëu naån ùn cùæp vaâ nhûäng yïëu keám trong hiïåu quaã hoaåt àöång, àaánh laåc hûúáng chuá yá cuãa cöng chuáng, khiïën hoå khöng kiïím soaát àûúåc hiïåu quaã hoaåt àöång yïëu keám cuãa ngaânh àiïån cöng ñch, che giêëu caác tham nhuäng chñnh trõ vaâ tham nhuäng haânh chñnh; laâm múâ ài nhûäng tranh caäi cuãa cöng chuáng vïì trúå cêëp nöng nghiïåp. Naån ùn cùæp diïîn ra dûúái nhiïìu hònh thûác, nhû cêu àiïån tûâ àûúâng dêy, gian lêån trïn söë chó cöng tú, hoùåc duâng àiïån khöng qua cöng tú, thûúâng laâ vúái sûå thöng àöìng cuãa nhên viïn àiïån lûåc. Nguöìn thu bõ thêët thoaát do sûå thiïëu hiïåu quaã trong viïåc ào àiïån nùng tiïu thuå, ghi hoaá àún, tñnh phñ vaâ thu phñ, cuäng nhû nhûäng nhûúåc àiïím cuãa hïå thöëng kiïím soaát nöåi böå, vaâ khöng thûåc thi àûúåc caác quyïët àõnh cùæt àiïån (vò vi phaåm). Bûúác àêìu tiïn àïí caãi caách laâ khöng phuã nhêån maâ chêëp nhêån sûå töìn taåi cuãa naån ùn cùæp àiïån. Möåt chûúng trònh kiïím toaán nùng lûúång àaä àem laåi con söë ûúác tñnh thûåc tïë hún vïì thêët thoaát trong truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån (38% vaâo nùm taâi khoáa 1999, lúán hún so vúái con söë ûúác tñnh trûúác àoá laâ 18%) vaâ dêîn àïën viïåc cöng nhêån "thêët thoaát khöng phaãi do kyä thuêåt" ­ noái theo caách giaãm nheå àïí aám chó naån ùn cùæp àiïån. Kyâ voång cuãa cöng chuáng vaâo chûúng trònh caãi caách, vaâ viïåc caác cú quan àiïìu tiïët xem xeát laåi vaâ tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh, àaä khiïën naån ùn cùæp vaâ gêy thêët thoaát àiïån bõ kiïím soaát gùæt gao hún trong mùæt cöng chuáng. Thaáng 1 nùm 2000, chñnh phuã àaä khúãi xûúáng möåt chiïën dõch lúán àïí ngùn chùån naån ùn cùæp àiïån. Kïë hoaåch Kïë hoaåch naây àaä têåp trung vaâo 4 biïån phaáp: ban haânh möåt àiïìu luêåt múái àïí 201 Caác hònh thaái tham nhuäng àöëi phoá vúái naån ùn cùæp àiïån, tùng cûúâng cú chïë thûåc thi luêåt phaáp, töí chûác laåi chûác nùng chöëng tham nhuäng trong ngaânh, vaâ caãi töí quy trònh kinh doanh àïí caãi thiïån viïåc àiïìu haânh quaãn lyá vaâ dõch vuå khaách haâng. Thaáng 7-2000, chñnh phuã àaä sûãa àöíi Luêåt Àiïån lûåc cuãa ÊËn Àöå nùm 1910, khiïën ùn cùæp àiïån trúã thaânh möåt haânh vi phaåm töåi bõ truy töë trûúác toâa, vaâ caác hònh phaåt khùæt khe àûúåc àùåt ra àïí xûã lyá töåi danh naây. Möåt böå luêåt riïng, chûa tûâng coá tiïìn lïå úã ÊËn Àöå, cuäng àaä àûúåc ban haânh, quy àõnh hònh phaåt tuâ cûúäng bûác vaâ caác hònh phaåt khaác àöëi vúái ngûúâi vi phaåm, cho pheáp triïåu têåp caác toâa aán vaâ phiïn toâa àùåc biïåt àïí xeát xûã theo thuã tuåc nhanh goån, àöìng thúâi cöng nhêån sûå thöng àöìng cuãa caác nhên viïn àiïån lûåc cuäng laâ haânh vi phaåm töåi. Caác cöng viïåc chuêín bõ trûúác àûúåc thûåc hiïån àïí àaãm baão rùçng chñnh phuã coá thïí thaânh lêåp ngay caác toâa aán xeát xûã vaâ toâa phuác thêím ngay sau khi böå luêåt múái coá hiïåu lûåc. Àõa baân phuåc vuå cuãa ngaânh àiïån àûúåc chia thaânh 24 "khu vûåc", tûúng ûáng vúái 24 huyïån haânh chñnh. Möåt toâa aán àùåc biïåt vaâ möåt àöìn caãnh saát àûúåc thaânh lêåp úã tûâng khu vûåc nhùçm àaãm baão nhanh choáng phaát hiïån vaâ khúãi töë caác vuå ùn cùæp àiïån. Caãnh saát quöëc gia vaâ caác àún võ chöëng tham nhuäng trong caác böå ngaânh khaác cuãa chñnh phuã àûúåc chó thõ phaãi höî trúå caác nhên viïn àiïån lûåc trong cöng taác àiïìu tra kiïím soaát naån ùn cùæp àiïån. Chñnh phuã cuäng khúãi xûúáng caác thay àöíi vïì thïí chïë trong ngaânh àiïån. Ban chöëng tham nhuäng trong truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån àûúåc tùng cûúâng, bùçng caách thùng chûác cho ngûúâi àûáng àêìu tûâ võ trñ cöë vêën lïn võ trñ giaám àöëc àiïìu haânh cuãa Ban chöëng tham nhuäng, vaâ àiïìu chónh cú cêëu töí chûác àïí àêíy maånh sûå phöëi húåp cuãa Ban naây vúái caác ban ngaânh khaác. Thïm vaâo àoá, caác thuã tuåc cuãa Ban chöëng tham nhuäng àaä àûúåc àún giaãn hoáa vaâ laâm cho minh baåch hún. Caác caán böå àiïìu tra àûúåc yïu cêìu lêåp biïn baãn thanh tra taåi chöî, biïn baãn phaãi àaánh söë vaâ àûa cho khaách haâng, àöìng thúâi caán böå àiïìu tra cuäng àûúåc mang theo biïn lai àaä àaánh sùén söë xïri àïí coá thïí thu luön tiïìn phaåt. Caác àöìn cöng an phaãi cöng böë cöng khai têët caã caác vuå ùn cùæp, vaâ möåt hïå thöëng theo doäi múái seä àïí mùæt àïën tiïën trònh tûâ khi àiïìu tra àïën khi nöåp tiïìn phaåt hoùåc bõ khúãi töë. Hún 2.000 àöåi àiïìu tra àaä àûúåc huy àöång trïn khùæp àêët nûúác àïí thûåc hiïån àúåt töíng têën cöng naån ùn cùæp àiïån Àïí caãi töí quy trònh kinh doanh cuãa ngaânh àiïån, möåt hïå thöëng quaãn lyá múái, "cöng cuå phên tñch khaách haâng", àaä àûúåc xêy dûång. Hïå thöëng naây sûã duång möåt cú súã dûä liïåu trung têm vïì khaách haâng àïí phên tñch hiïåu quaã ào àiïån, ghi hoaá àún vaâ thu phñ ­ cho pheáp theo doäi hiïåu quaã hoaåt àöång thûåc tïë cuãa nhên viïn so vúái chó tiïu thu phñ ­ vaâ taåo ra caác baáo caáo quaãn lyá coá troång àiïím, rêët hûäu ñch trong viïåc àïì xuêët caác haânh àöång sûãa chûäa sai soát. Nhúâ àoá, quy trònh xûã lyá thöng tin vaâ lêåp baáo caáo nhanh hún rêët nhiïìu, cho pheáp coá nhûäng haânh àöång ûáng phoá nhanh, kõp thúâi. 202 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan Tñnh ûu viïåt cöët loäi laâ úã chöî hïå thöëng naây coá thïí lêåp höì sú vïì caác khaách haâng coá nguy cú cao trïn cú súã caác thöng tin vïì haânh vi nöåp phñ tûâ trûúác àïën nay cuãa khaách haâng, tûâ àoá cho pheáp nhên viïn àiïån lûåc xaác àõnh ûu tiïn tòm kiïëm muåc tiïu laâ nhûäng khaách haâng duâng àiïån khöng traã tiïìn. Khaác vúái caách laâm trûúác àêy laâ àiïìu tra caã möåt vuâng röång xung quanh àïí phaát hiïån ra möåt vaâi keã ùn cùæp àiïån, hïå thöëng múái naây giúái haån phaåm vi àiïìu tra vaâo möåt söë khaách haâng thûúâng núå tiïìn àiïån vaâ caác khu vûåc coá thêët thoaát lúán vïì àiïån. Caách laâm "àiïìu tra vaâ phaát hiïån" chuyïín thaânh "phaát hiïån vaâ àiïìu tra" àaä àem laåi nhûäng tiïën triïín roä rïåt trong viïåc phaát hiïån ra nhûäng àiïím bêët thûúâng trong sûã duång àiïån. Nhûng quan troång nhêët laâ noá khiïën nhûäng khaách haâng trung thûåc khöng coân phaãi caãm thêëy bõ xuác phaåm khi caãnh saát luâng suåc vaâ khaám xeát xung quanh nhaâ hoå àïí tòm kiïëm nhûäng keã ùn cùæp àiïån. Tham vêën caác bïn liïn quan Chñnh phuã àaä phaát àöång möåt chûúng trònh truyïìn thöng trïn caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng qua quaãng caáo, aáp phñch, video, vaâ möåt chûúng trònh tiïëp xuác vúái quaãng àaåi quêìn chuáng thöng qua caác chuyïën thùm cuãa caác àoaân àùåc biïåt, caác cuöåc gùåp cöng khai àûúåc töí chûác àïìu àùån giûäa caác caán böå quaãn lyá cöng ty dõch vuå vaâ nhên dên. Chiïën dõch hûúáng túái cöng chuáng àaä huy àöång khoaãng hún 600 àöåi, àïí töí chûác caác cuöåc hoåp toaân thaânh phöë/thõ trêën, úã têët caã caác khu dên cû coá trïn 200 dên. Àöåi quên huâng hêåu naây àaä thöng tin cho ngûúâi dên vïì böå luêåt múái vaâ caác hònh phaåt àöëi vúái töåi ùn cùæp àiïån, vaâ taåo cú höåi cho ngûúâi dên àûúåc àêëu nöëi àiïån ngay tûác thò sau khi traã phñ àêëu nöëi. Hoå cuäng giaãi thñch cho ngûúâi dên vïì tònh hònh taâi chñnh àang xêëu ài cuãa ngaânh àiïån, vaâ taác haåi cuãa naån ùn cùæp àiïån àöëi vúái chi phñ vaâ biïíu phñ dõch vuå maâ hoå phaãi chõu. Ngoaâi ra, àöåi quên naây cuäng töí chûác lêëy yá kiïën cuãa cöng àoaân lao àöång vïì dûå kiïën quy àõnh sûå thöng àöìng cuãa caán böå nhên viïn àiïån lûåc laâ haânh vi phaåm töåi trong caác àiïìu khoaãn phaáp lyá. Sûå àaãm baão seä khöng truy cûáu caác trûúâng húåp vi phaåm trûúác àêy theo luêåt múái àaä goáp phêìn laâm cho cöng àoaân ûng thuêån vïì caác chïë taâi daânh cho caán böå nhên viïn àiïån lûåc thöng àöìng ùn cùæp àiïån kïí tûâ nay vïì sau. Àöå tin cêåy cuãa caác tuyïn truyïìn, vaâ loâng quyïët têm chñnh trõ cuãa chñnh phuã trong àêëu tranh chöëng ùn cùæp àiïån àaä àûúåc thûã thaách, khi möåt söë ngûúâi coá thïë lûåc chñnh trõ maånh (bao göìm caã àaåi biïíu quöëc höåi) bõ kïët töåi ùn cùæp àiïån. Caác vuå viïåc naây àaä àûúåc xûã lyá triïåt àïí vaâ chûáng minh rùçng ngay caã nhûäng ngûúâi coá thïë lûåc cuäng bõ xûã theo luêåt múái, chûáng toã rùçng caác caán böå ngaânh àiïån àûúåc baão vïå khoãi sûå can thiïåp chñnh trõ cuãa chñnh phuã, àiïìu naây àaä taåo ra sûå uãng höå röång raäi cuãa cöng chuáng vaâ baãn thên caán böå nhên viïn ngaânh àiïån àöëi vúái chûúng trònh caãi caách naây. 203 Caác hònh thaái tham nhuäng Cung cêëp àuã nguöìn lûåc Chûúng trònh cêëp vöën àêìy àuã cho hoaåt àöång truyïìn thöng thöng tin, töí chûác caác cuöåc hoåp vúái cöng chuáng, mua cöng tú àiïån chêët lûúång cao vaâ caác thiïët bõ àoåc cöng tú àiïìu khiïín tûâ xa, vaâ àêìu tû aáp duång cöng nghïå thöng tin tiïn tiïën ­ têët caã àaä goáp phêìn giûä vûäng àöång lûåc vaâ loâng tin vaâo sûå àöíi thay. Hún hai triïåu cöng tú chêët lûúång cao, àïí ào àiïån nùng tiïu thuå cuãa khaách haâng, àaä àûúåc lùæp àùåt trong 2 nùm, so vúái mûác trung bònh trûúác àêy laâ 600.000 cöng tú möåt nùm. Caác cöng tú àiïån vúái àöå chñnh xaác cao àûúåc lùæp àùåt cho nhûäng khaách haâng lúán, vaâ caác cöng tú cuä àûúåc sûãa laåi cho chuêín röìi lùæp àùåt cho nhûäng khaách haâng tiïu thuå ñt hún. Àïí höî trúå viïåc kiïím toaán nùng lûúång, caác cöng tú àiïån tûã vúái thiïët bõ ghi nhêåt kyá dûä liïåu vaâ phuå kiïån höî trúå truyïìn söë liïåu qua hïå thöëng liïn laåc vïå tinh, àaä àûúåc lùæp àùåt trïn têët caã caác àûúâng dêy phên phöëi àiïån 11 KV. Mùåc duâ caác khaách haâng sûã duång àiïån cho nöng nghiïåp vêîn àûúåc duâng àiïån khöng qua cöng tú vò lyá do chñnh trõ-xaä höåi, nhûng caác cöng tú àiïån àaä àûúåc lùæp úã caác traåm biïën thïë chñnh phuåc vuå àöëi tûúång khaách haâng naây, cho pheáp ûúác tñnh chñnh xaác hún lûúång àiïån baán cho ngaânh nöng nghiïåp. Àùåt ra caác ûu tiïn Trong giai àoaån àêìu, chûúng trònh chöëng ùn cùæp àiïån têåp trung vaâo caác khaách haâng lúán. Chûúng trònh cho lùæp àùåt caác àûúâng dêy phên phöëi àiïån daânh riïng cho caác khaách haâng lúán trong ngaânh cöng nghiïåp, àöìng thúâi cung cêëp caác cöng tú chêët lûúång cao, coá àùåc àiïím chöëng laâm giaã vaâ gian lêån. Caác maáy biïën thïë àûúåc lùæp höåp baão vïå. Caác àöåi thanh tra àûúåc cung cêëp caác duång cuå àoåc cöng tú àïí taãi vïì caác söë liïåu haâng thaáng, söë liïåu naây àûúåc duâng àïí phên tñch vaâ tòm ra caác khaách haâng vúái lûúång àiïån tiïu thuå haâng thaáng coá dao àöång lúán hún 2 %. 15% trong söë 23.000 àiïím àêëu nöëi àiïån cho cöng nghiïåp, vaâ 10% trong söë 36.000 àiïím àêëu nöëi cho thûúng maåi àaä bõ phaát hiïån coá bêët thûúâng trong ào lûúång àiïån tiïu thuå vaâ tñnh phñ - theo àiïìu tra trong nùm taâi khoáa 2001. Àöëi vúái khaách haâng laâ nhaâ dên, caác àiïìu tra àaä têåp trung vaâo caác àûúâng dêy phên phöëi 11 KV coá thêët thoaát àiïån lúán úã 114 thõ trêën, chiïëm khoaãng 53% lûúång àiïån tiïu thuå vaâ 60% nguöìn thu. Àaåt àûúåc sûå uãng höå cuãa ngûúâi dên àïí thay àöíi Chiïën dõch naây cuäng ûu tiïn xem xeát vêën àïì chêåm trïî khi àêëu nöëi àiïån vaâ dõch vuå khaách haâng keám ­ hai lyá do chñnh khiïën ngûúâi tiïu duâng bêët maän. Ngaânh àiïån àaä àûa vaâo aáp duång hïå thöëng ghi hoaá àún vaâ tñnh phñ taåi chöî, 204 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan nghôa laâ söë chó cöng tú àûúåc ghi trûúác sûå chûáng kiïën cuãa khaách haâng, do àoá giaãm thiïíu caác khiïëu naåi vïì viïåc ghi hoaá àún vaâ tñnh phñ. Ngaânh àiïån cuäng thaânh lêåp möåt quêìy àùåc biïåt taåi möîi khu vûåc hoaåt àöång àïí phuå traách viïåc lùæp cöng tú múái (àêëu nöëi àiïån) vaâ giaãi quyïët caác khiïëu naåi cuãa khaách haâng, àöìng thúâi múã caác trung têm thu phñ taåi caác àõa àiïím thuêån tiïån (caác quêìy thu phñ lûu àöång cuäng coá sùén úã caác vuâng nöng thön). Ngoaâi ra, caác trung têm chùm soác khaách haâng àiïån tûã cuäng ra àúâi vaâ hoaåt àöång dûúái hònh thûác trònh duyïåt "möåt cûãa" àïí xûã lyá caác khiïëu naåi, nhêån tiïìn nöåp phñ, vaâ theo doäi giaãi quyïët caác sûå cöë àiïån. Theo doäi kïët quaã Chiïën dõch naây àûúåc theo doäi möåt caách chùåt cheä, caã úã cêëp cao nhêët trong chñnh phuã. Têët caã caác vùn phoâng úã huyïån àïìu kïët nöëi vúái truå súã chñnh qua maång vïå tinh àïí truyïìn söë liïåu nhanh choáng. Caác caán böå quaãn lyá haânh chñnh vaâ kyä sû cêëp huyïån nöåp baáo caáo haâng ngaây vïì söë lûúång àêëu nöëi àiïån àang quaãn lyá bònh thûúâng vaâ söë tiïìn àiïån thu àûúåc. Hïå thöëng thöng tin nhùçm muåc àñch theo doäi chiïën dõch naây àaä àûúåc nêng cêëp vaâ tñch húåp vaâo hïå thöëng thöng tin quaãn lyá hiïån taåi cuãa caác cöng ty, vaâ tiïëp tuåc àûúåc sûã duång àïí theo doäi trong tûúng lai. Kïët quaã Chiïën dõch naây àaä taåo nïn sûå khaác biïåt lúán vïì kïët quaã kinh doanh, löî laäi cuãa ngaânh àiïån. Söë tiïìn ghi hoaá àún vaâ tñnh phñ haâng thaáng àaä tùng àaáng kïí, vaâ tyã lïå thu phñ àaä àaåt hún 98%. Thêët thoaát trong truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån àaä giaãm tûâ khoaãng 38% nùm 1999 xuöëng coân 26% nùm 2003, phêìn lúán laâ nhúâ kiïím soaát àûúåc naån ùn cùæp àiïån, trong àoá ngaânh àiïån àaä xûã lyá àûúåc 2,25 triïåu àêëu nöëi traái pheáp. Hún thïë nûäa, viïåc thi haânh àaåo luêåt múái vïì chöëng ùn cùæp àiïån àaä toã ra hiïåu quaã. 218 caán böå àaä bõ xûã lyá kyã luêåt, 87 trûúâng húåp àaä bõ kïët aán vò dñnh lñu àïën ùn cùæp àiïån vaâ biïín thuã cöng quyä vaâ vêåt tû. Trong voâng 3 nùm sau khi ban haânh luêåt múái, nhaâ chûác traách àaä bùæt àûúåc 150.000 trûúâng húåp ùn cùæp àiïån, so vúái 9.200 vuå trong voâng 10 nùm trûúác, vaâ bùæt giûä hún 2.000 khaách haâng khöng traã tiïìn àiïån. Trong möåt möi trûúâng maâ thûúng maåi hoáa coân bõ haån chïë, coân àoá nhûäng thêm cùn cöë àïë cuãa àùåc quyïìn àùåc lúåi, vaâ cú cêëu töí chûác, quaãn lyá ngaânh àiïån coân bõ chñnh trõ hoáa, thò nhûäng nöî lûåc chöëng ùn cùæp àiïån úã Andhra Pradesh thêåt laâ êën tûúång. Chûúng trònh naây, hiïån àaä bûúác sang nùm thûá tû thûåc hiïån, vêîn giûä vûäng àûúåc nhûäng thay àöíi tñch cûåc. Liïåu chûúng trònh coá tiïëp tuåc 205 Caác hònh thaái tham nhuäng miïîn nhiïîm khoãi caác can thiïåp chñnh trõ hay khöng? Chuáng ta seä phaãi chúâ xem. Vò luön luön töìn taåi nguy cú laâ caác hoaåt àöång chñnh trõ "vò dên" trong bêìu cûã seä laâm suy yïëu àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ xoái moân traách nhiïåm giaãi trònh. Nhûng chûúng trònh cuäng coá nhûäng haânh àöång, saáng kiïën, trong àoá cam kïët chñnh trõ maånh meä cuãa chñnh phuã àoáng vai troâ cöët loäi àïí duy trò. Taåo sûå uãng höå cuãa àöng àaão cûã tri àïí sùén saâng cho sûå thay àöíi, thöng qua tuyïn truyïìn hiïåu quaã vúái caác bïn liïn quan, gêy dûång loâng tin vaâo chñnh phuã, bùçng caách khöng chó tuyïn truyïìn maâ coân coá haânh àöång phuâ húåp sau àoá; Àiïìu chónh caác khung phaáp lyá vaâ caác cú chïë thi haânh caác luêåt lïå àïí xoáa boã caác raâo caãn phaáp lyá vaâ trao quyïìn thûåc thi cho caác nhaâ chûác traách. Àaãm baão rùçng caác haânh àöång trûâng phaåt àûúåc ngûúâi dên nhòn nhêån laâ húåp phaáp vaâ cöng bùçng, àem laåi cho nhûäng ngûúâi cêu àiïån/àêëu nöëi àiïån traái pheáp cú höåi trúã thaânh caác khaách haâng tuên thuã luêåt àõnh. Thïí chïë hoáa caác thuã tuåc kinh doanh múái, bùçng caách aáp duång cöng nghïå hiïån àaåi, caãi thiïån hïå thöëng thöng tin quaãn lyá, vaâ giúái thiïåu hïå thöëng àiïìu khiïín, quaãn lyá múái. Thay àöíi àöång cú cuãa caác caán böå quaãn lyá vaâ nhên viïn bùçng caách xûã phaåt caác haânh vi thöng àöìng vaâ laâm viïåc keám hiïåu quaã. Bùnglaàeát: Caách tiïëp cêån coá sûå tham gia UÃy ban Àiïån Nöng thön Bùnglaàeát (REB) bùæt àêìu hoaåt àöång tûâ thaáng 1-1978. REB àaä tiïën haânh àiïån khñ hoáa khu vûåc nöng thön thöng qua Palli Bidyut Samitis (PBS), laâ caác hiïåp höåi ngûúâi sûã duång àöåc lêåp. Àïën nùm 2002, REB vaâ 67 PBS àaä cuâng nhau xêy dûång àûúåc 96.000 km àûúâng dêy phên phöëi àiïån, lêåp 165 traåm biïën thïë, vaâ cung cêëp àiïån cho khoaãng 22 triïåu ngûúâi dên nöng thön. Dûå aán àiïån khñ hoáa nöng thön, ngay tûâ àêìu, àaä àûúåc sûå höî trúå cuãa Tû vêën Kyä thuêåt tûâ Höåi Húåp taác Àiïån khñ hoáa nöng thön cuãa Myä, cuâng vúái caác khoaãn vay ûu àaäi tûâ Cú Quan Húåp taác phaát triïín quöëc tïë Myä (Nexant 2000). Dûå aán naây cuäng àûúåc taâi trúå búãi 15 nhaâ taâi trúå quöëc tïë, hoå àaä àoáng goáp hún 1,1 tó àö la, tñnh àïën nùm 2002. Möîi PBS laâ möåt húåp taác xaä do nhûäng ngûúâi tham gia vaâ ngûúâi hûúãng lúåi tûå quaãn. PBS coá möåt ban giaám àöëc göìm 12 àïën 15 thaânh viïn, do têët caã caác thaânh viïn trong PBS bêìu choån. Ban giaám àöëc coá nhiïåm kyâ 3 nùm, nhûng coá 1/3 söë ngûúâi xin ruát lui möîi nùm. Chuã tõch höåi naây àûúåc bêìu cûã vaâ laâm viïåc trong nhiïåm kyâ 1 nùm. Caác giaám àöëc phaãi thoãa maän nhûäng tiïu chuêín khùæt khe: tûâ 30 àïën 70 tuöíi, töëi thiïíu phaãi hoåc hïët cêëp 2, khöng àûúåc giûä chûác vuå 206 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan cöng taác cho bêët kyâ möåt àaãng phaái chñnh trõ naâo, chûa bao giúâ coá tiïìn aán tiïìn sûå, laâ cû dên àõnh cû úã àõa baân súã taåi cuãa PBS, vaâ luön thanh toaán àêìy àuã caác hoáa àún tiïìn àiïån. Quyïìn bêìu cûã chó daânh cho nhûäng thaânh viïn khöng núå tiïìn àiïån. Luêåt quy àõnh cêëm caác nhên viïn laâm viïåc cho PBS thaânh lêåp cöng àoaân. Rêët nhiïìu nhên viïn, trong àoá coá nhûäng ngûúâi ài ghi àiïån, àïìu àûúåc tuyïín duång theo hònh thûác húåp àöìng. Nhûäng ngûúâi ài ghi àiïån àûúåc luên chuyïín thûúâng xuyïn àïí traánh gêy dûång möëi quan hïå thên thiïët vúái khaách haâng. Hoå àûúåc pheáp laâm viïåc cho möåt hoùåc nhiïìu PBS, miïîn laâ töíng thúâi gian laâm nhiïåm vuå ghi àiïån khöng quaá 3 nùm. Nhûäng ngûúâi laâm töët trong thúâi gian àoá coá thïí hi voång àûúåc nhêån vaâo caác võ trñ khaác, nhû thúå àûúâng dêy, nhên viïn giaám saát, hay thúå àiïån. REB giaám saát rêët nghiïm têët caã caác hoaåt àöång cuãa PBS. Quy trònh quaãn lyá naây coá thïí goåi laâ "quên luêåt", vaâ ngûúâi àûáng àêìu REB thûúâng àûúåc àiïìu àöång tûâ bïn quên àöåi sang. REB phaãi phï duyïåt ngên saách cuãa tûâng PBS, vaâ thoãa thuêån chó tiïu thûåc hiïån giûäa REB vaâ PBS àûúåc thi haânh rêët nghiïm ngùåt. Ban giaám àöëc vaâ töíng giaám àöëc PBS coá thïí bõ REB sa thaãi nïëu khöng hoaân thaânh nhiïåm vuå hoùåc coá haânh vi xêëu. Caác chó tiïu àûúåc tñnh toaán dûåa trïn 20 thöng söë bao quaát hïët caác mùåt, nhû giaãm thêët thoaát hïå thöëng, tùng söë tiïìn phaãi thu, tùng söë lûúång àêëu nöëi àiïån múái. Nïëu khöng àaåt àûúåc caác chó tiïu naây, PBS coá thïí bõ phaåt bùçng caách trûâ lûúng, nïëu àaåt chó tiïu, têët caã caác nhên viïn cuãa PBS àïìu àûúåc thûúãng. Ngay caã khi PBS àûúåc thaânh lêåp úã möåt thön baãn, khöng phaãi têët caã caác höå gia àònh trong thön àoá àïìu àûúåc cêëp àiïån. Taåi Bùnglaàeát, trung bònh chó coá 15% trong töíng söë caác höå gia àònh coá àiïån. Cêëp àiïån cho têët caã moåi höå gia àònh khöng phaãi laâ muåc tiïu cuãa REB. Têët caã caác àõa baân múái muöën àûúåc hûúãng dõch vuå cuãa PBS phaãi thoãa maän tiïu chuêín töëi thiïíu vïì doanh thu. Möåt söë cöång àöìng phaãi chõu caãnh khöng coá àiïån vaâi nùm múái àûúåc àiïån khñ hoáa, vò hoå phaãi àúåi cho àïën khi àaåt àûúåc caác tiïu chuêín vïì dên söë, vaâ caác tiïìm nùng keâm theo vïì mûác tiïu thuå àiïån töëi thiïíu thò múái àûúåc tham gia hïå thöëng PBS. Khaách haâng phaãi chuêín bõ tinh thêìn boã ra möåt khoaãn tiïìn tûúng àûúng 6 àïën 7 àö la, coi nhû tiïìn àêìu tû ban àêìu, àïí mua dêy dêîn vaâ lùæp maång àiïån trong nhaâ. Chó coá caác höå gia àònh coá àuã tiïìn àïí trang traãi chi phñ ban àêìu naây, cuäng nhû traã tiïìn àiïån haâng thaáng, múái àûúåc trúã thaânh thaânh viïn cuãa PBS. Trong hïå thöëng PBS, cûá vaâi thaânh viïn laåi taåo thaânh möåt nhoám cöång àöìng trong húåp taác xaä naây. Nïëu möåt thaânh viïn trong nhoám cêu mùæc àiïån traái pheáp, têët caã caác thaânh viïn trong nhoám àïìu phaãi traã giaá cho viïåc naây. Coá nghôa laâ, caã nhoám àïìu phaãi chõu chung möåt hònh phaåt nïëu hoå khöng ngùn chùån àûúåc viïåc ùn cùæp àiïån. Biïån phaáp àöëi phoá vúái naån ùn cùæp àiïån nhû vêåy seä khiïën cho ngûúâi coá yá àõnh ùn cùæp àiïån phaãi chõu sûác eáp rêët lúán tûâ phña 207 Caác hònh thaái tham nhuäng nhûäng ngûúâi khaác trong nhoám. Bêët kyâ thaânh viïn naâo khöng traã àûúåc núå tiïìn àiïån seä bõ khai trûâ khoãi höåi PBS, vaâ cöng tú àiïån cuãa ngûúâi naây seä bõ àem ài núi khaác. Thêët thoaát trong truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån úã caác àõa baân coá PBS chó khoaãng 10-12%, bùçng möåt nûãa con söë naây úã caác vuâng miïìn khaác trong nûúác. Tó lïå thu phñ trung bònh cuãa PBS cuäng cao hún nhiïìu, àaåt khoaãng 95%. REB mua buön àiïån tûâ Ban Phaát triïín Àiïån nùng Bùnglaàeát vúái mûác giaá thûúng lûúång, thêëp hún rêët nhiïìu so vúái mûác giaá baán cho khaách haâng trong ngaânh cöng nghiïåp. Biïíu giaá cho möîi PBS cuäng do REB quy àõnh, nhùçm cên àöëi giûäa khaã nùng chi traã tiïìn àiïån cuãa caác khaách haâng cuãa PBS vaâ àaãm baão tñnh kinh tïë àïí chûúng trònh töìn taåi àûúåc. Biïíu giaá cuãa PBS cao hún biïíu giaá trung bònh úã caác vuâng àö thõ tûâ 40-60%. Ngay caã nhû vêåy, chó khoaãng 18 trong söë 54 PBS hoaåt àöång àêìy àuã laâ àûáng vûäng àûúåc vïì taâi chñnh. REB coá phûúng tiïån riïng àïí àaâo taåo vaâ töí chûác rêët nhiïìu àaâo taåo tùng cûúâng cho nhên viïn PBS. PBS cuäng taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho àaâo taåo nhên viïn, hoå coân coá möåt böå phêån àùåc biïåt àïí giaáo duåc cho thaânh viïn vaâ thöng tin cho ngûúâi hûúãng lúåi vïì quyïìn lúåi vaâ nghôa vuå cuãa caác thaânh viïn húåp taác xaä. Sûå thaânh cöng cuãa PBS úã caác vuâng nöng thön àaä thuác àêíy chñnh phuã Bùnglaàeát thûã àûa mö hònh PBS vaâo möåt söë vuâng àö thõ. REB àaä tiïëp quaãn 6 vuâng àö thõ, nhûng PBS úã caác khu vûåc naây ban àêìu cuäng coá núi thaânh cöng, coá núi thêët baåi. Mùåc duâ thêët thoaát àaä giaãm tûâ 56% xuöëng coân 18% trong voâng 3 nùm úã möåt khu vûåc trong söë naây (vuâng Narasingdi), nhûng úã möåt khu vûåc khaác (vuâng Manikganj), ban àêìu, do vêëp phaãi sûå phaãn àöëi cuãa ngûúâi tiïu duâng vaâ nhên viïn PBS nïn tònh hònh khöng mêëy caãi thiïån. Tuy nhiïn, àïën nùm 2006, thêët thoaát àaä giaãm xuöëng chó coân 10% úã Manikgani vaâ 13% úã 5 khu vûåc coân laåi. Àïën giûäa nùm 2006, REB àaä thaânh cöng trong viïåc thaânh lêåp 70 PBS trïn toaân quöëc, àuáng theo kïë hoaåch ban àêìu. Söë lûúång ngûúâi tiïu duâng úã caác vuâng nöng thön àaä lïn àïën khoaãng 29 triïåu (trong àoá 80% laâ ngûúâi tiïu duâng gia àònh) vúái hïå thöëng dõch vuå cuäng àûúåc múã röång tûúng ûáng. Giaám àöëc àiïìu haânh cuãa REB khöng coân laâ ngûúâi tûâ lûåc lûúång quên àöåi àiïìu àöång sang nûäa, maâ laâ caán böå tûâ caác ngaânh dên sûå khaác. Àïí àaáp ûáng hoaåt àöång ngaây caâng múã röång vïì quy mö vaâ phûác taåp hún, REB àaä thiïët kïë möåt hïå thöëng, trong àoá caác PBS maånh vïì taâi chñnh àûúåc trao quyïìn tûå quaãn lúán vïì caác mùåt ngên saách, àêëu thêìu, vaâ tuyïín duång nhên viïn. Thaáng 7/2006, coá ba PBS àûúåc trao quyïìn tûå quaãn nhû vêåy. Nïëu viïåc thûã nghiïåm naây thaânh cöng, vai troâ cuãa REB àöëi vúái caác PBS tûå quaãn seä chó giúái haån úã viïåc giaám saát hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa hoå, giuáp REB coá thïm nhiïìu thúâi gian àïí têåp trung höî trúå vaâ cuãng cöë nhûäng PBS yïëu hún. Mùåc duâ thêët thoaát trung bònh cuãa 70 PBS chó vaâo khoaãng 13% nùm 2006 208 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan (vúái hiïåu quaã thu phñ laâ 98%), vêîn coá nhûäng biïíu hiïån cho thêëy coá sûå can thiïåp chñnh trõ lúán hún trong quaá trònh ra quyïët àõnh cuãa PBS. REB hiïån taåi àaä ñt "quên phiïåt" hún trong caách laâm cuãa mònh, nhûng so vúái caác töí chûác khaác úã nûúác naây, REB coá tinh thêìn àöìng àöåi töët hún, hoå luön cöë gùæng duy trò tinh thêìn naây trong möåt möi trûúâng àêìy khoá khùn. PHUÅ LUÅC 4B: KHUÃNG HOAÃNG ÀIÏÅN CUÃA CALIFORNIA: GIAN LÊÅN KINH DOANH VAÂ THÊËT BAÅI TRONG ÀIÏÌU TIÏËT? Nùm 1995, àïí xêy dûång möåt thõ trûúâng àiïån caånh tranh, vaâ àöëi phoá vúái caác khoá khùn vïì nùng lûúång, California àaä bùæt àêìu cú cêëu laåi ngaânh àiïån. Muåc tiïu laâ thay àöíi ngaânh àiïån thuöåc súã hûäu cuãa chuã àêìu tû vaâ chõu sûå àiïìu tiïët thaânh möåt thõ trûúâng dõch vuå khöng bõ àiïìu tiïët, trong àoá giaá àiïån àûúåc quyïët àõnh búãi sûå caånh tranh, vaâ ngûúâi tiïu duâng coá thïí lûåa choån nhaâ cung cêëp àiïån maâ hoå muöën. Hoå àùåt ra möåt thúâi kyâ quaá àöå àïí thaáo vöën àêìu tû tûâ caác nhaâ maáy àiïån thuöåc súã hûäu cuãa chuã àêìu tû, thu höìi chi phñ chòm, vaâ thiïët lêåp möåt chúå àêëu giaá (Súã giao dõch Nùng lûúång California, hay CalPX) vaâo nùm 1998 vaâ thaânh lêåp Ban Àiïìu haânh hïå thöëng àöåc lêåp California (Cal-ISO). Ban naây coá quyïìn mua "nùng lûúång thiïëu huåt" àïí cên àöëi maång lûúái àiïån cuäng nhû nguöìn àiïån dûå trûä cho vêån haânh (coân goåi laâ dõch vuå ài keâm). Caác cöng ty àiïån lûåc àûúåc yïu cêìu mua phêìn lúán àiïån nùng thöng qua CalPX, vúái giaá do CalPX traã, mùåc duâ biïíu giaá baán leã àaä bõ chùån trïn. Nùm 2000, thiïët kïë thõ trûúâng bùæt àêìu raån nûát, vaâ toaân bang phaãi chõu caãnh cùæt àiïån luên phiïn. Theo cú cêëu múái, hún 80% caác giao dõch àûúåc tiïën haânh trïn thõ trûúâng giao ngay (CalPX), vaâ bïn baán àiïån nhanh choáng nhêån ra rùçng thõ trûúâng giao ngay coá thïí bõ thao tuáng bùçng caách giûä laåi àiïån, khöng baán ra thõ trûúâng àïí taåo sûå khan hiïëm vaâ àoâi giaá cao hún àïí thoãa maän sûå khan hiïëm maâ hoå àaä taåo ra. Caác thûúng nhên giao dõch vúái nhau theo caác têåp quaán àêëu giaá khöng coá quy tùæc, trong àoá coá "àêëu giaá kiïíu gêåy khuác cön cêìu", trong àoá àoâi giaá cûåc kyâ cao cho möåt phên àoaån nhoã cuãa thõ trûúâng, vaâ "mua qua baán laåi" trong àoá möåt chuã thïí taåo ra caãm giaác tùng nguöìn thu vaâ nhu cêìu möåt caách giaã taåo bùçng caách mua vaâ baán liïn tuåc . Ngûúâi ta nghi ngúâ rùçng möåt trong nhûäng haäng buön lúán, Têåp àoaân Enron, àaä duâng maánh khoáe trïn thõ trûúâng California maâ khöng bõ trûâng phaåt, haäng naây àaä duâng caác chiïën lûúåc thao tuáng kinh doanh coá nhûäng biïåt danh nhû "Tïn beáo", "Lêëy caái ngùæn nhêët" vaâ "Ngöi sao chïët". Theo chiïën lûúåc "Ngöi sao chïët", Enron bõ caáo buöåc àaä tòm caách àïí àûúåc traã tiïìn nhúâ chuyïín àiïån nùng àïí giaãm búát sûå khan hiïëm cao trïn thõ trûúâng, nhûng trïn thûåc tïë hoå 209 Caác hònh thaái tham nhuäng chùèng chuyïín ài möåt chuát àiïån naâo, vaâ cuäng khöng hïì giuáp giaãm búát sûå khan hiïëm naâo. Ngûúâi ta ngúâ rùçng têët caã caác nhu cêìu àïìu laâ giaã taåo, gêy ra sûå khan hiïëm bïì ngoaâi, vaâ sau àoá cuäng àûúåc thoãa maän möåt caách giaã taåo. "Tïn beáo" laâ chiïën lûúåc maâ theo àoá Enron bõ buöåc töåi giûä laåi lûúång àiïån nùng àaä àöìng yá baán trïn thõ trûúâng giao sau, nhûng sau àoá laåi àem baán söë nùng lûúång naây trïn thõ trûúâng giao ngay vúái giaá cao hún. Cöng ty naây lêåp kïë hoaåch saãn xuêët àiïån trûúác thúâi haån nhûng chó cung cêëp àuã àiïån theo kïë hoaåch giaã taåo, do àoá àïí laåi nguöìn cung dû thûâa trïn thõ trûúâng, vaâ Cal-ISO seä mua lûúång àiïån dû thûâa àoá vúái giaá giao ngay. Sûã duång chiïën lûúåc "Lêëy caái ngùæn nhêët", caác thûúng gia bõ caáo buöåc laâ saãn xuêët vaâ baán nguöìn àiïån dûå phoâng cho Cal- ISO, nhêån tiïìn, sau àoá huãy boã kïë hoaåch saãn xuêët nhûng vêîn giûä cam kïët baán haâng bùçng caách mua àiïån úã möåt thõ trûúâng giaá reã hún khi thúâi haån giao haâng àïën gêìn.8 Ngaây 19 thaáng 6 nùm 2001, UÃy ban Àiïìu tiïët Nùng lûúång Liïn bang (FERC) àaä xaác nhêån rùçng cú cêëu thõ trûúâng àiïån vaâ caác quy àõnh vïì baán buön àiïån úã California coá nhûäng sai lêìm nghiïm troång, vaâ hoå àùåt ra quy àõnh giaá trêìn cho têët caã caác giao dõch baán trïn thõ trûúâng giao ngay tûâ 20/6/2001 àïën 30/3/2002, vaâ coá caác biïån phaáp ngùn chùån khöng cho caác nhaâ saãn xuêët giûä laåi nguöìn cung àiïån. Kïë hoaåch laâm dõu giaá cho thõ trûúâng sau àoá àaä àûúåc aáp duång cho têët caã nhûäng thûúng nhên tûå nguyïån baán àiïån nùng cho Cal-ISO vaâ caác thõ trûúâng giao ngay àaä àõnh khaác, hoùåc tûå nguyïån sûã duång Cal-ISO hoùåc caác cú súã truyïìn taãi àiïån giûäa caác bang nùçm trong thêím quyïìn quaãn lyá cuãa FERC. Caác àöång thaái naây àaä kiïím soaát àûúåc tònh traång cùæt àiïån luên phiïn, baäo giaá, vaâ sûå cöë àiïån khêín cêëp xaãy ra gêìn nhû liïn tuåc. Khuãng hoaãng àiïån cuãa California nùm 2000-2001 laâ möåt vñ duå àiïín hònh vïì sûå thao tuáng thõ trûúâng vaâ caác khaã nùng gian lêån trong möåt nïìn kinh tïë rêët phaát triïín vúái cú cêëu quaãn lyá ngaânh rêët tinh vi. Mùåc duâ coá nhiïìu nguyïn nhên phûác taåp gêy ra khuãng hoaãng naây, nhûng àaáng traách hún caã laâ caác taác nhên chñnh trong ngaânh àiïån, nhûäng keã àaä mùåc sûác thao tuáng thõ trûúâng, vi phaåm caác luêåt lïå liïn quan vaâ cöë tònh gêy khan hiïëm àïí truåc lúåi bùçng caách baán àiïån ra thõ trûúâng vúái giaá rêët cao. CHUÁ THÑCH 1. Vñ duå nhû, úã ÊËn Àöå, baáo caáo haâng nùm vïì hoaåt àöång cuãa SEB, do UÃy ban Kïë hoaåch cöng böë, thûúâng xuyïn cho thêëy rùçng "thêët thoaát trong truyïìn taãi vaâ phên phöëi àiïån" úã caác SEB laâ vaâo khoaãng 21 àïën 25%. Caác baáo caáo khöng àïì cêåp àïën "thêët thoaát thûúng maåi", maâ phêìn lúán laâ do ùn cùæp àiïån vaâ tham nhuäng. Ngay caã caác baáo caáo kiïím toaán cuãa SEB do möåt cú quan àöåc lêåp cuãa 210 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan Cuåc Kiïím toaán viïn vaâ thanh tra ÊËn Àöå, khi nhêån xeát vïì caác thêët thoaát trong truyïìn taãi vaâ phên phöëi cuäng ñt khi baáo caáo vïì caác thêët thoaát thûúng maåi, chó trûâ trong caác chuá thñch úã cuöëi trang. 2. Ngûúâi mua phaãi traã cho toaân böå saãn lûúång àêìu ra cuãa nhaâ maáy àûúåc tñnh toaán vúái hïå söë taãi rêët cao úã nhaâ maáy àiïån, bêët kïí nhu cêìu thûåc tïë hay cöng suêët cuãa àûúâng dêy truyïìn taãi coá àuã àïí lêëy hïët àiïån ra hay khöng. Trong trûúâng húåp lûúång àiïån àûúåc ruát thêëp hún àêìu ra, caác nhaâ maáy àiïån seä nghiïîm nhiïn àûúåc hûúãng "phñ saãn xuêët àiïån". 3. Cöng ty traách nhiïåm hûäu haån Taâi trúå Nùng lûúång, (Energy Financing Team Ltd), möåt cöng ty kinh doanh àiïån cuãa Anh hoaåt àöång khùæp vuâng Ban-cùng, àaä bõ buöåc töåi dñnh lñu àïën tham nhuäng trong caác dûå aán àiïån úã Böx-nhia, Möng-tú-nï-grö, vaâ Xeác-bia. Xem Leigh vaâ Evans (2005). 4. Vaâo nhûäng nùm 90, thaânh phöë Niu Ooác àaä sûã duång thaânh cöng möåt caách tiïëp cêån goåi laâ "lêëy laåi àûúâng phöë" àïí chöëng töåi phaåm àûúâng phöë. Chiïën lûúåc naây dûåa trïn lêåp luêån rùçng nïëu cûá àïí nhûäng töåi phaåm vùåt hoaânh haânh ngang nhiïn thò seä taåo ra möåt quy tùæc laâ "mùåc kïå bêët kyâ chuyïån gò xaãy ra" trong xaä höåi vaâ gêy ra nhêån àõnh rùçng chñnh quyïìn àaä trúã nïn vö duång. 5. Caác cöng ty phên phöëi àiïån úã Orrissa, ÊËn Àöå àaä kyá nhiïìu thoãa thuêån vúái caác àaåi lyá nhûúång quyïìn kinh doanh vïì möåt söë caác dõch vuå khaách haâng úã nhiïìu vuâng trong àõa baân maâ hoå àûúåc cêëp pheáp. Cho àïën nay, caác thoãa thuêån naây chó giúái haån phuåc vuå ngûúâi tiïu duâng úã nöng thön maâ thöi. Bïn nhêån àaåi lyá, thûúâng laâ möåt ngûúâi àõa phûúng, hoaåt àöång vúái tû caách laâ caán böå àiïìu haânh cho möåt uãy ban àõa phûúng cuãa nhûäng ngûúâi duâng àiïån. Ngûúâi thúå àûúâng dêy phuå traách khu vûåc àoá cuäng àûúng nhiïn laâ möåt thaânh viïn trong ban naây. Ngûúâi àaåi lyá àoáng vai troâ laâ àêìu möëi liïn laåc duy nhêët giûäa ngaânh àiïån vaâ ngûúâi tiïu duâng úã thön baãn àoá, ngûúâi naây thûåc hiïån têët caã caác hoaåt àöång nhû àêëu nöëi àiïån múái, sûãa chûäa vaâ thay thïë cöng tú àiïån, thu phñ, vaâ cùæt àiïån cuãa nhûäng ngûúâi khöng nöåp phñ, vúái sûå höî trúå cuãa ban quaãn lyá thön baãn. Lûúng cho àaåi lyá bao göìm möåt phêìn cûáng àïí trang traãi caác chi phñ töëi thiïíu vaâ möåt phêìn hïå söë, thay àöíi tuây theo hiïåu quaã hoaåt àöång. Kinh nghiïåm thûåc hiïån cho àïën nay rêët àaáng khñch lïå, vúái nhu cêìu giaãm maånh, chi phñ giaãm, viïåc ghi hoáa àún vaâ thu phñ àûúåc caãi thiïån, àiïån thïë öín àõnh hún, giaãm naån ùn cùæp àiïån, khaách haâng ngaây caâng haâi loâng hún. Nhûng àiïìu quan troång nhêët laâ viïåc chuyïín sang duâng caác àaåi lyá nhûúång quyïìn àaä nhêån àûúåc sûå uãng höå cuãa ngûúâi tiïu duâng vaâ thêåm chñ caác caán böå trong ngaânh, nhûäng ngûúâi coân bùn khoùn vïì tû nhên hoáa. 6. ÚÃ Orisssa, chi phñ thûúâng xuyïn cho viïåc thiïët lêåp 27 àöìn cöng an vaâ 8 toâa aán àùåc biïåt chuyïn traách caác vêën àïì àiïån àaä ûúác tñnh lïn túái 80 triïåu Rupi (1,8 tó àö la), chiïëm 0,3% doanh thu haâng nùm theo hoáa àún àiïån cuãa caã ngaânh, khoaãng 22 tó Rupi (480 triïåu àö la). 211 Caác hònh thaái tham nhuäng 7. Vñ duå vïì möåt chiïën lûúåc riïng àïí àöëi phoá vúái möåt nguy cú cuå thïí, coá thïí kïí àïën hiïåp àõnh cho vay cuãa Ngên gaâng Thïë giúái cho Dûå aán caãi caách ngaânh àiïån Orissa. Thoãa ûúác naây àaä cûáu ngaânh àiïån Orissa khoãi viïåc kyá kïët caác thoãa thuêån vúái caác nhaâ saãn xuêët àiïån àöåc lêåp (IPP) vò sûác eáp chñnh trõ. Nhiïìu IPP àaä tòm caách xêm nhêåp vaâo thõ trûúâng ÊËn Àöå thöng qua caác thoãa thuêån naây, thay vò qua àêëu thêìu caånh tranh. Hiïåp àõnh vay naây chùæc chùæn àaä khiïën con àûúâng thêm nhêåp ÊËn Àöå cuãa caác IPP trúã nïn chöng gai hún. 8. Toâa phuác thêím Myä vuå Maåch àiïån söë 9 (Ninth Circuit), 17/6/2006 (2006 U.S. App. LEXIS 19476). TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO Albouy, Yves, vaâ Reda Bousby. 1998. "AÃnh hûúãng cuãa caác nhaâ saãn xuêët àiïån àöåc lêåp úã caác nûúác àang phaát triïín: Thoaát khoãi khuãng hoaãng, tiïën túái tûúng lai". Chñnh saách cöng cho thaânh phêìn tû nhên, Ghi cheáp söë 162, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (Thaáng 12). Bayliss, Kate, vaâ David Hall. 2000. "Caác nhaâ saãn xuêët àiïån àöåc lêåp: Àaánh giaá caác vêën àïì", Cú quan nghiïn cûáu quöëc tïë vïì dõch vuå cöng, Àaåi hoåc Greenwich, Anh (Thaáng 11). Bhatia, Bhavna, vaâ Mohinder Gulati. 2004. "Caãi caách ngaânh àiïån" Ghi cheáp quan àiïím söë 272, Chñnh saách cöng cho thaânh phêìn tû nhên, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (Thaáng 9). Ban àaánh giaá àiïån nùng, do Tsô. Madhave Godbole àûáng àêìu. 2001. "Baáo caáo cuãa Ban àaánh giaá àiïån nùng, Chñnh phuã Maharashtra, ÊËn Àöå" Mumbai (Thaáng 4). Gulati, Mohinder, Bhavna Bhatia, vaâ Joseph D. Wright. 2003. "Xêy dûång böå cöng cuå chêín àoaán àïí àaánh giaá thïí chïë vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác trong ngaânh àiïån" Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (Thaáng 10). Klitgaard, Robert. 1988. Chöëng tham nhuäng. Berkeley, CA: Taåp chñ cuãa Àaåi hoåc California. Komives, Kristin, Vivien Foster, Jonathan Halpern, vaâ Quentin Wodon vúái sûå höî trúå cuãa Roohi Abdullah. 2005. "Àiïån, nûúác vaâ ngûúâi ngheâo: Ai àûúåc hûúãng lúåi tûâ trúå cêëp cho dõch vuå cöng?" Ban Nûúác vaâ Nùng lûúång, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Leigh, David vaâ Rob Evans. "Cú quan chöëng gian lêån nhêån àõnh vïì vai troâ cuãa caác cöng ty nùng lûúång Anh úã vuâng Bancùng". Túâ Ngûúâi baão vïå, 15/2/2005. Lovei, Laszlo, vaâ Alastair McKechnie. 2000. "Caái giaá maâ ngûúâi ngheâo phaãi traã cho tham nhuäng trong ngaânh àiïån". Ghi cheáp quan àiïím söë 207, Chñnh saách cöng cho thaânh phêìn tû nhên, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (Thaáng 4). Nexant. 2000. "Dõch vuå àiïån nöng thön, nhûäng thûåc tiïîn töët nhêët". Taâi liïåu soaån thaão cho Cú quan Phaát triïín quöëc tïë Hoa Kyâ vaâ Nùng lûúång SARI, San Francisco, CA (Thaáng 5). 212 Tham nhuäng trong ngaânh àiïån: Möåt thaãm hoåa traân lan OERC (UÃy ban àiïìu tiïët àiïån Orissa). 2005. "Àaánh giaá ngaânh dõch vuå àiïån nùm 2004-2005" Bhubaneshwar, Orissa, ÊËn Àöå. Tremolet, Sophie. 2002. "Ngaânh tû nhên àa dõch vuå coá thïí giuáp múã röång dõch vuå àïën caác vuâng nöng thön chùng?". Ghi cheáp quan àiïím söë 248, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (Thaáng 6). Töí chûác minh baåch quöëc tïë, 2002. "Tham nhuäng úã Nam AÁ" Töí chûác minh baåch quöëc tïë, Beáclin. Töí chûác minh baåch quöëc tïë vaâ Cöng ty tû nhên traách nhiïåm hûäu haån Nghiïn cûáu ORG-MARG 2002. Tham nhuäng úã ÊËn Àöå: Nghiïn cûáu kinh nghiïåm. New Delhi. Töí chûác minh baåch quöëc tïë, Chi höåi ÊËn Àöå, 2005a. Tham nhuäng trong ngaânh àiïån. New Delhi. ------. 2005b. Nghiïn cûáu vïì tham nhuäng úã ÊËn Àöå, 2005. New Delhi. ------. 2005c. Baáo caáo quöëc gia, Kerala. New Delhi. UNDP (Chûúng trònh phaát triïín Liïn Húåp Quöëc). 2005. Baáo caáo phaát triïín con ngûúâi 2005. Geneva: United Nations. Ngên haâng Thïë giúái. 2001. "ÊËn Àöå, cêëp àiïån cho nöng nghiïåp", Àún võ phuå traách ngaânh nùng lûúång, Vùn phoâng khu vûåc Nam AÁ, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (Thaáng 6). 213 5 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soaát vaâ Phoâng chöëng W I L L I A M D . O . P A T E R S O N VAÂ P I N K I C H A U D H U R I "Nhûäng tuyïën àûúâng kïët nöëi thûåc phêím, haâng hoaá, chúå, con ngûúâi, gia àònh, cöång àöìng vaâ cuöåc söëng. Chuáng kïët nöëi caác chñnh trõ gia, caác cöng chûác, caãnh saát vaâ quên àöåi, toaâ aán vaâ caác cêëp chñnh quyïìn. Nhûng caác con àûúâng cuäng coá thïí dêîn ta tûâ thiïn àûúâng àïën àõa nguåc, khi nhûäng keã tham lam vaâ theâm muöën lúåi löåc thûúâng sûã duång vêåt chêët àïí mua chuöåc, àuát loát vaâ tham nhuäng trong quaá trònh xêy dûång, sûãa chûäa vaâ quaãn lyá khai thaác caác tuyïën àûúâng." Manolito Madrasto, Nguyïn Töíng thû Kyá, Liïn àoaân quöëc tïë Hiïåp höåi caác nhaâ thêìu chêu AÁ vaâ Têy Thaái Bònh Dûúng (IFAWPCA) L yá do taâi chñnh laâ cú súã maånh meä àïí phoâng chöëng tham nhuäng trong lônh vûåc giao thöng. Nguöìn ngên saách cho giao thöng rêët lúán, thûúâng chiïëm 10 ­ 20% ngên saách quöëc gia. Chó riïng phên ngaânh àûúâng böå àaä coá thïí chiïëm möåt phêìn lúán trong ngên saách haå têìng cú súã haâng nùm cuãa möåt quöëc gia àang phaát triïín. Ngoaâi ra, söë lûúång lúán caác haâng hoaá vaâ dõch vuå hûäu hònh trong ngaânh giao thöng vêån taãi ­ nhû giêëy pheáp vaâ húåp àöìng úã cêëp trung ûúng vaâ àõa phûúng cuäng dïî taåo ra cú höåi tham nhuäng. Mûác àöå vaâ hònh thûác tham nhuäng khaác nhau rêët nhiïìu giûäa caác quöëc gia cuäng nhû caác ngaânh, caác cú quan. Thêët thoaát do tham nhuäng chó thêëp úã mûác 5% nhûng coá thïí chiïëm túái 20% caác chi phñ giao dõch úã caác nûúác xaãy ra tham nhuäng vaâ thêåm chñ coân hún trong möåt söë trûúâng húåp. Mûác àöå laäng phñ, hao huåt tuyâ thuöåc vaâo mûác àöå sûã duång nguöìn lûåc khöng hiïåu quaã vaâ khöng húåp lyá. Nhû 215 Caác hònh thaái tham nhuäng vêåy, tùng cûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ nêng cao nùng lûåc trong ngaânh giao thöng vêån taãi coá khaã nùng tiïët kiïåm tûâ 10 àïën 40% chi phñ ngaânh. Ngoaâi nhûäng chi phñ trûåc tiïëp do thêët thoaát nguöìn lûåc, tham nhuäng coân thûúâng xuyïn àêíy caác nguöìn ngên saách túái caác dûå aán coá tyã lïå hoaân vöën kinh tïë thêëp hún. Caác cöng trònh xêy dûång khi àaä bõ tham nhuäng thûúâng khöng àaåt tiïu chuêín, laâm suy giaãm tñnh bïìn vûäng cuãa dûå aán vaâ tùng nhu cêìu duy tu, baão dûúäng, sûãa chûäa vaâ nêng cêëp. Haå têìng giao thöng laâ cöë àõnh vaâ thûúâng bõ aãnh hûúãng nhiïìu búãi thûåc tïë sûã duång àêët vaâ phaát triïín kinh tïë - xaä höåi, vò thïë khöng chó taåo ra nhûäng cú höåi lúåi nhuêån cao maâ coân coá nhûäng taác àöång àaáng kïí vaâ lêu daâi. Nhûäng thiïåt haåi kinh tïë naây coá thïí tûúng àûúng hoùåc lúán hún nhûäng chi phñ taâi chñnh trûåc tiïëp cuãa tham nhuäng. Ngoaâi ra, nhûäng chi phñ töí chûác lúán cuäng hay liïn quan túái tham nhuäng. Tham nhuäng ñt khi giúái haån trong möåt ngaânh, maâ nhûäng aãnh hûúãng cuãa noá trong ngaânh giao thöng vêån taãi thûúâng lan sang caác ngaânh khaác vaâ toaân böå nïìn kinh tïë. Vò thïë, cêìn coá giaãi phaáp töíng thïí àïí phoâng chöëng tham nhuäng, goáp phêìn àaãm baão tñnh toaân veån trong thïí chïë töí chûác vaâ tñnh bïìn vûäng cuãa ngaânh giao thöng cuäng nhû caác ngaânh khaác. Tham nhuäng gêy ra nhûäng chi phñ lúán vïì mùåt taâi chñnh, kinh tïë vaâ thïí chïë töí chûác, nhûng traái laåi, nùng lûåc cuãa caác cú quan chñnh quyïìn trong viïåc àaãm baão traách nhiïåm cao nhêët àïí phoâng chöëng tham nhuäng thûúâng haån chïë. Àöëi vúái lônh vûåc xêy dûång, thûúâng chiïëm phêìn lúán chi phñ haå têìng giao thöng vêån taãi, caác hïå thöëng kiïím tra vaâ cên àöëi rêët nghiïm ngùåt àöëi vúái vai troâ cuãa chuã súã hûäu, àún võ giaám saát vaâ àún võ cung cêëp; caác àiïìu khoaãn húåp àöìng; caác hïå thöëng kiïím tra vaâ chûáng nhêån chêët lûúång; nghiïåm thu vaâ thanh toaán theo khöëi lûúång; nghôa vuå vaâ chïë taâi. Nhiïìu hïå thöëng coá quy àõnh caác quan hïå phaáp lyá nhûng khi chuáng khöng àûúåc aáp duång triïåt àïí hoùåc caác caá nhên tiïëp tay vaâ thao tuáng thò tham nhuäng coá thïí xuêët hiïån. Thêåm chñ ngay úã caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë vaâ caác cú quan taâi trúå thò caác thöng lïå vïì tñnh liïm chñnh vaâ phoâng chöëng tham nhuäng trong töí chûác cuäng múái chó àûúåc quan têm trong thúâi gian gêìn àêy. Ngoaâi ra, ngaânh giao thöng vêån taãi tiïìm êín nhiïìu nguy cú cho tham nhuäng lan traân. Chûúng naây giaãi thñch nhûäng ruãi ro vaâ caác hònh thûác tham nhuäng qua chuöîi giaá trõ cuãa caác hoaåt àöång chi tiïu cöng cho haå têìng cú súã vaâ dõch vuå giao thöng vêån taãi, àöìng thúâi àïì xuêët möåt söë cöng cuå àïí xaác àõnh nhûäng gian lêån vaâ tham nhuäng cuäng nhû caác phûúng phaáp xûã lyá vaâ xêy dûång caác cú chïë quaãn lyá chiïën lûúåc àïí phoâng chöëng tham nhuäng trong ngaânh giao thöng. Troång têm cuãa chûúng naây laâ tùng cûúâng tñnh liïm chñnh trong ngaânh giao thöng vaâ hûúáng túái muåc tiïu thiïët lêåp caác thöng lïå thûåc haânh àïí tùng cûúâng töí chûác vaâ thûåc hiïån phoâng chöëng tham nhuäng trong ngaânh. Phêìn thûá nhêët 216 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... àaánh giaá caác yïëu töë chñnh trõ vaâ vêån àöång cuãa tham nhuäng thöng qua viïåc xaác àõnh nhûäng khu vûåc chõu ruãi ro chñnh trong ngaânh giao thöng coá nguy cú xaãy ra tham nhuäng úã cêëp quöëc gia, ngaânh vaâ dûå aán. Phêìn thûá hai phên tñch nhûäng lûåa choån giaãi phaáp theo chiïën lûúåc keáp - thûá nhêët, têåp trung vaâo nhûäng kiïím soaát, àiïìu tra vaâ xaác àõnh gian lêån, chïë taâi vaâ thûåc thi trong ngùæn haån trong ngaânh giao thöng; thûá hai, thöng qua phûúng phaáp tiïëp cêån phoâng chöëng tham nhuäng daâi haån, hûúáng muåc àñch àïën xêy dûång nùng lûåc vaâ phûúng phaáp kiïím soaát nöåi böå theo caác àiïìu kiïån trong nûúác vaâ theo caác hònh thaái tham nhuäng hiïån haânh. HÒNH THAÁI CUÃA THAM NHUÄNG TRONG NGAÂNH GIAO THÖNG VÊÅN TAÃI Khaái niïåm tham nhuäng do Ngên haâng Thïë giúái aáp duång laâ "sûå laåm duång cöng vuå hoùåc cöng quyä cho muåc àñch caá nhên hoùåc chñnh trõ." Nhûäng thöng lïå tham nhuäng trong ngaânh giao thöng vêån taãi phaát triïín trong möi trûúâng maâ úã àoá töí chûác quaãn lyá yïëu keám nhûng khöng phaãi têët caã caác trûúâng húåp nhû vêåy àïìu dêîn àïën haânh àöång tham nhuäng. Vñ duå, trong khi chuêín bõ ngên saách, caác cú quan coá thïí phoáng àaåi nhu cêìu cuãa hoå, boáp meáo caác ûu tiïn, hoùåc xaác àõnh vaâ lïn dûå toaán caác chûúng trònh vaâ dûå aán möåt caách thiïëu thûåc tïë - têët caã àïìu dêîn àïën sûå thiïëu hiïåu quaã nhûng khöng hùèn àaä dêîn àïën tham nhuäng (àïí biïët thïm vïì möåt trao àöíi vïì hiïån traång phaáp lyá cuãa möåt söë haânh vi coá dêëu hiïåu khaã nghi, xem Søreide 2005). Vò thïë, àiïìu quan troång laâ phaãi phên biïåt giûäa tham nhuäng - cöë yá vaâ haânh àöång laåm duång cöng vuå àïí taåo lúåi ñch caá nhên ­ vaâ nhûäng yïëu keám töí chûác dêîn àïën laäng phñ vaâ khöng hiïåu quaã (maâ cuäng coá thïí taåo cú höåi, nïëu khöng noái laâ khuyïën khñch caác haânh vi mûu lúåi caá nhên hoùåc laâm sai lïåch chñnh saách). Toaân böå chûúng naây seä tiïëp tuåc dûåa vaâo sûå phên biïåt naây do sûå kïët nöëi mêåt thiïët giûäa quaãn lyá keám, nhûäng yïëu keám vaâ laåm duång vïì qui trònh, thao tuáng nhaâ nûúác vúái nhûäng tham nhuäng haânh chñnh cuå thïí trong tûâng dûå aán. Khi chöëng tham nhuäng, sûå phên biïåt naây rêët quan troång vò biïån phaáp ûáng phoá coá thïí khaác nhau, tuyâ theo cùn nguyïn göëc rïî cuãa vêën àïì laâ sûå thiïëu nùng lûåc hay laâ tham nhuäng. Nhûäng biïån phaáp cuãng cöë thûåc thi luêåt phaáp chó coá thïí giaãi quyïët nhûäng aãnh hûúãng xuöi chiïìu, vaâ vò vêåy cêìn coá möåt biïån phaáp tiïëp cêån thöëng nhêët toaân ngaânh àïí taåo ra nhûäng taác àöång lêu daâi ngûúåc chiïìu àöëi vúái tham nhuäng cuäng nhû thiïëu nùng lûåc. Yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ caác hònh thaái tham nhuäng trong ngaânh giao thöng vêån taãi Hònh thaái tham nhuäng trong àiïìu haânh nhaâ nûúác úã ngaânh àûúâng böå cho thêëy möëi quan hïå chùåt cheä giûäa thao tuáng nhaâ nûúác úã cêëp quöëc gia vaâ cêëp 217 Caác hònh thaái tham nhuäng ngaânh, haâng loaåt nhûäng yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác cêëp böå/ngaânh caác cú quan vaâ tham nhuäng haânh chñnh úã cêëp dûå aán. Yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác laâ phaåm vi röång nhêët àïí phên tñch vaâ haânh àöång, noá bao göìm têët caã caác hoaåt àöång tham nhuäng cuäng nhû khöng tham nhuäng dêîn àïën caác hïå thöëng vaâ qui trònh yïëu keám vaâ khöng hiïåu quaã. Thao tuáng nhaâ nûúác laâ viïåc laåm duång caác quy àõnh, luêåt phaáp, thïí chïë, chñnh saách vaâ caác thûåc thïí nhaâ nûúác àïí phuåc vuå lúåi ñch caá nhên hoùåc lúåi ñch chñnh trõ. Laâ möåt têåp húåp nhoã cuãa tham nhuäng, thao tuáng nhaâ nûúác thûúâng liïn quan àïën tham nhuäng lúán vò noá bao göìm viïåc laâm sai lïåch töíng thïí hoùåc khai thaác caác thûåc thïí nhaâ nûúác, caác àúåt bêìu cûã, hoùåc caác chûác nùng röång lúán cuãa chñnh quyïìn nhû caác quaá trònh lêåp ngên saách quöëc gia. Tham nhuäng haânh chñnh bao göìm viïåc lúåi duång cöng vuå hoùåc cöng quyä àïí truåc lúåi caá nhên thöng qua thao tuáng caác giao dõch cuå thïí. Kiïíu haânh vi naây thûúâng bao göìm àuát loát, laåi quaã, caác hònh thûác tûúng tûå vaâ theo truyïìn thöëng, àêy thûúâng àûúåc coi laâ haânh vi tham nhuäng. Noái röång hún, trong ngaânh giao thöng, nhûäng yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác úã cêëp quöëc gia vaâ cêëp ngaânh thûúâng liïn quan àïën tñnh àöåc àoaán trong viïåc ra quyïët àõnh, vaâ tñnh tuyâ tiïån trong chi tiïu cöng quyä vaâ trong möåt söë trûúâng húåp, laâ sûå thiïëu roä raâng trong phên cöng nhiïåm vuå vaâ quyïìn haån ngay tûâ àêìu. ÚÃ cêëp àöå möåt cú quan/töí chûác, yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác trong ngaânh àûúâng böå thûúâng xuêët phaát tûâ viïåc thiïëu caác quy trònh vaâ caác cú chïë kinh doanh húåp lyá àïí tùng hiïåu quaã kinh doanh vaâ giaãm thiïíu tñnh tuyâ tiïån. Nhûäng cú chïë naây bao göìm cöng nghïå thöng tin cuäng nhû caác cöng cuå taâi chñnh vaâ lêåp kïë hoaåch tûå àöång àïí thay thïë khaã nùng quyïët àõnh tuyâ tiïån cuãa möåt caá nhên bùçng caách àûa ra muåc àñch vaâ tiïu chñ roä raâng cho quaá trònh quyïët àõnh, nhû vêåy seä rêët khoá coá nhûäng muåc àñch tham nhuäng hoùåc khöng mong muöën xaãy ra, vaâ nïëu cöë laâm thò haânh àöång tham nhuäng cuäng seä dïî daâng bõ phaát hiïån. Biïíu 5.1 miïu taã caác mûác àöå yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ hoaåt àöång tham nhuäng vaâ möåt söë caác chó tiïu àiïín hònh. Vò vêåy, hònh thaái cú baãn cuãa tham nhuäng trong ngaânh giao thöng vêån taãi bao göìm: Thao tuáng nhaâ nûúác bao göìm tham nhuäng lúán úã cêëp quöëc gia vaâ cêëp ngaânh, mûác àöå tuyâ tiïån cao trong chi tiïu, caác cú cêëu vaâ töí chûác thïí chïë keám, laâm biïën chêët caác thûåc thïí vaâ nguöìn lûåc cöng so vúái muåc àñch ban àêìu. Tham nhuäng lúán coân bao göìm thao tuáng quaá trònh xêy dûång thïí chïë khi xêy dûång caác chñnh saách giao thöng thöng qua quaá trònh vêån àöång 218 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... haânh lang vaâ thûúâng keáo theo caác hònh thûác tham nhuäng khaác nhû àuát loát, laåi quaã vaâ höëi löå cöng khai. Tham nhuäng haânh chñnh noái àïën sûå thao tuáng chuöîi cung cêìu caác haâng hoaá vaâ dõch vuå vöën daânh cho nhûäng ngûúâi nöåp thuïë (nghôa laâ dên chuáng noái chung) nhûng bõ caác quan chûác/caán böå laâm cho trïåch hûúáng. Trong ngaânh giao thöng, tham nhuäng dûúái hònh thûác naây bao göìm ùn cùæp vêåt tû vaâ thiïët bõ; sûãa àöíi caác húåp àöìng cöng viïåc, haâng hoaá hoùåc dõch vuå; hoùåc trao quyïìn cho khu vûåc tû nhên vêån haânh caác cú súã haå têìng vaâ dõch vuå àûúâng saá, cêìu caãng, hoùåc haâng khöng. Tham nhuäng trong ngaânh giao thöng bao göìm nhûäng haânh vi chiïën lûúåc tûâ viïåc gêy aãnh hûúãng traái pheáp trong quaá trònh lêåp ngên saách vaâ lûåa choån caác dûå aán úã cêëp àöå thao tuáng nhaâ nûúác àïën möåt loaåt caác haânh vi khaác nhû trñch laåi möåt phêìn lúåi nhuêån, hoùåc thu laåi "möåt caái gò àoá coá giaá trõ" tûâ haâng hoaá vaâ dõch vuå cöng nhû giêëy pheáp vêån chuyïín, húåp àöìng xêy dûång, hoùåc húåp àöìng quaãn lyá àiïìu haânh hoùåc cho thuï (Baãng 5.1 liïåt kï caác haânh vi naây cuâng vúái caác khaái niïåm mö taã caách chuáng xaãy ra). Cöng chûác úã têët caã caác cêëp àïìu coá thïí dñnh lñu vaâo caác haânh vi nïu trïn, tûâ böå trûúãng cho àïën nhên viïn. Tham nhuäng haânh chñnh luön bao göìm möåt giao dõch roä raâng trong khi àoá thao tuáng nhaâ nûúác coá thïí giaán tiïëp, vñ duå nhû trong trûúâng húåp caác böå trûúãng lûåa choån caác chñnh saách coá lúåi cho möåt söë cöng ty maâ hoå coá lúåi ñch úã àoá. Thêåm chñ trong trûúâng húåp tham nhuäng haânh chñnh, haânh vi laåi quaã coá thïí taách biïåt rêët xa vúái quyïët àõnh haânh chñnh - cöng ty àûúåc ûu àaäi coá thïí taâi trúå chi tiïu giaáo duåc hoùåc cung cêëp caác lúåi ñch khaác cho möåt thaânh viïn trong gia àònh cuãa võ quan chûác liïn quan. Hêìu hïët àöëi tûúång àûa àuát loát laâ caác nhaâ thêìu, caác cöng ty tû nhên, hoùåc möåt nhoám caác cöng ty. ÚÃ hêìu hïët nïëu khöng noái laâ têët caã caác quöëc gia, caác hoaåt àöång naây àïìu coá thïí bõ truy töë vaâ trûâng phaåt theo luêåt àõnh. Àiïìu quan troång laâ, mùåc duâ caác haânh àöång tham nhuäng coá thïí àûúåc chia nhoã ra thaânh nhiïìu haânh vi phaåm töåi bõ truy töë nhûng chuöîi caác chûáng cûá cho thêëy chuáng coá nhûäng liïn kïët phûác taåp vúái thao tuáng nhaâ nûúác. Khöng chó laâ ùn cùæp vùåt, maâ hònh thûác tham nhuäng trong ngaânh giao thöng coá veã nhû laâ möåt sûå kïët húåp giûäa tham nhuäng haânh chñnh vaâ thao tuáng nhaâ nûúác ­ bao göìm thao tuáng chñnh saách úã caác cêëp lêåp phaáp ­ thûúâng àûúåc mö taã bùçng hònh aãnh "suáng phun khoái" hay cêu tuåc ngûä "àïí tay trong huä keåo". Nhûäng àùåc àiïím naây cho thêëy cêìn coá möåt phûúng phaáp tiïëp cêån töíng húåp àïí kiïím soaát thöng qua caác hïå thöëng kiïím soaát nöåi böå, caác kyä thuêåt tòm kiïëm phaát hiïån, vaâ giaám saát tûâ bïn ngoaâi. 219 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 5.1 Thao tuáng Nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng haânh chñnh trong ngaânh àûúâng böå Tham nhuäng trong giao thöng vêån taãi úã cêëp àöå Ngaânh ÚÃ cêëp àöå ngaânh, tham nhuäng àùåc biïåt hay xaãy ra trong böëi caãnh thao tuáng quaá trònh hoaåch àõnh chñnh saách. Lúåi ñch caá nhên, thöng qua caác chñnh trõ gia, thûúâng gêy aãnh hûúãng àïën àõnh hûúáng vaâ nöåi dung caác chñnh saách àïí taåo thuêån lúåi cho caác hoaåt àöång hoùåc àêìu tû cuãa riïng hoå. Àiïìu naây aãnh hûúãng àïën viïåc lêåp kïë hoaåch vaâ phên böí ngên saách haâng nùm cuãa ngaânh. 220 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... BAÃNG 5.1 Möåt söë loaåi tham nhuäng àiïín hònh trong ngaânh giao thöng Hoaåt àöång tham nhuäng Khaái niïåm vaâ vñ duå Àuát loát Àuát loát möåt quan chûác chñnh phuã àïí nùæm àûúåc möåt lúåi thïë. Caác cöng ty nùçm trong "danh saách ngùæn" hoùåc sú tuyïín chi àuát loát àïí àûúåc thùæng thêìu, àûúåc phï duyïåt sûãa àöíi àiïìu chónh vaâ gia haån húåp àöìng, gêy aãnh hûúãng àöëi vúái caác kiïím toaán viïn, thuyïët phuåc caán böå kiïím tra hiïån trûúâng thoaã hiïåp khi àaánh giaá chêët lûúång vaâ tiïën àöå hoaân thaânh cöng trònh, vaâ àïí traánh bõ huyã boã húåp àöìng do chêët lûúång thûåc hiïån yïëu keám. Caác khoaãn àuát loát thûúâng àûúåc chi cho tûâng lêìn cuå thïí, vaâ thûúâng àûúåc tñnh theo phêìn trùm giaá trõ húåp àöìng hoùåc theo mûác lúåi ñch maâ bïn nhêån àuát loát muöën coá. Khoaãn àuát loát thûúâng phaãi àûúåc thûúng lûúång, àöi khi gêy ra sûå chêåm trïî keáo daâi trong quaá trònh quyïët àõnh trao húåp àöìng, trong thûåc hiïån dûå aán hoùåc thanh toaán caác hoaá àún. Laåi quaã Bïn truáng thêìu traã tiïìn cho bïn thûá ba nhû möåt hònh thûác laåi quaã cho sûå daân xïëp trûúác khi àêëu thêìu. Loaåi hònh naây thûúâng àûúåc coi laâ chia seã lúåi ñch coá àûúåc tûâ goái thêìu maâ giaá thêìu àaä àûúåc "àêíy" lïn àuã àïí trang traãi cho caác khoaãn tiïìn laåi quaã hay phêìn trùm húåp àöìng cho caác bïn tham gia daân xïëp thêìu. Tiïìn laåi quaã thûúâng àûúåc chi traã theo phêìn trùm töíng giaá trõ goái thêìu theo mûác àöå tham gia cuãa caác bïn. Thöng àöìng, cêëu kïët Caác àún võ dûå thêìu thöëng nhêët vúái nhau àïí thao tuáng quaá trònh àêëu thêìu hoùåc kïët quaã àêëu thêìu laâm haâi loâng lúåi ñch àöi bïn. Caác caán böå cöng chûác coá thïí sùæp àùåt hoùåc bõ löi cuöën thöng àöìng àïí àûúåc nhêån tiïìn àuát loát. Sûå thöng àöìng thûúâng gùæn liïìn vúái daân xïëp àêëu thêìu (xem dûúái àêy). Daân xïëp thêìu Laâ nhûäng haânh àöång gêy aãnh hûúãng àïën giaá chaâo thêìu theo caách phi caånh tranh àïí àaåt àûúåc muåc tiïu sùæp àùåt tûâ trûúác. Têët caã caác hònh thûác daân xïëp thêìu bao göìm: möåt söë caách laâm sai lïåch thöng tin hoùåc thuã tuåc àïí thay àöíi quy mö coá lúåi cho möåt nhaâ thêìu hoùåc têåp àoaân. Hai hònh thûác phöí biïën laâ laâm sai lïåch caác àùåc tñnh kyä thuêåt cuãa goái thêìu vaâ kyá húåp àöìng tûâ möåt nguöìn duy nhêët, caã hai trûúâng húåp àïìu loaåi boã yïëu töë caånh tranh möåt caách khöng bònh àùèng. Daân xïëp thêìu cuäng bao göìm thöng thêìu, nghôa laâ khi möåt söë nöåi dung trong höì sú dûå thêìu àûúåc trònh baây sao cho höì sú àoá chùæc chùæn khöng àaåt tiïu chuêín. Giaá "thùæng thêìu" coá thïí àûúåc àïí úã mûác cao hún dûå toaán goái thêìu, àuã àïí chi phñ laåi quaã sau khi truáng thêìu. Trong trûúâng húåp daân xïëp thêìu khöng phaãi laâ thöng thêìu, nhaâ thêìu coá thïí cöë tònh chaâo giaá thêëp àïí thùæng thêìu vaâ sau khi àûúåc trao húåp àöìng, seä tùng giaá húåp àöìng bùçng caách àïì nghõ thay àöíi hoùåc àiïìu chónh húåp àöìng, thûúâng laâ coá sûå höî trúå cuãa caác caán böå/quan chûác coá thêím quyïìn. Gian lêån Höì sú khai sai sûå thêåt nhùçm àaáp ûáng caác yïu cêìu nùng lûåc, vñ duå nhû àùng kyá thûúng maåi, nùng lûåc taâi chñnh, hoùåc àïí che àêåy kïët quaã thûåc hiïån keám vaâ caác haânh vi tham nhuäng nhû lêåp phiïëu giaá thanh toaán cho caác hoaåt àöång hoaân toaân khöng thûåc hiïån, khöng àaáp ûáng yïu cêìu húåp àöìng xêy dûång àûúâng, khai khöëng hoaá àún haâng hoaá vaâ dõch vuå, v.v. Haânh vi gian lêån cuãa caác caán böå dûå aán bao göìm nhûúång/baán caác taâi saãn cuãa dûå aán nhû maáy tñnh hoùåc xe ö tö, lêåp höì sú "nhên viïn ma" vaâ lêåp cöng ty ma (àïí taåo ra caånh tranh giaã hoùåc che àêåy chuã súã hûäu chñnh hoùåc ngûúâi hûúãng lúåi àïí traánh nöåp thuïë, thûúâng bùæt tay vúái möåt söë cöng ty cuâng àöìng loaä). 221 Caác hònh thaái tham nhuäng Thao tuáng nhaâ nûúác Trong giao thöng vêån taãi, thao tuáng nhaâ nûúác diïîn ra dûúái hai hònh thûác. Hònh thûác thûá nhêët liïn quan àïën quaá trònh phên giao traách nhiïåm, nhiïåm vuå vaâ quyïìn haån liïn quan àïën lêåp kïë hoaåch vaâ cêëp vöën cho haå têìng giao thöng. Nhûäng lúåi ñch caá nhên hay lúåi ñch chñnh trõ coá thïí quyïët àõnh viïåc phên böí nguöìn lûåc cho giao thöng vaâ caác àêìu tû quan troång nhûng ñt khi quan têm àïën caác tiïu chñ khaách quan àöëi vúái lêåp kïë hoaåch, dûå baáo nhu cêìu hoùåc tyã lïå hoaân vöën dûå kiïën. Caác khoaãn àêìu tû múái thûúâng àûúåc ûu tiïn nhiïìu hún duy tu sûãa chûäa vò coá nhiïìu cú höåi cùæt xeán hoùåc laâm lïåch hûúáng doâng vöën àêìu tû. Tuyâ theo mûác àöå quyïìn haån cuãa möåt vaâi quan chûác àûúåc bêìu hoùåc böí nhiïåm àöëi vúái nhûäng quyïët àõnh úã cêëp cao naây, seä coá thïí xuêët hiïån caác cú höåi gêy aãnh hûúãng àïën caách böë trñ nhûäng nguöìn lûåc lúán cuãa nhaâ nûúác vaâ coá khaã nùng xaãy ra thiïåt haåi lúán cuäng nhû tùng chi phñ xaä höåi, nhêët laâ khi caác quan chûác naây khöng baám saát yïu cêìu quy trònh nghiïm ngùåt, phên tñch taác àöång hoùåc tham vêën khi lêåp kïë hoaåch. Caác àöëi tûúång cêu kïët thöng àöìng thûúâng dûåa vaâo sûå bao che cuãa caác quan chûác cêëp cao vaâ nhûäng böí nhiïåm khöng minh baåch goáp phêìn laâm tùng aãnh hûúãng têåp àoaân hoùåc chñnh trõ àöëi vúái caác quaá trònh lêåp kïë hoaåch vaâ phên böí nguöìn vöën. Nhûäng quy àõnh liïn quan àïën caác àêìu tû lúán cuãa tû nhên trong ngaânh giao thöng vêån taãi cuäng coá thïí taåo àiïìu kiïån cho caác quan chûác nhaâ nûúác dñnh lñu vaâo caác daân xïëp cêu kïët thöng qua caác cöng ty tham gia àêìu tû, hoùåc cú cêëu giaám saát coá thïí coá nhûäng löî höíng taåo cú höåi cho caác quan chûác, caán böå nhaâ nûúác mûu lúåi caá nhên. Nguöìn thu cuãa möåt cöng ty quaãn lyá caãng biïín hoùåc cöng ty thu phñ àûúâng böå cuãa nhaâ nûúác, hay nguöìn thu tûâ caác phûúng tiïån khaác, coá thïí bõ sûã duång theo hûúáng taâi trúå cho àaãng phaái chñnh trõ cuãa caác quan chûác liïn quan. Hònh thûác thûá hai cuãa thao tuáng nhaâ nûúác laâ nhûúång quyïìn, trong àoá Chñnh phuã coá thïí cung cêëp nhiïìu lúåi ñch lúán - thöng qua ûu àaäi tiïëp cêån nguöìn taâi nguyïn thiïn nhiïn khan hiïëm hoùåc möåt ûu àaäi tûúng tûå - àïí àöíi lêëy àêìu tû cho caác cöng trònh giao thöng lúán nhû xêy dûång caãng biïín, sên bay, hoùåc àûúâng cao töëc, hoùåc cung cêëp caác loaåi haâng hoaá àùåc biïåt nhû taâu hoaã hoùåc maáy bay. Caác hoaåt àöång naây diïîn ra dûúái nhiïìu hònh thûác. Vñ duå nhû, nhaâ nûúác cêëp quyïìn khai thaác caác rûâng cêy göî cûáng àïí àöíi lêëy viïåc tû nhên àêìu tû xêy dûång tuyïën giao thöng biïn giúái. Tû nhên àûúåc nhaâ nûúác nhûúång quyïìn coá thïí gêy ra nhûäng aãnh hûúãng thaái quaá àïën quaá trònh àõnh hûúáng chñnh saách quöëc gia vïì tû nhên hoaá àûúâng sùæt, caãng biïín, hoùåc sên bay nhû phên chia caác lö thêìu xêy dûång maång lûúái vaâ dõch vuå àûúâng sùæt; hoùåc thiïët bõ, dõch vuå sên bay vaâ caãng biïín, nhùçm taåo ra lúåi ñch àùåc biïåt cho baãn thên. Möåt hònh thûác khaác cuãa thao tuáng nhaâ nûúác úã cêëp àöå lêåp phaáp laâ hònh 222 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... thûác liïn quan àïën quyïìn lûåc cuãa caác nhoám vêån àöång haânh lang cöng nghiïåp ­ nhû caác ngaânh cöng nghiïåp xêy dûång àûúâng böå vaâ saãn xuêët ö tö ­ trong àoá, caác nhoám naây cöë gùæng boáp meáo hïå thöëng phaáp luêåt theo hûúáng coá lúåi cho hoå, vñ duå nhû trong caác lônh vûåc kiïím soaát khñ thaãi, kiïím soaát xùng dêìu vaâ caác quy àõnh vïì an toaân. Gêy aãnh hûúãng àïën Phên böí nguöìn lûåc Viïåc phên böí nguöìn lûåc quöëc gia cho ngaânh giao thöng vaâ trong ngaânh giao thöng thûúâng phaãi dûåa trïn sûå kïët húåp giûäa caác tiïu chñ taâi chñnh, caác tiïu chñ vïì quy hoaåch vaâ phaát triïín kinh tïë vaâ sûå thêån troång mang tñnh chñnh trõ. Àöëi vúái caác hïå thöëng giao thöng, caác phûúng phaáp lêåp kïë hoaåch, àaánh giaá vaâ xaác àõnh ûu tiïn àêìu tû cú baãn phaãi kïët húåp vúái nhûäng suy xeát, cên nhùæc vïì kinh tïë-xaä höåi, khöng gian vaâ möi trûúâng úã cêëp àöå maång lûúái. Nhûäng phûúng phaáp naây rêët phûác taåp vaâ kïët quaã cuäng coá thïí bõ chi phöëi, bõ trònh baây sai hoùåc boã qua àïí taåo ûu tiïn cho möåt dûå aán naâo àoá. Trong chñnh phuã cuãa möåt söë nûúác, caác àaåi diïån do dên bêìu laâ nhûäng ngûúâi coá quyïìn tuyâ yá xaác àõnh caác doâng ngên saách hoùåc phên böí nguöìn lûåc, maâ khöng cêìn hoùåc ñt khi xem xeát vaâ cên nhùæc vïì kyä thuêåt vaâ luêåt phaáp. Caác doâng ngên saách, àöi khi àûúåc nhùæc àïën vúái caái tïn "tiïìn cuãa chñnh phuã (chi cho caác cöng trònh àõa phûúng àïí giaânh phiïëu bêìu cuãa cûã tri)", coá thïí cho thêëy qui trònh lêåp kïë hoaåch theo muåc tiïu khaách quan àaä khöng àûúåc aáp duång.1 Quyïìn tûå quyïët naây coá thïí bõ sûã duång àïí mûu lúåi trûåc tiïëp tûâ caác khoaãn laåi quaã cuãa caác nhoám cêu kïët, hoùåc mûu lúåi giaán tiïëp tûâ sûå tùng giaá àêët àai vaâ tùng trûúãng kinh doanh úã khu vûåc cûã tri cuãa ngûúâi àaåi diïån. Chi thûúâng xuyïn cho hïå thöëng giao thöng bao göìm caác khoaãn chi cho vêån haânh vaâ duy tu baão dûúäng, trong àoá töíng chi coá thïí nhoã nhûng àûúåc phên böí röång khùæp vaâ phên taán. Caác quyä naây do caác cú quan àõa phûúng quaãn lyá, do vêåy coá thïí khöng àûúåc xem xeát vaâ cên nhùæc kyä lûúäng. Viïåc phên böí coá thïí bõ àiïìu khiïín àïí höî trúå nhûäng aãnh hûúãng chñnh trõ, vñ duå nhû giûä laåi quyä khöng phên böí cho nhûäng khu vûåc khöng àûúåc "ûu àaäi". Viïåc boã qua caác tiïu chñ mang tñnh muåc tiïu vaâ kyä thuêåt trong phên böí chûúng trònh seä laâm suy yïëu nùng lûåc cuãa chñnh phuã vaâ khiïën cho chñnh phuã khöng thïí quaãn lyá taâi saãn möåt caách chùåt cheä vaâ thêån troång. ÚÃ nhûäng núi tiïu chñ muåc tiïu àûúåc thiïët lêåp àïí phên böí hoùåc xaác lêåp ûu tiïn vïì ngên saách (vñ duå, dûåa trïn kiïím kï taâi saãn), thò ruãi ro tham nhuäng coá thïí phaát triïín thaânh thao tuáng nhûäng thöng tin laâ cú súã àïí ra quyïët àõnh. Vñ duå nhû, khai tùng lïn trong danh muåc kiïím kï cêìu àûúâng, trong àoá phên böí vöën àûúåc quyïët àõnh theo chiïìu daâi cuãa tuyïën cêìu àûúâng, hoùåc khai tùng söë 223 Caác hònh thaái tham nhuäng lûúång nhên viïn, vñ duå nhû àûa caã caác nhên viïn laâm taåm thúâi vaâo danh saách. Möåt vñ duå khaác laâ nêng cêëp phên loaåi àûúâng, laâm cho caác tuyïën àûúâng àõa phûúng trúã thaânh caác tuyïën àûúâng quöëc gia àïí àuã tiïu chuêín nhêån vöën tûâ ngên saách trung ûúng, nghôa laâ àûúåc phên böí nhiïìu hún so vúái nhu cêìu thûåc tïë. Sûå thay àöíi "cêëp loaåi" àûúâng nhû vêåy cuäng laâm cho tuyïën àûúâng àuã tiïu chuêín àïí nhêån ngên saách duy tu baão dûúäng lúán hún, maâ laåi ñt bõ giaám saát hún hoùåc coá thïí hûúáng trûåc tiïëp hún vaâo khu vûåc cûã tri. Vai troâ cuãa chñnh saách vaâ cú cêëu töí chûác Baãn chêët cuãa cú cêëu töí chûác ngaânh coá thïí thay àöíi àaáng kïí baãn chêët cuãa tham nhuäng. Noái chung, theo truyïìn thöëng tûâ trûúác àïën nay thò cú cêëu töí chûác ngaânh giao thöng thûúâng àûúåc kïët húåp theo ngaânh doåc. Haå têìng giao thöng do cú quan cöng chñnh xêy dûång coân caác dõch vuå giao thöng do cú quan giao thöng àiïìu tiïët. Mûác àöå tin cêåy cuãa mö hònh töí chûác trïn phuå thuöåc nhiïìu vaâo caác kiïím soaát nöåi böå vaâ tñnh chñnh trûåc cuãa caá nhên caác quan chûác.2 Trong möi trûúâng tham nhuäng, tñnh chêët cöng viïåc, kiïím soaát yïëu keám vaâ kïë toaán yïëu keám coá nghôa laâ möåt giaám àöëc hoùåc möåt kyä sû cöng chñnh coá thïí dïî daâng àiïìu haânh sûã duång caác thiïët bõ maáy moác haång nùång vaâ sûã duång nhên viïn cho caác cöng viïåc maâ mûác àöå ûu tiïn cuãa cöång àöìng khöng cao hoùåc thêåm chñ, sûã duång cho caác cöng viïåc àem laåi lúåi ñch caá nhên. Viïåc mua vaâ duy tu baão dûúäng thiïët bõ cuäng taåo ra nhûäng cú höåi lúán àïí sûã duång cho caá nhên vaâ chöm chóa tiïìn cuãa nhaâ nûúác. Trong quaãn lyá khai thaác cöng trònh vaâ dõch vuå giao thöng, quyïìn cêëp pheáp cuãa caác quan chûác cuäng coá thïí taåo àiïìu kiïån cho caác aãnh hûúãng tûâ bïn ngoaâi. Tûâ giûäa nhûäng nùm 80, caác hoaåt àöång caãi caách ngaânh àaä têåp trung vaâo viïåc taách riïng chûác nùng quaãn lyá vêån haânh vaâ khai thaác ra khoãi chûác nùng xêy dûång chñnh saách vaâ àiïìu tiïët, vúái muåc àñch nêng cao hiïåu quaã cung cêëp dõch vuå vaâ giaãm chi phñ dõch vuå. Viïåc naây àaä àaåt nhiïìu thaânh cöng, àùåc biïåt laâ vúái caãng haâng khöng vaâ caãng biïín. Phên cêëp quyïìn haån nhû trïn àûúåc cho laâ coá khaã nùng tùng cûúâng tñnh cöng bùçng vaâ minh baåch, vaâ tuyâ theo thêím quyïìn cuãa caác bïn liïn quan trong caác vêën àïì luêåt phaáp vaâ húåp àöìng, sûå phên cêëp cuäng coá thïí taåo ra nhûäng khuyïën khñch vaâ kiïím soaát maånh hún àöëi vúái giaãi trònh traách nhiïåm. Cú cêëu töí chûác àûúåc taåo ra tûâ sûå phên cêëp naây ñt bõ aãnh hûúãng búãi thao tuáng nhaâ nûúác hún so vúái cú cêëu töí chûác theo chiïìu doåc vaâ theo chûác nùng. Thöng qua phên taách chûác nùng quaãn lyá vaâ chûác nùng khai thaác vêån haânh, vaâ thöng qua àêëu thêìu caånh tranh caác húåp àöìng cöng trònh vaâ dõch vuå, thûúng maåi hoaá cung ûáng dõch vuå trong ngaânh àûúåc thuác àêíy àïí gia tùng hiïåu quaã vïì chêët lûúång vaâ chi phñ. ÚÃ nhûäng núi àaãm 224 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... baão àûúåc caånh tranh vaâ giaám saát hiïåu quaã, caách tiïëp cêån naây àaä caãi thiïån cöng taác kïë toaán trong caác cöng trònh vaâ dõch vuå - caã vïì mùåt kyä thuêåt vaâ taâi chñnh ­ cuäng nhû caãi thiïån chêët lûúång vaâ chi phñ. Tuy nhiïn, tham nhuäng vêîn laâ möåt nguy cú vò noá chuyïín sang thêm nhêåp vaâo quaá trònh quaãn lyá giao dõch ­ nhû àêëu thêìu, kiïím soaát chêët lûúång vaâ kiïím soaát taâi chñnh ­ vaâ khai thaác nhûäng àiïím yïëu trong möîi quy trònh. Nhûäng àiïím yïëu naây thûúâng gia tùng úã caác cêëp àõa phûúng núi maâ nùng lûåc caác àún võ quaãn lyá àõa phûúng coá thïí coân moãng vaâ caán böå nhên viïn laåi kïì cêån vúái nhûäng quyïìn lúåi àûúåc àaãm baão, aãnh hûúãng taåo ra liïn minh cêu kïët thöng àöìng vaâ viïåc giaám saát khöng àûúåc chùåt cheä. Nhûäng kinh nghiïåm thûåc hiïån caác cú cêëu khöng boá buöåc naây trong thúâi gian qua cho ta nhiïìu baâi hoåc quan troång. Àïí khöng boá buöåc caác chûác nùng nhùçm thûåc hiïån hiïåu quaã, cêìn phaãi àaãm baão caã hai yïëu töë - tûâng thûåc thïí múái cuãa ngaânh àïìu phaãi coá àuã nùng lûåc, vaâ caác lûåc lûúång thõ trûúâng phaãi hûäu hiïåu. ÚÃ nhûäng núi maâ ngaânh giao thöng coá quy mö nhoã, nùng lûåc chuyïn mön coân yïëu hoùåc tham nhuäng löång haânh úã caã khu vûåc cöng vaâ khu vûåc tû, thò viïåc khöng boá buöåc chûác nùng laåi coá thïí laâm tùng cú höåi tham nhuäng vaâ yïëu keám trong àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ àùåc biïåt dïî gêy aãnh hûúãng àïën viïåc böí nhiïåm caán böå hoùåc taåo beâ caánh giûäa caác quan chûác cêëp cao. Vñ duå, theo caác hònh thûác cêëp vöën laâm àûúâng ban àêìu, caác quan chûác tham nhuäng àöi khi coá thïí thao tuáng caác ban quaãn lyá àûúâng böå, laâ nhûäng àún võ àûúåc giao thïm quyïìn tûå chuã àïí quaãn lyá caác khoaãn vöën lúán thûúâng àûúåc coi laâ khoaãn "ngoaâi ngên saách" xuêët phaát tûâ tiïìn phñ thu tûâ caác àöëi tûúång sûã duång àûúâng giao thöng. Àöëi vúái caác ngên quyä giao thöng "thïë hïå thûá hai" thò viïåc giaám saát àûúåc triïín khai maånh hún vaâ minh baåch hún do coá sûå tham gia cuãa ngûúâi sûã duång àûúâng giao thöng vaâ àa daång hoaá thaânh phêìn trong ban quaãn lyá àûúâng böå; tuy nhiïn, khi viïåc böí nhiïåm caán böå thuöåc quyïìn haån cuãa cêëp trïn, nghôa laâ chõu aãnh hûúãng chñnh trõ, thò quaá trònh vêîn coá thïí bõ phaá hoaåi búãi viïåc böí nhiïåm caác "taác nhên" tham nhuäng vaâ núái loãng kiïím soaát. Tûúng tûå, tham nhuäng àaä núã röå úã caác cú quan quaãn lyá vaâ dõch vuå caãng àûúåc giao quyïìn tûå chuã möåt phêìn, khi viïåc böí nhiïåm caán böå vêîn chõu aãnh hûúãng chñnh trõ hoùåc kiïím soaát vêîn yïëu keám. Vò vêåy, taái cú cêëu ngaânh seä chó laâm giaãm tham nhuäng àïën mûác àöå tûúng ûáng maâ caác giaã àõnh vaâ dûå baáo vïì nùng lûåc vaâ möi trûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác trúã thaânh hiïån thûåc. Tham nhuäng úã cêëp cú quan/àún võ Quaãn lyá àiïìu haânh yïëu keám úã cêëp ngaânh thûúâng taåo ra nhûäng vêën àïì úã cêëp cú quan/àún võ vaâ dêîn àïën tham nhuäng. Caác qui trònh kinh doanh vaâ caác hïå 225 Caác hònh thaái tham nhuäng thöëng kiïím soaát coá thïí khöng àêìy àuã vaâ khöng hiïåu quaã vò caác laänh àaåo cêëp cao hún quan têm ñt hún àïën kïët quaã àêìu ra cuãa ngaânh trong khi quan têm nhiïìu hún àïën viïåc mûu lúåi caá nhên: do àoá caác caán böå cêëp cú quan/àún võ khöng coá àuã àöång cú thuác àêíy àïí thiïët lêåp hoùåc caãi tiïën caác quy trònh vaâ hïå thöëng hiïåu quaã. Hïå quaã têët yïëu laâ viïåc quaãn lyá nhên sûå bõ boáp meáo trong àoá viïåc tuyïín choån, thuyïn chuyïín, böí nhiïåm vaâ thùng tiïën ñt dûåa trïn phêím chêët maâ dûåa trïn sûå thiïn võ vaâ quan hïå caá nhên. Vò thïë taåo ra möi trûúâng coá nhiïìu cú höåi thuêån lúåi cho tham nhuäng haânh chñnh xuêët hiïån vaâ phaát triïín rêìm röå. Qui trònh cöng viïåc vaâ kiïím soaát yïëu keám Nhûäng thöng lïå tham nhuäng úã cêëp cú quan thûúâng phaát triïín thöng qua hai yïëu töë höî trúå - caác qui trònh vaâ kiïím soaát nöåi böå yïëu keám, vaâ sûå liïn minh liïn kïët hoùåc taåo lêåp maång lûúái caác àöëi tûúång liïn kïët vúái nhau. Caác phûúng phaáp kïë toaán vaâ caác qui trònh quaãn lyá taâi chñnh laâ caác yïëu töë thiïët yïëu àïí theo doäi caác nguöìn vöën vaâ giao dõch. Khi caác giao dõch úã daång vùn baãn thò seä rêët khoá àïí xaác minh tñnh xaác thûåc, theo doäi tûâng giao dõch cuå thïí vaâ kiïím toaán caác giao dõch trong möåt möi trûúâng tham nhuäng àang leo thang vaâ caác àöëi tûúång tham nhuäng àaä phaát triïín nhiïìu hïå thöëng gian lêån, tûâ ùn cùæp nhûäng khoaãn tiïìn nhoã lùåt vùåt cho àïën gian lêån trong caác giao dõch chuyïín khoaãn nöåi böå quy mö lúán hoùåc sûãa chûäa söí saách kïë toaán. Caác hoaåt àöång kiïím toaán vaâ kiïím soaát nöåi böå theo chuêín mûåc coá thïí bõ phaá hoaåi búãi caác taâi liïåu giaã maåo hoùåc caác caán böå àûúåc sùæp xïëp úã caác võ trñ coá nguy cú, khöng nhêët thiïët phaãi laâ caác võ trñ nöíi bêåt hay cêëp cao. Caác giao dõch chuyïín khoaãn giûäa caác vùn phoâng coá thïí àûúåc hûúáng túái caác vùn phoâng àõa phûúng núi viïåc giaám saát vaâ kiïím soaát taâi liïåu loãng leão hún úã caác vùn phoâng höåi súã, hoùåc coá thïí bõ sûã duång àïí thanh toaán cho caác cöng viïåc khöëi lûúång lúán hay cöng viïåc chung chung maâ nhòn thò coá veã húåp lyá nhûng rêët khoá àõnh lûúång, vñ duå nhû sûãa chûäa thûúâng kyâ, doån boã caác khöëi àêët lúã, sûãa chûäa an toaân vaâ àaâo àùæp àêët. Baão dûúäng khêín cêëp laâ vñ duå tiïu biïíu cho möåt loaåi cöng viïåc maâ ñt ngûúâi phaãn àöëi, nhûng thûåc ra àêy laåi laâ cöng viïåc rêët ñt khi coá thïí ào lûúâng vaâ kiïím soaát chñnh xaác vaâ cuå thïí. Àïí àöíi laåi viïåc laâm giaã höì sú taâi liïåu, caác caán böå àõa phûúng hoùåc caác àaåi lyá coá thïí àûúåc traã möåt khoaãn tiïìn, hoùåc caác hoaá àún thanh toaán coá thïí bõ khai sai. Thu thuïë, thu phñ laâ möåt mùæt xñch vöën coá tiïëng laâ xaãy ra nhiïìu thêët thoaát, àùåc biïåt laâ úã caác vuâng sêu vuâng xa hay trong caác trûúâng húåp cûúäng chïë thûåc thi luêåt, nhû vi phaåm luêåt lïå giao thöng, thu phñ cêìu àûúâng, àùng kyá vaâ kiïím àõnh xe. Möåt söë hònh thûác boáp meáo khaác àöëi vúái caác qui trònh úã cêëp àún võ bao göìm viïåc sûã duång caác taâi saãn cuãa cú quan hoùåc taâi saãn cöng, thûúâng laâ coá sûå 226 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... thöng àöìng vaâ bao che cuãa caác caán böå úã nhûäng võ trñ chuã chöët. Viïåc sûã duång caác thiïët bõ maáy moác haång nùång cho caác muåc àñch caá nhên hoùåc muåc àñch ngoaâi cöng viïåc laâ möåt àùåc àiïím phöí biïën úã caác cú quan cöng chñnh - àöi khi bõ viïån dêîn lyá do laâ vò lúåi ñch cöång àöìng vaâ lúåi ñch xaä höåi. Möåt söë mûu àöì khaác nhû cho thuï thiïët bõ kiïëm lúâi nhûng khöng ghi vaâo söí saách, ghi hoaá àún sûãa chûäa nhiïìu lêìn cho möåt chiïëc xe duy nhêët, giûä laåi trong kho caác xe àaä bõ troác sún àïí lêëy cúá lêåp hoaá àún baão dûúäng vaâ àaåi tu,vaâ caác loaåi hònh tûúng tûå àïí lêëy cùæp tiïìn tûâ ngên saách nhaâ nûúác. Ùn cùæp vêåt tû trong kho hoùåc úã caác cöng trûúâng núi ñt khi kiïím kï vêåt tû, vêåt liïåu coá khöëi lûúång lúán; hoùåc ùn cùæp phuå tuâng laâ möåt vñ duå khaác. Àiïím mêëu chöët cuãa caác mûu àöì naây laâ möåt caán böå nhaâ nûúác hoùåc möåt maång lûúái nhoã caác nhên viïn hoaåt àöång trong àûúâng dêy tham nhuäng naây dûúái sûå chó àaåo cuãa möåt àöëi tûúång cêìm àêìu àûúåc xaác àõnh. Tuy nhiïn, veã bïì ngoaâi bònh thûúâng cuãa caác hoaåt àöång naây khiïën cho khöng ai trong àûúâng dêy bõ khiïín traách nïëu coá cuöåc àiïìu tra, àùåc biïåt nïëu coá quan chûác cao cêëp tham gia. Böí nhiïåm nhên sûå Böí nhiïåm caán böå vaâ thùng tiïën thûúâng àûúåc sûã duång nhû laâ möåt phêìn thûúãng hay khñch lïå caác àöëi tûúång húåp taác tham gia trong caác thöng lïå tham nhuäng. Àöi khi caác võ trñ caán böå àûúåc tòm kiïëm khöng phaãi do mûác lûúng hay uy tñn maâ chñnh laâ mûác àöå truåc lúâi do caác võ trñ cöng viïåc naây àem laåi. Vúái caác võ trñ quaãn lyá kyä thuêåt thò nhûäng quy àõnh tuyïín duång nhû trònh àöå kyä thuêåt thûúâng bõ boã qua hoùåc xem nheå àïí nheát caác àöëi tûúång àûúåc thiïn võ vaâo; kiïíu tuyïín duång ngûúâi nhû vêåy thûúâng aãnh hûúãng àïën caác quyïët àõnh chuyïn mön. Nhûäng nhên viïn hoùåc "tay trong" naây àûúåc lûåa choån vaâ böë trñ úã nhûäng àiïím mêëu chöët trong böå maáy àïí höî trúå cho caác hoaåt àöång tham nhuäng. Hoå coá thïí àûúåc caâi vaâo chuöîi àêëu thêìu hoùåc giaãi ngên vúái quyïìn haån tûúng xûáng, hoùåc coá thïí laâ àaåi diïån cuãa àûúâng dêy tham nhuäng ra mùåt trûåc tiïëp àïí thu caác khoaãn tiïìn àuát loát vaâ laåi quaã. Theo möåt nghiïn cûáu múái àêy vïì caác thöng lïå tham nhuäng cho thêëy àïí coá àûúåc möåt võ trñ "kiïëm ra tiïìn" trong ngaânh giao thöng, mûác "phñ" coá thïí rêët lúán vaâ coá thïí àûúåc taâi trúå búãi möåt maång lûúái cho vay khöng chñnh thûác bao göìm gia àònh, haâng xoám, cöång àöìng ­ vúái laäi suêët vay cao. Nhû vêåy àaä taåo ra möåt khöëi caác chuã thïí àêìu tû trûåc tiïëp hoùåc giaán tiïëp, hoùåc dûåa vaâo caác thöng lïå tham nhuäng (CESIFO 2004). Thiïëu sûå giaám saát, theo doäi hoùåc àöåc lêåp Trong möi trûúâng tham nhuäng, caác cú quan kiïím tra giaám saát nhû kiïím toaán nhaâ nûúác hoùåc thanh tra súã cuäng coá thïí bõ mua chuöåc àïí boã qua caác haânh vi 227 Caác hònh thaái tham nhuäng tham nhuäng vaâ nhêån laåi quaã tûâ caác àöëi tûúång tham nhuäng. Trong trûúâng húåp kiïím toaán haâng nùm phaát hiïån khöëi lûúång lúán caác giao dõch khöng àûúåc lêåp höì sú thò lyá do giaãi thñch thöng thûúâng nhêët laâ mêët hoùåc thiïëu höì sú, vaâ àûúåc coi laâ möåt thiïëu soát trong àiïìu haânh nhaâ nûúác. Möåt söë trûúâng húåp khaác phaát hiïån thêëy dêëu hiïåu tham nhuäng nhûng khöng coá chûáng cûá cuå thïí àïí phên tñch chi tiïët caác giao dõch hoùåc xaác àõnh caác bïn tham gia. Nùng lûåc àiïìu tra vaâ nùng lûåc tû phaáp yïëu keám - hoùåc cêëp quaãn lyá cuãa cú quan àiïìu tra vaâ tû phaáp toã ra thuå àöång hoùåc àöìng loaä ­ nghôa laâ rêët ñt caác trûúâng húåp nïu trïn àûúåc giaãi quyïët hoùåc khúãi töë. Trong möåt söë tònh huöëng nhêët àõnh, thêåm chñ caác nhoám bïn ngoaâi coá tñnh chêët àöåc lêåp nhû NGO hoùåc caác àaåi diïån dên sûå khaác, khi àûúåc àûa vaâo quy trònh nhùçm tùng cûúâng tñnh minh baåch, cuöëi cuâng cuäng bõ mua chuöåc vaâ thoaã hiïåp. ÚÃ nhûäng núi coá àêìy àuã àöång cú àïí khuyïën khñch tham nhuäng ­ hoùåc bùçng hònh thûác cho tiïìn böìi dûúäng, hoùåc thöng qua nhûäng aáp lûåc cuãa vùn hoaá tön troång ngûúâi coá thêím quyïìn, hoùåc aáp lûåc phaãi hoaâ húåp vaâ húåp taác, hoùåc nöîi súå haäi bõ traã thuâ ­ coá thïí thêëy möåt söë vñ duå trong àoá caái goåi laâ "cú quan giaám saát àöåc lêåp" bõ mua chuöåc bùçng tiïìn hay bõ khuêët phuåc búãi àûúâng dêy tham nhuäng maâ khöng coá phaãn ûáng gò. Nêng cao tñnh minh baåch rêët quan troång àïí àaãm baão niïìm tin cuãa ngûúâi sûã duång vaâ böí sung möåt cú chïë giaám saát khaác. Ñt nhêët thò sûå biïën chêët cuãa caác cú quan giaám saát bïn ngoaâi cuäng laâm tùng chi phñ giao dõch tham nhuäng. Caác hònh thûác tham nhuäng úã cêëp àöå Dûå aán vaâ Giao dõch Tham nhuäng cêëp ngaânh vaâ cêëp cú quan/àún võ thûúâng liïn thöng xuöëng cêëp àöå dûå aán, bùæt àêìu tûâ caác quaá trònh chuêín bõ dûå aán cho àïën khi àêëu thêìu, thûåc hiïån vaâ thanh toaán. Chuêín bõ Dûå aán Trong khi hêìu hïët caác hoaåt àöång tham nhuäng úã cêëp àöå giao dõch thûúâng xaãy ra nhêët trong giai àoaån àêëu thêìu, thò möåt söë hònh thûác tham nhuäng coá thïí àûúåc tòm thêëy úã caác giai àoaån chuêín bõ nghiïn cûáu, thiïët kïë vaâ lêåp höì sú thêìu. Trong caác giai àoaån nghiïn cûáu khaã thi hoùåc thiïët kïë dûå aán, caác tû vêën coá thïí àûa ra möåt thiïët kïë vûúåt quaá yïu cêìu thûåc tïë, nïëu nhû phñ tû vêën àûúåc tñnh bùçng möåt tyã lïå nhêët àõnh trïn töíng chi phñ dûå aán. Hoùåc, hoå coá thïí boáp meáo möåt quyïët àõnh trong khi lûåa choån caác phûúng aán cuãa dûå aán nhùçm taåo ra cú höåi thu nhêåp cao hún cho baãn thên tûâ caác dõch vuå thiïët kïë vaâ giaám saát. Ngay tûâ giai àoaån naây, caác tû vêën cuäng àaä coá thïí bõ taác àöång búãi caác nhoám coá quyïìn lûåc chñnh trõ hoùåc nhoám coá chung möåt lúåi ñch, àêy laâ caác àöëi tûúång coá thïí thu 228 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... àûúåc nhûäng lúåi ñch taâi chñnh nhúâ möåt phûúng aán cuå thïí naâo àoá cuãa dûå aán. Nhûäng taác àöång coá haåi àöëi vúái an ninh xaä höåi vaâ möi trûúâng nhû àïìn buâ taái àõnh cû hay sûå öín àõnh àõa hònh coá thïí bõ giaãm nheå möåt caách cöë yá, hoùåc nhu cêìu giao thöng vaâ caác lúåi ñch tûúng tûå coá thïí bõ phoáng àaåi àïí taåo aãnh hûúãng àïën mûác àöå khaã thi vaâ dûå toaán chi phñ cho möåt dûå aán. Trong caác húåp àöìng tû vêën thûúâng coá caác àiïìu khoaãn giaãm thiïíu xung àöåt lúåi ñch nhûng nhûäng kiïím soaát naây khöng thïí loaåi boã tuyïåt àöëi nhûäng xu hûúáng cöë yá boáp meáo thiïët kïë dûå aán. Nïëu aáp àùåt caác kiïím soaát àïí àaãm baão rùçng höì sú múâi thêìu phuâ húåp vúái dûå toaán chi phñ cuãa cú quan dûå aán thò thiïët kïë hoùåc dûå toaán coá thïí bõ thao tuáng qua khöëi lûúång hoùåc àún giaá trong khi chuêín bõ thiïët kïë cuâng vúái "luêåt chúi" cuãa quy trònh àêëu thêìu.Caác caán böå cuãa cú quan dûå aán coá thïí "àêíy" mûác dûå toaán lïn cao, vúái tñnh toaán rùçng, dûå aán coá thïí àem laåi àêìu ra dûå kiïën vúái mûác chi phñ thêëp hún, nhû vêåy laâ coân thûâa möåt khoaãn coá thïí àem chia thaânh tiïìn laåi quaã. Dûå toaán quaá cao coá thïí xaãy ra khi ngûúâi ra quyïët àõnh àaä chùæc chùæn vïì viïåc trao húåp àöìng - àaãm baão rùçng nhaâ thêìu àûúåc trao húåp àöìng seä coá möåt khoaãn dû àaáng kïí, vaâ möåt phêìn trong àoá phaãi àûúåc chia laåi cho ngûúâi ra quyïët àõnh. Ngûúåc laåi, dûå toaán chi phñ cuãa dûå aán coá thïí bõ haå thêëp àïí taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho viïåc trao húåp àöìng thûåc hiïån dûå aán, vaâ sau àoá, chi phñ seä àûúåc àêíy lïn thöng qua àiïìu chónh húåp àöìng hoùåc caác khoaãn chi phaát sinh ngoaâi dûå kiïën. Thöng söë kyä thuêåt cuãa haâng hoaá, thiïët bõ hoùåc vêåt tû cêìn mua coá thïí bao haâm möåt söë àùåc àiïím quan troång coá thïí coá lúåi cho möåt saãn phêím hoùåc möåt nhaâ cung cêëp cuå thïí, kïí caã viïåc sûã duång nhaän hiïåu haâng hoaá. Àùåc biïåt laâ thiïët bõ hoùåc vêåt tû, caác quan chûác tham nhuäng coá thïí thöng àöìng vúái nhaâ thêìu àïí quy àõnh caác yïu cêìu thiïët kïë hoùåc yïu cêìu vêåt tû coá lúåi cho möåt nhaâ thêìu cuå thïí (vñ duå nhû yïu cêìu vïì haâng hoaá àûúåc àùng kyá nhaän hiïåu àöåc quyïìn, hay yïu cêìu rêët cuå thïí vïì nguöìn göëc hoùåc khaã nùng tiïëp cêån nguöìn haâng), àïí àöíi laåi, caác quan chûác naây seä àûúåc nhêån tiïìn laåi quaã. Laâm sai lïåch thöng tin cuäng laâ biïån phaáp àûúåc cöë yá taåo ra àïí che àêåy tham nhuäng. Nhaâ thêìu àûúåc thiïn võ coá thïí àûúåc maách nûúác trûúác vïì möåt thöng tin naâo àoá khöng hoaân chónh hoùåc khöng chñnh xaác trong caác thöng söë kyä thuêåt cuãa goái thêìu, do àoá nhaâ thêìu khöng phaãi quan têm àïën àiïìu kiïån naây khi chuêín bõ höì sú, vaâ nhaâ thêìu seä coá cú höåi truáng thêìu vúái giaá chaâo thêëp. Hoùåc, vúái nhûäng thöng tin àûúåc maách baão trûúác, nhaâ thêìu coá thïí nöåp möåt höì sú thay thïë coá giaá chaâo cao vúái nhûäng phûúng aán coá thïí àûúåc sûã duång khi xeát thêìu nhùçm chiïëm lúåi thïë vïì thöng söë kyä thuêåt, nhû vêåy húåp àöìng seä àûúåc trao cho höì sú coá giaá chaâo cao hún. 229 Caác hònh thaái tham nhuäng Giai àoaån àêëu thêìu Coá möåt söë cú höåi tham nhuäng xaãy ra trong giai àoaån àêëu thêìu. Möåt trong nhûäng àiïìu nguy haåi nhêët laâ tiïëp cêån vaâ daân xïëp thêìu. Nhûäng àiïìu kiïån khöng chñnh thûác coá thïí àûúåc aáp àùåt àöëi vúái caác cöng ty tham gia àêëu thêìu búãi caác quan chûác cuãa cú quan àêëu thêìu hoùåc búãi caác caá nhên bïn ngoaâi nhû chñnh trõ gia, quan chûác àõa phûúng hoùåc möåt bïn coá thïë lûåc. Nhûäng àiïìu kiïån naây coá thïí bao göìm yïu cêìu cùæt laåi möåt phêìn nhêët àõnh trïn töíng giaá trõ húåp àöìng àïí àöíi lêëy viïåc àûúåc trao húåp àöìng hoùåc àûúåc tiïëp cêån thûåc àõa vaâ tiïëp tuåc hoaåt àöång maâ khöng bõ gêy caãn trúã. Khoaãn dû ra tûâ töíng giaá trõ húåp àöìng àïí chi traã tiïìn laåi quaã àûúåc taåo ra theo hai caách. Thûá nhêët, nïëu thöng söë kyä thuêåt vaâ dûå toaán chi phñ laâ chñnh xaác thò phêìn laåi quaã coá thïí àûúåc taåo ra theo caách xuöi chiïìu, nghôa laâ caác cöng ty àêëu thêìu vúái giaá chaâo cao hún nhiïìu so vúái dûå toaán, hoùåc bùçng caách àïì nghõ thay àöíi, àiïìu chónh húåp àöìng vaâ chi phñ phaát sinh khöng lûúâng trûúác trong quaá trònh thûåc hiïån, hoùåc bùçng caách hy sinh chêët lûúång cöng trònh möåt caách khöng quaá löå liïîu. Thûá hai, nïëu bùæt buöåc phaãi trao húåp àöìng saát vúái giaá dûå toaán, thò tiïìn laåi quaã coá thïí àûúåc taåo ra theo caách ngûúåc chiïìu, nghôa laâ caác quan chûác hay caán böå cuãa cú quan dûå aán phaãi thao tuáng thiïët kïë vaâ dûå toaán chi phñ. Thöng thûúâng, nhûäng khoaãn dû ra àûúåc taåo ra möåt caách kheáo leáo maâ ai trong ngaânh cuäng biïët, vaâ coá thïí àûúåc phên chia theo caác cêëp bêåc trïn dûúái àaä xaác àõnh tûâ trûúác, bao göìm caác quan chûác phuå traách dûå aán vaâ giaám àöëc caác cú quan dûå aán; nhûäng khoaãn tiïìn naây thûúâng àûúåc coi laâ thu nhêåp böí sung vò mûác lûúng cuãa caán böå nhaâ nûúác vöën rêët thêëp. Trong phêìn lúán caác trûúâng húåp, caác khoaãn laåi quaã naây thûúâng bùçng 10% giaá trõ húåp àöìng nhûng úã möåt söë nûúác vaâ nhûäng núi maâ aãnh hûúãng chñnh trõ rêët maånh, thò caác khoaãn laåi quaã coá thïí lïn àïën 30% giaá trõ húåp àöìng. Caác hïå thöëng laåi quaã coá thïí töìn taåi maâ khöng àïí löå dêëu hiïåu thöng àöìng, vaâ nhêët laâ khi khoaãn dû àïí laåi quaã tûúng àöëi nhoã, bùçng khoaãng 10% giaá trõ húåp àöìng hoùåc ñt hún, thò khoá coá thïí tòm thêëy dêëu hiïåu roä raâng khi kiïím tra giaá chaâo thêìu. Möåt hònh thûác tham nhuäng khaác trong giai àoaån naây laâ thöng thêìu (Höåp 5.1). Thöng thêìu khaá phöí biïën trong ngaânh xêy dûång úã möåt söë quöëc gia trong àoá caác nhaâ thêìu cuâng chia seã cöng viïåc vúái nhau bùçng caách luên phiïn thùæng thêìu. Theo caách daân xïëp naây, têët caã moåi cöng ty àïìu "thùæng" vïì lêu vïì daâi. Nhûäng haânh vi thöng thêìu bao göìm boã thêìu vúái giaá thêëp; caác nhaâ thêìu "thua cuöåc" khöng nöåp höì sú dûå thêìu duâ haån nöåp àûúåc keáo daâi, hoùåc cöë yá nöåp höì sú vúái giaá cao, hoùåc ruát laåi höì sú trûúác khi àïën giai àoaån kïët thuác quy trònh àêëu thêìu (tûác laâ trûúác khi xaác àõnh àûúåc nhaâ thêìu àaáp ûáng cú baãn yïu cêìu vaâ coá giaá àaánh giaá thêëp nhêët). Nhaâ thêìu àûúåc chó àõnh "thùæng" húåp àöìng naây phaãi cú cêëu höì sú sao cho phuâ húåp vúái caác khoaãn chia laåi cho caác nhaâ thêìu 230 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... Möåt söë vñ duå vïì tònh huöëng nghiïn cûáu cuå thïí liïn quan àïën caác hònh thûác thöng thêìu HÖÅP 5.1 trong caác cöng trònh àûúâng giao thöng dên duång Nhûäng vñ duå vïì tham nhuäng úã àêy àûúåc töíng húåp tûâ nhûäng tònh huöëng tham nhuäng àûúåc phaát hiïån trong thûåc tïë triïín khai caác dûå aán laâm àûúâng sûã duång vöën taâi trúå cuãa Ngên haâng Thïë giúái vaâ caác nhaâ taâi trúå àa phûúng khaác. Möåt söë vuå tham nhuäng trong söë naây vêîn coân àang trong giai àoaån àiïìu tra. Thöng àöìng trong xêy dûång bao göìm nhûäng thoaã thuêån giûäa caác nhaâ thêìu caånh tranh àïí laâm cho quaá trònh àêëu thêìu búát caånh tranh thöng qua höì sú thêìu hoùåc baáo giaá. Caác haânh vi thöng àöìng coá thïí xaãy ra àún leã hoùåc kïët húåp vúái nhau nhû: thöng thêìu, chia seã thõ trûúâng, cöë àõnh giaá thêìu. Vñ duå thûá nhêët, möåt nhoám nhaâ thêìu thöng àöìng vúái nhau möåt caách coá töí chûác àaä àùåt giaá húåp àöìng vúái cú quan chuã quaãn dûå aán àûúåc taâi trúå bùçng vöën quöëc tïë. Nhoám nhaâ thêìu kiïím soaát têët caã caác khña caånh cuãa quaá trònh àêëu thêìu khiïën cho caác àiïím kiïím soaát cuãa quy trònh àêëu thêìu khöng coân hiïåu quaã. Trong nhiïìu nùm, nhoám nhaâ thêìu naây hoaåt àöång maâ khöng hïì bõ trûâng phaåt do àûúåc bao che búãi möåt thïë lûåc chñnh trõ cêëp cao, àaãm baão rùçng nhaâ thêìu "àûúåc xûác dêìu thaánh" (nghôa laâ àûúåc che chúã, baão höå) seä thaânh cöng. Nhûäng nhaâ thêìu khöng truáng thêìu tuên theo nguyïn tùæc thöng àöìng vúái hy voång trong tûúng lai, coá thïí kiïëm àûúåc caác húåp àöìng khaác vúái cú quan chñnh quyïìn. Caác chñnh trõ gia, caác nhaâ thêìu thua thêìu, vaâ caác quan chûác chñnh phuã àïìu coá chên trong maång lûúái thöng àöìng naây àïí àûúåc nhêån tiïìn laåi quaã. Nhûäng khoaãn tiïìn bêët chñnh naây àûúåc goåi laâ "chia phêìn" vaâ hïå thöëng thöng àöìng naây àûúåc goåi laâ SOP ­ quy trònh hoaåt àöång chuêín. Ngûúâi daân xïëp kïë hoaåch thöng àöìng àuúåc goåi laâ nguúâi àiïìu phöëi vaâ nhoám thöng àöìng naây àûúåc thïí chïë hoaá àïën mûác trúã thaânh möåt bñ mêåt múã giûäa caác nhaâ thêìu, quan chûác chñnh quyïìn, chñnh trõ gia vaâ ngaânh xêy dûång noái chung. Àùåc biïåt nhûäng thöng lïå thöng thêìu nhû vêåy thûúâng vêån haânh theo kiïíu "hiïíu ngêìm". Nhaâ thêìu thùæng thêìu phaãi trñch laåi 3% giaá trõ húåp àöìng àïí chia cho caác nhaâ thêìu àaä qua sú tuyïín vaâ bõ loaåi. "Keã möi giúái" hoãi caác nhaâ thêìu xem hoå coá quan têm àïën möåt dûå aán cuå thïí naâo khöng. ÚÃ cuöåc hoåp tiïëp theo, nhaâ thêìu àûúåc baão höå (laâ nhaâ thêìu luön coá sûå uãng höå cuãa giúái hoaåt àöång chñnh trõ àõa phûúng nhùçm àöíi laåi caác khoaãn tiïìn tham nhuäng) daân xïëp söë tiïìn phaãi ghi tùng lïn trong giaá chaâo thêìu, vaâ thûúng lûúång caác khoaãn chia cho caác chñnh trõ gia (2/3 khoaãn chia naây àûúåc àûa khi thùæng thêìu vaâ 1/3 àûúåc àûa khi triïín khai thûåc hiïån). Caác nhaâ thêìu cöång thïm 20-28% vaâo dûå toaán chi phñ, tuyâ trûúâng húåp cuå thïí cuãa tûâng dûå aán. Möåt ngaây trûúác khi hïët haån nöåp höì sú dûå thêìu, caác nhaâ thêìu thua thêìu seä àûúåc thöng baáo giaá chaâo maâ hoå phaãi ghi vaâo höì sú cuãa mònh. Nhûäng keã daân xïëp thöng thêìu seä kiïím tra giaá chaâo cuãa caác nhaâ thêìu thua cuöåc trûúác khi àem nöåp, àïí àaãm baão chñnh xaác vaâ phuâ húåp vúái nhûäng sùæp xïëp tûâ trûúác. "Àöëi tûúång trúã mùåt" (laâ nhûäng nhaâ thêìu cöë yá giaãm giaá àïí thùæng thêìu) coá thïí traánh àûúåc daân xïëp thêìu nhûng seä bõ trûâng phaåt bùçng caách trong tûúng lai seä khöng bao giúâ thùæng àûúåc möåt húåp àöìng naâo cuãa chñnh phuã. Nïëu möåt nhaâ thêìu "trúã mùåt" thò hïå thöëng seä àûúåc kiïím soaát bùçng caách caác caán böå dûå aán coá thïí chùån höì sú chaâo giaá thêëp laåi, vñ duå nhû, bùçng caách gia haån ngaây nöåp thêìu, nïëu hoå muöën. Nïëu nhaâ thêìu trúã mùåt kia vêîn thùæng thêìu, thò cöng ty àoá seä khöng laâm ra àöìng laäi naâo vaâ seä gùåp khoá khùn vúái caác chñnh trõ gia hoùåc buöåc phaãi thoaã hiïåp vúái caác chñnh trõ gia. "Chia phêìn" yá noái àïën möåt tyã lïå phêìn trùm nhêët àõnh cuãa giaá trõ húåp àöìng àûúåc traã cho nhûäng keã tham nhuäng. Vñ duå, chia phêìn coá thïí àûúåc thûåc hiïån nhû sau: möîi thaânh viïn ban xeát thêìu àûúåc hûúãng möåt phêìn, cuäng nhû trûúãng ban chêëm thêìu, caác cöë vêën phaáp luêåt, töí chûác phi chñnh phuã àõa phûúng hoùåc baáo àaâi (àïí hoå laâm ngú viïåc naây), ngûúâi àiïìu phöëi, vaâ nhaâ thêìu thùæng thêìu; ban quaãn lyá dûå aán àûúåc chia tûâ böën àïën nùm phêìn; vaâ caác nhaâ thêìu thua thêìu àûúåc chia tûâ ba àïën nùm phêìn. Möåt vñ duå khaác, 6% giaá trõ húåp àöìng àûúåc chi cho vùn phoâng àiïìu haânh vaâ caác àaåi diïån, 5% chi cho caác nhaâ chñnh trõ quöëc gia, 1% cho caán böå, nhên viïn cuãa cú quan chuã quaãn, 1% cho giaám àöëc dûå aán cuãa cú quan chuã quaãn vaâ 3% cho caác caán böå chñnh quyïìn àõa phûúng bao göìm caã thõ trûúãng. Caác thanh tra thûúâng chó àûúåc chia phêìn tûúng àöëi ñt. Àöi khi, tiïìn laåi quaã àûúåc trñch tûâ khoaãn taåm ûáng 15% cho nhaâ thêìu khi triïín khai thûåc hiïån húåp àöìng, vò phaãi chi trûúác tiïìn laåi quaã. 231 Caác hònh thaái tham nhuäng khaác, sau khi àûúåc kyá húåp àöìng. Bïn caånh sûå thöng thêìu giûäa caác nhaâ thêìu, tham nhuäng trong quaá trònh àêëu thêìu cuäng coá thïí xaãy ra thöng qua viïåc aáp duång khöng nhêët quaán quy trònh sú tuyïín hoùåc àaánh giaá sú böå tñnh húåp lïå cuãa nhaâ thêìu. Hïå thöëng thöng àöìng coá thïí coá sûå tham gia cuãa nhiïìu cöng ty, àûúåc töí chûác theo kiïíu cöngxoocxiom hoùåc kiïíu maång lûúái thêìu phuå. Maång lûúái thêìu phuå "nhiïìu têìng bêåc" (nhaâ thêìu phuå B, nhaâ thêìu phuå B', nhaâ thêìu phuå B'' ­ chuá thñch cuãa ngûúâi dõch) coá thïí xaãy ra úã bêët kyâ giai àoaån naâo trong xêy dûång (vñ duå, laâm nïìn àûúâng hoùåc vêån chuyïín vêåt tû, vêåt liïåu) vaâ coá thïí biïën àöíi hoaân toaân ûúác tñnh taâi chñnh ban àêìu. Caác àöëi tûúång tham nhuäng cuäng coá thïí phaá vúä caác quy àõnh liïn quan àïën phên lö thêìu vaâ múâi thêìu. Chia taách caác húåp àöìng xêy dûång lúán thaânh caác húåp àöìng nhoã hún coá thïí taåo ra nhiïìu cú höåi hún àïí taác àöång àïën viïåc trao húåp àöìng, thêåm chñ cho cuâng möåt cöng ty hoùåc cuâng möåt "öng chuã". Viïåc naây cuäng cho pheáp möåt cöng ty triïín khai nhiïìu cöng trònh khaác nhau vaâ nöåp hoaá àún thanh toaán dûúái tïn cuãa nhiïìu cöng ty giaã maåo. Trong möåt söë trûúâng húåp khaác, caác àöëi tûúång tham nhuäng coá thïí haån chïë viïåc quaãng caáo röång raäi bùçng caách àùng thöng baáo múâi thêìu trïn möåt túâ baáo coá söë lûúång lûu haânh haån chïë, lêëy lyá do giaã taåo laâ trûúâng húåp khêín cêëp. Haån chïë sûå tham gia cuãa caác nhaâ thêìu bùçng caách àêëu thêìu quöëc tïë haån chïë vaâ àêëu thêìu trong nûúác, tuy trong möåt söë trûúâng húåp coá thïí coá lyá do xaác àaáng, nhûng noái chung, àêy laâ caách thûúâng àûúåc sûã duång àïí loaåi boã àöëi thuã (Bueb vaâ Ehlermann-Cache 2005). Trong caác lïî múã thêìu khöng coá sûå giaám saát àêìy àuã, ngûúâi àiïìu haânh cuöåc hoåp coá thïí àoåc to möåt giaá chaâo thêìu giaã, hoùåc khöng àoåc àïì nghõ giaãm giaá. Caách naây coá thïí giuáp nhaâ thêìu àûúåc thiïn võ thùæng thïë khi xeát thêìu (xem Höåp 9.2 úã chûúng 9). Trong quaá trònh xeát thêìu, ngûúâi xeát thêìu coá thïí sûãa chûäa rêët nhiïìu löîi söë hoåc àïí laâm lúåi cho cöng ty àûúåc ûa thñch hoùåc ngûúåc laåi, trûâng phaåt möåt cöng ty khöng àûúåc ûa thñch. Sau khi lûåa choån àûúåc nhaâ thêìu thùæng thêìu, giaá thêìu hoùåc caác àiïìu kiïån coá thïí àûúåc thay àöíi khi möåt caán böå hoùåc quan chûác tham nhuäng cuãa cú quan dûå aán hoùåc baãn thên cöng ty truáng thêìu coá thïí àûa ra caác àiïìu kiïån múái trûúác khi bùæt àêìu cöng viïåc. Thêåm chñ, duâ khöng coá yá àõnh tham nhuäng, nhûng àöi khi caác quan chûác hoùåc caán böå dûå aán cuäng phaãi àöìng yá àiïìu chónh giaá thêìu àïí coá thïí súám bùæt àêìu cöng viïåc. Vúái caác yïu cêìu tiïëp tuåc àiïìu chónh húåp àöìng trong khi thûåc hiïån dûå aán, nïëu caác quan chûác hay caán böå dûå aán tham nhuäng, hoå coá thïí viïån dêîn nhiïìu lyá do khaác nhau àïí giaãi trònh nhûäng àiïìu chónh àoá, chuã yïëu laâ nguyïn nhên giaá caã thay àöíi, laåm phaát, möåt söë loaåi vêåt tû hay thiïët bõ khöng coá sùén vaâ phaãi thay thïë bùçng caác choån lûåa múái àùæt hún so choån lûåa ban àêìu. Khi àaánh giaá höì sú kyä thuêåt cuãa tû vêën (laâ phêìn chiïëm nhiïìu àiïím nhêët trong phûúng phaáp lûåa 232 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... choån tû vêën dûåa vaâo chêët lûúång vaâ chi phñ ­ QCBS), caác choån lûåa coá thïí bõ chi phöëi, thûúâng laâ thöng qua möåt ngûúâi coá hiïíu biïët vaâ coá nhiïìu thöng tin trong ban xeát thêìu, àïí coá lúåi cho möåt cöng ty nhêët àõnh. Giai àoaån thûåc hiïån Khi dûå aán xêy dûång bùæt àêìu triïín khai thò möåt hònh thûác khaác taåo ra caác khoaãn tiïìn laåi quaã böí sung, àoá laâ liïn tuåc yïu cêìu thay àöíi khöëi lûúång, àiïìu chónh húåp àöìng, goåi chung laâ sûãa àöíi àiïìu chónh húåp àöìng, maâ töíng cöång laåi, coá thïí laâm cho giaá trõ húåp àöìng tùng thïm 10-50%, vaâ thúâi gian thûåc hiïån àûúåc keáo daâi. Nhûäng àiïìu chónh lúán phaãi àûúåc thöëng nhêët giûäa caác bïn thûåc hiïån ­ caán böå giaám saát, nhaâ thêìu vaâ chuã àêìu tû ­ nhûng vêîn coá thïí àûúåc sûã duång àïí che giêëu khöëi lûúång cöng viïåc vûúåt mûác cêìn thiïët hoùåc caác dõch vuå khöng cêìn thiïët vêîn àûúåc lêåp hoaá àún thanh toaán tuy khöng bao giúâ àûúåc thûåc hiïån trong thûåc tïë. Caách naây coá thïí àûúåc sûã duång àïí laâm giaâu cho nhûäng ngûúâi khaác chûa tham gia khi trao húåp àöìng luác àêìu, àùåc biïåt laâ khi thay àöíi caán böå dûå aán, cêëp quaãn lyá hoùåc quan chûác àõa phûúng trong quaá trònh thûåc hiïån dûå aán. Caán böå giaám saát laâ möåt àiïím khaác dïî xaãy ra tham nhuäng. Vai troâ chûáng nhêån àaãm baão chêët lûúång cuãa caác thanh tra, trong khi thûåc hiïån hoùåc khi hoaân thaânh cöng trònh, coá thïí àûúåc sûã duång laâm lúåi thïë àïí moi tiïìn àuát loát cuãa nhaâ thêìu. Möåt mùåt, vêåt tû hoùåc chêët lûúång khöng tuên thuã caác thöng söë kyä thuêåt coá thïí àûúåc tuöìn vaâo dûå aán vúái sûå àöìng loaä cuãa caác quan chûác àïí àöíi lêëy möåt caái giaá naâo àoá. Kïët quaã thûã nghiïåm vêåt liïåu taåi thûåc àõa hoùåc trong phoâng thñ nghiïåm coá thïí àûúåc sûãa àöíi àïí khùèng àõnh sûå tuên thuã caác thöng söë kyä thuêåt, mùåc duâ chêët lûúång thûã nghiïåm khöng àaåt yïu cêìu hoùåc thêåm chñ thûã nghiïåm cuäng khöng bao giúâ àûúåc tiïën haânh. Nhên viïn thûã nghiïåm thûúâng laâ caác nhên viïn cêëp thêëp vaâ thûúâng àûúåc àoán tiïëp, chùm soác ùn úã búãi nhaâ thêìu maâ hoå coá traách nhiïåm giaám saát, vò thïë rêët khoá àïí hoå laâm viïåc möåt caách àöåc lêåp hoùåc àuã quyïët têm àïí loaåi boã nhûäng haång muåc khöng àaåt tiïu chuêín. Mùåt khaác, caác quan chûác tham nhuäng coá thïí thïu dïåt ra nhûäng khiïëm khuyïët trong vêåt tû hoùåc cöng trònh àïí gêy aáp lûåc, àoâi tiïìn àuát loát cuãa nhaâ thêìu. ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín, viïåc giaám saát loãng leão thûúâng do kyä nùng yïëu keám hoùåc thiïëu kinh nghiïåm. Tuy nhiïn, úã nhûäng núi maâ tham nhuäng lan traân khùæp cú quan thò ngay caã möåt nhoám àaãm baão chêët lûúång àöåc lêåp cuäng coá thïí bõ mua chuöåc hoùåc chi phöëi. Chi cho caác cöng ty Nhaâ thêìu coá thïí bõ àoâi höëi löå hay àuát loát àïí àûúåc xûã lyá suön seã caác hoaá àún 233 Caác hònh thaái tham nhuäng thanh toaán sau khi àûúåc nghiïåm thu vaâ chûáng nhêån khöëi lûúång vaâ chêët lûúång cöng trònh, haâng hoaá hoùåc dõch vuå. Dêëu hiïåu roä raâng cuãa viïåc àoâi tiïìn àuát loát laâ chêåm trïî thanh toaán trong möåt thúâi gian daâi. Do quy trònh phï duyïåt phaãi qua nhiïìu têìng lúáp nïn taåo nhiïìu cú höåi àïí truåc lúåi bùçng caách cöë tònh keáo daâi quaá trònh xûã lyá, thay vò phï duyïåt trong thúâi gian ngùæn vaâ coá troång têm. Têët nhiïn, möåt söë chêåm trïî trong thanh toaán chó àún giaãn laâ cú cêëu thuã tuåc phï duyïåt mêët thúâi gian, caác bûúác xûã lyá thuã cöng chêåm chaåp hoùåc thiïëu hiïåu quaã - àêy laâ do àiïìu haânh nhaâ nûúác yïëu keám chûá khöng phaãi cöë yá tham nhuäng.3 ÀÏÌ XUÊËT KHUNG GIAÃI PHAÁP CHÖËNG THAM NHUÄNG Do aáp lûåc phaãi xêy dûång caác giaãi phaáp phoâng chöëng tham nhuäng nïn nhiïìu biïån phaáp tiïëp cêån àaä xuêët hiïån trong ngaânh giao thöng. Àêy thûúâng laâ caác caách tiïëp cêån têåp trung vaâo caác quaá trònh giao dõch vaâ taâi chñnh úã cêëp àöå möåt dûå aán phaát triïín; vaâ àaä àûúåc tùng cûúâng thöng qua thoaã thuêån phaáp lyá cho tûâng dûå aán cuå thïí. Caác caách tiïëp cêån naây laâ bûúác cêìn thiïët trong ngùæn haån àöëi vúái caác àöëi taác viïån trúå phaát triïín, nhûng muåc tiïu cuöëi cuâng laâ phaãi tùng khaã nùng chöëng choåi cuãa ngaânh vúái tham nhuäng vaâ giaãm thiïíu tyã lïå tham nhuäng trong ngaânh úã cêëp àöå quöëc gia. Vúái muåc tiïu daâi haån naây, phêìn naây mö taã khaái quaát möåt chiïën lûúåc göìm hai nhaánh àïí phoâng chöëng vaâ kiïím soaát úã tûâng cêëp àöå chuã chöët cuãa ngaânh ­ cuå thïí laâ cêëp àöå thïí chïë, töí chûác vaâ giao dõch. Muåc tiïu töíng quaát cuãa mö hònh phoâng chöëng tham nhuäng laâ àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã coá taác àöång trûåc tiïëp cuäng nhû giaán tiïëp trong viïåc ngùn ngûâa caác cú höåi buâng phaát tham nhuäng. Muåc tiïu cuå thïí laâ phoâng ngûâa, giaám saát vaâ ngùn chùån tham nhuäng cuäng nhû giaáo duåc têët caã caác chuã thïí vïì caác chi phñ do tham nhuäng gêy ra vaâ caác phûúng phaáp tiïëp cêån àïí phoâng ngûâa tham nhuäng. Trong khung phoâng chöëng tham nhuäng, coá caác can thiïåp trûúác khi haânh vi tham nhuäng xaãy ra, bao göìm caác chiïën lûúåc, chñnh saách, vaâ cöng cuå trïn cú súã lêåp biïíu àöì ruãi ro vaâ khaã nùng xaãy ra tham nhuäng àöëi vúái caác thûåc thïí vaâ giao dõch trong ngaânh, nhùçm ngùn ngûâa, chiïëm lúåi thïë vaâ chùån àûáng caác haânh àöång tham nhuäng. Tuy nhiïn, cuäng nhû thöng lïå y tïë töët laâ phaãi kïët húåp giûäa y tïë dûå phoâng vúái àiïìu trõ têën cöng bïånh viruát àang hoaânh haânh, phoâng chöëng tham nhuäng phaãi kïët húåp giûäa viïåc ngùn caãn doâng chaãy hiïån thúâi cuãa tham nhuäng vúái caãi thiïån àiïìu haânh nhaâ nûúác trong toaân ngaânh. Vò vêåy, muåc àñch cuãa mö hònh kiïím soaát laâ ngùn caãn, truy töë vaâ trûâng phaåt nhûäng haânh vi tham nhuäng. Nhûäng can thiïåp sau khi haânh vi tham nhuäng xaãy ra bao göìm viïåc sûã duång nhûäng chiïën lûúåc, chñnh saách, vaâ caác cöng cuå giuáp ta ngùn ngûâa caác haânh vi khaã nghi - hoùåc àang trong quaá trònh xaãy ra hoùåc sau khi àûúåc àiïìu tra vaâ chûáng minh. Baãng 5.2 toám tùæt khung giaãi phaáp 234 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... BAÃNG 5.2 Khung giaãi phaáp vaâ danh muåc caác lûåa choån coá thïí sûã duång Muåc àñch: ngùn ngûâa vaâ trûâng phaåt nghiïm Muåc àñch: nêng cao àiïìu haânh nhaâ nûúác àïí phoâng chöëng khùæc nhûäng haânh àöång tham nhuäng Caác cêëp àöå àiïìu vaâ giaãm thiïíu tham nhuäng Muåc tiïu: Kiïím soaát, tùng cûúâng thûåc haânh nhaâ nûúác Muåc tiïu: phoâng chöëng, giaám saát, giaáo duåc vaâ ngùn ngûâa thi luêåt vaâ phaåm vi tham Àêìu ra: caác can thiïåp trûúác khi haânh vi tham nhuäng xaãy ra Àêìu ra: caác can thiïåp sau khi haânh vi nhuäng tham nhuäng xaãy ra Thao tuáng nhaâ Tiïën haânh àöëi thoaåi vaâ biïån phaáp úã cêëp CAS (chiïën lûúåc höî Thûåc hiïån haânh àöång cuãa nhaâ taâi trúå nûúác úã cêëp àöå trúå quöëc gia) möåt caách quyïët liïåt vaâ xûã phaåt caác Ngaânh Giaãm thiïíu sûå tuây yá quyïët àõnh chi tiïu tûâ nguöìn thu ngên saách vuå bï böëi cêëp quöëc gia hoùåc cêëp AÁp duång caác quy tùæc ngên saách quöëc gia minh baåch, coá muåc ngaânh tiïu vaâ àûúåc caãi tiïën Duâng aáp lûåc tûâ nhaâ taâi trúå àïí tiïën haânh Giaãm búát nhûäng lônh vûåc coá thïí tuây yá quyïët àõnh vaâ xêy dûång àiïìu tra thñch àaáng caác quy àõnh phuâ húåp Tham gia kiïím soaát thiïåt haåi, khöi Phên böí nguöìn thu ngên saách cho caác cú quan coá muåc àñch phuåc nhêån thûác vïì tñnh liïm chñnh, cuå thïí gûãi ài thöng àiïåp vïì qui trònh àuáng Tùng cûúâng nhûäng can thiïåp xaä höåi dên sûå phuâ húåp úã caác àùæn cú quan trong ngaânh Cöng böë röång raäi caác vuå xeát xûã, thûåc AÁp duång nhûäng caãi caách phaáp chïë thñch húåp thi caác phaán quyïët cuãa toaâ aán Taái cú cêëu ngaânh àïí taåo àiïìu kiïån caãi caách dûåa trïn chïë àöå àaäi ngöå; khen thûúãng caán böå, nhên viïn, caác cú quan vaâ caác hoaåt àöång hûúáng túái caãi caách Caãi thiïån viïåc tiïëp cêån thöng tin cuãa cöng chuáng Nêng cao sûå àöåc lêåp vïì tû phaáp, caãi caách vaâ giaãi trònh traách nhiïåm Xuác tiïën caác chiïën dõch giaáo duåc vïì phoâng chöëng tham nhuäng Sûå yïëu keám Hiïån àaåi hoaá qui trònh lêåp kïë hoaåch kinh doanh vaâ caác cöng Àiïìu tra saát sao nhên viïn vaâ caác nùng lûåc vaâ cuå phaáp lyá cöng ty qui trònh cêëp Tùng cûúâng phaát triïín vaâ quaãn lyá nguöìn nhên lûåc Khúãi töë caác bïn liïn quan àïën tham cú quan, àún Caãi caách hïå thöëng mua sùæm, bao göìm viïåc caãi tiïën qui trònh nhuäng võ tûå àöång hoaá Thiïët lêåp vaâ chónh sûãa kïë hoaåch Nêng cêëp cöng nghïå thöng tin phoâng chöëng tham nhuäng cuãa töí Àaâo taåo nhên viïn, nêng cao nhêån thûác vaâ thay àöíi caách chûác vaâ thay àöíi dûåa vaâo caác sûå kiïån quaãn lyá múái xaãy ra Lêåp kïë hoaåch vaâ thûåc hiïån kïë hoaåch phoâng chöëng tham Raâ soaát caác quy trònh cuãa cú quan nhuäng trong cú quan àún võ dûåa trïn caác chó söë tin cêåy vaâ Thiïët lêåp àûúâng dêy noáng úã cú quan, àún võ thöëng nhêët Giaám saát viïåc thûåc hiïån Thiïët lêåp caác chó söë tin cêåy, thu thêåp söë liïåu, giaám saát Thoaã hiïåp àïí AÁp duång caác kiïím soaát kiïím toaán vaâ taâi chñnh nöåi böå möåt Àaâo taåo nhên viïn àïí coá thïí phaát hiïån taåo tñnh chñnh caách hiïåu quaã caác hoaåt àöång ghi vêën trûåc trong giao Triïín khai caác kiïím soaát quaãn lyá vaâ giaám saát dûå aán Àiïìu phöëi nhoám caán böå dûå aán vaâ dõch Töí chûác caác àúåt kiïím toaán dûå aán vúái sûå tham gia cuãa thanh nhoám àiïìu tra tra hoùåc töíng kiïím toaán Triïín khai caác àúåt àiïìu tra gùæt gao àïí Thiïët lêåp giaám saát nöåi böå dûå aán vaâ giaám saát búãi bïn thûá ba tòm ra chûáng cûá Taåo lêåp sûå giaám saát cuãa xaä höåi dên sûå Triïín khai caác hoaåt àöång tiïëp theo vúái Thiïët lêåp hiïåp ûúác liïm chñnh vúái caác cöng ty tû nhên quy trònh vaâ caác thûã nghiïåm thñch húåp Àaâo taåo nhên viïn vïì nhûäng yïu cêìu àiïìu tra cú baãn AÁp duång caác chïë taâi chuyïn mön vaâ phaåm töåi (nhû ngùn cêëm caác cöng ty) 235 Caác hònh thaái tham nhuäng chñnh vaâ nhûäng lûåa choån cuäng nhû caác hoaåt àöång cuå thïí trong tûâng nhoám chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng. Möåt söë giaãi phaáp khöi phuåc tñnh liïm chñnh dûåa trïn caác kiïím soaát vaâ cûúäng chïë thûåc thi luêåt Khöng thïí mong àúåi caác caán böå dûå aán vaâ caán böå quaãn lyá úã caác cú quan cöng quyïìn vaâ caác nhaâ taâi trúå song phûúng cuäng nhû àa phûúng tiïën haânh möåt söë àiïìu tra cuå thïí cêìn thiïët àïí kiïím soaát chùåt cheä vò hoå khöng coá chuyïn mön kyä thuêåt cuäng nhû phaáp lyá àïí tiïën haânh nhûäng nhiïåm vuå àiïìu tra phaáp lyá nhû vêåy. Phêìn naây trònh baây möåt söë hûúáng dêîn vïì caác dêëu hiïåu nghi vêën, gian lêån, vaâ laåm duång nguöìn taâi chñnh cöng trong ngaânh giao thöng àïí caác caán böå noái trïn coá thïí tñch cûåc tham gia phaát hiïån vaâ nhêån biïët khi naâo cêìn thöng baáo cho cú quan chûác nùng hoùåc yïu cêìu höî trúå àiïìu tra; vaâ biïët thiïët lêåp quaá trònh giaám saát theo caách phuâ húåp àïí khöng bõ mêët caác bùçng chûáng coá thïí sûã duång àïí truy töë. Möåt söë àùåc trûng phaáp lyá coá yá nghôa rêët quan troång. Nhû àaä trònh baây úã trïn vïì thao tuáng nhaâ nûúác, khöng phaãi sai phaåm naâo trong àiïìu haânh nhaâ nûúác cuäng bõ qui kïët laâ töåi phaåm - chùèng haån caác quan chûác chñnh quyïìn coá thïí tham gia vaâo nhiïìu hoaåt àöång khöng húåp lyá hoùåc khöng hiïåu quaã vaâ gêy ra töín thêët lúán nhûng khöng coá chuã têm lûâa gaåt, boáp meáo hoùåc phaåm phaáp. Trong àiïìu tra vaâ phaát hiïån, vêën àïì bùçng chûáng àïí truy töë, nghôa laâ caác chûáng cûá cho thêëy chuã àõnh cêëu thaânh töåi phaåm, ngaây caâng trúã nïn quan troång vúái quaá trònh àiïìu tra phaáp lyá. Phaát hiïån: Nhêån biïët cúâ àoã Caác nhaâ taâi trúå vaâ möåt söë chñnh phuã àaä tùng cûúâng caác hoaåt àöång àiïìu tra vaâ kiïím soaát àïí thu heåp têìm tay cuãa caác àöëi tûúång tham nhuäng vaâ phaåm vi hoaåt àöång cuãa chuáng. Caác nhoám haânh àöång coá thïí hoåc hoãi kinh nghiïåm töíng húåp tûâ nhûäng hoaåt àöång àiïìu tra àaä àûúåc tiïën haânh àïí giuáp phaát hiïån ra caác khuön mêîu sûå kiïån vaâ haânh vi trong quy trònh àêëu thêìu. Àöëi vúái hònh thûác àuát loát vaâ laåi quaã, caác nhoám haânh àöång nïn àïí yá àïën sûå töìn taåi cuãa caác "nhên viïn" àõa phûúng thûúâng cung cêëp caác dõch vuå chung chung, mêåp múâ. Thöng thûúâng caác nhên viïn naây hay kyá caác húåp àöìng àûúåc gia haån laåi nhiïìu lêìn maâ khöng àõnh nghôa roä caác dõch vuå cêìn triïín khai vaâ tiïìn cöng cuãa nhên viïn àûúåc tñnh theo möåt tyã lïå nhêët àõnh cuãa giaá trõ húåp àöìng, thay vò tñnh theo thúâi gian laâm viïåc hoùåc theo dõch vuå cung cêëp. Nhûäng chêåm trïî khöng roä nguyïn nhên, àêëu thêìu sai quy àõnh àïí laâm lúåi cho möåt nhoám nhoã caác nhaâ thêìu, hoùåc trao húåp àöìng theo phûúng thûác àêëu thêìu tûâ möåt nguöìn duy nhêët 236 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... maâ khöng coá lyá do xaác àaáng cuäng laâ nhûäng dêëu hiïåu phöí biïën cuãa hiïån tûúång àuát loát vaâ laåi quaã. Möåt söë dêëu hiïåu dïî nhêån thêëy àöëi vúái haânh àöång daân xïëp thöng àöìng trong àêëu thêìu bao göìm lûåa choån caác nhaâ thêìu khöng àuã nùng lûåc, caác yïu cêìu sú tuyïín bêët húåp lyá, haån nöåp höì sú bêët húåp lyá (quaá ngùæn), khöng lûåa choån nhaâ thêìu àuã nùng lûåc vaâ coá giaá àaánh giaá thêëp nhêët, trao nhiïìu húåp àöìng vûâa saát ngûúäng àêëu thêìu, vaâ lûåa choån nhaâ thêìu giaá thêëp sau àoá yïu cêìu nhûäng thay àöíi nhû àiïìu chónh giaá hoùåc tùng quy mö dûå aán. Nhoám caán böå dûå aán cuäng cêìn caãnh giaác, nïëu thêëy coá sûå àaáng nghi trong kïët luêån rùçng nhaâ thêìu thùæng thêìu khöng àuã nùng lûåc vaâ thay vò àêëu thêìu laåi thò nhaâ thêìu cuä àûúåc gia haån húåp àöìng. Sûå thöng thêìu giûäa caác nhaâ thêìu thûúâng taåo ra caác dêëu hiïåu nhû caác giaá chaâo thêìu àïìu cao, ñt nhaâ thêìu tham dûå, vêîn laâ caác nhaâ thêìu cuä tham dûå cöång vúái viïåc nhûäng nhaâ thêìu khöng thùæng thêìu thò trúã thaânh caác nhaâ thêìu phuå. Nïëu hêìu hïët giaá chaâo thêìu giaãm xuöëng khi coá caác nhaâ thêìu múái tham gia àêëu thêìu, hoùåc khi thêëy coá nhûäng liïn hïå roä raâng giûäa caác cöng ty liïn kïët cuãa caác nhaâ thêìu, vñ duå nhû coá cuâng söë fax trïn höì sú dûå thêìu cuãa hai nhaâ thêìu, thò àoá coá thïí laâ nhûäng dêëu hiïåu cho thêëy coá khaã nùng thöng thêìu. Nhûäng dêëu hiïåu gian lêån trong quaá trònh triïín khai dûå aán bao göìm chêët lûúång cöng trònh keám, sûãa chûäa thûúâng xuyïn, khöng tiïën haânh thanh tra, kiïím tra, vaâ nhiïìu khiïëu naåi cuãa ngûúâi sûã duång, khöng kiïím tra vaâ giaám saát chùåt cheä vaâ àêìy àuã. Àiïìu tra: thu thêåp bùçng chûáng àïí truy töë trûúác phaáp luêåt Nhû àïì cêåp úã trïn, caác dêëu hiïåu cúâ àoã coá thïí laâ àónh cuãa taãng bùng tröi vaâ rêët hûäu ñch àïí caãnh baáo caác caán böå dûå aán. Tuy nhiïn, caác cúâ àoã chûa cêëu thaânh bùçng chûáng àïí truy töë. Quaá trònh thu thêåp chûáng cûá àïí kïët töåi vaâ truy töë nhûäng keã phaåm töåi gian lêån vaâ tham nhuäng àoâi hoãi caác nöî lûåc àiïìu tra töën cöng sûác vaâ theo àuáng phaáp luêåt. Hoaåt àöång naây thûúâng do caác cú quan thûåc thi luêåt phaáp tiïën haânh hoùåc búãi caác nhoám àiïìu tra chñnh thûác àûúåc àaâo taåo vaâ àuã nùng lûåc àïí phaát hiïån caác haânh vi àûa vaâ nhêån tiïìn tham nhuäng. Tiïu biïíu, möåt cuöåc àiïìu tra nhû vêåy coá thïí bùæt àêìu tûâ àiïím àûa hoùåc nhêån tiïìn tham nhuäng àïí chûáng minh àaä xaãy ra möåt khoaãn chi tiïu bêët húåp phaáp naâo àoá, bao göìm caác àiïìu tra vïì tònh hònh taâi chñnh cuãa keã àûa cuäng nhû ngûúâi nhêån tiïìn. Àïí chûáng minh sûå gian lêån, caác àiïìu tra viïn thûúâng kiïím tra giaá caác vêåt tû àêìu vaâo àïí xem coá phuâ húåp khöng vaâ àöëi chiïëu khöëi lûúång vaâ chêët lûúång haâng hoaá àaä nhêån trïn thûåc tïë so vúái caác hoaá àún chûáng tûâ yïu cêìu thanh toaán. Àïí chûáng minh viïåc nhêån àuát loát, thûúâng phaãi "kiïím tra löëi söëng" cuãa caác caán böå bõ tònh nghi àïí khùèng àõnh caác caán böå naây àang söëng 237 Caác hònh thaái tham nhuäng vúái mûác cao hún thu nhêåp húåp phaáp hay bùçng nhûäng nguöìn taâi chñnh khöng roä xuêët xûá. Trong nhûäng nùm gêìn àêy, caác àún võ àiïìu tra nöåi böå cuãa caác nhaâ taâi trúå àaä phaát hiïån möåt söë gian lêån vaâ tham nhuäng qua viïåc duy trò cú súã dûä liïåu vïì nhûäng thöng tin liïn quan àïën caác hoaåt àöång àêëu thêìu vaâ tòm kiïëm trong cú súã dûä liïåu nhûäng dêëu hiïåu cuãa caác haânh vi tham nhuäng. Vñ duå, khi tòm kiïëm trong hïå thöëng cú súã dûä liïåu nöåi böå àïí phaát hiïån caác haânh vi àuát loát vaâ laåi quaã, thöng thûúâng caác àiïìu tra viïn seä phên tñch caác mûác giaá cao, mua vúái khöëi lûúång lúán, hoùåc caác hònh thûác phï duyïåt bêët bònh thûúâng. Möåt phûúng phaáp phaát hiïån laâ tòm kiïëm nhûäng àiïìu chónh húåp àöìng khöng phuâ húåp hoùåc quaá mûác. Phûúng phaáp phoâng chöëng tham nhuäng hoùåc àiïìu tra gian lêån àiïín hònh thûúâng bùæt àêìu vúái möåt dêëu hiïåu, möåt baáo caáo hoùåc phaát hiïån cúâ àoã vaâ tiïëp theo sau laâ àiïìu tra chi tiïët vïì giao dõch. Vúái thïë hïå phêìn mïìm àiïìu tra taâi chñnh múái, caác caán böå àiïìu tra coá thïí kiïím tra caác haânh vi cuãa nhûäng keã möi giúái, trung gian thöng qua truy vêën hïå thöëng cú súã dûä liïåu, phoãng vêën caán böå, phoãng vêën caác nhaâ thêìu nhû caác nhaâ thêìu khöng truáng thêìu, truy ngûúåc xuêët xûá cuãa caác nguöìn taâi chñnh bêët húåp phaáp, vaâ sûã duång caác kyä thuêåt àiïìu tra taâi chñnh khaác. Caác caán böå dûå aán hoùåc caán böå chûúng trònh cuãa nhaâ taâi trúå coá thïí phaãi laâm gêëp àöi cöng viïåc. Thûá nhêët, hoå cêìn phaãi giaãi quyïët thïm gaánh nùång cöng viïåc böí sung, àoá laâ kiïím tra soaát xeát toaân diïån trong möi trûúâng thiïëu thúâi gian vaâ nguöìn lûåc. Thûá hai, hoå phaãi àaánh giaá ruãi ro vaâ àûa ra kïët luêån khi xem xeát mûác àöå nghiïm troång hoùåc xaác thûåc cuãa dêëu hiïåu cúâ àoã khaã nghi. Möåt söë caán böå coá xu hûúáng chuyïín caác vuå viïåc naây àïën lûåc lûúång àiïìu tra cuãa töí chûác - nïëu coá ­ ngay khi phaát hiïån dêëu hiïåu cúâ àoã àêìu tiïn. Àêy laâ nguyïn nhên khiïën cho caác àún võ àiïìu tra bõ quaá taãi búãi caác yïu cêìu cöng viïåc chöìng chêët. Nhiïåm vuå cuãa hoå laâ bùæt àêìu giaám saát möåt loaåt cúâ àoã, àaánh giaá xem cúâ àoã naâo coá thïí laâ bùçng chûáng duâng àïí truy töë, vaâ caái naâo laâ dêëu hiïåu cuãa sûå yïëu keám nùng lûåc noái chung, vaâ khúãi töë nhûäng àöëi tûúång nhêån nhiïìu tiïìn tham nhuäng nhêët ­ vaâ trong trûúâng húåp naây, ngùn caãn sûå thao tuáng àöëi vúái caác nguöìn vöën lúán hún nûäa. Phûúng phaáp tiïëp cêån naây bao göìm tùng cûúâng trao àöíi thöng tin liïn laåc giûäa dûå aán vúái caác àún võ àiïìu tra thuöåc caác cú quan cöng quyïìn vaâ caác töí chûác taâi trúå, àaâo taåo caác nhoám haânh àöång àïí hoå hoåc hoãi nhûäng quy tùæc xaác àõnh bùçng chûáng cú baãn vaâ caác kyä thuêåt àiïìu tra cú baãn. Ngoaâi ra, caác cöng cuå àiïìu tra nhû phêìn mïìm phaát hiïån phaãi àûúåc löìng gheáp vaâo qui trònh àêëu thêìu nöåi böå àïí giaãm búát sûå phuå thuöåc vaâo lûåc lûúång àiïìu tra cuãa töí chûác. Nhûäng cöng cuå àiïìu tra múái coân bao göìm caác nguöìn lûåc, àaâo taåo vaâ kïë hoaåch hoåc hoãi trong thúâi gian trung haån. 238 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... Thûåc thi chïë taâi: Chïë àöå phaáp lyá vaâ yá chñ chñnh trõ Thûåc thi chïë taâi nghiïm khùæc àöëi vúái caác quan chûác vaâ nhaâ thêìu tham nhuäng, nhû tûúác quyïìn àêëu thêìu vaâ ghi tïn vaâo danh saách àen, laâ viïåc rêët quan troång vaâ caâng ngaây caâng àûúåc nhiïìu cú quan trong ngaânh giao thöng vaâ nhaâ taâi trúå aáp duång. Nhiïìu chûáng cûá cho thêëy nhûäng thay àöíi toaân ngaânh thûúâng chó àûúåc thûåc hiïån sau khi möåt "con caá to" - tûác laâ möåt quan chûác chñnh quyïìn cêëp cao hoùåc möåt cöng ty lúán - bõ bùæt vaâ khúãi töë. Vò thïë, hiïåu quaã cuãa möåt chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng coá thïí phuå thuöåc vaâo viïåc thûåc thi vaâ aáp duång chïë taâi thaânh cöng trong möåt vuå viïåc quan troång. Trong phên tñch cú baãn, hiïåu quaã cuãa caác chïë taâi phuå thuöåc vaâo khung thïí chïë chñnh saách cuãa möåt quöëc gia vaâ hònh thûác caãi caách phaáp lyá, tû phaáp, vaâ àêëu thêìu maâ chñnh phuã sùén saâng thûåc hiïån. Àêy laâ möåt vêën àïì chung aãnh hûúãng túái têët caã caác ngaânh, khöng phaãi chó àöëi vúái ngaânh giao thöng vêån taãi. Àiïìu hûäu ñch àöëi vúái ngaânh giao thöng laâ tham gia tñch cûåc vaâo quaá trònh caãi caách trong nûúác àïí xaác àõnh nhûäng sûãa àöíi vaâ àiïìu chónh luêåt, quy àõnh, vaâ caác thuã tuåc liïn quan trûåc tiïëp àïën ngaânh, vaâ tòm kiïëm trong hïå thöëng thûåc thi luêåt cuãa quöëc gia nhûäng keä húã liïn quan cuå thïí àïën caác húåp àöìng giao thöng vêån taãi. Chiïën lûúåc phoâng ngûâa àïí tùng cûúâng tñnh liïm chñnh trong töí chûác Chiïën lûúåc phoâng ngûâa àïí àêíy luâi tham nhuäng têåp trung vaâo tùng cûúâng möi trûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác úã caác cêëp àöå trong ngaânh vaâ chuöîi giaá trõ theo hûúáng haån chïë xuêët hiïån caác hònh vi tham nhuäng. Cêëu truác cuãa möåt chiïën lûúåc cuå thïí cêìn phaãi àûúåc àiïìu chónh möåt caách thñch àaáng àïí giaãi quyïët nhûäng ruãi ro nöíi bêåt trong möåt tònh huöëng cuå thïí. Vò vêåy, chiïën lûúåc coá thïí bùæt àêìu vúái caác muåc tiïu dïî thûåc hiïån hún (haái quaã caânh thêëp trûúác, caânh cao sau), tiïëp theo dêìn dêìn têåp trung vaâo nhûäng vêën àïì quan troång hún vaâ cuöëi cuâng têåp trung vaâo caác vêën àïì lêu daâi. Tuy nhiïn, ruát cuåc thò chiïën lûúåc cuäng phaãi àûúåc hoaân thaânh, vò caác hònh thûác tham nhuäng seä tûå àiïìu chónh theo thúâi gian, giöëng nhû möåt con vi ruát, àïí vûúåt qua caác biïån phaáp khùæc phuåc cho àïën khi chi phñ tham nhuäng möåt lêìn nûäa vûúåt xa àöång cú tham nhuäng. Caác yïëu töë chñnh taåo ra àiïìu haânh nhaâ nûúác töët laâ tñnh minh baåch, traách nhiïåm giaãi trònh vaâ hiïåu quaã. Àïí tùng cûúâng têåp trung vaâo tham nhuäng, chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng cêìn coá möåt söë yïëu töë chñnh nhû trònh baây trong baãng 5.3. Tñnh minh baåch àûúåc tùng cûúâng thöng qua sûác maånh cuãa cöng nghïå thöng tin vaâ truyïìn thöng, cú chïë chia seã vaâ cöng böë thöng tin, vaâ caác cú chïë àaäi ngöå húåp lyá. Traách nhiïåm giaãi trònh àûúåc tùng cûúâng thöng qua caác thïí chïë chñnh thûác nhû möi trûúâng luêåt phaáp, caác lûåc lûúång bïn ngoaâi nhû tiïëng noái cuãa ngûúâi dên vaâ ngûúâi sûã duång ngoaâi khu vûåc 239 Caác hònh thaái tham nhuäng cöng vaâ nhûäng àöång lûåc bïn trong nhû chïë àöå àaäi ngöå. Hiïåu quaã chi phñ trong hoaåt àöång cuãa ngaânh àûúåc tùng cûúâng khi caác cöng ty caånh tranh cöng khai, ûu àaäi, ûu tiïn hay aãnh hûúãng quyïìn lûåc bõ haån chïë, caác hoaåt àöång thïí chïë àûúåc caãi caách vaâ thõ trûúâng bïn ngoaâi taåo ra àöång cú lúán hún so vúái thõ trûúâng àõa phûúng. Phêìn tiïëp theo seä cung cêëp möåt söë vñ duå vïì caác haânh àöång coá thïí àûúåc xêy dûång theo möåt trong chñn yïëu töë dûúái àêy, cuâng vúái caác cöng cuå tiïu biïíu coá thïí sûã duång trong ngaânh giao thöng vaâ aáp duång úã tûâng cêëp thïí chïë khaác nhau. Sûác maånh cuãa Thöng tin Thöng tin vïì taâi saãn, chi phñ vaâ kïët quaã hoaåt àöång cung cêëp caác bùçng chûáng quan troång taåo àiïìu kiïån cho traách nhiïåm giaãi trònh vaâ tñnh minh baåch. Caác dûä liïåu thïí hiïån àûúåc muåc àñch cuãa cöng viïåc vaâ kïët quaã thûåc sûå laâ gò, chi phñ coá húåp lyá khöng hay laâ quaá cao vaâ caác phêím chêët nùng lûåc coá bõ gian lêån hay khöng. Sûác maånh cuãa nhûäng dûä liïåu naây laâ giaãm búát cú höåi tuây yá haânh àöång, tñnh chuã quan vaâ sûå mú höì trong nhûäng quyïët àõnh maâ tûâ àoá naãy sinh ra tham nhuäng. Quy trònh ra quyïët àõnh truyïìn thöëng chuã yïëu dûåa vaâo tònh huöëng, kinh nghiïåm hoùåc kyä nùng vaâ sûã duång rêët nhiïìu caác tiïu chñ vaâ yá chñ chuã quan. Quy trònh naây rêët phuâ húåp vúái nhûäng caán böå trung thûåc vaâ àûúåc cung cêëp àêìy àuã thöng tin, nhûng ngûúåc laåi, noá taåo cú höåi cho nhûäng keã tham nhuäng laâm biïën àöíi kïët quaã àïí kiïëm lúåi. Trong kyã nguyïn thöng tin ngaây nay, cêìn phaãi àaánh giaá àuáng sûác maånh cuãa dûä liïåu vaâ thöng tin nhû laâ möåt cöng cuå quan troång trong viïåc ra quyïët àõnh, khiïën cho quy trònh ra quyïët àõnh trúã nïn khaách quan hún vaâ nhúâ àoá, caác quyïët àõnh seä trúã nïn nhêët quaán vaâ minh baåch. Caác cöng cuå thöng tin naây àïìu sùén coá vaâ rêët hûäu ñch trong tûâng bûúác cuãa quaá trònh xûã lyá. Àêìu vaâo. Caác dûä liïåu àaáng tin cêåy vïì danh muåc kiïím kï caác taâi saãn hiïån coá vaâ hiïån traång cuãa taâi saãn, caách sûã duång vaâ chi phñ, coá yá nghôa quan troång nhû möåt möëc cú súã àïí quyïët àõnh nïn àêìu tû thïm úã àêu vaâ nhû thïë naâo, kïí caã viïåc àaánh giaá tònh hònh thûåc hiïån thûåc tïë. Caác dûä liïåu quan troång vïì taâi chñnh, nùng lûåc vaâ kïët quaã hoaåt àöång trûúác àêy cuäng àoáng vai troâ quan troång trong viïåc àaánh giaá khaã nùng cuãa caác cöng ty trong viïåc cung cêëp dõch vuå theo möåt quy trònh caånh tranh. Àaä coá rêët nhiïìu vñ duå vïì viïåc caác dûä liïåu vïì tònh hònh thûåc tïë àaä bõ boáp meáo àïí biïån minh cho caác nhu cêìu hoùåc giaãi trònh caác cùn cûá trao húåp àöìng hoùåc àïí che giêëu viïåc khöng àuã nguöìn cung haâng hoaá múái. Caác lûåa choån. Viïåc coá caác lûåa choån thay thïë vaâ so saánh caác lûåa choån laâ yïëu töë quyïët àõnh àïí coá àûúåc möåt quyïët àõnh töët vaâ tiïët kiïåm chi phñ. Nhêët 240 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... BAÃNG 5.3 Caác yïëu töë cuãa möåt Chiïën lûúåc Chöëng tham nhuäng Yïëu töë chiïën lûúåc Troång têm Chuá thñch Sûác maånh cuãa dûä liïåu Ngön àiïåu Thöng tin vïì taâi saãn, chi phñ vaâ kïët quaã hoaåt àöång cung cêëp caác bùçng chûáng quan troång taåo àiïìu kiïån cho traách nhiïåm giaãi trònh, tñnh minh baåch vaâ caác cú chïë khuyïën khñch. Cú chïë traách nhiïåm Tiïëng noái coá hiïåu lûåc Àïí coá hiïåu lûåc thò caác cú chïë àöåc lêåp bïn ngoaâi (vñ duå nhû giaãi trònh àöåc lêåp xaä höåi dên sûå) cêìn phaãi thöëng nhêët chùåt cheä, coá àuã quyïìn lûåc vaâ sûå liïm chñnh. Cú chïë minh baåch Laâm giaãm sûå chuã quan Viïåc sûã duång thöng tin vaâ cöng nghïå truyïìn thöng, tin hoåc trong haânh àöång, tùng hoaá, àêëu thêìu trûåc tuyïën, quaãn trõ àiïån tûã, tiïëp cêån vúái cûúâng sûå tin cêåy vaâ liïm danh muåc kiïím kï taâi saãn vaâ dûä liïåu quaãn lyá àïìu coá thïí chñnh. giuáp tùng cûúâng tñnh minh baåch. Àöång cú Àöång cú àïí coá caách xûã sûå Coá thïí khen thûúãng vaâ cöng nhêån haânh vi xûã sûå töët àïí buâ töët, ngùn ngûâa tham nhuäng àùæp cho viïåc mêët nguöìn thu. Vai troâ cuãa cöng ty vaâ Giaãm thiïíu phaåm vi thao Tûúác boã quyïìn lúåi cuãa caác nhoám àùåc quyïìn àùåc lúåi seä taåo caác nhoám àùåc quyïìn tuáng nïn möåt sên chúi bònh àùèng hún vaâ tùng cûúâng tñnh àùåc lúåi caånh tranh. Möi trûúâng phaáp lyá vaâ Tùng cûúâng vaâ baão vïå sûå Möåt hïå thöëng phaáp lyá hoaåt àöång töët seä tùng cûúâng cöng tû phaáp liïm chñnh möåt caách taác truy töë vaâ ngùn caãn tham nhuäng. thöëng nhêët. Caãi caách chñnh trõ Caãi thiïån möi trûúâng cho Caãi caách chñnh trõ seä höî trúå àöåi nguä laänh àaåo vaâ caác töí ngaânh chûác taâi trúå, vñ duå nhû caác quy àõnh vïì mua sùæm, cú cêëu thïí chïë húåp lyá vaâ caác quy trònh cöng viïåc hiïåu quaã. Phaát triïín thõ trûúâng vöën Cêìn phaãi coá caác quy àõnh Caác thuã tuåc vaâ chuêín mûåc kinh doanh quöëc tïë àõnh ra caác vïì quaãn trõ quy tùæc vaâ hiïåu quaã quaãn trõ. Caác nhaâ taâi trúå vaâ caác Laâ àöång lûåc àïí àûúåc quöëc Sûå haâi hoaâ hoaá caác caách tiïëp cêån cuãa caác nhaâ taâi trúå seä töí chûác taâi trúå quöëc tïë. tïë cöng nhêån tùng cûúâng tñnh minh baåch, traách nhiïåm giaãi trònh vaâ hiïåu quaã, taåo àiïìu kiïån cho caác nhaâ taâi trúå vaâ caác bïn thûá ba cuãng cöë thûåc thi quy àõnh trong cöång àöìng caác nhaâ taâi trúå vaâ trong dûå aán cuãa caác nhaâ taâi trúå. Nguöìn: Lêëy tûâ taâi liïåu cuãa Daniel Kaufmann, Hoåc viïån Ngên haâng Thïë giúái, 2004. 241 Caác hònh thaái tham nhuäng thiïët phaãi coá caác lûåa choån vaâ tòm àûúåc thöng tin trïn thõ trûúâng vïì caác saãn phêím hoùåc phûúng phaáp coá thïí thay thïë àûúåc vaâ phaãi laâm cho thöng tin àoá trúã nïn dïî tiïëp cêån. Àiïìu naây coá thïí laâm giaãm aãnh hûúãng maâ möåt nhaâ cung cêëp hoùåc ngûúâi mua tham nhuäng coá thïí taåo ra khi haån chïë thõ trûúâng àïí thõ trûúâng chó biïët àïën möåt sûå lûåa choån àaä àûúåc quyïët àõnh tûâ trûúác. Àaánh giaá vaâ lûåa choån. Viïåc sûã duång caác phûúng phaáp coá hïå thöëng vaâ caác thöng tin khaách quan laâ rêët quan troång àöëi vúái tñnh minh baåch vaâ nhu cêìu múã röång möåt söë khña caånh nhû kyä thuêåt, kinh tïë, taâi chñnh, xaä höåi, möi trûúâng vaâ giaá trõ. Caác cöng cuå dûåa vaâo hïå thöëng àïí quaãn lyá taâi saãn vaâ lêåp ngên saách seä cung cêëp möåt khung tham chiïëu khaách quan vaâ àõnh lûúång, trong khi caác lûåa choån khaác coá thïí àûúåc àaánh giaá vò àöång cú chñnh trõ hoùåc tham nhuäng. Àêìu ra. Viïåc àaánh giaá chñnh xaác caác saãn phêím hoùåc dõch vuå àaä àûúåc cung cêëp - vïì mùåt söë lûúång, chêët lûúång, àõa àiïím vaâ sûå tuên thuã caác tiïu chuêín kyä thuêåt ­ vaâ viïåc thanh toaán cho haâng hoaá vaâ dõch vuå laâ möåt trong nhûäng cöng cuå quan troång nhêët àïí xoáa boã laäng phñ, giao thiïëu hoùåc thûåc hiïån sai. Caác muåc thanh toaán khoá coá thïí ào àïëm, vñ duå nhû haâng hoaá bõ hû hoãng, àaâo àùæp àêët khi xêy àûúâng khêín cêëp, baão dûúäng xe cöå hoùåc taâi saãn theo àõnh kyâ, laâ nhûäng muåc tiïu ûa thñch cuãa tham nhuäng. Kïët quaã ào àïëm thûúâng chñnh xaác hún khi dûåa vaâo kïët quaã hoaåt àöång. Kïët quaã. Khi thûåc hiïån thanh toaán theo àêìu ra, viïåc so saánh chi phñ àêìu ra trïn cú súã àún giaá trung bònh - vúái möåt söë lûúång àêìu ra xaác àõnh ­ coá thïí àûúåc sûã duång àïí so saánh giûäa caác khu vûåc hoùåc so saánh theo thúâi gian (àêy coá thïí laâ möåt chó söë chuã yïëu khi giaá àaä bõ gian lêån vaâ doâng vöën àaä bõ chuyïín hûúáng). Nïëu coá khaã nùng tham nhuäng khi ào àïëm àêìu ra thò cêìn chuyïín sang kiïím soaát giaá trõ ào kïët quaã hoùåc kïët quaã taác àöång. Vñ duå nhû trong nhûäng húåp àöìng xaác àõnh theo kïët quaã hoaåt àöång vaâ caác húåp àöìng daâi haån hún, nhaâ thêìu hoùåc nhaâ cung cêëp chõu traách nhiïåm àaãm baão chêët lûúång vaâ thanh toaán dûåa trïn kïët quaã thûåc tïë chûá khöng phaãi laâ àêìu ra. Trong trûúâng húåp naây, viïåc ào lûúâng caác tiïu chñ hoaåt àöång vaâ baãn thên caác kïët quaã seä trúã nïn vö cuâng quan troång vò àûúåc liïn kïët trûåc tiïëp vúái viïåc thanh toaán cho caác dõch vuå àaä cung cêëp. Giaám saát vaâ àaánh giaá. Khöëi lûúång thöng tin trong caã quaá trònh naây thûúâng rêët lúán, phûác taåp vaâ mang tñnh kyä thuêåt; coá thïí àûúåc phöí biïën röång raäi; vaâ coá thïí thay àöíi theo thúâi gian hoùåc laâ liïn quan àïën rêët nhiïìu giao dõch. Do àoá, àõnh daång vaâ thiïët kïë cuãa caác baáo caáo cêìn phaãi mang tñnh ûáng duång cao vaâ hûúáng àïën caác tiïu chñ ào lûúâng quan troång àïí cöng viïåc giaám saát coá hiïåu quaã, duâ laâ giaám saát trong nöåi böå hay búãi caác bïn àöåc lêåp bïn ngoaâi. Hún nûäa, viïåc quaãn lyá àïí àaãm baão dûä liïåu luön luön àûúåc cêåp nhêåt vaâ 242 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... àaáng tin cêåy cuäng rêët quan troång àöëi vúái thaânh cöng cuãa caách tiïëp cêån dûåa trïn thöng tin. Caác cöng cuå àïí thûåc hiïån caác muåc tiïu naây cêìn phaãi àûúåc thiïët kïë àïí phuâ húåp vúái tûâng trûúâng húåp cuå thïí, nhûng caác vñ duå sau àêy seä giúái thiïåu möåt loaåt caác cöng cuå àaä àûúåc chûáng minh laâ hiïåu quaã trong ngaânh giao thöng. Möåt maång thöng tin liïn laåc vaâ maáy tñnh laâ rêët cêìn thiïët àïí quaãn lyá vaâ trao àöíi thöng tin, so saánh phên tñch dûä liïåu vaâ lêåp baáo caáo. Mùåc duâ caác cöng cuå dûåa trïn giêëy túâ vêîn coá vai troâ quan troång trong möåt söë trûúâng húåp vaâ trong möåt söë chñnh quyïìn àõa phûúng hoùåc töí chûác nhoã nhûng trïn thûåc tïë, caác phûúng tiïån àiïån tûã vaâ cöng nghïå thöng tin àaä nhanh choáng trúã nïn khöng thïí thiïëu trong quaãn lyá ngaânh giao thöng. Thiïët kïë kyä lûúäng vaâ phuâ húåp cuãa caác hïå thöëng maáy tñnh phaãi tñnh àïën ngên saách hoaåt àöång, nùng lûåc kyä thuêåt cuãa caán böå, hoaåt àöång cuãa hïå thöëng, sûå öín àõnh vaâ an ninh. Caác hïå thöëng khöng cêìn phaãi lúán hoùåc phûác taåp múái laâ hiïåu quaã maâ chuáng cêìn phaãi öín àõnh vaâ àaãm baão an ninh. Kiïím kï taâi saãn seä giuáp ngùn ngûâa tònh traång thiïëu, truâng lùåp vaâ khöng roä raâng. Viïåc kiïím kï phaãi bùæt àêìu bùçng viïåc xaác àõnh roä raâng taâi saãn, chêët lûúång cuãa dûä liïåu phaãi àûúåc àaãm baão vaâ dûä liïåu vïì taâi saãn phaãi àûúåc thûúâng xuyïn cêåp nhêåt. Caác hònh aãnh video trong cú súã dûä liïåu seä cho thêëy roä raâng hún vaâ chûáng minh cho caác taâi saãn vïì àûúâng giao thöng, haãi caãng vaâ sên bay. Caác baáo caáo kïë toaán vaâ quaãn lyá taâi chñnh phaãi bao göìm caã caác trung têm chi phñ àïí àöëi chiïëu caác giao dõch vaâ àêìu vaâo vúái caác àêìu ra cuãa dûå aán, bao göìm caã söë dû àïí kiïím soaát caác trûúâng húåp ngoaåi lïå vaâ sai söë, àïí laâm cú súã xaác minh viïåc sûã duång söë tiïìn àaä àûúåc chuyïín. Caác baáo caáo haâng nùm hoùåc àõnh kyâ phaãi àûúåc trònh baây dïî hiïíu vúái dûä liïåu roä raâng vïì caác söë ào lûúâng kïët quaã ­ taâi saãn vêåt chêët (phûúng tiïån, àûúâng, cêìu, caãng), àêìu ra, chi phñ thûåc hiïån (bao göìm caã chi phñ àêìu ra trung bònh), sûå an toaân, àöåi nguä nhên viïn caán böå - àïí so saánh vúái caác chuêín mûåc vaâ xu hûúáng. Caác baáo caáo cuå thïí diïîn giaãi caác giao dõch hoùåc danh muåc kiïím kï seä giuáp nhûäng ngûúâi khöng coá chuyïn mön giaám saát hoùåc xem xeát kïët quaã hoaåt àöång vaâ quaãn lyá kïët quaã. Vñ duå nhû, möåt sú àöì àûúâng thùèng cuãa möåt tuyïën àûúâng, trïn àoá thïí hiïån caác àêìu vaâo hiïån nay vaâ trûúác àêy theo àõa àiïím, seä giuáp diïîn giaãi roä raâng caác àêìu ra. Cú chïë Minh baåch 243 Caác hònh thaái tham nhuäng Tùng cûúâng tñnh minh baåch bao göìm viïåc giaãm thiïíu caác lônh vûåc coá sûå mú höì vaâ tuây tiïån bùçng caách sûã duång thöëng nhêët caác tiïu chñ vaâ quy trònh khaách quan, baão mêåt caác thöng tin nhaåy caãm vaâ àïí caác bïn coá liïn quan tiïëp cêån àûúåc vúái thöng tin chung theo caách phuâ húåp. Caác hoaåt àöång naây seä giuáp tùng cûúâng tñnh thöëng nhêët cuãa caác quaá trònh vaâ niïìm tin vaâo kïët quaã cuãa caác bïn tham gia. Thöng tin vaâ cöng nghïå truyïìn thöng coá sûác maånh to lúán trong viïåc quaãn lyá vaâ xûã lyá möåt söë lûúång lúán caác dûä liïåu vaâ trong viïåc tiïëp cêån thöng tin. Thöng tin vaâ cöng nghïå truyïìn thöng cuäng àoáng vai troâ quan troång laâm cho caác giao dõch trong ngaânh giao thöng trúã nïn minh baåch. Caác yïëu töë cú baãn bao göìm caác hûúáng dêîn, caác cöng cuå dûåa vaâo internet, caác ûáng duång tin hoåc hoaá trong àêëu thêìu mua sùæm, giaám saát àêëu thêìu mua sùæm vaâ caác àaåi lyá mua sùæm àöåc lêåp. Cöng cuå cú baãn cuãa sûå minh baåch laâ caác hûúáng dêîn roä raâng, thöëng nhêët vaâ àûúåc cöng böë röång raäi vïì caác quy trònh phaãi tuên thuã trong àêëu thêìu cöng vaâ quaãn lyá dûå aán. Caác hûúáng dêîn àûa ra quy àõnh cuãa troâ chúi, tñnh húåp lïå àïí àûúåc tham gia vaâ caách thûác quaãn lyá. Cuöåc àêëu tranh chöëng tham nhuäng àaä àaåt àûúåc nhiïìu tiïën böå thöng qua viïåc nêng cêëp vaâ haâi hoaâ hoaá caác hûúáng dêîn maâ chñnh phuã vaâ caác cú quan taâi trúå khaác aáp duång trong àêëu thêìu mua sùæm. Baãn hûúáng dêîn thaânh cöng nhêët töíng húåp caác thöng lïå töët nhêët vaâ àûa ra caác chuêín mûåc aáp duång trong quaá trònh lûåa choån, àaánh giaá vaâ trao húåp àöìng. Àêy laâ yïëu töë àêìu tiïn vaâ quan troång cho möåt cú quan raâ soaát vaâ àaánh giaá caác bùçng chûáng cuãa viïåc tham nhuäng vaâ cuãng cöë caác mùæt xñch yïëu keám. Tuy nhiïn, viïåc tuên thuã caác hûúáng dêîn laåi do nhûäng ngûúâi quaãn lyá quyïët àõnh vaâ nhên viïn coá thïí cuâng tham gia thûåc hiïån. Möåt söë hònh thûác tham nhuäng khaác, vñ duå nhû höëi löå hoùåc thöng àöìng, cuäng coá thïí xaãy ra àùçng sau caác quaá trònh chñnh thûác vaâ cêìn phaãi coá caác kyä thuêåt àùåc biïåt àïí phaát hiïån. Viïåc sûã duång cöng nghïå thöng tin dûåa trïn Internet, vñ duå nhû àêëu thêìu trûåc tuyïën, àïí giaãi quyïët caác vêën àïì vïì tñnh minh baåch coá sûác maånh rêët lúán vaâ àang phaát triïín nhanh choáng vò quaá trònh tin hoåc hoaá caác cú quan vaâ ngaânh giao thöng àang tiïën triïín. Lúåi thïë chuã yïëu cuãa viïåc naây laâ têët caã nhûäng ngûúâi tham gia àïìu àûúåc tiïëp cêån vúái thöng tin nhû nhau. Bûúác naây thûúâng àûúåc àûa ra aáp duång dêìn dêìn vò nùng lûåc cöng nghïå thöng tin cuãa cú quan vaâ cuãa ngaânh cuäng tiïën triïín dêìn dêìn. Àiïìu quan troång laâ phaåm vi hoaåt àöång, sûå tin cêåy vaâ an ninh cuãa caác hïå thöëng phaãi àûúåc àaãm baão vaâ trònh àöå kiïën thûác trong ngaânh phaãi phuâ húåp vúái trònh àöå cöng nghïå thöng tin àïí coá thïí tùng cûúâng chûá khöng haån chïë sûå caånh tranh. Möåt vñ duå àiïín hònh vïì cöng nghïå thöng tin dûåa trïn internet laâ viïåc quaãng caáo múâi thêìu, thöng baáo trao húåp àöìng vaâ giaá, thöng baáo caác giaá chaâo thêìu vaâ àaánh giaá kïët quaã, caác 244 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... höì sú thêìu coá thïí àûúåc taãi tûâ maång internet, vaâ caác höì sú baây toã quan têm, höì sú chûáng minh tñnh húåp lïå, vaâ höì sú dûå thêìu coá thïí àûúåc nöåp trûåc tiïëp. Ngoaâi viïåc tùng cûúâng hiïåu quaã cuãa quy trònh mua sùæm, caác ûáng duång tin hoåc coân coá thïí tùng cûúâng tñnh minh baåch trong quaá trònh àaánh giaá. Möåt vñ duå laâ viïåc soaån thaão caác thöng baáo vaâ höì sú múâi thêìu. Viïåc tin hoåc hoaá caác taâi liïåu naây coá thïí nêng cao chêët lûúång cuãa taâi liïåu nhúâ àaãm baão tñnh toaân veån cuãa nhûäng phêìn nöåi dung bùæt buöåc vaâ nhûäng phêìn nöåi dung coá thïí lûåa choån, àaãm baão sûå thöëng nhêët cuãa dûä liïåu, tuên thuã caác hûúáng dêîn vïì caác yïu cêìu cuå thïí, vaâ àaãm baão sûå hoaân chónh. Tûúng tûå nhû vêåy, tin hoåc hoaá coá thïí giuáp xûã lyá caác kïët quaã àaánh giaá vaâ lêåp baáo caáo àaánh giaá. Viïåc àùng kyá àiïån tûã aáp duång cho caác nhaâ thêìu xêy lùæp àaä àûúåc chûáng minh laâ thaânh cöng do tùng cûúâng tñnh toaân veån cuãa caác quy trònh sú tuyïín: caác dûä kiïån phaáp lyá, thûúng maåi vaâ taâi chñnh cuãa caác cöng ty trong cú súã dûä liïåu àûúåc so saánh vúái danh muåc nùng lûåc cêìn thiïët cuãa dûå aán, tûâ àoá, lêåp ra möåt danh saách caác cöng ty àuã àiïìu kiïån dûå thêìu cuâng vúái möåt danh saách caác cöng ty khöng àuã nùng lûåc vaâ giaãi thñch nguyïn nhên. Rêët nhiïìu àiïìu khoaãn soaát xeát toaân diïån àûúåc aáp duång trong quaá trònh nhêåp dûä liïåu vaâ quyïìn àûúåc xem xeát cuãa caác cöng ty khöng àuã nùng lûåc. Möåt caách tiïëp cêån thöng thûúâng khaác àïí tùng cûúâng tñnh minh baåch laâ sûã duång caán böå cuãa möåt töí chûác àöåc lêåp bïn ngoaâi àïí giaám saát caác giai àoaån chñnh trong quaá trònh àêëu thêìu mua sùæm, tiïën haânh àaánh giaá àöåc lêåp sûå tuên thuã caác quy trònh so vúái baãn hûúáng dêîn. Caách naây thûúâng àûúåc aáp duång cho caác giai àoaån mang tñnh cöng khai, vñ duå nhû múã thêìu, àïí traánh boã qua caác bûúác. Tuy nhiïn, cêìn tñnh àïën khoaãn phñ phaãi traã cho caác giaám saát viïn naây vaâ hoå cuäng coá thïí coá nguy cú bõ mua chuöåc búãi caác cú quan tham nhuäng (xem Höåp 5.1). Cêìn phaãi chuá yá àïën viïåc lûåa choån, chi traã vaâ àaâo taåo cho caác giaám saát viïn naây; àïí hoå tham gia vaâo phêìn àaánh giaá cuãa quaá trònh; sûã duång caác kyä thuêåt quay voâng vaâ àaánh giaá bñ mêåt àïí giûä gòn sûå liïm chñnh cuãa hoå trong quaá trònh. Trong nhûäng trûúâng húåp àùåc biïåt khi maâ nùng lûåc quaá yïëu hoùåc tham nhuäng traân lan thò coá thïí tùng cûúâng tñnh minh baåch bùçng caách thiïët lêåp möåt quaá trònh song song, nghôa laâ tiïën haânh àêëu thêìu mua sùæm thöng qua möåt "àaåi lyá" àêëu thêìu àöåc lêåp àûúåc chó àõnh bïn ngoaâi vaâ khöng thuöåc cú quan thûåc hiïån. Kïët quaã seä àûúåc chuyïín cho cú quan chõu traách nhiïåm ra quyïët àõnh vaâ thûåc hiïån quyïët àõnh. Tuy caách tiïëp cêån naây gêìn giöëng vúái viïåc sûã duång caác àaåi lyá mua sùæm trong quaá khûá nhûng cuäng àaä coá sûå thay àöíi àaáng kïí so vúái caác nguyïn tùæc viïån trúå phaát triïín vïì nùng lûåc vaâ súã hûäu nöåi böå. 245 Caác hònh thaái tham nhuäng Cú chïë Traách nhiïåm giaãi trònh Àöåc lêåp Cú cêëu vaâ thiïët kïë cuãa cú chïë traách nhiïåm giaãi trònh laâ möåt trong nhûäng cöng cuå ngùn ngûâa vaâ kiïím soaát quan troång nhêët trong àêëu tranh vúái tham nhuäng. Caác cú chïë traách nhiïåm giaãi trònh bao göìm caác bïn nùçm ngoaâi vaâ àöåc lêåp vúái nhûäng bïn tham gia vaâo caác giao dõch vaâ àöåc lêåp vúái hoå. Muåc àñch cuãa quaá trònh naây laâ àïí àaãm baão tñnh toaân veån cuãa quaá trònh vaâ chûáng toã rùçng caác quy àõnh àang àûúåc thûåc thi maâ khöng coá tham nhuäng. Möåt loaåt caác cöng cuå seä àûúåc sûã duång vaâ múã röång vò caác cú chïë truyïìn thöëng àïìu coá haån chïë. Caác cöng cuå naây àûúåc chia thaânh 4 loaåi - kiïím toaán taâi chñnh, kiïím toaán kyä thuêåt, àaánh giaá uyã thaác tñn duång, vaâ giaám saát cuãa bïn thûá ba ­ vaâ möåt khung traách nhiïåm giaãi trònh toaân diïån seä phaãi bao göìm caã 4 loaåi cöng cuå naây. Kiïím toaán taâi chñnh laâ viïåc kiïím tra àõnh kyâ caác söí saách kïë toaán àïí xem têët caã caác quyä vaâ taâi saãn coá àûúåc sûã duång àuáng muåc àñch vaâ coá àûúåc haåch toaán àêìy àuã khöng. Kiïím toaán taâi chñnh laâ möåt yïu cêìu bùæt buöåc àöëi vúái caác cú quan nhaâ nûúác vaâ cú quan taâi chñnh. Tñnh toaân veån vaâ mûác àöå kiïím toaán taâi chñnh rêët quan troång àöëi vúái hiïåu quaã cuãa kiïím toaán nhû möåt cöng cuå chöëng tham nhuäng. Caác bûúác àïí àaãm baão tñnh àöåc lêåp vaâ cöng bùçng cuãa kiïím toaán viïn rêët quan troång, duâ laâ kiïím toaán viïn nhaâ nûúác hay tû nhên, do àoá cêìn chuá troång àïën quaá trònh lûåa choån. Nöåi dung cú baãn cuãa kiïím toaán nùçm trong baãn baáo caáo gûãi ban laänh àaåo, trong àoá xaác àõnh roä vaâ giaãi thñch caác bêët thûúâng vaâ caác vêën àïì kïë toaán cuå thïí. Caán böå dûå aán nïn sûã duång baáo caáo naây àïí sûãa chûäa nhûäng yïëu keám cuå thïí trong kïë toaán vaâ kiïím soaát nöåi böå. Kiïím toaán thûúâng khöng àûúåc thûåc hiïån úã caác vùn phoâng àõa phûúng, trûâ trûúâng húåp àûúåc choån laâm mêîu hoùåc nïëu coá sùén möåt hïå thöëng quaãn lyá taâi chñnh toaân diïån vaâ tin hoåc hoáa. Kiïím toaán muåc tiïu àûúåc tiïën haânh khi nghi ngúâ coá haânh àöång tham nhuäng. Chêët lûúång cuãa taâi liïåu xaác àõnh muåc àñch cuãa giao dõch vaâ ngûúâi chõu traách nhiïåm coá thïí trúã thaânh chûáng cûá quan troång cho àiïìu tra phaáp lyá trïn giêëy túâ. Phaåm vi kiïím toaán cêìn phaãi bao göìm kiïím toaán taâi saãn àùng kyá àïí xaác àõnh àõa àiïím, caách sùæp xïëp vaâ viïåc sûã duång taâi saãn do cú quan súã hûäu hoùåc mua sùæm. Àiïìu naây àùåc biïåt quan troång àöëi vúái caác taâi saãn dïî bõ àaánh cùæp, caác taâi saãn coá söë lûúång nhiïìu vaâ khêëu hao àõnh kyâ, do àoá rêët khoá giaám saát úã cêëp cú quan, vñ duå nhû xe cöå vaâ maáy tñnh. Kiïím toaán kyä thuêåt laâ viïåc kiïím tra àõnh kyâ àïí xaác àõnh rùçng caác taâi saãn vaâ dõch vuå àûúåc cung cêëp cuâng vúái caác quyä laâ phuâ húåp vúái muåc àñch ban àêìu vaâ àûúåc cung cêëp theo àuáng söë lûúång, chêët lûúång vaâ àõa àiïím hoùåc caách sùæp xïëp nhû àaä àõnh. Kiïím toaán kyä thuêåt laâ möåt cöng cuå khaá múái nhûng rêët hiïåu quaã àïí kiïím tra viïåc thûåc hiïån dûå aán; chuáng àûúåc sûã duång àïí kiïím toaán chêët lûúång hoaåt àöång, giaám saát vaâ quaãn lyá dûå aán cuãa möåt cú quan giao thöng vêån 246 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... taãi. Muåc àñch chuã yïëu cuãa kiïím toaán kyä thuêåt laâ àïí xaác minh rùçng haâng hoáa hoùåc dõch vuå mua theo chûúng trònh chi tiïu àaä àûúåc cung cêëp theo quy àõnh, àïën àuáng àõa àiïím vaâ àuáng nhûäng ngûúâi àaä xaác àõnh möåt caách húåp phaáp. Kiïím toaán kyä thuêåt cuäng coá thïí àûúåc múã röång àïí àaánh giaá sûå phuâ húåp cuãa caác tiïu chuêín kyä thuêåt vaâ caác chuêín mûåc àûúåc aáp duång trong caác dûå aán hoùåc giao dõch. Àïí àaãm baão chêët lûúång, kiïím toaán kyä thuêåt phaãi àûúåc tiïën haânh búãi möåt chuyïn gia kyä thuêåt àuã nùng lûåc vaâ kinh nghiïåm trong lônh vûåc àûúåc kiïím toaán vaâ àöåc lêåp vúái cú quan thûåc hiïån. Vò kiïím toaán kyä thuêåt nhùçm vaâo caác maãng kinh doanh quan troång cuãa möåt cöng ty vaâ cêìn phaãi coá sûå phöëi húåp töët vaâ tiïëp cêån vúái dûä liïåu nïn kiïím toaán viïn coá thïí phaãi chõu sûác eáp àaáng kïí nhû phaãi baáo caáo giaãm ài hoùåc tùng lïn vïì möåt söë vêën àïì, thêåm chñ coân bõ nhêìm lêîn do khöng àûúåc cung cêëp thöng tin. Do àoá, àöi khi cuäng gùåp khoá khùn trong viïåc lûåa choån vaâ quaãn lyá caác kiïím toaán viïn kyä thuêåt, àùåc biïåt laâ khi caã laänh àaåo cuãa cöng ty cuäng tham nhuäng. Trong möåt söë trûúâng húåp, cêìn phaãi thuï kiïím toaán viïn hoùåc quaãn lyá kiïím toaán viïn thöng qua möåt cú quan àöåc lêåp bïn ngoaâi, vñ duå nhû möåt cú quan thanh tra hoùåc möåt cú quan giaám saát khöng thiïn võ. Möåt vñ duå cuå thïí cuãa kiïím toaán kyä thuêåt, duâ xuêët phaát tûâ caác ngaânh phi kyä thuêåt nhûng coá thïí aáp duång cho ngaânh giao thöng, àoá laâ Àiïìu tra Theo doäi chi tiïu cöng (PETS). Àiïìu tra naây kïët húåp caã vêën àïì taâi chñnh vaâ kyä thuêåt bùçng caách theo doäi chi tiïu cuãa caác quyä trong möåt chûúng trònh cuå thïí thöng qua têët caã caác bûúác cuãa quaá trònh tûâ khi àûúåc phï duyïåt úã cêëp quöëc gia cho àïën khi thûåc hiïån vaâ sûã duång úã cêëp àõa phûúng vaâ caá nhên. Àaánh giaá uyã thaác tñn duång laâ möåt àaánh giaá toaân diïån têët caã caác quy trònh àêëu thêìu mua sùæm, quaãn lyá taâi chñnh vaâ quaãn lyá dûå aán cuãa cú quan thûåc hiïån, bao göìm caã maãng kiïím soaát nöåi böå vaâ giaám saát cuãa cú quan. Àaánh giaá naây àûúåc tiïën haânh àõnh kyâ hoùåc lêåp kïë hoaåch trûúác búãi möåt nhoám àöåc lêåp. Nïëu àûúåc thûåc hiïån trong möåt möi trûúâng coá khaã nùng bõ tham nhuäng cao thò àaánh giaá uyã thaác toaân diïån seä àiïìu tra sêu röång vaâ àaánh giaá têët caã caác quy trònh thûåc hiïån, àêëu thêìu mua sùæm vaâ taâi chñnh cuãa cú quan thûåc hiïån. Àêìu ra cuãa àaánh giaá seä cho biïët mûác àöå coá ruãi ro tham nhuäng trong tûâng quy trònh, xaác àõnh caác àiïím yïëu vaâ cêìn coá haânh àöång sûãa chûäa gò, àiïìu chónh àaánh giaá vaâ caác ngûúäng uãy thaác. Vò khi àaánh giaá, cêìn phaãi tiïëp cêån vúái möåt söë thöng tin nïn hoaåt àöång naây thûúâng àûúåc thûåc hiïån búãi möåt nhoám chuyïn gia vúái nhiïìu chuyïn mön khaác nhau vaâ coá caã sûå tham gia cuãa caác quan chûác chñnh phuã. Giaám saát cuãa bïn thûá ba laâ möåt cú chïë liïn tuåc àïí giaám saát viïåc thûåc hiïån chi tiïu cuãa ngaânh, bao göìm caã viïåc mua sùæm àêëu thêìu vaâ thûåc hiïån caác dûå aán. Bïn thûá ba coá thïí laâ möåt cú quan nhaâ nûúác àöåc lêåp vúái cú quan thûåc hiïån, möåt 247 Caác hònh thaái tham nhuäng nhoám xaä höåi dên sûå hoùåc möåt cöng ty tû nhên àûúåc chñnh phuã thuï vúái tû caách àöåc lêåp. Trong caác cú quan giao thöng vêån taãi, sûå liïm chñnh trong caác quaá trònh uyã thaác thûúâng àûúåc baão àaãm bùçng caách yïu cêìu àaánh giaá àöåc lêåp song song búãi möåt nhoám caác caá nhên tûâ caác böå phêån khaác nhau cuãa cú quan àoá. Caác caá nhên naây phaãi chõu traách nhiïåm vúái nhau vaâ caã nhoám phaãi chõu traách nhiïåm vúái ban laänh àaåo cuãa cú quan. Khi nhoám àaánh giaá hoùåc ban laänh àaåo cuãa cú quan coá tham nhuäng thò caác cú chïë naây laâ khöng àuã, do àoá viïåc giaám saát búãi bïn thûá ba laâ möåt ngûúâi hay möåt nhoám àöåc lêåp àaä àûúåc àûa ra. Caác mö hònh giaám saát cuãa bïn thûá ba trong caác böå ngaânh chñnh phuã coá thïí laâ möåt thanh tra viïn trong böå ngaânh chuã quaãn nhûng àöåc lêåp vúái tiïíu ngaânh àûúåc giaám saát, möåt kiïím toaán viïn nhaâ nûúác hoùåc möåt cú quan nhaâ nûúác coá vai troâ giaám saát chöëng tham nhuäng. Khi caã nhûäng mö hònh àoá cuäng tham nhuäng thò cêìn phaãi coá sûå tham gia cuãa xaä höåi dên sûå vaâ khu vûåc tû nhên - àöåc lêåp vúái chñnh phuã - àïí àaãm baão tñnh àöåc lêåp vaâ traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác quy trònh. Möåt söë mö hònh hiïåu quaã giaám saát búãi bïn thûá ba vaâ caác vêën àïì coá liïn quan àûúåc trònh baây dûúái àêy. Möåt lûåa choån phöí biïën laâ chó àõnh möåt quan saát viïn àöåc lêåp, thûúâng laâ cuãa möåt töí chûác phi chñnh phuã hoùåc caác nhoám àaåi diïån cho cöng dên, àïí tham dûå buöíi múã thêìu, quan saát viïåc àaánh giaá thêìu hoùåc tham gia vaâo caác cuöåc kiïím toaán kyä thuêåt. Àêy coá thïí laâ möåt yïu cêìu bùæt buöåc àöëi vúái cú quan hoùåc coá thïí laâ do yïu cêìu cuãa möåt cú quan giaám saát bïn ngoaâi. Àïí mö hònh naây àûúåc hiïåu quaã, caác quan saát viïn cêìn phaãi chuã àöång tham gia tûâ viïåc múã höåp àûång höì sú thêìu cho àïën viïåc kiïím tra têån mùæt vaâ ghi laåi giaá chaâo thêìu, vaâ phaãi àûúåc àaâo taåo vaâ coá chuyïn mön trong têët caã vêën àïì cuãa quaá trònh àêëu thêìu hoùåc quaá trònh xêy dûång ­ baân giao. Mö hònh quan saát viïn naây coá thïí naãy sinh caác vêën àïì vïì chuêín bõ hêåu cêìn, chi phñ tham gia vaâo quaá trònh, aáp lûåc cuãa viïåc tham gia, sûå thöng àöìng hoùåc chia chaác caác khoaãn laåi quaã. Ngoaâi ra, dêëu hiïåu thöng àöìng coá thïí laâ khöng roä raâng nïëu khöng coá caác cöng cuå chuyïn mön àïí phaát hiïån vaâ caác quan saát viïn coá thïí khöng coá àuã quyïìn lûåc àïí taác àöång àïën viïåc chêëp nhêån kïët quaã. Giaám saát tûâ möåt cú quan bïn ngoaâi laâ lûåa choån thûá hai. Caác kiïím toaán viïn hoùåc giaám saát viïn àaä àûúåc àaâo taåo kyä nùng phaát hiïån gian lêån vaâ caác chêín àoaán taâi chñnh coá thïí àûúåc sûã duång tûâ nguöìn lûåc nöåi böå hoùåc thuï ngoaâi tûâ khu vûåc tû nhên. Trong khi caác kiïím toaán viïn nöåi böå coá thïí dïî dñnh vaâo tham nhuäng thò viïåc thuï dõch vuå kiïím toaán hoùåc giaám saát tûâ khu vûåc tû nhên ñt coá quan hïå vúái töí chûác vaâ coá chñnh saách àaäi ngöå phuâ húåp coá thïí àaåt àûúåc nhiïìu kïët quaã trong lônh vûåc àiïìu tra, phaát hiïån, chûáng cûá khúãi kiïån vaâ caác kïët quaã cuå thïí. Nhûäng àiïìu khoaãn kiïím toaán chùåt cheä coá thïí àûúåc àûa vaâo caác húåp àöìng àïí àaánh giaá caác baáo caáo taâi chñnh cuãa nhaâ thêìu. Nhûäng quy 248 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... àõnh haânh chñnh cuäng coá thïí yïu cêìu caác caán böå cöng quyïìn vaâ caán böå dûå aán cöng böë taâi chñnh haâng nùm cuäng nhû yïu cêìu caác nhaâ thêìu chñnh vaâ nhaâ thêìu phuå cöng böë têët caã nhûäng loaåi chi phñ vaâ tiïìn hoa höìng. Viïåc tuên thuã caác quy àõnh coá thïí àûúåc àaãm baão thöng qua caác hoaåt àöång kiïím toaán nghiïm ngùåt. Möåt biïën thïí cuãa mö hònh caán böå quan saát àöåc lêåp laâ viïåc böí nhiïåm möåt caán böå àaánh giaá àöåc lêåp - möåt caá nhên hoùåc möåt cöng ty coá caác kyä nùng chuyïn nghiïåp àïí tiïën haânh àaánh giaá àöåc lêåp caác höì sú thêìu hoùåc àïì xuêët tû vêën cuâng vúái ban xeát thêìu. Trong mö hònh naây, möåt böå göìm têët caã caác höì sú thêìu seä àûúåc àïí laåi vaâ niïm phong khi múã thêìu àïí sau naây kiïím tra àöëi chûáng vúái caác höì sú àaä àûúåc àaánh giaá. Caán böå àaánh giaá seä tham gia caác cuöåc hoåp xeát thêìu àïí tiïëp nhêån thöng tin nhûng coá thïí tiïën haânh möåt àaánh giaá àöåc lêåp vaâ àïå trònh möåt baáo caáo riïng biïåt cho möåt caán böå àöåc lêåp coá chûác vuå cao hún ban xeát thêìu hoùåc cho möåt cú quan giaám saát. Khuyïën nghõ cuöëi cuâng phaãi coá àêìy àuã nhûäng giaãi thñch vïì sûå khaác biïåt giûäa nhûäng phaát hiïån àöåc lêåp vaâ nhûäng phaát hiïån chñnh thûác. Möåt söë vêën àïì liïn quan àïën mö hònh naây nhû caán böå àaánh giaá cêìn àûúåc uãy quyïìn àêìy àuã àïí tiïëp cêån thöng tin baão mêåt, nhûäng khoá khùn trong viïåc xaác àõnh vaâ quaãn lyá baáo caáo vaâ àûa ra kïët luêån khuyïën nghõ, tñnh nhaåy caãm àöëi vúái möåt cú quan khi hoå bêët àöìng quan àiïím, vaâ chi phñ cuäng nhû nguöìn taâi chñnh chi traã cho dõch vuå naây. Lûåa choån coá tñnh chùåt cheä nhêët vïì giaám saát cuãa bïn thûá ba laâ thuï möåt töí chûác tû nhên àöåc lêåp àïí thay mùåt cho àún võ chuã quaãn tiïën haânh toaân böå quy trònh àêëu thêìu. Theo mö hònh naây, möåt "àaåi lyá" àöåc lêåp seä quaãn lyá quy trònh tûâ àêìu àïën cuöëi, cuå thïí laâ tiïën haânh möåt söë phêìn nöåi dung cuãa quy trònh möåt caách cöng khai, nhû trong mö hònh cöng chuáng, vaâ yïu cêìu sûå tham gia cuãa caác caán böå thuöåc cú quan chuã quaãn trong quaá trònh àaánh giaá vaâ caác cuöåc hoåp cöng khai, cuöëi cuâng laâ àûa ra khuyïën nghõ cho cú quan chuã quan àïí uyã quyïìn chñnh thûác. Thöng thûúâng vúái mö hònh naây, àún võ thûåc hiïån chõu traách nhiïåm vïì àêìu ra seä kyá húåp àöìng cöng viïåc vaâ dõch vuå. Caác vêën àïì àöëi vúái mö hònh àaåi lyá àöåc lêåp bao göìm viïåc thuï, cêëp ngên saách vaâ giaám saát cú quan giaám saát àöåc lêåp vaâ sûå chêëp thuêån cuãa chñnh quyïìn vïì nhu cêìu cêìn thiïët phaãi coá cêëp àöå kiïím soaát cao cêëp vaâ àöåc lêåp nhû vêåy. ÚÃ möåt söë khña caånh khaác, mö hònh naây giöëng vúái mö hònh thuï dõch vuå tû vêën kyä thuêåt hoùåc caác dõch vuå giao thöng khaác. Àöëi vúái caác vêën àïì cêëp ngaânh nhû traách nhiïåm giaãi trònh trong giaãi ngên vaâ chi tiïu nguöìn ngên saách, cú chïë traách nhiïåm giaãi trònh bïn ngoaâi vêån haânh song song vúái qui trònh ngên saách chñnh thûác cuãa Chñnh phuã. Trong trûúâng húåp naây, cú quan cöng quyïìn vaâ möåt nhoám ngûúâi àaåi diïån cho xaä höåi dên sûå vaâ caác chuã thïí ài àïën thöëng nhêët möåt thoaã thuêån xaä höåi bao haâm caác 249 Caác hònh thaái tham nhuäng chûúng trònh chi tiïu ngên saách, caác tiïu chuêín thûåc hiïån, vaâ traách nhiïåm cuãa cöång àöìng. Trong trûúâng húåp tiïíu ngaânh àûúâng böå, khaái niïåm naây nhòn nhêån moåi can thiïåp ­ xem caác can thiïåp naây coá haâm yá baão töìn taâi saãn hay múã röång maång lûúái ­ nhû möåt phêìn cuãa quaá trònh nùng àöång hún vúái sûå tham gia cuãa nhiïìu chuã thïí khaác nhau. "Húåp àöìng àûúâng böå xaä höåi" laâ möåt trong nhûäng àöåt phaá vïì traách nhiïåm giaãi trònh trûúác cöång àöìngvaâ tñnh minh baåch: cú quan àûúâng böå chõu traách nhiïåm trûúác nhûäng ngûúâi sûã duång àûúâng vïì quaãn lyá hiïåu quaã chi tiïu ngên saách vaâ caác àiïìu kiïån dõch vuå giao thöng thöng qua kyá kïët húåp àöìng thûúâng niïn vúái àaåi diïån cuãa nhoám xaä höåi dên sûå àïí àaåt àûúåc cêëp àöå thûåc hiïån nhû mong muöën vaâ àûúåc giaám saát thöng qua qui trònh coá sûå tham gia. Vïì mùåt hoaåt àöång, húåp àöìng àûúâng böå xaä höåicoá thïí theo hònh thûác möåt Biïn baãn ghi nhúá (MOU) giûäa cú quan chuã quaãn vaâ caác töí chûác xaä höåi àaåi diïån cho cöng chuáng. Qui trònh naây cuäng coá thïí aáp duång cho möåt ngaânh chûa tûå chuã hoaân toaân, nhû quyä àûúâng böå, thöng qua baáo caáo haâng nùm vaâ MOU giûäa ban giaám saát sûã duång quyä vaâ möåt àaåi diïån cuãa nhoám xaä höåi dên sûå. ÚÃ cêëp àöå töí chûác, möåt cú quan coá thïí chõu traách nhiïåm giaãi trònh cho möåt söë biïån phaáp thûåc hiïån thöng qua möåt cöng cuå nhû theã baáo caáo, trong àoá caác cöng dên hoùåc ngûúâi sûã duång giao thöng coá thïí phaát biïíu nhêån xeát, àaánh giaá cuãa hoå vïì kïët quaã thûåc hiïån cuãa töí chûác vaâ giaá trõ àöìng tiïìn trong möåt söë biïån phaáp. Nhûäng àaánh giaá naây sau àoá àûúåc cöng böë vaâ giaãi quyïët chñnh thûác búãi cú quan chuã quaãn. Cöng cuå naây àaä àûúåc sûã duång caâng ngaây caâng nhiïìu trong caác ûáng duång dõch vuå àö thõ vaâ dõch vuå haå têìng cú súã. Mùåc duâ têåp trung chuã yïëu vaâo caác vêën àïì vïì nùng lûåc töí chûác vaâ hiïåu quaã, nhûng noá vêîn coá thïí taác àöång àïën möåt söë hònh thûác tham nhuäng nhû caác haânh àöång liïn quan àïën biïën àöíi muåc àñch vaâ chuyïín hûúáng nguöìn tiïìn àêìu tû, cung cêëp thiïëu so vúái nhu cêìu hoùåc tùng giaá quaá cao vaâ möåt söë biïån phaáp minh baåch khaác. Cöng cuå naây àùåc biïåt hûäu duång trong viïåc giaám saát möåt húåp àöìng àûúâng böå xaä höåi. Cú chïë àaäi ngöå Sûå lûåa choån cuãa bêët cûá caá nhên naâo taåi bêët kyâ thúâi àiïím naâo trong chuöîi giaá trõ àïìu bõ aãnh hûúãng rêët lúán búãi caác àöång cú caá nhên vaâ viïåc caác lûåa choån naây coá thïí bõ aãnh hûúãng nhû thïë naâo búãi caác nhên töë thïí chïë vaâ nhên töë bïn ngoaâi. Àêy laâ sûå giao thoa giûäa caác quy àõnh chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác cuãa troâ chúi vaâ caác giaá trõ. Àïí chöëng laåi caác haânh vi tham nhuäng thò àöång lûåc cho caác haânh vi töët phaãi lúán hún nhûäng gò àaåt àûúåc tûâ haânh vi tham nhuäng. Àöìng thúâi, ruãi ro vaâ chi phñ cho haânh vi tham nhuäng cuäng phaãi lúán hún lúåi nhuêån bêët chñnh thu àûúåc. Tuy caác àöång lûåc laâ möåt vêën àïì chung vaâ khöng cuå thïí 250 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... cho möåt ngaânh naâo nhûng möåt söë vñ duå sau àêy coá thïí aáp duång cho ngaânh giao thöng. ÚÃ cêëp quöëc gia, möåt chñnh trõ gia coá thïí thu àûúåc lúåi ñch caá nhên bùçng caách phên böí möåt nguöìn ngên saách khöng húåp lyá nhûng viïåc naây coá thïí laâm aãnh hûúãng àïën võ thïë chñnh trõ cuãa öng ta bùçng caách mêët phiïëu bêìu hoùåc aãnh hûúãng trong khu vûåc bêìu cûã cuãa öng ta. Vñ duå nhû phûúng tiïån truyïìn thöng hoùåc möåt töí chûác xaä höåi coá aãnh hûúãng lúán seä cöng böë thöng tin vïì caác lúåi ñch kinh tïë xaä höåi cuãa caác dûå aán giao thöng khaác leä ra àaä àûúåc thûåc hiïån bùçng nguöìn ngên saách àoá, hoùåc vaåch trêìn sûå thêåt vïì caác dûå aán "voi trùæng" àûúåc nhaâ chñnh trõ àoá uãng höå. ÚÃ cêëp àöå töí chûác, caác àöång cú thûúâng bõ aãnh hûúãng búãi nhêån thûác vïì hiïåu quaã cuãa kiïím soaát nöåi böå, sûå baão trúå cuãa ban laänh àaåo cêëp cao, nguy cú mêët viïåc laâm, sûå baão vïå cho nhûäng ngûúâi daám töë caáo tiïu cûåc vaâ ruãi ro bõ löå diïån. Àïí thay àöíi caác àöång cú naây vaâ giaãm tham nhuäng thò cêìn phaãi tùng cûúâng kiïím soaát nöåi böå, thiïët lêåp caác chïë taâi àöëi vúái caác vi phaåm, chó àõnh caán böå liïm chñnh giûä caác chûác vuå quan troång, luên chuyïín nhên viïn àïí traánh viïåc hònh thaânh caác liïn minh tham nhuäng, taåo àiïìu kiïån cho töí chûác coá thïí baão vïå khoãi bõ aãnh hûúãng bïn ngoaâi vaâ baão vïå nhûäng ngûúâi töë caáo, àùåc biïåt laâ caác nhên viïn coá chûác vuå thêëp vò àêy thûúâng laâ nhûäng àöëi tûúång dïî bõ töín thûúng nhêët trong quaá trònh. ÚÃ cêëp àöå caá nhên vaâ trong tûâng giao dõch, caác àöång cú coá thïí àûúåc tùng cûúâng bùçng caách nhêën maånh tñnh minh baåch, triïín khai caác hïå thöëng laâm haån chïë caác lônh vûåc coá thïí tuây yá hoaåt àöång theo chuã quan, àêíy nhanh thúâi gian xûã lyá àïí haån chïë ruãi ro thûúng lûúång tham nhuäng, ngùn ngûâa hoùåc khöng khuyïën khñch viïåc caán böå coá quan hïå trûåc tiïëp vúái caác bïn coá liïn quan (vñ duå nhû nhaâ thêìu, caác quan chûác àõa phûúng hoùåc caác nhaâ chñnh trõ). Trong trûúâng húåp naây cuäng vêåy, laänh àaåo coá vai troâ rêët quan troång. Laänh àaåo liïm khiïët hoùåc haânh xûã vúái tû caách àaåo àûác cao seä coá thïí laâ nhûäng àöång lûåc maånh meä. Vúái caác caá nhên, hoå phaãi coá cú höåi àûúåc baáo caáo möåt vuå vi phaåm, möåt caách êín danh hoùåc coá sûå baão vïå, túái möåt àûúâng dêy noáng hoùåc vùn phoâng thanh tra àïí chöëng laåi nguy cú bõ àe doaå hoùåc traã thuâ. Lûúng thûúãng xûáng àaáng cuäng laâ möåt nhên töë quan troång trong möåt söë trûúâng húåp. Nïëu lûúng thêëp thò caác caá nhên seä dïî nhêån höëi löå hoùåc quaâ bùçng hiïån vêåt nhû xe cöå hoùåc àiïån thoaåi di àöång laâ nhûäng thûá thûúâng àûúåc biïëu tùång buâ laåi laâ sûå im lùång vaâ àöìng loaä. ÚÃ cêëp àöå naây, cú cêëu laåi hïå thöëng lûúng coá thïí goáp phêìn laâm giaãm nguy cú xaãy ra caác hoaåt àöång tham nhuäng. Tuy nhiïn, úã cêëp quaãn lyá do caác vuå trao àöíi thoaã thuêån laâ coá töí chûác thò söë tiïìn trao tay nhau coá thïí rêët lúán ­ vñ duå 1% phêìn chia cuãa möåt húåp àöìng 20 triïåu àö la Myä coá thïí tûúng àûúng vúái söë tiïìn lûúng àûúåc traã trong voâng 10-30 nùm. ÚÃ cêëp àöå naây thò chó nhûäng 251 Caác hònh thaái tham nhuäng chïë taâi thêåt nùång nhû àuöíi viïåc, cho vïì hûu vaâ tõch thu taâi saãn múái coá thïí chuyïín àöíi nhûäng àöång cú tûâ xêëu sang töët. Àöëi vúái möåt cöng ty tham gia àêëu thêìu möåt húåp àöìng, caái giaá phaãi traã àïí nhêån àûúåc sûå bao che vaâ quyïìn hoaåt àöång trong möåt khu vûåc nhêët àõnh coá thïí quaá cao, nïëu trong trûúâng húåp bõ aáp duång caác chïë taâi nghiïm khùæc nhû àûa tïn cöng ty vaâo danh saách àen trong möåt thúâi gian daâi, nghôa laâ cöng ty seä bõ mêët möåt phêìn lúán trong thu nhêåp thûúâng kyâ cuãa mònh Vai troâ cuãa Cöng ty vaâ àöëi tûúång cêìm àêìu Khi möåt nhoám àùåc quyïìn àùåc lúåi cêìm àêìu chi phöëi hoaåt àöång tham nhuäng, thò têët caã caác thaânh phêìn tham gia, tûâ khu vûåc nhaâ nûúác hay khu vûåc tû nhên, phaãi nhúâ àïën quyïìn lûåc cuãa cuãa nhoám naây múái coá cú höåi söëng soát, àûúåc àúä àêìu hoùåc phaãi tuên thuã nhûäng àöëi tûúång àaä thiïët lêåp ra nhûäng quy tùæc vö thûúâng cuãa troâ chúi. Möåt hoùåc möåt vaâi cöng ty tham nhuäng coá quyïìn lûåc coá thïí chi phöëi vaâ kiïím soaát thõ trûúâng. Loaåi boã quyïìn lûåc naây coá thïí rêët khoá khùn vaâ cêìn phaãi kïët húåp caác cöng cuå maånh. Thûá nhêët, taåo giaá tiïu chuêín hoùåc àöåc lêåp xaác minh dûå toaán cuãa cú quan múâi thêìu laâ möåt viïåc quan troång àïí phaát hiïån vaâ cöng böë söë dû coá dêëu hiïåu laâ khoaãn lúåi nhuêån seä àûúåc chia chaác tûâ goái thêìu. Thûá hai, tuên thuã nghiïm ngùåt caác àiïìu khoaãn minh baåch àïí cho pheáp caånh tranh cúãi múã vaâ cöng bùçng, vaâ baão vïå caác cöng ty tham gia àêëu thêìu laâ caác cöng viïåc rêët quan troång cêìn laâm. Thûá ba, quaá trònh àêëu thêìu phaãi àûúåc höî trúå búãi möåt quyïìn lûåc giaám saát àïí tiïëp cêån hoùåc loaåi boã nhoám àùåc quyïìn àùåc lúåi; àiïìu naây coá thïí àaåt àûúåc thöng qua huy àöång sûå tham gia cuãa xaä höåi dên sûå àïí àûa ra tiïëng noái chung (theo caách àûúåc àïì cêåp úã phêìn trïn), thöng qua aáp duång caác tiïu chuêín quöëc tïë (nhû ISO - Nhûäng tiïu chuêín quöëc tïë cho caác töí chûác vaâ caác tiïu chuêín vïì kïë toaán taâi chñnh) hoùåc thöng qua sûå can thiïåp cuãa möåt töí chûác quöëc tïë (nhû töí chûác taâi chñnh quöëc tïë) trong àoá hoå vûâa aáp duång caác quy àõnh vûâa giaám saát thûåc hiïån. Thûá tû, quaá trònh naây cêìn möåt cú quan àiïìu tra maånh meä vaâ àaáng tin cêåy, vñ duå nhû ban phoâng chöëng tham nhuäng, coá thïí truy töë nhûäng nhoám àùåc quyïìn àùåc lúåi hoùåc caác cöng ty coá thïë lûåc. Cuöëi cuâng, coá möåt vaâi cöng cuå àïí giuáp caác töí chûác quöëc tïë coá traách nhiïåm giaãi trònh àöëi vúái möåt ngaânh cöng nghiïåp, hoùåc möåt töí chûác giaám saát quöëc tïë, hún laâ vúái caác nhoám àùåc quyïìn àùåc lúåi úã àõa phûúng theo caách coá thïí gêy aãnh hûúãng àïën hoaåt àöång kinh doanh quöëc tïë hoùåc trong nûúác cuãa caác cöng ty, trûâ khi hoå tûå kiïìm chïë viïåc tham gia vaâo caác hoaåt àöång tham nhuäng trong nûúác. Möåt vñ duå trong ngaânh giao thöng chñnh laâ hiïåp ûúác liïm chñnh (Höåp 5.2). Möåt söë hiïåp höåi cöng nghiïåp thuöåc möåt söë ngaânh cöng nghiïåp àang àïì 252 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... xuêët vaâ ûáng duång caác thoaã thuêån ngaânh nhû Caác nguyïn tùæc Kinh doanh chöëng laåi hoaåt àöång àuát loát trong ngaânh cöng nghiïåp xêy dûång. Nhûäng nguyïn tùæc cú baãn cuãa caác thoaã thuêån ngaânh thûúâng àûúåc xêy dûång vúái sûå phöëi húåp cuãa Töí chûác Minh baåch quöëc tïë, hoùåc àûúåc hûúãng ûáng búãi Diïîn àaân Phaát triïín quöëc tïë úã Davos, Thuyå Sô. Theo phûúng phaáp tiïëp cêån naây, caác cöng ty tham gia kyá kïët phaãi tûå cam kïët àaãm baão caác quy àõnh vïì haânh vi thõ trûúâng bao göìm chñnh saách khöng khoan dung àöëi vúái haânh vi àuát loát. Hiïån nay, nhûäng thoaã thuêån ngaânh nhû vêåy trong caác nhaâ cung cêëp khu vûåc tû nhên chûa bao haâm caác àiïìu khoaãn thûåc thi vaâ giaám saát song phûúng; vò aáp lûåc tûâ caác nhaâ cung cêëp khaác seä goáp phêìn nêng cao sûå tuên thuã. Caác Yïëu töë úã têìm quöëc gia vaâ liïn ngaânh Caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng trong ngaânh giao thöng cuäng phuå thuöåc nhiïìu vaâo caác nöî lûåc àöìng thúâi cuãa caác cú quan bïn ngoaâi. Möåt möi trûúâng phaáp lyá maånh meä laâ rêët cêìn thiïët àïí caác biïån phaáp kiïím soaát phaáp lyá vaâ caác phûúng phaáp khaác phaát huy hiïåu quaã; caác àiïìu khoaãn húåp àöìng cêìn phaãi àûúåc tuên thuã, gian lêån vaâ caác löîi vi phaåm khaác phaãi bõ khúãi töë àïí khung phaáp lyá cuãa ngaânh coá hiïåu lûåc. Caác thöng tin thûúng maåi vïì àùng kyá kinh doanh cuãa doanh nghiïåp, bao göìm thöng tin taâi chñnh vïì thu nhêåp chõu thuïë, coá thïí höî trúå rêët nhiïìu trong viïåc phaát hiïån gian lêån nhúâ vaâo quy àõnh tûå do thöng tin. Cuäng cêìn phaãi coá caác quy àõnh vïì mua sùæm àêëu thêìu àïí thuác àêíy caånh tranh, traách nhiïåm giaãi trònh, tñnh minh baåch vaâ tùng cûúâng caác àiïìu khoaãn vïì giaám HÖÅP 5.2 Möåt söë hiïåp ûúác liïm chñnh trong khu vûåc tû nhên Cöng cuå hiïåp ûúác liïm chñnh do Töí chûác Minh baåch quöëc tïë xêy dûång rêët phuâ húåp vúái ngaânh giao thöng. Theo Hiïåp ûúác liïm chñnh, möåt hoùåc têët caã caác nhaâ thêìu tham gia dûå thêìu möåt dûå aán àêìu tû phaãi cuâng cam kïët tûå kiïìm chïë vaâ phoâng ngûâa têët caã caác haânh àöång tham nhuäng vaâ phaãi chõu nhûäng chïë taâi trong trûúâng húåp khöng tuên thuã theo thoaã thuêån. Ban Dõch vuå àêëu thêìu cöng cuãa Haân Quöëc àaä triïín khai möåt Hiïåp ûúác liïm chñnh àöëi vúái têët caã caác húåp àöìng tûâ ngaây 1 thaáng 3 nùm 2001. Hiïåp ûúác naây nhùçm nhùæc nhúã khu vûåc tû nhên rùçng caác giaá trõ doanh nghiïåp àïìu bùæt nguöìn tûâ tû caách àaåo àûác cuãa doanh nghiïåp vaâ khuyïën khñch doanh nghiïåp tham gia chiïën dõch chöëng tham nhuäng. Hiïåp ûúác liïm chñnh cuãa Haân Quöëc mang tñnh àùåc biïåt úã chöî noá yïu cêìu caác nhaâ thêìu phaãi nöåp "baãn cam kïët liïm chñnh" trong voâng 10 ngaây kïí tûâ ngaây àûúåc trao húåp àöìng, nïëu khöng seä phaãi huãy boã húåp àöìng. Caác nhaâ thêìu cuäng phaãi thöëng nhêët vïì caác mûác phaåt nghiïm ngùåt nïëu vi phaåm hiïåp ûúác liïm chñnh, bao göìm caã viïåc tûúác quyïìn. Caác caán böå phuå traách viïåc àêëu thêìu mua sùæm cuäng phaãi nöåp möåt baãn cam kïët liïm chñnh cho trûúãng böå phêån mua sùæm cuãa mònh, àöìng yá seä bõ phaåt nghiïm khùæc khi vi phaåm cam kïët àoá. 253 Caác hònh thaái tham nhuäng saát vaâ caác haânh àöång sûãa sai. Cuöëi cuâng, möåt möi trûúâng caãi caách kinh tïë vaâ chñnh trõ coá vai troâ rêët quan troång trong viïåc khuyïën khñch ngaânh giao thöng àûúåc taái cú cêëu laåi, phên taách vaâ thûúng maåi hoáa caác chûác nùng, giaãm thiïíu caác quy àõnh, ruát ngùæn vaâ laâm roä caác kïnh traách nhiïåm giaãi trònh, tùng cûúâng tñnh minh baåch vaâ têåp trung vaâo kïët quaã hoaåt àöång. Tiïën àöå caãi caách trong ngaânh giao thöng thûúâng phaãi phuâ húåp vúái caác saáng kiïën caãi caách khu vûåc cöng úã cêëp quöëc gia nhûng yá nghôa thûúng maåi cuãa ngaânh cuäng àaáng àïí thûã nghiïåm vaâ thuác àêíy caác caãi caách. Caác àöång lûåc quöëc tïë ÚÃ nhûäng nûúác coá tham nhuäng traân lan trong khu vûåc cöng vaâ trong phêìn lúán xaä höåi thò roä raâng laâ caác nhên töë quöëc tïë coá thïí laâ caác àöång lûåc maånh meä àïí kiïím soaát tham nhuäng. Ngoaâi nhûäng aãnh hûúãng maâ caác töí chûác quöëc tïë coá thïí coá àöëi vúái chñnh phuã quöëc gia, caác àöång lûåc quöëc tïë, vñ duå nhû caác cú quan thûúng maåi vaâ taâi trúå quöëc tïë, cuäng coá thïí coá aãnh hûúãng quan troång àïën tñnh liïm chñnh vaâ hiïåu quaã cuãa ngaânh giao thöng. Caãi caách luêåt phaáp trong ngaânh giao thöng vêån taãi trûúác khi gia nhêåp Töí chûác Thûúng maåi Thïë giúái coá thïí laâm giaãm caác thêët thoaát do tham nhuäng gêy ra nhû ùn cùæp, höëi löå vaâ gian lêån. Caác hûúáng dêîn quaãn lyá dûå aán vaâ mua sùæm àêëu thêìu do caác ngên haâng phaát triïín àa phûúng soaån thaão coá thïí laâm tùng cûúâng tñnh caånh tranh vaâ minh baåch trong ngaânh giao thöng vaâ, nïëu caác hûúáng dêîn naây àûúåc aáp duång möåt caách nhêët quaán, coân coá thïí giuáp vûúåt qua caác nhoám cöng ty trong nûúác thöng àöìng vúái nhau. Àïí àaåt àûúåc lúåi ñch töëi àa, caác töí chûác song phûúng cuäng coá thïí aáp duång caác quy trònh múã. Àöång thaái hiïån nay laâ haâi hoâa hoáa caác quy àõnh vïì quaãn lyá dûå aán vaâ àêëu thêìu mua sùæm trong ngaânh giao thöng trong phaåm vi caác saáng kiïën vïì hiïåu quaã viïån trúå phaát triïín quöëc tïë laâ rêët quan troång àïí laâm giaãm nguy cú tham nhuäng cuãa caác cöng ty quöëc tïë vaâ cuãa caác haâng hoáa, dõch vuå àûúåc quöëc tïë taâi trúå. Ào lûúâng Tiïën àöå: Caác chó söë vaâ cú súã dûä liïåu phuâ húåp Khi chiïën lûúåc caãi caách quaãn trõ vaâ caác kïë hoaåch chöëng tham nhuäng trong ngaânh giao thöng àûúåc thûåc hiïån thò cêìn phaãi xaác àõnh caác chó söë phuâ húåp àïí ào lûúâng kïët quaã. Cho àïën nay, ngûúâi ta àang chuá troång vaâo viïåc hònh thaânh caác cöng cuå, caách tiïëp cêån vaâ kyä thuêåt àiïìu tra. Trong tûúng lai, cêìn phaãi chuá yá nhiïìu hún àïën caác chó söë phuâ húåp vïì tñnh liïm chñnh cuãa thïí chïë àïí coá thïí löìng gheáp vaâo caác dûå aán vaâ Chiïën lûúåc Höî trúå Quöëc gia (CAS). Nhûäng troång têm ban àêìu naây coá thïí chuá troång vaâo viïåc thûåc hiïån vaâ tuên thuã caác kïë hoaåch 254 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... chöëng tham nhuäng, khi àoá nhoám giaám saát coá thïí raâ soaát vaâ hoaân thiïån caác chó söë trong quaá trònh thûåc hiïån caác dûå aán. Vñ duå nhû coá thïí thûåc hiïån caác viïåc sau: so saánh sûå chïnh lïåch giûäa giaá truáng thêìu vúái dûå toaán chi phñ cuãa töí chûác trong phaåm vi cöng ty hoùåc trong tûâng böå phêån; xem xeát giaá trung bònh hoùåc àún giaá cuãa caác haång muåc cöng trònh hoùåc haâng hoáa tiïu chuêín, vñ duå nhû giaá cuãa caác cöng-ten-nú giao haâng hoùåc chi phñ phuã nhûåa àûúâng cho tûâng m2 àûúâng; so saánh chó söë trong tûâng quêån huyïån haânh chñnh hoùåc chñnh trõ àïí thêëy àûúåc sûå chïnh lïåch hoùåc thay àöíi, nïëu coá. Caác vñ duå khaác bao göìm: xem xeát thúâi gian thûåc hiïån caác giai àoaån chuêín bõ, àêëu thêìu vaâ triïín khai trong toaân böå quaá trònh mua sùæm vaâ so vúái caác chuêín mûåc, cuäng nhû laâ thúâi gian tiïën haânh caác giai àoaån cuãa húåp àöìng, vñ duå nhû thúâi gian kyá húåp àöìng hoùåc phï duyïåt húåp àöìng, so vúái tiïu chuêín. Caác biïån phaáp khaác nhû tñnh phêìn trùm cuãa têët caã caác húåp àöìng àûúåc trao sau khi coá caác quy trònh vaâ cöng cuå mua sùæm àêëu thêìu hiïån àaåi hoáa, (hoùåc phêìn trùm cuãa chi phñ cuãa cöng ty khi thûåc hiïån húåp àöìng àoá); tiïën àöå thûåc hiïån möåt kïë hoaåch haânh àöång mua sùæm àiïån tûã; ào lûúâng kïët quaã cuãa cöng taác àiïìu tra nöåi böå, vñ duå nhû söë lûúång caác trûúâng húåp gûãi àïën vùn phoâng thanh tra hoùåc cú quan thanh tra. Cêìn phaãi tiïën haânh thïm caác cöng viïåc phên tñch khi thiïët lêåp caác chó söë vïì tñnh liïm chñnh cuãa thïí chïë. Trong vêën àïì naây, caác nhaâ taâi trúå vaâ caác àöëi taác phaát triïín seä cêìn phaãi haâi hoâa hoáa caác caách tiïëp cêån cuãa hoå ngay tûâ ban àêìu àïí coá thïí ào lûúâng vaâ àaánh giaá àûúåc sûå phaát triïín tùng thïm möåt caách toaân diïån. KÏËT LUÊÅN Qua chûúng naây chuáng ta thêëy ngaânh giao thöng vêån taãi rêët dïî xaãy ra tham nhuäng úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín. Giaá trõ chñnh trõ, giaá trõ cao cuãa möåt söë húåp àöìng, nhiïìu húåp àöìng vaâ dûå aán nhoã àûúåc phên böí trong nûúác vaâ caác quaá trònh kinh doanh yïëu keám hoùåc quaá löîi thúâi laâ nhûäng àiïím dïî bõ tham nhuäng têën cöng trong ngaânh naây. Coá thïí phên biïåt (tuy àiïìu naây trïn thûåc tïë thûúâng biïíu hiïån khaá múâ nhaåt) giûäa àiïìu haânh nhaâ nûúác yïëu keám trong ngaânh (caác quaá trònh kinh doanh khöng hiïåu quaã vaâ caác chñnh saách khöng hiïåu lûåc) vaâ tham nhuäng (haânh àöång coá chuã têm àïí gêy aãnh hûúãng hoùåc truåc lúåi caá nhên), nhûng roä raâng laâ tham nhuäng dïî xaãy ra hún úã nhûäng núi àiïìu haânh nhaâ nûúác yïëu keám. Tuy nhiïn, ngaânh naây àaä xêy dûång caác cöng cuå vaâ quaá trònh lêåp kïë hoaåch, thiïët kïë, mua sùæm, triïín khai vaâ caác chûúng trònh giaám saát vaâ caác hoaåt àöång chi tiïu trong ngaânh, vò thïë coân nhiïìu cú höåi töët àïí nêng cao khaã nùng phaát hiïån vaâ kiïím soaát tham nhuäng. 255 Caác hònh thaái tham nhuäng Àiïìu quan troång laâ phaãi coá sûå hiïíu biïët vaâ nhòn nhêån àuáng àùæn vïì caác hònh thûác hoaåt àöång phöí biïën cuãa tham nhuäng úã caác phên ngaânh úã möåt quöëc gia cuå thïí àïí laâm cöng cuå tùng cûúâng kiïím soaát vaâ giaãm thiïíu sûå xuêët hiïån cuãa tham nhuäng. Vúái muåc tiïu nhû vêåy, chûúng naây àaä àïì cêåp àïën nhûäng hònh thûác phöí biïën cuãa haânh vi gian lêån, tham nhuäng vaâ thöng àöìng cêu kïët coá thïí thêëy àûúåc úã caác dûå aán haå têìng giao thöng vaâ úã caác cú quan giao thöng vêån taãi. Cuöëi cuâng, möåt chiïën lûúåc keáp àûúåc àïì xuêët àïí phoâng chöëng tham nhuäng: tùng cûúâng thûåc thi vaâ möåt chiïën lûúåc phoâng chöëng. Chiïën lûúåc phoâng chöëng xaác àõnh caác yïëu töë cú baãn àïí hûúáng dêîn thiïët kïë möåt biïån phaáp tiïëp cêån phuâ húåp cho tûâng trûúâng húåp cuå thïí, bao göìm viïåc sûã duång sûác maånh cuãa thöng tin; traách nhiïåm giaãi trònh, tñnh minh baåch vaâ chïë àöå àaäi ngöå àûúåc thûåc hiïån búãi möåt cú quan bïn ngoaâi; kiïím soaát vai troâ cuãa caác nhoám luäng àoaån vaâ caác cöng ty; tranh thuã lúåi thïë tûâ caác yïëu töë quöëc gia vaâ liïn ngaânh (möi trûúâng luêåt phaáp vaâ phaáp luêåt, caãi caách chñnh trõ vaâ thûúng maåi) vaâ caác àöång lûåc quöëc tïë (vai troâ cuãa thõ trûúâng quöëc tïë, caác cú quan quöëc tïë vaâ caác tiïu chuêín vaâ nghõ àõnh thû liïn quan). Tñnh phûác taåp vaâ, úã möåt söë núi, göëc rïî sêu xa cuãa tham nhuäng trong ngaânh coá nghôa àïí giaãm thiïíu tham nhuäng coá thïí mêët nhiïìu thúâi gian àïí caác kïë hoaåch tham nhuäng àûúåc xêy dûång, thûåc hiïån vaâ tùng cûúâng vaâ nhûäng nöî lûåc phoâng chöëng tham nhuäng úã têët caã caác cêëp, caác ngaânh àûúåc quaán triïåt röång raäi. Trong têët caã caác trûúâng húåp, viïåc chuá yïë àïën caác biïån phaáp phoâng chöëng vaâ nöî lûåc xêy dûång nùng lûåc seä laâ möåt phêìn cuãa chiïën lûúåc lêu daâi. Trong caác tònh huöëng nhû vêåy khi maâ tham nhuäng mang tñnh chêët àõa phûúng thò cêìn coá möåt danh muåc caác biïån phaáp phoâng chöëng maånh hún trong ngùæn haån vaâ trung haån, cuâng vúái viïåc tñch cûåc truy töë nhûäng trûúâng húåp àiïín hònh. Lúåi ñch tiïìm nùng tûâ thaânh cöng trong ngaânh giao thöng laâ àöång lûåc lúán lao àöëi vúái têët caã caác àöëi taác phaát triïín àïí tñch cûåc theo àuöíi nhûäng nöî lûåc phoâng chöëng tham nhuäng trong ngaânh giao thöng vêån taãi. CHUÁ GIAÃI 1. Nguöìn taâi chñnh cuãa chñnh phuã baãn thên noá khöng biïíu thõ tham nhuäng trong ngaânh giao thöng hoùåc trong bêët kyâ möåt ngaânh naâo, do noá thuöåc möåt vùn hoaá dên chuã röång hún, trong àoá caác àaåi diïån dên cûã cêìn phaãi hoaåt àöång àïí cöëng hiïën cho khu vûåc bêìu cûã cuãa hoå, thêåm chñ coân cho pheáp möåt sûå caånh tranh laânh maånh dûåa trïn kïët quaã cöëng hiïën trong quaá trònh bêìu cûã. Tuy nhiïn, úã nhiïìu quöëc gia, phêìn ngên saách daânh cho giao thöng maâ caác àaåi diïån dên cûã coá thïí tuyâ yá quyïët àõnh laåi quaá cao so vúái nguöìn taâi chñnh giao thöng chõu sûå giaám saát cuãa phaáp luêåt. 256 Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh Giao thöng vêån taãi thöng qua Kiïím soáat vaâ Phoâng chöëng... 2. Caác phûúng thûác giao thöng vêån taãi, àùåc biïåt laâ haâng khöng, àûúâng sùæt vaâ àûúâng biïín laâ caác hoaåt àöång thûúâng àûúåc quaãn lyá búãi caác thûåc thïí riïng biïåt úã hêìu hïët caác quöëc gia vaâ caác vêën àïì thûúâng khaác nhau trong möîi trûúâng húåp. 3. Àiïìu naây coá thïí do yïëu keám trong lêåp kïë hoaåch ngên saách trong àoá dûå baáo doanh thu quaá laåc quan vaâ àïën giûäa nùm do thiïëu nguöìn thu nïn ngên saách phaãi bõ cùæt giaãm. Tuy nhiïn, àêy laâ nguyïn nhên khiïën caác nhaâ thêìu phaãi xïëp haâng chúâ thanh toaán, nïn nhûäng sûå viïåc naây coá thïí taåo ra nhûäng cú höåi àuát loát hay höëi löå. TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO Bueb, Jean Pierre, and Nicola Ehlermann-Cache. 2005. "Inventory of Mechanisms to Disguise Corruption in the Bidding Process and Some Tools for Prevention and Detection." In Fighting Corruption and Promoting Integrity in Public Procurement, 161­75. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development. ("Thöëng kï caác Cú chïë àïí traá hònh tham nhuäng trong Quaá trònh Àêëu thêìu vaâ Möåt söë Cöng cuå phoâng chöëng vaâ phaát hiïån." Àêëu tranh chöëng tham nhuäng vaâ thuác àêíy tñnh thöëng nhêët vaâ liïm chñnh trong hoaåt àöång àêëu thêìu cöng, 161-75. Paris: Töí chûác àïí húåp taác vaâ phaát triïín kinh tïë. Center for Economic Studies [CES], Ifo Institute for Economic Research, and CESifo GmbH [Munich Society for the Promotion of Economic Research] (CESIFO). 2004. "The Political Economy of Corruption and the Role of Financial Institution." CESIFO Working Paper Series 1293:1­32. Trung têm nghiïn cûáu Kinh tïë (CES) Viïån nghiïn cûáu kinh tïë Ifo, vaâ CESifo GmbH (Cöång àöìng Munich trong Thuác àêíy nghiïn cûáu kinh tïë)(CESIFO).2004. "Kinh tïë chñnh trõ trong tham nhuäng vaâ vai troâ cuãa caác töí chûác taâi chñnh".Taâi liïåu laâm viïåc cuãa CESIFO 1293:1­32 Søreide, Tina. 2005. "Grey Zones and Corruption in Public Procurement: Issues for Consideration." In Fighting Corruption and Promoting Integrity in Public Procurement, 51­58. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development. Søreide, Tina. 2005. "Vuâng xaám vaâ tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng: caác vêën àïì cêìn xem xeát." Trong àêëu tranh chöëng tham nhuäng vaâ thuác àêíy tñnh thöëng nhêët vaâ liïm chñnh trong hoaåt àöång àêëu thêìu cöng, 51-58. Paris: Töí chûác àïí húåp taác vaâ phaát triïín kinh tïë. 257 6 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ C H A R L E S M C P H E R S O N VAÂ S T E P H E N M A C S E A R R A I G H "Chuáng ta àïìu biïët caái giaá cuãa tham nhuäng ­ noá tûúác àoaåt giaá trõ caác nguöìn lûåc cuãa chuáng ta, caã nguöìn lûåc tûå nhiïn vaâ con ngûúâi. Noá gieo mêìm bêët cöng, giïët choác, gêy ra möåt tïå naån cûúáp boác chuáng ta úã khùæp núi". Nuhu Ribadu, Ngûúâi àûáng àêìu UÃy ban Theo doäi caác töåi phaåm Kinh tïë vaâ Taâi chñnh, Nigiïria (Phaát biïíu taåi Höåi nghõ thûúâng niïn cuãa Ngên haâng Thïë giúái vaâ Quyä Tiïìn tïå quöëc tïë, Xinhgapo, Thaáng 6, 2006) "Caái goåi laâ "lúâi nguyïìn cuãa taâi nguyïn", vaâ sûå àa nùng àùåc biïåt cuãa ngaânh dêìu khñ àaä laâm cho ngaânh dêìu khñ àùåc biïåt nhaåy caãm vúái tham nhuäng, bùæt àêìu tûâ nhûäng nghiïn cûáu thùm doâ àêìu tiïn vïì trûä lûúång dêìu tiïìm nùng trong loâng àêët, qua moåi cöng àoaån, àïën cuöëi cuâng, khi sûã duång (hoùåc laåm duång) nguöìn doanh thu tûâ dêìu moã. Vuå tham nhuäng dêìu moã tai tiïëng gêìn àêy taåi Trung Àöng dñnh daáng túái möåt têåp àoaân dêìu khñ khöíng löì cuãa chêu Êu, nhùæc chuáng ta nhúá rùçng khöng möåt àêët nûúác naâo àûúåc miïîn nhiïîm khoãi cùn bïånh tham nhuäng aác tñnh vaâ chùæc chùæn phaãi coá ñt nhêët hai bïn tham gia: nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi, chñnh quyïìn súã taåi, cöng ty dêìu khñ nhaâ nûúác vaâ/hoùåc caác doanh nghiïåp àõa phûúng. Nhòn chung, Na Uy haån chïë àûúåc naån tham nhuäng liïn quan túái dêìu lûãa, phêìn lúán laâ do quöëc gia naây àaä coá nhiïìu thêåp kyã àêìu tû minh baåch, möåt chñnh quyïìn liïm chñnh, vaâ möåt nïìn vùn hoáa chñnh trõ lïn aán tham nhuäng. Thöng qua chûúng trònh Dêìu moã vò Sûå phaát triïín, Na Uy tiïëp tuåc chia seã kinh nghiïåm cuãa mònh vïì lônh vûåc naây ­ caã thaânh cöng lêîn thêët baåi - vúái caác nûúác àang phaát triïín mong muöën loaåi boã naån tham nhuäng khoãi ngaânh dêìu khñ" Poul Engberg - Pedersen, Chuã tõch Cú quan Húåp taác phaát triïín Na Uy (NORAD) 259 Caác hònh thaái tham nhuäng C aác nguöìn taâi nguyïn döìi daâo phên böë úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín vaâ caác nïìn kinh tïë quaá àöå. Mùåc duâ caác nguöìn lûåc tiïìm nùng naây àoáng goáp khöng nhoã vaâo sûå nghiïåp giaãm ngheâo vaâ tùng trûúãng, nhûng caám döî cuãa tham nhuäng vaâ laåm duång cuäng lúán khöng keám, vaâ chùæc khöng coá gò saánh bùçng khi caác nguöìn lûåc naây laâ dêìu moã. Chûúng naây múã àêìu vúái miïu taã ngùæn goån vïì möëi quan hïå tyã lïå nghõch thûúâng thêëy giûäa nguöìn taâi nguyïn dêìu moã vaâ khñ àöët döìi daâo vúái thaânh tñch phaát triïín kinh tïë, xaä höåi vaâ chñnh trõ cuãa möåt nûúác. Sau àoá laâ phên tñch vïì nhûäng àùåc thuâ cuãa ngaânh dêìu khñ goáp phêìn gêy nïn nhûäng yïëu keám naây vaâ cöí xuáy cho tham nhuäng. Phêìn naây cuäng giúái thiïåu caác hònh thûác tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ, nhêån daång caác taác nhên chñnh vaâ vai troâ cuãa chuáng. Möåt vaâi cöng àoaån trong chuöîi giaá trõ dêìu moã vaâ khaã nùng tham nhuäng tûúng ûáng cuäng seä àûúåc trònh baây, vúái caác vñ duå minh hoåa. Cuöëi cuâng, taác giaã àûa ra nhûäng biïån phaáp àöëi phoá coá khaã nùng chöëng tham nhuäng trong ngaânh, cuâng vúái caác dûå baáo phuâ húåp. Taác giaã àùåc biïåt quan têm àïën Töí chûác Saáng kiïën minh baåch cöng nghiïåp khai khoaáng (EITI), möåt caách tiïëp cêån àêìy hûáa heån vúái caác vêën àïì tham nhuäng, rêët àûúåc Nhoám Ngên haâng Thïë giúái uãng höå. Chûúng naây kheáp laåi vúái möåt baãng toám tùæt, hay laâ löå trònh cho nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, möåt sú àöì caác giai àoaån trong chuöîi giaá trõ cuãa ngaânh, tûúng ûáng laâ nhûäng àiïím coá nhiïìu khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, caác dêëu hiïåu baáo àöång vïì tham nhuäng, vaâ àïì xuêët caách àöëi phoá. NGHÕCH LYÁ CUÃA SÛÅ DÖÌI DAÂO Khoaãng 32 nûúác àang phaát triïín vaâ caác nïìn kinh tïë quaá àöå àûúåc coi laâ giaâu dêìu moã, xeát vïì têìm quan troång cuãa nguöìn thu vaâ xuêët khêíu tûâ dêìu moã so vúái töíng nguöìn thu ngên saách, GDP, vaâ töíng doanh thu xuêët khêíu. Baãng 6.1 liïåt kï danh saách caác nûúác naây. Hoaân toaân coá cú súã khi kyâ voång nguöìn taâi nguyïn dêìu moã vúái trûä lûúång lúán nhû vêåy úã caác nûúác naây seä taåo ra nhûäng lúåi ñch phaát triïín to lúán. Song, thûåc tïë luön chûáng minh ngûúåc laåi, caác nûúác naây tùng trûúãng thêëp hún so vúái caác nûúác àöìng haång khöng coá dêìu moã, vúái caác chó söë phaát triïín con ngûúâi thêëp, bêët öín chñnh trõ vaâ xaä höåi, thêåm chñ laâ xung àöåt baåo lûåc coân nhiïìu hún caác nûúác kia. Àiïìu khaác thûúâng naây khiïën ngûúâi ta goåi noá laâ "lúâi nguyïìn cuãa taâi nguyïn" hay "nghõch lyá cuãa sûå döìi daâo"1. Nigiïria laâ möåt vñ duå vïì "nghõch lyá cuãa sûå döìi daâo". Nïëu so vúái kïët quaã phaát triïín mong muöën, thaânh tñch cuãa quöëc gia giaâu dêìu moã naây thêëp hún rêët nhiïìu so vúái tiïìm nùng cuãa noá, thêåm chñ thêëp hún nhiïìu nûúác laáng giïìng 260 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ khöng coá dêìu moã khaác úã vuâng cêån Sahara naây. Nûúác naây coá GDP bònh quên àêìu ngûúâi möåt nùm laâ 400 àö la, 60% dên söë söëng úã mûác dûúái 2 àö la möåt ngaây, tó lïå tûã vong treã sú sinh laâ 78/1000 treã, 35% treã em dûúái 5 tuöíi bõ suy dinh dûúäng, chó veãn veån 50% phuå nûä úã tuöíi trûúãng thaânh biïët chûä, vaâ coân nhiïìu tó lïå àaáng buöìn khaác. Cuöåc nöåi chiïën vò dêìu moã úã Biafra, sûå àaân aáp thïí chïë dên chuã úã Nigiïria (cho àïën têån gêìn àêy) àûúåc baáo chñ nhùæc àïën nhiïìu, tònh traång baåo lûåc leo thang úã chêu thöí söng Nigiï, vaâ sûå taân phaá möi trûúâng, àùåc trûng cuãa ngaânh dêìu khñ úã vuâng chêu thöí naây àaä veä xong bûác tranh toaân caãnh vïì àêët nûúác naây, böí sung cho nhûäng neát phaác hoåa laâ caác chó söë thöëng kï toám tùæt vïì phaát triïín. Hoaân caãnh nûúác naây thêåt laâ aãm àaåm, thïë nhûng trong voâng 35 nùm qua, dêìu moã àaä àem laåi cho Nigiïria ûúác tñnh 300 tó àö la. Tuy nhiïn, Nigiïria khöng phaãi laâ trûúâng húåp duy nhêët. Thûåc traång naây lùåp laåi úã nhiïìu nûúác saãn xuêët dêìu úã chêu Phi vaâ caác khu vûåc khaác trïn thïë giúái, nhûäng núi cuäng bõ lïå thuöåc vaâo dêìu moã vaâ khñ àöët2. NHÛÄNG LIÏN TÛÚÃNG VÏÌ ÀIÏÌM GÚÃ Ngûúâi ta àaä töën rêët nhiïìu giêëy mûåc àïí baân vïì "nghõch lyá cuãa sûå döìi daâo"3. Mùåc duâ ngûúâi ta àaä àûa ra rêët nhiïìu yïëu töë àïí giaãi thñch vêën àïì naây, coá veã nhû hêìu hïët àïìu thuöåc caác phaåm truâ kyä thuêåt vaâ chñnh trõ. Yïëu töë kyä thuêåt quan troång nhêët laâ sûå khöng öín àõnh cuãa nguöìn thu vaâ hiïån tûúång goåi laâ "cùn bïånh Haâ Lan". Tñnh chêët khöng öín àõnh vïì nguöìn thu chuã yïëu laâ do sûå àaão chiïìu quen thuöåc cuãa giaá dêìu trïn thõ trûúâng thïë giúái lêu nay.4 Vöën rêët khoá àöëi phoá trong moåi trûúâng húåp, sûå tröìi suåt cuãa giaá dêìu laåi caâng thaách thûác, khi ngûúâi ta khöng thïí dûå àoaán trûúác àûúåc. Cùn bïånh Haâ Lan xaãy ra khi nguöìn thu tûâ dêìu moã öì aåt àöí vaâo, khiïën nïìn kinh tïë quöëc dên phaát triïín quaá noáng, laâm giaãm tó giaá höëi àoaái thûåc tïë, dêîn àïën mêët sûác caånh tranh cuãa nhûäng mùåt haâng xuêët khêíu truyïìn thöëng ngoaâi dêìu moã, vaâ xoái moân tñnh àa daång cuãa nïìn kinh tïë nöåi àõa. Nhûäng aãnh hûúãng naây lan röång, seä gêy cùng thùèng nghiïm troång cho nïìn kinh tïë vaâ xaä höåi. Ngûúâi ta ngaây caâng hiïíu roä hún vïì caác yïëu töë kyä thuêåt, vaâ caác chñnh saách kinh tïë vô mö àïí àöëi phoá vúái caác vêën àïì naây cuäng àûúåc àaánh giaá cao hún. Caác chñnh saách khùæc phuåc göìm coá quaãn lyá tó giaá höëi àoaái; daân xïëp öín thoãa caác chi tiïu, coá thïí bùçng caách sûã duång caác nguöìn thu cöng quyä àùåc biïåt tûâ dêìu moã; vaâ tùng cûúâng kyã cûúng vïì taâi khoáa5. Àiïìu khiïën ngûúâi ta naãn loâng hún, laâ nhûäng àöång cú chñnh trõ àùçng sau nghõch lyá cuãa sûå döìi daâo. Caái naây khöng liïn quan gò àïën kyä thuêåt, theo nhû lêåp luêån cuãa nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu. Nhûäng lêåp luêån cuãa hoå toã ra ngaây caâng coá sûác thuyïët phuåc. Trong giúái chñnh trõ, àiïìu haânh nhaâ nûúác töët àûúåc coi laâ àiïìu thiïët yïëu àïí chöëng laåi "lúâi nguyïìn cuãa taâi nguyïn". Khöng may, caác 261 Caác hònh thaái tham nhuäng nûúác àang phaát triïín giaâu dêìu moã laåi khöng thaânh cöng vïì mùåt naây. Trong caác àiïìu tra cuãa Ngên haâng Thïë giúái úã nhiïìu nûúác vïì möåt loaåt caác chó söë trong àiïìu haânh nhaâ nûúác, caác nûúác àang phaát triïín vaâ caác nïìn kinh tïë quaá àöå giaâu dêìu moã seä thêëy mònh nùçm trong nhoám 1/3 caác nûúác xïëp cuöëi cuâng vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác6. ÚÃ nhiïìu nûúác, àiïìu haânh nhaâ nûúác yïëu keám chùæc chùæn laâ àaä töìn taåi trûúác khi phaát hiïån ra dêìu moã, vaâ coá lêåp luêån cho rùçng möëi quan hïå nhên quaã laâ nùng lûåc keám dêîn àïën quaãn lyá töìi vïì dêìu moã. Thïë nhûng, ngaây caâng coá nhiïìu bùçng chûáng uãng höå quan àiïím cho rùçng möëi quan hïå nhên quaã ài theo chiïìu ngûúåc laåi, nghôa laâ baãn thên dêìu moã laâm xoái moân àiïìu haânh nhaâ nûúác. Àiïìu haânh nhaâ nûúác töët coá möåt söë thûúác ào, trong àoá coá: luêåt lïå roä raâng vaâ öín àõnh, cai trõ bùçng phaáp luêåt, nùng lûåc cuãa chñnh phuã úã trònh àöå cao, coá kyã cûúng vïì taâi khoáa, tiïìn tïå, ngên saách; coá àöëi thoaåi cöng khai giûäa chñnh quyïìn vaâ xaä höåi. Tuy nhiïn, sûå vùæng boáng tham nhuäng laâ möåt trong nhûäng biïíu hiïån quan troång chûáng toã àiïìu haânh nhaâ nûúác töët. Tiïëc thay, nhû nhiïìu ngûúâi nhòn nhêån, dêìu moã giöëng nhû möåt cöåt thu löi, thu nhûäng cuá seát tham nhuäng, vaâ khöng coá gò ngaåc nhiïn, caác söë liïåu vïì tham nhuäng àaä chûáng thûåc nhiïìu àiïìu ngûúâi ta phaát hiïån ra vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác. Ngûúâi ta thûúâng caãm nhêån thêëy coá möëi liïn hïå chùåt cheä giûäa taâi nguyïn dêìu moã, sûå phuå thuöåc vaâo nguöìn thu tûâ dêìu moã vaâ tham nhuäng. Baãng 6.2 àûúåc trñch tûâ àiïìu tra múái nhêët cuãa Töí chûác minh baåch quöëc tïë vïì caãm nhêån tham nhuäng. Tham nhuäng thûúâng àûúåc liïn hïå vúái sûå giaâu coá vïì taâi nguyïn. Möåt lêìn nûäa, caác nûúác saãn xuêët dêìu moã lúán trong söë caác nûúác àang phaát triïín vaâ caác nïìn kinh tïë quaá àöå laåi têåp trung trong nhoám 1/3 nûúác àûáng cuöëi cuâng trong baãng xïëp haång7. ÀÙÅC THUÂ CUÃA NGAÂNH DÊÌU KHÑ Dûåa trïn cú súã phên tñch trïn, chuáng ta chuyïín sang miïu taã caác àùåc thuâ cuãa ngaânh dêìu khñ, àïí giaãi thñch xem vò sao ngaânh naây laåi nhaåy caãm vúái tham nhuäng nhû vêåy. Khöëi lûúång caác giao dõch Dêìu moã thûúâng àûúåc ngûúâi ta nhùæc àïën nhû laâ "ngaânh kinh doanh lúán nhêët". Khöëi lûúång àö la trong ngaânh naây laâ khöíng löì. Cú quan Nùng lûúång Quöëc tïë àaä ûúác tñnh khoaãng 3 nghòn tó àö la seä àûúåc àêìu tû vaâo ngaânh dêìu khñ trïn toaân cêìu trong 25 nùm túái. Mùåc duâ lúán nhû vêåy, nhûng caác àêìu tû naây chó chiïëm chûa àïën 6% doanh thu dûå kiïën cuâng thúâi kyâ àoá. Töíng doanh thu tûâ 262 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ BAÃNG 6.1 Caác nûúác àang phaát triïín giaâu dêìu moã Doanh thu haâng nùm caác chêët hydrocarbon Xuêët khêíu haâng nùm caác 2000-03 chêët hydrocarbon 2000-03 Phêìn trùm töíng Phêìn trùm trong GDP Phêìn trùm trong töíng xuêët Àêët nûúác thu ngên khöë khêíu - Angiïri 69.9 25.8 97.1 Ùnggöla 80.9 33.9 90.3 Adeácbaigian 47.0 11.9 88.3 Baren 71.2 23.5 72.1 Brunêy 85.8 52.7 88.2 Camúrun 26.6 5.3 44.9 Cölömbia 9.0 2.7 27.8 Cöång Hoâa Cöng gö 70.6 20.2 89.5 Ïcuaào 26.4 6.9 43.5 Ghinï Xñchàaåo 84.0 21.6 93.4 Gaböng 60.5 19.6 79.9 Inàönïxia 31.3 6.1 22.6 Cöång hoâa höìi giaáo Iran 59.3 16.8 82.0 Irùæc 58.4 93.1 - Cadùæcxtan 21.0 5.1 49.7 Cöoeát 68.4 47.6 91.9 Libi 72.5 36.1 97.0 Mïhicö 32.2 7.0 14.9 Nigiïria 77.2 32.6 95.8 Öman 78.3 32.4 80.1 Cata 71.3 25.3 83.0 Liïn bang Nga 39.7 6.8 52.8 Arêåp Xï uát 81.6 27.4 89.2 Xuàùng 43.0 4.6 73.3 Arêåp Xyri 45.7 13.4 69.5 Triniàaát vaâ Töbagö 27.4 6.6 60.6 Tuöëcmïnixtan 42.8 8.7 83.6 Caác tiïíu vûúng quöëc Arêåp 76.1 32.4 49.1 CH Vïnïxuïla, 52.7 14.3 79.9 Viïåt Nam 31.8 7.1 21.4 Cöång hoâa Yïmen 68.6 25.0 91.5 Trung bònh 52.7 20.8 67.2 Nguöìn: Quyä Tiïìn tïå quöëc tïë (2005, Phuå luåc 1). Lûu yá: - khöng coá söë liïåu. Baãng naây bao göìm têët caã caác nûúác giaâu hydrocarbon vaâ/hoùåc taâi nguyïn khoaáng saãn khaác trïn cú súã caác tiïu chuêín sau: nguöìn thu cöng quyä tûâ hydrocacbon chiïëm ñt nhêët 25% töíng nguöìn thu ngên saách trong thúâi gian tûâ 2000 àïën 2003, hoùåc xuêët khêíu hydrocacbon àaåt ñt nhêët 25% trong töíng doanh thu xuêët khêíu trong cuâng thúâi gian trïn. Caác nûúác coá nguöìn thu tûâ hydrocacbon lúán vaâ trung bònh: Bölivia, Saát, Möritani; Xaotömï vaâ Prinxipï; Àöng Timo. 263 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 6.2 Dêìu moã vaâ caãm nhêån tham nhuäng, 2006 Xïëp haång caác nûúác tûâ 1-50 Haång Nûúác 2006 CPI Haång Nûúác 2006 CPI 1 Phêìn Lan 9,6 24 Baácbaàöët 6,7 1 Aixúlen 9,6 24 Extönia 6,7 4 Àan Maåch 9,5 26 Böì Àaâo Nha 6,6 5 Xinhgapo 9,4 28 Slövïnia 6,4 6 Thuåy Àiïín 9.2 28 U rugoay 6,4 7 Thuåy Sô 9,1 31 Tiïíu vûúng quöëc Arêåp 6,2 8 Na Uy 8,8 32 Butan 6 9 UÁc 8,7 32 Cata 6 9 Haâ Lan 8,7 34 Ixraen 5,9 11 AÁo 8,6 36 Baranh 5,7 11 Luác xùm bua 8,6 37 Böëtxoana 5,6 11 Anh 8,6 39 Öman 5,4 14 Canaàa 8,5 40 Gioácàani 5,3 15 Höìng Köng (Trung Quöëc) 8,3 41 Hung gari 5,2 16 Àûác 8 42 Mörixú 5,1 17 Nhêåt 7,6 42 Haân Quöëc 5,1 18 Phaáp 7,4 44 Malaixia 5 18 Ailen 7,4 45 YÁ 4,9 20 Bó 7,3 46 Cöång hoâa Seác 4,8 20 Chi Lï 7,3 46 Cö Oeát 4,8 20 Myä 7,3 49 Laátvia 4,7 23 Têy Ban Nha 6,8 49 Slövakia 4,7 Xïëp haång caác nûúác tûâ 50-100 51 Nam Phi 4,6 79 Buöëckina Phaxö 3,2 51 Tuynidi 4,6 79 Lïxöthö 3,2 54 Hy laåp 4,4 79 Mönàöva 3,2 55 Cöxta Rica 4,1 79 Maröëc 3,2 55 Namibia 4,1 79 Triniàaát vaâ Töbagö 3,2 57 Bungari 4 84 Angiïri 3,1 57 En Xan va ào 4 84 Manàagaátxca 3,1 59 Cölömbia 3,9 84 Mörixú 3,1 60 Thöí Nhô Kyâ 3,8 84 Panama 3,1 61 Giamaica 3,7 84 Rumani 3,1 61 Ba Lan 3,7 90 Sri Lanka 3,1 63 Libùng 3,6 90 Gaböng 3 63 Thaái Lan 3,6 90 Xeácbia 3 66 Bïlixï 3,5 93 Surinam 3 66 Cuba 3,5 93 AÁchentina 2,9 69 Cröachia 3,4 93 AÁcmïnia 2,9 70 Braxin 3,3 93 Eritrea 2,9 70 Trung Quöëc 3,3 93 Arêåp Xyri 2,9 70 Ai Cêåp 3,3 99 Tandania 2,9 70 Ghana 3,3 99 Cöång hoâa Àöminñc 2,8 70 ÊËn Àöå 3,3 99 Gioácgia 2,8 70 Mïhicö 3,3 99 Mali 2,8 70 Pïru 3,3 99 Möng Cöí 2,8 70 Arêåp Xïuát 3,3 99 Mödùmbñch 2,8 70 Xïnïgan 3,3 99 Ucraina 2,8 264 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ BAÃNG 6.2 (Tiïëp) Xïëp haång caác nûúác tûâ 100-160 Haång Nûúác 2006 CPI Haång Nûúác 2006 CPI 105 Bölivia 2,7 138 Camúrun 2,3 105 Cöång hoâa höìi giaáo Iran 2,7 138 Ïcuaào 2,3 105 Libi 2,7 138 Nigiï 2,3 105 Mala uy 2,7 138 Vïnïxuïla, 2,3 105 Uganàa 2,7 142 Ùnggöla 2,2 111 Goatïmala 2,6 142 Cöång hoâa Cönggö 2,2 111 Cadùæcxtan 2,6 142 Kïnia 2,2 111 Laâo 2,6 142 Kyzixtùn 2,2 111 Paragoay 2,6 142 Nigiïria 2,2 111 Àöng Timo 2,6 142 Pakistan 2,2 111 Viïåt Nam 2,6 142 Xiïra Lïön 2,2 111 Cöång hoâa Yïmen 2,6 142 Taátgikixtan 2,2 111 Dùmbia 2,6 142 Tuöëcmïnixtan 2,2 121 Bïnanh 2,5 151 Bïlaruát 2,1 121 Gùmbia 2,5 151 Campuchia 2,1 121 Önàurat 2,5 151 Búâ biïín ngaâ 2,1 121 Philippin 2,5 151 Ghinï 2,1 121 Liïn bang Nga 2,5 151 Udúbïkixtan 2,1 121 Ruanàa 2,5 156 Bùnglaàeát 2 130 Adeácbaigian 2,4 156 Saát 2 130 Burundi 2,4 156 Cögngö 2 130 Ïtiöpia 2,4 156 Xuàùng 2 130 Inàönïxia 2,4 160 Ghinï 1,9 130 Tögö 2,4 160 Irùæc 1,9 130 Dimbabuï 2,4 163 Haiti 1,8 Nguöìn: Töí chûác minh baåch quöëc tïë (2007). Coá taåi website: http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2006. Lûu yá: Haång coá nghôa laâ xïëp haång toaân cêìu caác nûúác (tûâ trïn xuöëng dûúái, theo chó söë CPI). CPI coá nghôa laâ Chó söë caãm nhêån tham nhuäng, theo thang àiïím tûâ 10 (caãm nhêån tham nhuäng ñt nhêët) àïën 1(caãm nhêån tham nhuäng cao nhêët). Caác nûúác àang phaát triïín coá nhiïìu dêìu moã àûúåc tö àêåm (xem Baãng 6.1). baán dêìu thö hiïån taåi àang àûúåc ûúác tñnh laâ 1,5 nghòn tó àöla möîi nùm. Chó tñnh möåt caách deâ dùåt theo chuöîi giaá trõ cuãa ngaânh, möîi thuâng dêìu seä àûúåc baán 3 lêìn, thò khöëi lûúång giao dõch thûåc tïë trïn thõ trûúâng dêìu thïë giúái seä phaãi lúán gêëp nhiïìu lêìn nhû thïë. (theo Cú quan Nùng lûúång Quöëc tïë, 2005) Caác ûúác tñnh sau àêy seä minh hoåa quy mö àêìu tû vaâ doanh thu cuãa ngaânh naây, vúái trûúâng húåp Ùnggöla, möåt nûúác saãn xuêët dêìu moã múái nöíi. Söë vöën àêìu tû maâ ngaânh dêìu khñ Ùngöla cêìn cho giai àoaån 5 àïën 10 nùm túái laâ tûâ 8 àïën 10 tó àö la möîi nùm. Töíng doanh thu tûâ caác àêìu tû naây ûúác tñnh vaâo khoaãng 70 àïën 80 tó àö la möîi nùm, vúái mûác giaá hiïån taåi, trong giai àoaån khai thaác 265 Caác hònh thaái tham nhuäng cao àiïím tûâ nùm 2010 àïën 2015. Khoaãn tiïìn haâng nùm tûúng ûáng maâ chñnh phuã nhêån àûúåc seä laâ 50 àïën 55 tó àö la8. Caác con söë chung toaân cêìu vaâ riïng cho möåt nûúác cho thêëy rùçng chó möåt phêìn rêët nhoã giaá trõ giao dõch trong ngaânh dêìu khñ cuäng laâ möåt khoaãn tiïìn rêët lúán, êín chûáa nhûäng caám döî tham nhuäng cûåc maånh. Hún thïë nûäa, vò chó laâ nhûäng tó lïå vö cuâng nhoã vaâ khoá bõ phaát hiïån nïëu coá thêët thoaát, nïn sûác caám döî caâng lúán hún. Lúåi nhuêån Hiïëm coá ngaânh naâo coá thïí saánh àûúåc vúái dêìu moã vïì têìm voác lúåi nhuêån maâ noá taåo ra. Chuã yïëu laâ do tñnh chêët àöåc quyïìn thiïíu söë baán cuãa ngaânh naây, nïn giaá caã thûúâng lúán gêëp nhiïìu lêìn chi phñ.9 Giaá bònh quên möåt thuâng dêìu thö trïn thõ trûúâng thïë giúái trong nùm 2006 laâ vaâo khoaãng 65 àïën 75 àö la, trong khi chi phñ trïn möîi thuâng dêìu laâ tûâ 3-5 àöla úã Trung Àöng, 12 àöla úã võnh Mïhicö, àïën 15 àöla úã Biïín Bùæc (theo Cú quan Nùng lûúång Quöëc tïë, 2005, trang 11). Caác con söë naây cho thêëy lúåi nhuêån laâ tûâ 50 àöla àïën hún 70 àöla trïn möîi thuâng dêìu ­ möåt nguy cú raânh raânh vïì tham nhuäng Sûå têåp trung cuãa nguöìn thu ngên saách Têët nhiïn laâ úã cêëp saãn xuêët, nguöìn thu tûâ dêìu moã chaãy vaâo ngên saách chñnh phuã coá xu hûúáng têåp trung, luöìng tiïìn chó àïën tûâ möåt söë ñt caác nhaâ saãn xuêët phaãi àoáng thuïë cho nhaâ nûúác, hêìu hïët laâ chuã thïí nûúác ngoaâi chûá khöng phaãi nöåi àõa. Trong möi trûúâng nhû vêåy, traách nhiïåm giaãi trònh cuãa phêìn àöng caác cú quan chñnh phuã vïì viïåc nhêån nguöìn thu naây laâ rêët haån chïë. Nhûng nhûäng lo ngaåi cuãa quaãng àaåi quêìn chuáng, nhêët laâ yïu cêìu phaãi giaãi trònh vïì viïåc sûã duång nguöìn thu naây coá thïí bõ phúát lúâ maâ khöng coá sûå trûâng phaåt naâo caã. Hún nûäa, vúái quy mö nguöìn thu quaá lúán tûâ dêìu moã, caác quan chûác chñnh phuã chùèng khoá khùn gò maâ khöng àuát loát àïí bõt miïång hay àe doåa nhûäng ngûúâi daám coá haânh vi thaách thûác nhû vêåy.10 Tñnh phûác taåp Ngaânh cöng nghiïåp dêìu moã vöën àaä phûác taåp caã vïì kyä thuêåt vaâ cú cêëu, vò thïë, caác quy àõnh luêåt phaáp, thûúng maåi vaâ taâi khoáa àiïìu chónh sûå chu chuyïín nguöìn thu tûâ ngaânh naây coân phûác taåp hún nûäa. Nhúâ àoá nhûäng ngûúâi thao tuáng nguöìn thu naây vò muåc àñch chñnh trõ hay kiïëm lúåi caá nhên àïìu khaá dïî daâng che giêëu àûúåc caác hoaåt àöång naây. 266 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ Àöåc quyïìn tûå nhiïn Chó riïng quy mö cuãa ngaânh dêìu khñ cuäng nhû cú súã haå têìng höî trúå ngaânh naây cuäng àaä taåo nïn àöåc quyïìn tûå nhiïn úã caác lônh vûåc nhû xêy dûång tuyïën àûúâng öëng dêîn dêìu, caác àiïím cuöëi cuãa hïå thöëng öëng dêîn, caác caãng. Quyïìn kiïím soaát àöåc quyïìn taåo ra cú höåi tham nhuäng bùçng caách laåm duång quyïìn tûå quyïët trong kiïím soaát quyïìn sûã duång vaâ àùåt ra caác biïíu phñ vaâ thuïë sûã duång. YÁ nghôa chiïën lûúåc Gêìn nhû caã thïë giúái phaãi cöng nhêån yá nghôa chiïën lûúåc cuãa dêìu moã.11 Tûâ quan àiïím cuãa chñnh phuã caác nûúác saãn xuêët dêìu, dêìu moã laâ möåt trong nhûäng "cao àiïím chó huy" cuãa nïìn kinh tïë, möåt lêåp luêån thûúâng àûúåc àûa ra àïí uãng höå viïåc chñnh phuã tham gia vaâo moåi mùåt cuãa ngaânh naây. Sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã tûâ viïåc súã hûäu nguöìn taâi nguyïn àïën lêåp phaáp vaâ xêy dûång caác chñnh saách, kiïím soaát quyïìn sûã duång cú súã haå têìng, àïën àiïìu tiïët viïåc thaânh lêåp vaâ hoaåt àöång cuãa caác cöng ty dêìu moã quöëc gia. Möîi lônh vûåc maâ chñnh phuã nhuáng tay vaâo àïìu taåo ra vö söë cú höåi cho tham nhuäng12. Tûâ quan àiïím cuãa nûúác tiïu thuå dêìu, caãm nhêån vïì têìm quan troång chiïën lûúåc cuãa dêìu caâng laâm tùng nhûäng lo ngaåi vïì àaãm baão nguöìn cung. Nhûäng lo ngaåi naây thûúâng dêîn àïën viïåc giao keâo vúái caác chñnh phuã nûúác saãn xuêët dêìu vúái yá àõnh laâ àaãm baão nguöìn cung cêëp. Caác àiïìu khoaãn giao keâo naây coá thïí coá nhiïìu mûác àöå tham nhuäng khaác nhau, coá thïí khöng. Ngûúâi tiïu thuå laâ nhûäng nûúác àang phaát triïín maånh meä khöng giêëu giïëm viïåc theo àuöíi muåc tiïu àaãm baão nguöìn cung cêëp dêìu cuãa mònh, bùçng nhûäng daân xïëp múâ aám vúái caác nhaâ saãn xuêët dêìu laâ caác nûúác àang phaát triïín.13 Caác nûúác tiïu thuå dêìu laâ nûúác lúán, phaát triïín, cuäng vò lo ngaåi vïì nguöìn cung cêëp dêìu, nïn nïëu khöng trûåc tiïëp dñnh lñu àïën tham nhuäng, thò ñt nhêët cuäng duâng caác àoân bêíy kinh tïë, chñnh trõ hay quên sûå àïí gêy aãnh hûúãng àïën caác nûúác saãn xuêët dêìu laâ nûúác àang phaát triïín, theo hûúáng coá lúåi cho hoå. Àöìng thúâi, hoå coá thïí choån thaái àöå phúát lúâ khi chûáng kiïën caác haânh vi tham nhuäng cuãa chñnh phuã caác nûúác saãn xuêët dêìu, àïí traánh töín haåi àïën sûå an toaân nguöìn cung dêìu moã. Vñ duå cho caách cû xûã naây laâ thaái àöå nûúác àöi cuãa chñnh phuã caác nûúác phaát triïín àöëi vúái nhûäng caáo buöåc tham nhuäng vaâ laåm duång quyïìn con ngûúâi úã caác nûúác saãn xuêët dêìu chuã chöët, àaä àûúåc baáo chñ nhùæc àïën nhiïìu.14 Lúåi ñch vïì an toaân nguöìn cung dêìu moã cuãa caã hai nhoám nûúác tiïu thuå dêìu ­ nûúác phaát triïín vaâ àang phaát triïín ­ ngaây caâng gêy ra nhiïìu xung àöåt caånh tranh.15 Hiïåu ûáng "traân búâ" Chuáng ta coá thïí mûúâng tûúång àûúåc tham nhuäng úã möåt ngaânh giaâu coá vaâ 267 Caác hònh thaái tham nhuäng huâng maånh nhû ngaânh dêìu khñ seä coá hiïåu ûáng "traân búâ" tiïu cûåc àöëi vúái àiïìu haânh nhaâ nûúác, khöng chó traân sang caác ngaânh khaác maâ coân aãnh hûúãng àïën toaân böå nïìn kinh tïë. Do àoá, vúái caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, danh saách vïì caác àiïím nhaåy caãm tham nhuäng cuãa ngaânh dêìu khñ coá yá nghôa quan troång, khöng chó àöëi vúái dêìu moã maâ vûúåt xa hún thïë. Trûúác khi baân vïì caác haânh vi tham nhuäng cuå thïí trong ngaânh dêìu moã, hai phêìn tiïëp theo cuãa chûúng naây xem xeát caác loaåi hònh tham nhuäng vaâ baãng phên vai caác taác nhên gêy tham nhuäng, chia theo tûâng cöng àoaån cuãa chuöîi giaá trõ dêìu moã. CAÁC LOAÅI HÒNH THAM NHUÄNG Coá thïí phaác hoåa tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ theo nhiïìu caách khaác nhau, theo caác kïnh maâ tûâ àoá tham nhuäng phaát sinh. Dûúái àêy laâ 4 nhoám phên loaåi tham nhuäng. Tham nhuäng vïì chñnh saách Tham nhuäng vïì chñnh saách duâng àïí chó viïåc gêy aãnh hûúãng àïën quaá trònh thiïët kïë chñnh saách cuãa ngaânh, cuäng nhû ban haânh luêåt lïå vaâ thuïë maá trong ngaânh, coá yá àöì vïì chñnh trõ hoùåc kiïëm lúåi caá nhên tûâ chi tiïu cöng. Chñnh saách àöëi ngoaåi, ûu àaäi thuïë, kiïím soaát giaá caã, cêëp àùåc quyïìn khai thaác, caác thuã tuåc kïë toaán àùåc biïåt, vaâ vö söë caác khuyïën khñch àùåc biïåt cuãa ngaânh hay cuãa möåt vuâng miïìn, trong ngaânh dêìu moã, àïìu coá thïí àûúåc liïåt vaâo daång tham nhuäng vïì chñnh saách. ÚÃ àêy, nhûäng tham nhuäng raânh raânh laâ phi phaáp nhû höëi löå coá thïí coá vai troâ quan troång maâ cuäng coá thïí khöng. Vò caái goåi laâ "tham nhuäng húåp phaáp" thûúâng quan troång hún trong lônh vûåc naây16. Tham nhuäng húåp phaáp trong quaá trònh ra quyïët àõnh chñnh saách coá thïí laâ kïët quaã cuãa nhûäng möëi quan hïå chùåt cheä, àûúåc nuöi dûúäng möåt caách cêín thêån, giûäa caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, caác nhaâ lêåp phaáp vaâ caác nhoám coá lúåi ñch àùåc biïåt. Hiïån tûúång "cûãa quay" chó laâ möåt khña caånh cuãa tham nhuäng húåp phaáp, chùèng haån nhû, àïí àöíi lêëy möåt chñnh saách hay möåt ûu àaäi tûúng ûáng, nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách coá thïí kyâ voång hoùåc tòm thêëy möåt "sên sau" vúái nhoám coá lúåi ñch chuã chöët, nhû möåt ghïë trong ban giaám àöëc hoùåc möåt võ trñ àiïìu haânh cöng ty khi hoå rúâi khoãi chñnh trûúâng. Caác ban giaám àöëc cöng ty dêìu moã thûúâng göìm caác cûåu chñnh khaách coá àõa võ cao, nhûäng ngûúâi vêîn tiïëp tuåc coá möëi quan hïå vúái nhûäng nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cêëp cao. Roä raâng laâ, viïåc naây liïn quan àïën möåt chuöîi caác hoaåt àöång, tûâ vêån àöång haânh lang húåp phaáp àïën nhûäng caái gêìn nhû laâ phaåm töåi tham nhuäng17. 268 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ Tham nhuäng haânh chñnh Thêëp hún tham nhuäng chñnh saách möåt bêåc, loaåi tham nhuäng naây aám chó sûå laåm duång chûác vuå quaãn lyá haânh chñnh àïí kiïëm lúåi phi phaáp, àöíi laåi laâ viïåc phï duyïåt möåt loaåt caác hoaåt àöång thûúng maåi vaâ töí chûác kinh doanh, àïí "ngoá lú qua chöî khaác" nïëu bùæt gùåp haânh vi tham nhuäng, hoùåc àïí giaãi thñch caác quy àõnh vïì taâi khoáa theo hûúáng coá lúåi. Cuäng nhû vúái tham nhuäng chñnh saách, quan niïåm vïì tham nhuäng húåp phaáp coá thïí aáp duång cho loaåi naây. Möåt tranh chêëp múái àêy úã Myä laâ vñ duå minh hoåa. Böå Nöåi Vuå Myä àaä bõ 4 àún kiïån, buöåc töåi cú quan naây ngùn caãn kiïím toaán àiïìu tra hún 30 triïåu àö la tiïìn thuï moã bõ traã thiïëu úã Võnh Mïhicö. Trûúãng thanh tra cuãa Böå Nöåi Vuå baáo caáo vúái tiïíu ban quöëc höåi Myä laâ "khöng coá töåi, boã qua" (Andrews, 2006). Tham nhuäng vïì haânh chñnh cuäng coá thïí laâ haânh àöång trûåc tiïëp cuãa caác cú quan haânh chñnh vò lúåi ñch cuãa chñnh hoå, chùèng haån nhû, caác cú quan naây coá thïí tham gia vaâo viïåc mua baán dêìu moã cuãa chñnh phuã hoùåc àiïìu tiïët quyïìn sûã duång cú súã haå têìng. Viïåc àiïìu tiïët hïå thöëng caâng nùång nïì, mûác àöå kiïím soaát cuãa chñnh phuã caâng cao thò phaåm vi cho tham nhuäng haânh chñnh caâng lúán. Tham nhuäng thûúng maåi Caác sai phaåm trong àêëu thêìu, göìm coá cêu kïët àêëu thêìu, laåi quaã, tùng giaá möåt caách giaã taåo àïìu thuöåc loaåi tham nhuäng naây. Cùn cûá vaâo quy mö giao dõch rêët lúán cuãa ngaânh naây, cú höåi tham nhuäng trong lônh vûåc naây thûåc sûå laâm ngûúâi ta choaáng vaáng. Caác vuå xò cùng àan vïì viïåc caác nhaâ thêìu, chuã yïëu laâ cuãa Myä, thöíi phöìng chi phñ trong khi taái thiïët ngaânh dêìu khñ cuãa Irùæc àûúåc àùng ruâm beng trïn baáo chñ laâ möåt vñ duå gêìn àêy nhêët vïì nhûäng sai phaåm trong àêëu thêìu úã quy mö lúán. (theo Walker 2004). Tham nhuäng lúán Ùn cùæp trûåc tiïëp nhûäng khoaãn tiïìn khöíng löì bùçng caách laâm sai lïåch caác söë liïåu vïì saãn xuêët, saãn phêím, nguöìn thu, àûúåc goåi laâ tham nhuäng lúán. Caác àiïìu tra viïn noái rùçng Tûúáng Sani Apaácthai, töíng thöëng Nigiïria tûâ nùm 1993 àïën 1998, àaä chuyïín vaâo caác taâi khoaãn ngên haâng ngoaåi quöëc hoùåc caác cöng ty do gia àònh öng quaãn lyá, haâng chuåc triïåu àö la Myä tûâ nguöìn thu dêìu moã, cûá àïìu àùån haâng thaáng. Caác khoaãn naây àûúåc lêëy tûâ caác taâi khoaãn cuãa chñnh phuã, maâ àaáng nheä ra phaãi àûúåc sûã duång cho caác muåc àñch khaác18. CAÁC TAÁC NHÊN LIÏN QUAN Coá möåt loaåt caác cú quan vaâ caá nhên coá thïí dñnh lñu àïën tham nhuäng trong 269 Caác hònh thaái tham nhuäng ngaânh dêìu moã. Sau àêy laâ caác taác nhên chñnh coá liïn quan vaâ vai troâ tûúng ûáng cuãa hoå. CHÑNH PHUÃ Chñnh phuã caác nûúác saãn xuêët dêìu moã - möåt thuêåt ngûä röång bao göìm têët caã caác cú quan ban ngaânh trong chñnh phuã, ngaânh lêåp phaáp, tû phaáp vaâ haânh phaáp ­ têët caã, duâ lêìn naây hay lêìn khaác, àïìu àaä bõ löi keáo vaâo tham nhuäng trong ngaânh dêìu moã, theo nhûäng kïnh tham nhuäng àa daång vûâa liïåt kï úã phêìn trûúác. Chñnh phuã caác nûúác tiïu thuå dêìu cuäng hiïëm khi vö töåi. Nhû àaä àïì cêåp úã phêìn trïn, bõ thuác baách búãi viïåc phaãi àaãm baão an toaân nguöìn cung dêìu moã, hay àún giaãn chó vò coá lúåi cho caác cöng ty cuãa hoå úã nûúác ngoaâi, caác nûúác naây coá thïí àún giaãn laâ àuát loát hoùåc duâng caác àoân bêíy vïì kinh tïë, chñnh trõ hay quên sûå - theo kiïíu "cêy gêåy" hay "cuã caâ röët" àïí gêy aãnh hûúãng àïën caác nûúác saãn xuêët dêìu theo hûúáng coá lúåi cho hoå. Chó söë vïì àûa höëi löå cuãa Töí chûác minh baåch quöëc tïë, chó söë theo chiïìu ngûúåc laåi cuãa Chó söë Caãm nhêån Tham nhuäng, àaä xïëp Trung Quöëc vaâ Haân Quöëc, caã hai nûúác àoái dêìu moã, rêët tñch cûåc trong ngaânh dêìu khñ bïn ngoaâi laänh thöí cuãa hoå, vaâo võ trñ gêìn cuöëi baãng xïëp haång caác nûúác, theo thûá tûå thaânh tñch töët tûâ trïn xuöëng dûúái. Khi höëi löå àûúåc hiïíu theo nghôa röång hún, bao göìm khöng chó laâ tiïìn baåc maâ caã nhûäng lúâi hûáa vïì höî trúå kinh tïë, chñnh trõ vaâ quên sûå, thò caác nûúác nhû Phaáp, Nhêåt Baãn, Myä, Anh, toám laåi, têët caã caác nûúác coá quan ngaåi lúán vïì nguöìn cung dêìu moã cuãa hoå, àïìu àaáng bõ khiïín traách vïì töåi àûa höëi löå. Höåp 6.1 àûa ra möåt hònh aãnh minh hoåa vïì tham nhuäng vaâ nhûäng möëi quan hïå gêìn nhû laâ tham nhuäng coá thïí phaát sinh giûäa chñnh phuã caác nûúác tiïu thuå dêìu huâng maånh, caác nûúác saãn xuêët dêìu vaâ baãn thên ngaânh cöng nghiïåp dêìu moã. Caác cöng ty dêìu moã Caác cöng ty dêìu moã göìm möåt vaâi loaåi. Caác cöng ty dêìu tû nhên àûúåc chia laâm 2 loaåi, cöng ty dêìu quöëc tïë (IOC) vaâ caác cöng ty trong nûúác quy mö nhoã hún nhiïìu. Khöng thiïëu gò nhûäng vñ duå vïì tham nhuäng cuãa caác cöng ty IOC, nhû mua àùåc quyïìn sûã duång nguöìn taâi nguyïn, mua chuöåc nhaánh lêåp phaáp, caác quy àõnh àiïìu tiïët coá lúåi hoùåc caác ûu àaäi trong nghôa vuå thuïë. Mùåc duâ vêîn chûa tûâ boã hùèn viïåc gêy sûác eáp vúái chñnh phuã nûúác mònh vaâ caác nûúác àöëi taác àïí àûúåc àöëi xûã thiïn võ, caác IOC ngaây nay coá nhûäng àöång cú maånh meä àïí traánh xa tham nhuäng trûåc tiïëp. Caác àöång cú naây coá thïí laâ nhûäng luêåt lïå nghiïm khùæc úã nûúác mònh, nhû Luêåt Chöëng tham nhuäng úã nûúác ngoaâi cuãa Myä, caác 270 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ HÖÅP 6.1 Vuå aáp phe Elf - L'Affaire Elf Nùm 2003, caái goåi laâ vuå aáp phe Elf àaä nöí ra úã Phaáp, phúi baây múá boâng bong vïì caác thuã àoaån chñnh trõ, mua baán caác aãnh hûúãng, dêìu moã vaâ tham nhuäng. Caác vuå kiïån tuång coá liïn quan àïën Elf, ngûúâi khöíng löì trûúác àêy trong ngaânh dêìu khñ Phaáp, ra àúâi vaâo nùm 1965 àïí àaãm baão sûå àöåc lêåp vïì dêìu moã cho nûúác Phaáp, chuã yïëu bùçng caách duy trò aãnh hûúãng cuãa Phaáp úã caác nûúác saãn xuêët dêìu. Tûâ khi ra àúâi, Elf àaä coá quan hïå rêët thên cêån vúái caác töíng thöëng Phaáp, vúái möåt vaâi giaám àöëc àiïìu haânh chñnh trõ cuãa cöng ty naây do caác töíng thöëng böí nhiïåm. Cöng ty naây cuäng coá möëi quan hïå mêåt thiïët khöng keám vúái caác nhaâ laänh àaåo chñnh trõ úã caác nûúác "àöëi taác". Viïåc höëi löå cuãa Elf röët cuåc àaä loang ra hêìu hïët têët caã caác nûúác maâ Elf coá hoaåt àöång. Vaâo nùm 2006, 37 bõ caáo, trong àoá coá cûåu töíng giaám àöëc vaâ cûåu giaám àöëc nöåi vuå, àaä bõ kïët aán vïì töåi tuöìn ra 305 triïåu Euro tûâ Elf àïí àaãm baão caác húåp àöìng kinh doanh úã chêu Phi, Nam Myä, Nga, Têy Ban Nha vaâ Àûác, tûâ nùm 1989 àïën 1993. Têy Phi laâ àiïím nhêën trong caác nöî lûåc cuãa Elf. Cûåu quaãn lyá lêu nùm vïì khu vûåc chêu Phi cuãa Elf khai trûúác toâa rùçng möîi nùm, khoaãng 20 triïåu àö la àûúåc chuyïín cho töíng thöëng nûúác Gaböng, vaâ nhûäng khoaãn tiïìn khöíng löì khaác àûúåc traã cho caác nhaâ laänh àaåo úã Ùnggöla, Camúrun, vaâ Cöång hoâa Cönggö. Nhûäng khoaãn chi traã nhiïìu triïåu àö la naây möåt phêìn laâ àïí àaãm baão Elf (Phaáp) àûúåc quyïìn ûu tiïn sûã duång dêìu moã úã caác nûúác naây, nhûng àöìng thúâi cuäng laâ dûå tñnh trûúác àïí cuãng cöë liïn minh giûäa Phaáp vaâ caác nhaâ laänh àaåo chêu Phi. Tham nhuäng cuãa Elf hiïín nhiïn laâ khöng chó giúái haån trong caác hoaåt àöång úã nûúác ngoaâi. Cöng ty naây laâ lûåc lûúång chñnh trõ chuã lûåc cuãa Phaáp úã trong nûúác, àoáng goáp rêët nhiïìu tiïìn cho caác àaãng chñnh trõ úã Phaáp. Theo lúâi khai cuãa cûåu töíng giaám àöëc Elf, cöng ty naây àaä traã "möåt khoaãn töëi thiïíu" laâ 5 triïåu Euro möîi nùm cho têët caã caác àaãng chñnh trõ chñnh cuãa Phaáp àïí mua sûå uãng höå cuãa hoå. Noái caách khaác, Elf laâ taâi saãn quyá cuãa nûúác Phaáp, khöng chó trong cuöåc caånh tranh toaân cêìu giaânh quyïìn sûã duång dêìu moã, maâ caã àöëi vúái cuöåc àua trong nûúác giaânh quyïìn lûåc chñnh trõ cuäng vêåy. Noá àaä trúã thaânh möåt khöëi ung nhoåt ngay trong loâng nûúác Phaáp vaâ lan toãa ra khùæp caác nûúác maâ Elf hoaåt àöång. "Toaân böå cú chïë ngaânh dêìu khñ àïìu hoaåt àöång möåt caách múâ aám". Cûåu töíng giaám àöëc Elf àaä phaát biïíu nhû vêåy trûúác toâa. Mùåc duâ Vuå aáp phe Elf laâ möåt vñ duå khaá cûåc àoan, nhûng ngûúâi ta coá thïí thêëy nhûäng caách laâm tûúng tûå úã nhiïìu nûúác phaát triïín. Nguöìn: Robert-Diard (2003a, 2003b); Fitchett vaâ Ignatius (2002); Henley (2003). àiïìu lïå quöëc tïë, nhû Cöng ûúác chöëng höëi löå cuãa Töí chûác Húåp taác vaâ Phaát triïín kinh tïë (OECD), Cöng ûúác chöëng tham nhuäng cuãa Liïn Húåp Quöëc; xaä höåi dên sûå hoùåc giaám saát cuãa cöí àöng, vaâ ruãi ro mêët danh tiïëng. Caác caáo buöåc hoùåc caác trûúâng húåp tham nhuäng trûåc tiïëp cuãa caác IOC vêîn xaãy ra, nhûng coá veã ñt hún nhiïìu so vúái trûúác àêy19. Caác cöng ty tû nhên trong nûúác dûúâng nhû ñt kòm chïë hún trong chuyïån naây. Nhiïìu cöng ty baãn àõa coá thïí rêët nghiïm tuác khi tuyïn böë yá àõnh muöën trúã thaânh cöng ty dêìu moã vaâ khñ àöët chên chñnh. Tuy nhiïn, thûåc tïë thûúâng laâ, caác cöng ty àõa phûúng toaân laâ caác cöng ty voã boåc cuãa caác nhaâ àêìu tû coá thïë lûåc trong nûúác, hoå chùèng mêëy quan têm àïën viïåc xêy dûång möåt cöng ty dêìu moã thûåc sûå maâ chó chùm chùm laâm sao kiïëm àûúåc nhiïìu lúåi nhuêån maâ thöi. Trûúác àêy, Nigiïria kheát tiïëng vïì cung caách laâm ùn kiïíu naây. Caác cöng ty baãn àõa ñt khi hoùåc hêìu nhû khöng coá kinh nghiïåm hay nùng lûåc gò, laåi thûúâng xuyïn àûúåc cêëp quyïìn thùm doâ rêët giaá trõ, theo möåt caách rêët khöng 271 Caác hònh thaái tham nhuäng minh baåch, vaâ thiïn võ. Sau àoá caác cöng ty naây chó cêìn xoay súã, cho caác cöng ty quöëc tïë àuã àiïìu kiïån "thuï laåi"quyïìn thùm doâ naây vúái möåt caái giaá rêët húâi.20 Hêìu hïët caác nûúác àang phaát triïín saãn xuêët dêìu moã àïìu coá nhûäng cöng ty dêìu moã quöëc gia cuãa nûúác mònh (NOC). Mùåc duâ caãi caách coá veã nhû àang diïîn ra úã möåt söë nûúác, NOC vêîn àêìy tai tiïëng vïì tham nhuäng vaâ laäng phñ. Caác nhaâ kiïím toaán àaä ûúác tñnh rùçng laäng phñ vaâ tham nhuäng gêy thêët thoaát haâng nùm khoaãng 1 tó àö la taåi Têåp àoaân Dêìu moã quöëc gia Nigiïria (NNPC) vaâ 2 tó àö la cuãa Têåp àoaân dêìu khñ Inàönïxia Pertamina (theo Ngên haâng Thïë giúái, 200b; PwC 1998). Thêët thoaát vúái quy mö lúán nhû vêåy gêy taác àöång lúán àïën kinh tïë vô mö vaâ khöng thïí laâm ngú àûúåc. Tham nhuäng úã àêy thûúâng laâ loaåi tham nhuäng thûúng maåi, bùçng caách gêy aãnh hûúãng trong àêëu thêìu, àöi khi dûúái chiïu baâi khuyïën khñch tó lïå nöåi àõa hoáa, nhûng thûåc ra laâ thuác àêíy lúåi ñch cuãa NOC hoùåc caác cöng ty con cuãa hoå. NOC àöìng thúâi cuäng àoáng vai troâ quan troång trong tham nhuäng haânh chñnh, khi àoá, do sûå thêët baåi hoùåc vò nùng lûåc yïëu keám cuãa caác cú quan àiïìu tiïët trïn danh nghôa nïn caác NOC thûåc sûå nùæm quyïìn àiïìu tiïët. Röët cuåc laâ, úã caác nûúác maâ hoå thay mùåt cho chñnh phuã xûã lyá doâng chu chuyïín cuãa nguöìn thu ngên saách, NOC rêët coá thïí seä nhuáng tay vaâo tham nhuäng lúán. Höåp 6.2 miïu taã sûå tham nhuäng àaä lan traân khùæp Pertamina nhiïìu nùm liïìn, lïn àïën cûåc àiïím trong quaá trònh caãi caách vaâ taái thiïët triïåt àïí têåp àoaân naây. NNPC cuäng àaä thûåc hiïån caãi caách vaâ taái cú cêëu lúán àïí àöëi phoá vúái nhûäng sûác eáp tûúng tûå. Möåt nhoám nhoã trong söë NOC àaáng àûúåc lûu têm àùåc biïåt, àoá laâ NOC cuãa caác nûúác nhêåp khêíu dêìu. Caác NOC naây, thûúâng laâ cöng cuå duy nhêët hoùåc möåt trong söë nhiïìu cöng cuå àûúåc chñnh phuã sûã duång àïí thûåc hiïån caác chiïën lûúåc nhùçm àaãm baão nguöìn cung dêìu moã. (theo Andrews-Speed vaâ Ma 2005). Nhû ngûúâi ta coá thïí dûå àoaán, caác NOC cuãa Trung Quöëc, ÊËn Àöå vaâ Haân Quöëc thûúâng àûúåc nhùæc àïën trong caác trûúâng húåp naây. Ngûúâi ta lo ngaåi rùçng caác thoãa thuêån múâ aám kinh àiïín cuãa caác nûúác naây vúái caác nûúác saãn xuêët dêìu, trong nhiïìu trûúâng húåp, coá thïí laâ voã boåc cho nhûäng haânh vi tham nhuäng21. Caác cöng ty dõch vuå dêìu moã laâ möåt loaåi cöng ty nûäa, cuäng rêët quan troång. Möåt tyã lïå lúán caác cöng viïåc trong ngaânh cöng nghiïåp dêìu moã khöng phaãi do chñnh phuã, hay caác cöng ty dêìu moã tûå thûåc hiïån, maâ do caác nhaâ thêìu àaãm nhêån. Coá vö vaân caác cöng viïåc nhû vêåy, trong moåi cöng àoaån cuãa chuöîi giaá trõ ngaânh naây, tûâ nhaâ thêìu khoan thùm doâ vaâ àõa chêën, caác tû vêën vïì àõa chêët vaâ àõa vêåt lyá trong giai àoaån thùm doâ, àïën dõch vuå khoan, caác nhaâ cung cêëp vêåt tû, caác nhaâ thêìu cú khñ vaâ chïë taåo trong giai àoaån saãn xuêët vaâ khai thaác; àïën caác cöng ty àûúâng öëng, cú khñ hoáa loåc vaâ xêy dûång, doåc theo chuöîi giaá 272 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ trõ. Caác cöng ty dõch vuå rêët hay bõ mùæc vaâo múá boâng bong tham nhuäng trong ngaânh dêìu moã, nhêët laâ vò hoå phaãi tham gia àêëu thêìu. Caác öng truâm (àaåi gia) Nhûäng caá nhên coá thïë lûåc gêy aãnh hûúãng maånh, hay "ngûúâi daân xïëp", hay úã chêu Phi ngûúâi ta goåi laâ "caác àaåi gia", xuêët hiïån phöí biïën úã khùæp caác khu vûåc trïn thïë giúái vaâ trong hêìu hïët caác ngaânh kinh tïë. Hoå àaä trúã thaânh caác àùåc trûng lêu àúâi cuãa ngaânh dêìu moã, àùåc biïåt laâ úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ caác nïìn kinh tïë quaá àöå. Caác àaåi gia thûúâng hoaåt àöång thöng qua caác maång lûúái quöëc gia vaâ quöëc tïë, coá sûå tham gia cuãa caác taác nhên tûâ caã nûúác tiïu thuå lêîn nûúác saãn xuêët dêìu moã. Khi àaä coá höëi löå thò roä raâng laâ coá tham nhuäng. Tuy nhiïn, hoaåt àöång cuãa caác àaåi gia naây diïîn ra trong möåt chuöîi daâi, tûâ vêån àöång haânh lang húåp phaáp àïën nhûäng vuå trao àöíi phi phaáp, tûâ tham nhuäng chñnh saách àïën tham nhuäng lúán. Hoaåt àöång cuãa möåt öng truâm quöëc tïë àiïín hònh trong ngaânh dêìu khñ àûúåc miïu taã trong Höåp 6.3. Vñ duå naây cuäng minh hoåa möåt tònh huöëng tiïën thoaái lûúäng nan maâ möåt nûúác nhêåp khêíu dêìu lúán, laâ nûúác phaát triïín, coá thïí gùåp phaãi khi lûåa choån giûäa viïåc àaãm baão nguöìn cung nùng lûúång vaâ àïì cao àiïìu haânh nhaâ nûúác töët - laâm thïë naâo àïí haâi hoâa giûäa caái thûá nhêët, vöën laâ nhiïåm vuå ûu tiïn maâ chñnh phuã giao phoá, vúái caái thûá hai, vöën thuöåc têm nguyïån cuãa chñnh phuã? Caác ngên haâng Khi cêìn che giêëu hoùåc chuyïín khoaãn möåt söë tiïìn lúán tûâ caác hoaåt àöång tham nhuäng trong ngaânh dêìu moã, thò àêy chñnh laâ luác caác ngên haâng nhêåp cuöåc. Vai troâ cuãa caác ngên haâng cuäng seä àûúåc xem xeát úã möåt phêìn khaác trong cuöën saách naây, chûúng 12. Möåt vñ duå àûúåc baáo chñ laâm ruâm beng laâ trûúâng húåp cuãa Ngên haâng Rigg cuãa Washington, DC, bõ caáo buöåc liïn quan àïën viïåc chuyïín khoaãn caác doanh thu àaáng ngúâ tûâ dêìu moã. Nùm 2004, möåt àiïìu tra cuãa thûúång nghõ viïån Myä phaát hiïån ra rùçng trong vuå aán cuãa nûúác Ghinï xñch àaåo, Ngên haâng Riggs, coá leä vò têìm quan troång cuãa khaách haâng naây, àaä "nhùæm mùæt laâm ngú", "trûúác nhûäng dêëu hiïåu roä raâng rùçng ngên haâng àang phaãi xûã lyá khoaãn tiïìn tham nhuäng nûúác ngoaâi". Möåt ngên haâng khaác, BNP Paribas, ngên haâng lúán cuãa Phaáp, àaä bõ kïí tïn trong vuå xò cùng àan vïì chuyïín tiïìn liïn quan àïën dêìu moã úã Cöång hoâa Cönggö vaâ Irùæc. Töët nhêët laâ nïn múã röång traách nhiïåm chöëng rûãa tiïìn cuãa ngaânh ngên haâng àïí traánh bêët kyâ haânh àöång naâo khaác höî trúå tham nhuäng. 273 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 6.2 Tham nhuäng úã Pertamina Cuöëi thêåp kyã 60 vaâ àêìu 70, NOC cuãa Inàönïxia, Pertamina, laâ mêîu mûåc, niïìm tûå haâo dên töåc cuãa ngûúâi Inàönïxia vaâ trúã thaânh hònh mêîu cho NOC úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín khaác. Vúái luöìng vöën tûâ caác ngên haâng Myä, trònh àöå kyä thuêåt tûâ caác cöng ty dêìu moã àöåc lêåp, vaâ sûå höî trúå vïì moåi mùåt cuãa chñnh phuã, Pertamina àaä phaát triïín nhanh choáng. Ngoaâi saãn lûúång vaâ doanh thu dêìu moã àaáng kïí, cöng ty naây àaä trúã thaânh möåt têåp àoaân liïn hiïåp khöíng löì vúái caác thiïët bõ khoan, haåm àöåi taâu chúã dêìu, cûãa öëng xaã xùng, khu liïn húåp hoáa dêìu, khu liïn húåp du lõch, sên vêån àöång, nhaâ maáy theáp, cuãa riïng mònh. Sûå baânh trûúáng thaái quaá cuãa Pertamina àaä dêîn àïën khuãng hoaãng taâi chñnh khöng chó cho cöng ty naây maâ coân cho caã àêët nûúác noái chung. Àïí àöëi phoá vúái nhûäng chó trñch cuãa cöng luêån, möåt uãy ban kiïím tra cêëp cao (UÃy ban böën bïn) àaä àûúåc töíng thöëng Suharto böí nhiïåm vaâo thaáng 1, nùm 1970 àïí àiïìu tra tham nhuäng úã Inàönïxia noái chung vaâ àöëi vúái Pertamina noái riïng. Cuöåc àiïìu tra àaä heá löå nhûäng vêën àïì nghiïm troång thêm cùn cöë àïë nhû quaãn lyá keám, tham nhuäng, vaâ sûå thêåt vïì ngaânh dêìu khñ bõ thêu toám búãi nhûäng caá nhên coá thïë lûåc vúái nhûäng lúåi ñch bêët di bêët dõch. Pertamina bõ phaát hiïån àaä vi phaåm luêåt phaáp cuãa Inàönïxia trong nhiïìu lônh vûåc. Cöng ty naây àaä baâo chûäa rùçng quy àõnh luêåt phaáp coá nhiïìu chöî bêët cêåp, khöng phuâ húåp vúái têìm quan troång chiïën lûúåc vaâ võ trñ àùåc biïåt cuãa Pertamina úã Inàönïxia. Theo baáo caáo cuãa uãy ban naây, viïåc quaãn lyá doanh thu àaä khöng minh baåch, caác baãng töíng kïët taâi saãn chûa bao giúâ àûúåc cöng böë, vaâ lúåi nhuêån chûa bao giúâ àûúåc tiïët löå. Àúåt kiïím toaán cuãa cöng ty kïë toaán Myä Arthur Young àaä phaát hiïån thêëy cöng ty naây coá 6 hïå thöëng kïë toaán cuâng hoaåt àöång nhûng khöng khúáp nhau ­ möåt maãnh àêët maâu múä cho tham nhuäng sinh söi. Chñnh phuã chó nhêån àûúåc möåt phêìn rêët nhoã tûâ caác khoaãn thanh toaán maâ caác nhaâ thêìu khai thaác vaâ saãn xuêët nûúác ngoaâi traã cho Pertamina. Viïåc tröën thuïë laâ chuyïån bònh thûúâng. Chi phñ cho caác dûå aán cuãa Pertamina thûúâng xuyïn bõ thöíi phöìng lïn gêëp mêëy lêìn, laâm giaâu cho nhûäng ngûúâi thên cêån cuãa cöng ty. Tham nhuäng vúái quy mö lúán nhû thïë naây chó coá thïí laâm àûúåc vúái sûå àöìng loäa cuãa giúái chñnh trõ choáp bu. Theo 1 söë nguöìn tin, viïåc Töíng thöëng Suharto lïn nùæm quyïìn bõ quy kïët laâ nhúâ taâi trúå cuãa Pertamina. Gia àònh vaâ baån beâ cuãa öng Suharto àaä dñnh lñu vaâo moåi cöng àoaån trong ngaânh dêìu moã, vaâ Pertamina àaä uãng höå àöåi quên naây vïì moåi mùåt. Pertamina cuäng àûúåc yïu cêìu trúå cêëp nhiïn liïåu cho dên chuáng vaâ mua chuöåc caác phêìn tûã àöëi lêåp vïì chñnh trõ. Baáo caáo cuãa UÃy ban böën bïn àaä khúi dêåy möåt laân soáng chöëng tham nhuäng vúái nhiïìu biïån phaáp, nhûng tiïëc thay sûác caám döî cuãa Pertamina vúái tû caách laâ cöî maáy in tiïìn toã ra laâ khöng thïí cûúäng laåi àûúåc vaâ vêîn tiïëp tuåc khöng hïì suy yïëu. Chó sau khi Töíng thöëng Suharto tûâ chûác vaâo nùm 1998 thò ngûúâi ta múái coá thïí truy nguyïn àûúåc toaân böå quy mö tham nhuäng cuãa cöng ty naây. Möåt àiïìu tra cuãa nghõ viïån vaâo nùm 2003 àaä tiïët löå rùçng Suharto vaâ caác àöìng minh thên tñn cuãa öng naây, trong àoá coá caác giaám àöëc àiïìu haânh cêëp cao cuãa Pertamina vaâ möåt loaåt caác böå trûúãng, àaä kiïëm àûúåc khoaãng 1,7 tó àö la tûâ Pertamina. Kïët quaã cuöëi cuâng cuãa caác phaát hiïån naây laâ möåt böå luêåt múái àûúåc ban haânh vaâo nùm 2001, triïåt àïí cú cêëu laåi Pertamina, gúä boã têët caã caác àùåc quyïìn àùåc lúåi vaâ quyïìn lûåc àöåc quyïìn cuãa cöng ty naây, aáp duång caác biïån phaáp khiïën cöng ty minh baåch hún vaâ caånh tranh hún, taåo nïn möåt giai àoaån bûúác ngoùåt àöëi vúái tham nhuäng. Nguöìn: Kobonbaev (2006). Xem thïm Glassburner (1976), Mackie (1970), "Inàönïxia: Möëi hiïím hoåa Pertamina" (2003), Oxford Analytica (2000), Muljadi (2002), and Hari (2004). CHUÖÎI GIAÁ TRÕ DÊÌU MOÃ: NHÛÄNG ÀIÏÍM NHIÏÌU KHAÃ NÙNG THAM NHUÄNG Phêìn naây xem xeát tñnh nhaåy caãm vúái tham nhuäng cuãa möîi phên àoaån trong chuöîi giaá trõ cuãa ngaânh dêìu khñ tûâ khi àûúåc trao quyïìn thùm doâ àïën têån khi baán xùng dêìu úã caác traåm búm xùng leã. Phêìn naây cuäng seä chó ra caác àiïím baáo "àeân àoã", hay caác dêëu hiïåu nguy hiïím, gúåi yá vïì sûå coá mùåt cuãa tham nhuäng. 274 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ Thùm doâ Giai àoaån thùm doâ göìm coá trao húåp àöìng vaâ thûúng lûúång vïì quyïìn thùm doâ vaâ quyïìn saãn xuêët, phï duyïåt vaâ cêëp pheáp caác hoaåt àöång thùm doâ, giaám saát xem coá bêët kyâ viïåc nhûúång quyïìn thùm doâ hay múã röång quyïìn thùm doâ cho bïn khaác hay khöng. Ngûúâi ta coá thïí àùåt cûúåc möåt söë tiïìn khöíng löì, vò giaã sûã nïëu thùm doâ thaânh cöng thò seä àem laåi giaá trõ khai thaác lïn túái haâng trùm triïåu hoùåc haâng tó àö la.22 Vúái söë tiïìn nhû vêåy, khöng coá gò ngaåc nhiïn khi giai àoaån thùm doâ trong chuöîi giaá trõ naây êín chûáa rêët nhiïìu khaã nùng tham nhuäng. Tham nhuäng àùåc biïåt dñnh daáng nhiïìu àïën baãn thên quaá trònh trao quyïìn thùm doâ vaâ caác thûúng lûúång kïë tiïëp vïì caác àiïìu khoaãn húåp àöìng, trong àoá caác maãng quan troång nhêët laâ cöng viïåc seä thûåc hiïån, böìi hoaân caác chi phñ, chia seã lúåi nhuêån, tó lïå vaâ mûác àöå nhûúång laåi cho nhaâ nûúác theo nghôa vuå bùæt buöåc. Caác têåp quaán trûúác àêy vêîn coân rêët phöí biïën, laâ trao thêìu diïån tñch thùm doâ trïn cú súã thûúng lûúång trûåc tiïëp, coá hoùåc khöng coá caånh tranh. Caác cöng ty dêìu moã vaâ chñnh phuã thûúâng lêåp luêån rùçng caác cuöåc thûúng lûúång nhû vêåy cêìn àûúåc giûä bñ mêåt àïí baão vïå caác thöng tin thûúng maåi nhaåy caãm vaâ cho pheáp "ào ni àoáng giêìy" caác àiïìu khoaãn àïí phuâ húåp vúái yïu cêìu caá biïåt cuãa möîi nûúác vaâ möîi cöng ty. Tiïëc thay, viïåc bûng bñt thöng tin vïì caác thûúng lûúång naây cuäng coá nghôa laâ àïí ngoã cûãa cho tham nhuäng bûúác vaâo. Caác dêëu hiïåu caãnh baáo göìm coá: sûå thiïëu vùæng tñnh caånh tranh, viïåc trao thêìu cho caác cöng ty khöng hïì thïí hiïån nùng lûåc thûåc hiïån, boã qua yïu cêìu baão laänh àêëu thêìu, caác àiïìu khoaãn húåp àöìng mêët cên xûáng möåt caách nghiïm troång, caác gia haån húåp àöìng khöng àûúåc giaãi thñch. Nhûäng lo ngaåi ngaây caâng tùng vïì tham nhuäng trong giai àoaån thùm doâ àaä khiïën möåt vaâi quöëc gia chêåp chûäng bûúác vaâo ngaânh saãn xuêët dêìu moã lûåa choån caách thûác trao thêìu hoaân toaân minh baåch. Möåt vaâi nûúác saãn xuêët dêìu moã kyâ cûåu, vúái lõch sûã tiïu cûåc vïì lônh vûåc naây, cuäng àang cöë gùæng hoåc theo. Àöng Timo, quöëc gia non treã nhêët cuãa thïë giúái vaâ laâ nûúác saãn xuêët dêìu moã múái tinh, vúái trûä lûúång dêìu moã vaâ gas tûå nhiïn lúán, ngay tûâ àêìu àaä lûåa choån quy trònh trao thêìu hoaân toaân minh baåch. Chñnh phuã nûúác naây àaä cöng böë dûå thaão luêåt phaáp vaâ mêîu húåp àöìng àïí xin yá kiïën toaân dên, caác toåa àaâm lùæng nghe yá kiïën cuãa cöng chuáng àaä àûúåc töí chûác, caác voâng tuyïín choån àïí cêëp giêëy pheáp vaâ caác àiïìu khoaãn liïn quan àûúåc quaãng baá cöng khai. Quy trònh sú tuyïín àaä saâng loåc caác nhaâ thêìu tiïìm nùng vïì nùng lûåc kyä thuêåt vaâ taâi chñnh. Caác húåp àöìng àûúåc trao trïn cú súã àêëu thêìu caånh tranh quöëc tïë vúái phûúng thûác möåt höì sú dûå thêìu (àïì xuêët chûúng trònh cöng viïåc cuãa nhaâ thêìu), haån chïë töëi àa cú höåi tûå quyïët tuây yá. Kïët quaã trao thêìu cuöëi cuâng àûúåc 275 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP6.3 Vuå Giffen "Thaáng 2-2007, Vùn Phoâng Töíng chûúãng lyá Myä úã Manhattan àaä lïn lõch xeát xûã vuå aán höëi löå nûúác ngoaâi lúán nhêët coá sûå dñnh lñu vaâ caáo buöåc vúái möåt cöng dên Myä. Vuå aán naây keáo theo möåt phiïn toâa vö cuâng rùæc röëi vïì caác chuyïín khoaãn taâi chñnh quöëc tïë, bõ nghi ngúâ laâ rûãa tiïìn vaâ dñnh daáng àïën möåt söë lûúång lúán àïën choáng mùåt caác cöng ty voã boåc trong nûúác vaâ quöëc tïë. Vuå phaåm töåi naây àaä khiïën Töíng thöëng Nazarbayev cuãa Cadùæcxtan mang danh "keã àöìng mûu khöng bõ kïët töåi". Bõ àún, James Giffen, möåt nhaâ kinh doanh ngên haâng vaâ laâ tû vêën cho chñnh phuã Cadùæcxtan, bõ buöåc töåi chuyïín hún 78 triïåu àö la tiïìn àuát loát cho öng Nazarbayev vaâ böå trûúãng ngaânh dêìu khñ cuãa nûúác naây. Söë tiïìn naây do caác cöng ty cuãa Myä boã ra, àïí tòm caách tiïëp cêån trûä lûúång dêìu moã khöíng löì cuãa Cadùæcxtan, àûúåc dêng lïn cho caác nhaâ laänh àaåo Cadùæcxtan boã tuái. Vuå aán chöëng laåi öng Giffen àaä heá múã caánh cûãa vaâo thïë giúái cuãa nhûäng thuã àoaån chu chuyïín nhûäng khoaãn tiïìn lúán, xuyïn luåc àõa, xaãy ra khi quyïìn tiïëp cêån caác vûåa dêìu moã lúán vaâ quyïìn lûåc chñnh trõ gùåp nhau ­ möåt àiïím nöëi àûúåc àaánh dêëu búãi caác vêån àöång haânh lang maånh meä vaâ töën keám, caác giao dõch tiïën haânh úã nûúác ngoaâi vaâ caác àiïím gùåp gúä vïì tiïìn baåc, kinh doanh vaâ chñnh trõ. Àoá laâ thïë giúái ngêìm do nhûäng ngûúâi nhû öng Giffen thiïët lêåp vaâ taåo ra luêåt chúi. Bïn nguyïn töë caáo öng Giffen àiïìu phöëi möåt maång lûúái höëi löå phûác taåp trong nhûäng nùm 90, àûúåc dïåt nïn àïí mua quyïìn tiïëp cêån vaâ aãnh hûúãng àïën dêìu moã cuãa Cadùæcxtan cho nhûäng cöng ty khöíng löì ngaânh dêìu khñ nhû ExxonMobil, BPAmoco (bêy giúâ laâ BP) vaâ Phillip (giúâ laâ Conoco Phillips). Bïn nguyïn cho rùçng caác thanh toaán àaä vi phaåm Luêåt Chöëng tham nhuäng úã nûúác ngoaâi. Theo luêåt naây, caác cöng dên hoùåc cöng ty cuãa Myä bõ cêëm àûa höëi löå cho caác quan chûác nûúác ngoaâi àïí àaåt muåc àñch kinh doanh cuãa hoå. Nhûng khöng möåt cöng ty dêìu moã naâo bõ kïët töåi sai phaåm. Vuå aán naây cuäng minh hoåa cuöåc vêåt löån cuãa chñnh phuã Myä àïí haâi hoâa giûäa caác lúåi ñch nùng lûúång trûúác mùæt vaâ muåc tiïu chñnh trõ lêu daâi laâ khuyïën khñch nïìn dên chuã úã caác nûúác bõ cöång àöìng thïë giúái cho laâ tham nhuäng. Caác luêåt sû cuãa öng Giffen giûä vûäng lêåp trûúâng rùçng thên chuã cuãa hoå khöng haânh àöång möåt mònh. Luêåt sû cuãa öng Giffen cho hay "Öng Giffen haânh àöång vúái sûå nhêån thûác cuãa chñnh phuã nûúác naây". Luêåt sû cuãa öng naây cuäng noái rùçng thên chuã cuãa öng khöng thïí bõ kïët töåi vò "haânh àöång cuãa öng êëy nùçm trong nhiïåm vuå chñnh thûác maâ öng àûúåc giao vúái tû caách laâ cöë vêën cho chñnh phuã Cadùæcxtan, vaâ nhêån àûúåc sûå uãng höå tûâ caác quan chûác cêëp cao cuãa Myä". Cuöåc chiïën naây àaä chêm ngoâi cho möåt cún baäo caác baãn kiïën nghõ, biïn baãn ghi nhúá, caác höì sú lûu giûäa chñnh quyïìn liïn bang vaâ caác luêåt sû biïån höå cho öng Giffen. Chñnh quyïìn liïn bang khúãi töë àaä phaãi tòm caách ngùn chùån khöng cho öng Giffen tiïëp cêån caác taâi liïåu, trïn cú súã lêåp luêån rùçng viïåc àem caác taâi liïåu nhû vêåy ra thaão luêån trûúác cöng chuáng seä vi phaåm caác lúåi ñch vïì an ninh quöëc gia". Nguöìn: Stodghill (2006). © 2006 do túâ Thúâi àaåi New York àöìng taái baãn vúái Permission. cöng böë vaâ giaãi thñch röång raäi cho cöng chuáng. Múái gêìn àêy, caác nûúác tûâng coá biïåt danh laâ "keã xêëu chúi" Ùnggöla vaâ Nigiïria cuäng àaä aáp duång caác thuã tuåc trao thêìu minh baåch tûúng tûå. Mùåc duâ khöng phaãi laâ khöng coân keä húã, song caác thuã tuåc múái naây àaä thïí hiïån möåt bûúác tiïën vûúåt bêåc so vúái caác têåp quaán cuä, àang dêìn phöí biïën röång raäi, duâ rùçng sûå chêëp nhêån cuãa quöëc tïë vêîn coân khaá deâ dùåt.23 Tiïëc thay, caác thuã tuåc trao thêìu khöng minh baåch vêîn coân töìn taåi phöí biïën úã nhiïìu núi khaác. Möåt vuå aán àaáng chuá yá múái àêy vïì tham nhuäng trong giai àoaån trao thêìu quyïìn thùm doâ ­ khai thaác laâ vuå viïåc giûäa Iran vaâ Statoil, cöng 276 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ ty dêìu moã quöëc gia cuãa Na Uy. Thaáng 6-2004, Statoil àaä mêët söë tiïìn tûúng àûúng 2,9 triïåu àö la Myä, khi traã möåt khoaãn phñ tû vêën lúán cho möåt cöng ty àêìu tû coá nhûäng àûúâng dêy mêåt thiïët vúái böå maáy chñnh trõ, muåc àñch laâ àïí àaãm baão coá àûúåc caác húåp àöìng dêìu moã vaâ khñ àöët úã Iran. Möåt kõch baãn tûúng tûå cuäng xaãy ra múái àêy úã caác nûúác khaác. Bïn nguyïn trong vuå Giffen (xem Höåp 6.3) àaä quaã quyïët rùçng caác quan chûác cêëp cao cuãa chñnh phuã Cadùæcxtan àaä nhêån 78 triïåu àö la caác khoaãn tiïìn phi phaáp, coá liïn quan àïën 6 vuå giao dõch khaác nhau vïì dêìu moã, hêìu hïët àïìu dñnh daáng túái viïåc giaânh quyïìn thùm doâ vaâ khai thaác.24 Möåt söë têåp quaán nhêët àõnh trong cêëp giêëy pheáp trao quyïìn thùm doâ dêìu moã úã nûúác Ghinï vuâng xñch àaåo, mùåc duâ nûúác naây cho laâ húåp phaáp, nhûng thïí hiïån sûå xung àöåt lúåi ñch rêët roä raâng, vaâ laâ cú höåi tiïìm taâng cho tham nhuäng. ÚÃ nûúác naây, viïåc trao giêëy pheáp àûúåc thûåc hiïån qua thûúng lûúång trûåc tiïëp vaâ theo caác quan chûác cao cêëp cuãa chñnh phuã, caác cöng ty thuöåc súã hûäu cuãa chñnh phuã thûúâng liïn minh vúái caác têåp àoaân nûúác ngoaâi àïí àêëu thêìu cêëp pheáp. Nïëu thaânh cöng, hoå àûúåc nhêån möåt tyã lïå "phêìn trùm" naâo àoá trong töíng giaá trõ húåp àöìng maâ cöng ty nhêån àûúåc. Àiïìu naây coá nghôa laâ, röët cuåc, möåt böå trûúãng trong nöåi caác seä coá trong taâi khoaãn caá nhên möåt phêìn kha khaá trñch tûâ chi phñ húåp àöìng.25 Khai thaác Khi thöng tin vïì viïåc phaát hiïån möåt moã dêìu múái àûúåc cöng böë, laâ luác pha khai thaác bùæt àêìu. Mùåc duâ tham nhuäng haânh chñnh hêìu nhû töìn taåi àûúng nhiïn trong viïåc phï duyïåt caác kïë hoaåch khai thaác, võ trñ caác giïëng dêìu, caác giêëy pheáp liïn quan àïën möi trûúâng, vaâ nhûäng caái tûúng tûå, nhûng coá leä khu vûåc coá nhiïìu khaã nùng tham nhuäng nhêët úã giai àoaån naây laâ quy trònh àêëu thêìu. Cuâng vúái "tiïìm nùng" laåm duång quy trònh àêëu thêìu, caác chi phñ àêìu tû ban àêìu vaâ chi phñ vêån haânh, bùæt àêìu àûúåc böëc lïn têån mêy xanh. Toaân böå caác "nhên vêåt" trong ngaânh vaâ caác maánh khoáe àêëu thêìu àaä sùén saâng nhêåp cuöåc chúi. Laåi quaã cho caác quan chûác ­ möåt loaåi phñ töín ùn theo khi àêëu thêìu thaânh cöng vaâ àûúåc trao húåp àöìng ­ dûúâng nhû laâ hònh thûác tham nhuäng phöí thöng nhêët trong àêëu thêìu. Caác khoaãn tiïìn naây coá thïí àûúåc chia àïìu cho chñnh phuã hay caác nhaâ thêìu tû nhên ­ aáp duång chung möåt nguyïn tùæc. Nùm 2000, Cöng ty traách nhiïåm hûäu haån Khñ hoáa loãng Nigiïria àaä lûåa choån liïn minh göìm 4 cöng ty dõch vuå cöng trònh lúán laâ TKSJ (liïn danh giûäa Technip cuãa Phaáp vaâ Snamprogetti cuãa YÁ), JGC cuãa Nhêåt, vaâ àûáng àêìu laâ Kellogg, Brown vaâ Root (KBR), chi nhaánh cuãa Haäng Halliburton cuãa Myä, àïí trao thêìu 277 Caác hònh thaái tham nhuäng xêy dûång nhaâ maáy saãn xuêët trõ giaá 2 tó àö la úã Àaão Bonny, vuâng chêu thöí söng Nigiï. Möåt àiïìu tra múái àêy cuãa Phaáp àaä àûa ra lúâi caáo buöåc rùçng, àïí àûúåc trao thêìu, möåt chi nhaánh cuãa TKSJ àaä traã 171,5 triïåu àö la cho TriStar, möåt cöng ty coá truå súã àùng kyá úã Gibraltar, do möåt luêåt sû ngûúâi Anh àûáng àêìu, öng naây àaä laâm viïåc lêu nùm cho Halliburton vaâ coá möëi liïn hïå mêåt thiïët vúái caác quan chûác trong chñnh phuã Nigiïria (Isikoff 2004). Khoaãn phñ naây cuãa TKSJ chó laâ möåt minh hoåa cho nhan nhaãn caác vñ duå khaác. Mùåc duâ hêìu hïët caác trûúâng húåp sai phaåm trong àêëu thêìu àïìu thuöåc loaåi tham nhuäng thûúng maåi, nhûng tham nhuäng chñnh saách vaâ tham nhuäng haânh chñnh cuäng coá thïí àoáng vai troâ nhêët àõnh. Caác cú quan chñnh phuã, caác NOC nhaâ nûúác, luön coá khaã nùng sûã duång aãnh hûúãng cuãa hoå àïí leâo laái caác goái thêìu sang cho caác nhaâ cung cêëp àûúåc chñnh phuã thiïn võ hoùåc coá "nguöìn göëc" tûâ chñnh phuã. Caác cöng ty coá thïí àûúåc "tû vêën" rùçng viïåc laâm ùn cuãa hoå seä xuöi cheâo maát maái nïëu trao thêìu cho möåt söë cöng ty àõa phûúng nhêët àõnh coá liïn hïå vúái caác quan chûác cêëp cao. Viïåc gêy aãnh hûúãng kiïíu naây hiïån nay ñt gùåp hún so vúái trûúác, nhûng vêîn coá, vaâ thûúâng dûúái chiïu baâi khuyïën khñch tó lïå nöåi àõa hoáa, ûu tiïn àõa phûúng, vöën àûúåc luêåt phaáp uãng höå bùçng caác quy àõnh àêëu thêìu, nhûng nhû vêåy rêët dïî bõ laåm duång àïí tham nhuäng. Têån duång ûu thïë khi coá caác yïu cêìu tó lïå nöåi àõa, caác cöng ty baãn xûá hoùåc cöng ty trong nûúác coá thïí "baán mònh" cho caác nhaâ cung cêëp quöëc tïë vúái tû caách laâ àöëi taác thiïët yïëu, bêët kïí hoå coá hay khöng coá trònh àöå hay nùng lûåc, trûâ möîi viïåc laâ cho mûúån tïn vaâ chia chaác ñt lúåi nhuêån. Nhêån xeát naây khöng coá yá xem thûúâng têìm quan troång cuãa viïåc nêng cao tó lïå nöåi àõa hoáa, maâ chó àún giaãn laâ àïí àïì cao tinh thêìn caãnh giaác hoùåc giaám saát trong quaá trònh thûåc hiïån caác chñnh saách vïì tó lïå nöåi àõa. Nûúác chuã nhaâ vaâ caác NOC cuãa hoå khöng phaãi laâ caác chuã thïí duy nhêët bõ töë caáo dñnh daáng àïën caác haânh àöång naây. IOC cuäng thûúâng bõ nûúác chuã nhaâ, vaâ àöi khi laâ chñnh àöëi taác cuãa hoå buöåc töåi vò thiïn võ caác chi nhaánh hoùåc caác cöng ty dõch vuå àöìng hûúng cuãa hoå trong quaá trònh àêëu thêìu. Caác sai phaåm trong àêëu thêìu laâm tùng chi phñ, nhûng so vúái quy mö chi tiïu cuãa ngaânh cöng nghiïåp naây, nhêët laâ trong pha khai thaác, caác chi phñ tùng thïm naây coá thïí bõ boã qua hoùåc khöng àûúåc coi troång àuáng mûác nhû àaáng leä phaãi thïë. Lyá do biïån minh quan troång thûá hai cho viïåc khöng quan têm àuáng mûác àïën chi phñ gia tùng naây laâ thuïë. Caác cöng ty dêìu moã, mùåc duâ luön phaãn àöëi viïåc tùng chi phñ möåt caách giaã taåo trong àêëu thêìu, ruát cuåc thò cuäng chùèng mêët maát gò àaáng kïí, búãi vò chi phñ bõ àöåi lïn àïìu àûúåc buâ trûâ hïët khi àaánh thuïë, thûúâng laâ thöng qua "nêng àúä" thuïë. ("nêng àúä" laâ möåt hònh thûác khuyïën khñch àêìu tû, rêët phöí biïën trong ngaânh dêìu moã, cho pheáp böìi hoaân hún 100% chi phñ khi àaánh thuïë). Bïn chõu thiïåt laâ caác böå taâi chñnh, kho baåc 278 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ vúi ài do nguöìn thu tûâ thuïë giaãm, vaâ cuöëi cuâng laâ dên chuáng, vò hïå quaã keáo theo seä laâ giaãm phên böí ngên saách cho giaáo duåc, y tïë, giao thöng vêån taãi, vaâ caác dõch vuå thiïët yïëu khaác. Caác dêëu hiïåu `àeân àoã' khaác trong pha khai thaác coân phaãi kïí àïën chêåm trïî khöng lyá do trong quaá trònh phï duyïåt vaâ cêëp pheáp, àêëu thêìu khöng minh baåch hoùåc bõ bûng bñt, sûã duång haån chïë hoùåc khöng sûã duång phûúng thûác àêëu thêìu caånh tranh quöëc tïë cho caác húåp àöìng lúán, trao thêìu cho nhûäng cöng ty coá nùng lûåc haån chïë, giûúng cao thaái quaá ngoån cúâ "vò lúåi ñch quöëc gia" àïí baão vïå hònh thûác àêëu thêìu trong nûúác, truáng thêìu liïn tuåc möåt caách khöng bònh thûúâng, hay coá nhûäng tin àöìn dai dùèng vïì caác sai phaåm trong àêëu thêìu. Saãn xuêët Sau khi hoaân têët giai àoaån khai thaác, pha saãn xuêët bùæt àêìu. Pha naây àùåc biïåt nhaåy caãm vúái tham nhuäng lúán ­ ùn cùæp vúái quy mö lúán, dñnh daáng àïën caác yïëu töë töåi phaåm nghiïm troång. Caác hoaåt àöång naây coá thïí laâ baáo caáo sai trûä lûúång saãn xuêët àûúåc, hoùåc thöng qua caác hònh thûác trûåc tiïëp hún, vñ duå nhû ruát tröåm dêìu tûâ caác giïëng saãn xuêët hoùåc àûúâng öëng vaâ laâm cho lûúång dêìu àoá "böëc húi". Öng Hossein Shahrastani, Böå trûúãng Dêìu moã Irùæc, àaánh giaá naån ùn cùæp trong saãn xuêët dêìu moã laâ vêën àïì nghiïm troång nhêët maâ nûúác naây phaãi àöëi phoá. Caác mafia nûúác naây ùn cùæp bùçng caách baáo caáo ñt ài khöëi lûúång dêìu saãn xuêët àûúåc vaâ laâm sai lïåch söë liïåu vïì dêìu moã àïí baán giêëu giïëm úã núi khaác. Nhêån thêëy vêën àïì naây, chñnh quyïìn Irùæc àaä tòm caách lùæp àùåt caác thiïët bõ ào lûúâng saãn lûúång, nhûng viïåc lùæp àùåt àaä bõ ngûâng trïå tûâ lêu, hêìu hïët laâ do sûå ngaáng trúã cuãa nhûäng ngûúâi àûúåc lúåi do khöng coá caác thiïët bõ naây (theo haäng tin Reuters, 2006). Theo tû liïåu tûâ möåt àiïìu tra cuãa Liïn Húåp Quöëc vïì quaãn lyá keám vaâ tham nhuäng úã Irùæc trong Chûúng trònh Àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc, naån ùn cùæp dêìu úã Irùæc àaä thöng àöìng beán gioåt tûâ khi mua chuöåc àûúåc chuyïn gia àöåc lêåp vïì kiïím soaát söë lûúång, àûúåc böí nhiïåm riïng àïí ngùn chùån caác ùn cùæp naây. Trong baáo caáo cuöëi cuâng cuãa àiïìu tra naây, cöng böë vaâo thaáng 10 nùm 2005, uãy ban àiïìu tra tuyïn böë rùçng möåt khöëi lûúång lúán dêìu ùn cùæp àaä bõ chêët thïm möåt caách phi phaáp vaâo caác chuyïën haâng dêìu àûúåc phï duyïåt àïí xuêët khêíu theo Chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc. Theo uãy ban naây, caác quan chûác Irùæc àaä höëi löå chuyïn gia kiïím soaát söë lûúång, öng naây laâm viïåc cho Saybolt, möåt haäng àiïìu tra cuãa Haâ Lan, àïí chuyïn gia naây lúâ ài khöëi lûúång dêìu chêët thïm traái pheáp, àöíi laåi, öng naây àûúåc 2% giaá trõ möîi phi vuå chuyïín ài theo caách àoá. ÚÃ vuâng chêu thöí söng Nigiï, keã tröåm chùèng mêët cöng che giêëu hoaåt àöång 279 Caác hònh thaái tham nhuäng phi phaáp naây, nhûng bùæc voâi ruát ruöåt caác àûúâng öëng dêîn dêìu saãn xuêët, chuyïín dêìu ra caác xaâ lan trûåc sùén gêìn àoá, àïí giao lûúång dêìu ùn cùæp àûúåc cho caác taâu chúã dêìu àúåi sùén úã vuâng Võnh Ghinï. Khöëi lûúång thêët thoaát laâ tûâ 30,000 àïën 40,000 thuâng dêìu möîi ngaây. Chó tñnh vúái giaá 65 àöla àïën 75 àöla möåt thuâng dêìu, thêët thoaát naây àaä laâ möåt gia taâi àaáng kïí. Cuäng nhû úã Irùæc, möåt phêìn nguyïn nhên laâ do thiïëu hïå thöëng ào lûúâng thoãa àaáng. Gêìn àêy, chñnh phuã Nigiïria àaä thûåc hiïån möåt trong nhûäng kiïën nghõ haâng àêìu cuãa möåt kiïím toaán vïì hoaåt àöång cuãa ngaânh dêìu moã, àoá laâ nêng cêëp àaáng kïí cöng suêët ào lûúâng saãn lûúång dêìu. Tuy nhiïn, vêën àïì naây chùæc chùæn laâ sêu xa hún thïë. Dûúâng nhû khöng ai tin àûúåc rùçng ùn cùæp úã quy mö lúán nhû vêåy maâ khöng coá sûå gêåt àêìu cuãa caác àaåi gia, caác chñnh khaách cúä bûå, vaâ caác cú quan thûåc thi luêåt phaáp.26 Nhû caác vñ duå àaä gúåi yá, sûå chïnh lïåch vïì khöëi lûúång, chùèng haån nhû, giûäa söë liïåu úã núi saãn xuêët, vaâ söë liïåu ào àûúåc khi xuêët khêíu, laâ dêëu hiïåu roä rïåt vïì ùn cùæp saãn lûúång. Bêët kyâ hoãng hoác naâo liïn quan àïën caác thiïët bõ ào lûúâng hoùåc caác yïëu keám trong cöng taác kiïím tra, àiïìu tra khöëi lûúång, àïìu àaáng àûúåc àaánh dêëu hoãi (?). Buön baán Buön baán, têët nhiïn, laâ mua vaâ baán lûúång dêìu saãn xuêët àûúåc. Ùn cùæp loaåi naây thûúâng laâ ghi hoáa àún thêëp hún giaá trõ dêìu àaä baán àïí ngûúâi mua coá thïí baán laåi söë dêìu àoá vúái giaá chïnh lïåch vaâ kiïëm lúâi. Caác bïn liïn quan àïën nhûäng giao dõch tham nhuäng loaåi naây àiïín hònh laâ cú quan chñnh phuã hay NOC vúái tû caách laâ ngûúâi baán àêìu tiïn, coân nhaâ buön dêìu laâ ngûúâi mua àêìu tiïn, sau àoá tiïëp tuåc ài baán laåi. Caác kiïím toaán cuãa Ngên haâng Thïë giúái vïì viïåc baán dêìu thö cuãa NNPC, trong nhûäng nùm dûúái chïë àöå Apaácthai, àaä phaát hiïån viïåc NNPC liïn tuåc àõnh giaá thêëp hún giaá thõ trûúâng, do àoá taåo ra nhûäng khoaãn lúåi nhuêån chïnh lïåch giaá àaáng kïí cho bïn trung gian, thûúâng laâ caác "àaåi gia" coá àõa võ, vúái caác húåp àöìng tiïëp tuåc baán sang tay dêìu thö. (theo Ngên haâng Thïë giúái 2000a). Tûâ àoá, caách laâm ùn naây àaä bõ trûâng trõ, vaâ hiïån nay, giaá dêìu cuãa Nigiïria do NNPC thay mùåt chñnh phuã baán ra àaä theo saát giaá thõ trûúâng thïë giúái. Gêìn àêy hún, kiïím toaán taâi chñnh cuãa cöng ty dêìu moã quöëc gia (Socieáteá Nationale des Peátroles du Congo-SNPC), cuãa Cöång hoâa Cönggö, àaä vaåch trêìn möåt hiïån tûúång tûúng tûå. SNPC àaä baán phêìn saãn lûúång dêìu thö thuöåc súã hûäu cuãa chñnh phuã vúái giaá thêëp hún giaá thõ trûúâng tûâ 5 àïën 6%. Dêìu àûúåc baán cho möåt cöng ty buön baán dêìu moã khöng tiïëng tùm gò tïn laâ Sphynx, hoáa ra laâ thuöåc súã hûäu cuãa chñnh töíng giaám àöëc SNPC. Sûå viïåc àûúåc kïët luêån laâ coá tham nhuäng, mùåc duâ chñnh phuã àaä phuã nhêån nhûäng caáo buöåc naây.27 280 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ Möåt trong nhûäng vuå tai tiïëng nhêët vïì tham nhuäng trong buön baán dêìu moã àaä àûúåc UÃy ban Volcker lêåt têíy trong khi àiïìu tra vïì Chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc cuãa Liïn Húåp Quöëc taåi Irùæc. Theo chûúng trònh naây, Liïn Húåp Quöëc àaä phên böí möåt lûúång dêìu thö nhêët àõnh àïí baán trïn thõ trûúâng thïë giúái. Söë tiïìn thu àûúåc laâ àïí daânh riïng cho viïåc mua lûúng thûåc vaâ caác nhu yïëu phêím cêìn thiïët khaác cho ngûúâi dên Irùæc, nhûäng ngûúâi phaãi söëng khöí cûåc vò lïånh cêëm vêån aáp àùåt trïn toaân thïë giúái vúái dêìu moã cuãa Irùæc trong nhûäng nùm 90, ngay sau khi Irùæc thaãm baåi trong cuöåc xêm lûúåc Cö-oeát. Liïn Húåp Quöëc àaä quyïët àõnh möåt "giaá thõ trûúâng phaãi chùng" àïí baán dêìu thö cuãa Irùæc. Khi thûåc hiïån chûúng trònh, mûác giaá naây thêëp hún giaá trïn thõ trûúâng quöëc tïë, taåo ra möåt khoaãn tiïìn laäi ngay tûác thò nïëu tiïëp cêån àûúåc nguöìn dêìu thö cuãa Irùæc. Búãi vò chñnh Irùæc, chûá khöng phaãi Liïn Húåp Quöëc, àûúåc choån ngûúâi mua, nïn nûúác naây nùæm thïë àoân bêíy lúán vïì chñnh trõ vaâ kinh tïë. Irùæc àaä têån duång lúåi thïë naây, bùçng caách àêìu tiïn laâ baán dêìu cho caác nûúác coá khaã nùng aãnh hûúãng àïën chñnh saách àöëi ngoaåi vaâ cöng luêån quöëc tïë theo hûúáng coá lúåi cho Irùæc, sau àoá laâ àoâi hoãi caác khoaãn "phuå phñ" phi phaáp chuyïín vaâo caác ngên haâng do Irùæc kiïím soaát úã Giooác àan vaâ Lïbanön, vaâ chuyïín cho möåt söë caác àaåi sûá Irùæc. Caác cöng ty àûúåc kïí tïn trong baáo caáo cuãa UÃy ban Volcker (2005) göìm coá Glencore, möåt cöng ty buön baán dêìu moã úã Thuåy Sô, àûúåc xaác àõnh laâ keã "laåi quaã" nhiïìu nhêët cho chñnh quyïìn Saddam Hussein trong chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc; ngên haâng Phaáp BNP Paribas, chuyïn gia taâi chñnh haâng àêìu cuãa caác giao dõch àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc, bõ UÃy Ban Volcker buöåc töåi "ngùæm mùæt laâm ngú" àöëi vúái viïåc sûã duång caác cöng ty laâm bònh phong àïí che giêëu baãn thïí cuãa caác àöëi taác Irùæc28. Múái àêy thöi, Total, têåp àoaân dêìu moã vaâ khñ àöët Phaáp, àaä bõ nhùæc tïn trong vuå xò cùng àan liïn quan àïën Chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc. Möåt quan toâa úã Paris àaä buöåc töåi chuã tõch múái cuãa Total vïì viïåc chi traã caác khoaãn laåi quaã cho chñnh phuã Irùæc trong thúâi gian tûâ 1996 àïën 2002, àïí àûúåc tiïëp cêån nhiïìu hún nguöìn dêìu thö cuãa nûúác naây trong thúâi kyâ bõ cêëm vêån cuãa Liïn Húåp Quöëc. Total àaä phuã nhêån lúâi caáo buöåc trïn. (theo Arnold 2006) Buön baán dêìu moã, duâ laâ dêìu thö hay chïë phêím dêìu, àêìy rêîy nhûäng lûâa àaão, gian lêån, danh saách caác haânh vi tham nhuäng coân rêët daâi. Ngoaâi nhûäng vñ duå vûâa nïu trïn, danh saách naây coân coá: àõnh giaá vö lyá trong caác húåp àöìng, möåt caách laâm phöí biïën coá thïí tùng lúåi nhuêån do chïnh lïåch giaá maâ rêët khoá phaát hiïån àûúåc. Trïn hïët, caác nhaâ buön àûúåc lúåi tûâ caác haån chïë do quaãn lyá haânh chñnh àùåt ra, duâ laâ phï chuêín hay laâ kiïím soaát giaá, vò lúåi nhuêån seä laâ vö cuâng lúán nïëu khoeát àûúåc möåt löí thuãng trïn caác raâo caãn do caác giúái haån naây àùåt ra. Caác tñn hiïåu caãnh baáo tham nhuäng trong buön baán dêìu moã göìm coá: thiïëu 281 Caác hònh thaái tham nhuäng minh baåch trong khi baán lûúång dêìu thuöåc vïì chñnh phuã, doanh thu chñnh thûác úã giaá thêëp hún nhûäng möëc giaá quöëc tïë maâ ngûúâi ta dïî daâng xaác àõnh àûúåc, vaâ phuå thuöåc vaâo bïn trung gian möåt caách khöng bònh thûúâng. Vêån chuyïín Vêån chuyïín ­ viïåc giao haâng laâ dêìu moã àïën thõ trûúâng qua caác àûúâng öëng dêîn hoùåc bùçng caác têìu chúã dêìu ­ laåi böåc löå thïm nhûäng cú höåi àïí kiïëm lúåi bêët chñnh. Cú súã haå têìng vïì vêån taãi, göìm coá caác àûúâng öëng, caác traåm cêët giûä hoùåc trung chuyïín, caác cêìu taâu úã caác caãng àïìu coá àùåc trûng chung, chñnh xaác laâ àöåc quyïìn tûå nhiïn. Chuã súã hûäu caác cú súã haå têìng naây, coá thïí chñnh laâ nhaâ nûúác, úã vaâo möåt caái thïë coá thïí thu tiïìn àöåc quyïìn, vaâ luön luön seä laâm nhû vêåy. Tham nhuäng nhêåp cuöåc khi caác khoaãn lïå phñ, tiïìn thuïë naây khöng phaãi laâ nhûäng biïíu phñ chñnh thûác, cöng khai nöåp cho nhaâ nûúác maâ biïën thaânh nhûäng khoaãn chi traã giêëu giïëm cho caác quan chûác nùæm quyïìn sûã duång chuáng. Trong nhûäng nùm 90, quyïìn tiïëp cêån vúái àûúâng öëng dêîn dêìu xuêët khêíu cuãa Nga àûúåc nhiïìu ngûúâi theâm muöën, khi giaá dêìu thö cuãa Nga thêëp hún nhiïìu so vúái giaá trïn thõ trûúâng caác nûúác laáng giïìng chêu Êu. Vaâo thúâi kyâ àoá, caác àiïìu kiïån àïí àûúåc tiïëp cêån vúái caác àûúâng öëng dêîn dêìu coân lêu múái àûúåc coi laâ minh baåch, nhiïìu ngûúâi nghi ngúâ rùçng àïí daânh quyïìn tiïëp cêån, caác nhaâ saãn xuêët noáng loâng muöën àûúåc mua dêìu khöng chó thanh toaán cho caác cú quan nhaâ nûúác laâ àuã, maâ coân phaãi bñ mêåt chia seã khoaãn chïnh lïåch lúán giûäa giaá nöåi àõa vaâ giaá quöëc tïë vúái caác quan chûác quaãn lyá viïåc naây. Nhûäng dêëu hiïåu maách baão vïì khaã nùng tham nhuäng úã pha naây cuãa chuöîi giaá trõ laâ: caác quy tùæc khöng minh baåch vïì sûã duång, tiïëp cêån vúái cú súã haå têìng, viïåc quaãn lyá quyïìn tiïëp cêån khöng minh baåch, nhiïìu bïn "xïëp haâng daâi" mong àûúåc sûã duång, coá khaách haâng àûúåc thiïn võ. Loåc dêìu vaâ Marketing Loåc dêìu vaâ marketing, cöng àoaån "úã cuöëi" doâng chaãy cuãa ngaânh cöng nghiïåp dêìu moã, coá thïí khöng àûúåc lúåi nhuêån beáo búã nhû caác cöng àoaån "úã àêìu" doâng chaãy nhû thùm doâ, kinh doanh saãn xuêët dêìu, nhûng khöëi lûúång caác giao dõch vêîn lúán, vaâ nhû àaä noái úã phêìn trûúác, bêët kyâ hoaåt àöång phi phaáp naâo chó cêìn kiïëm àûúåc möåt tó lïå rêët nhoã thöi, cuäng àaä coá sûác caám döî lúán. Tinh loåc laâ quy trònh cöng nghiïåp biïën dêìu thö thaânh caác chïë phêím dêìu tiïån duång nhû xùng, dêìu hoãa, dêìu diesel, nhiïn liïåu phaãn lûåc, vaâ dêìu mazuát (dêìu F.O). Viïåc phên phöëi hay tiïëp thõ bao göìm moåi hoaåt àöång àïí chuyïín caác chïë phêím dêìu tûâ caác nhaâ maáy loåc dêìu àïën ngûúâi tiïu duâng cuöëi cuâng. Caác cú 282 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ höåi kiïëm lúåi bêët chñnh thûúâng do caác chñnh saách chñnh thûác taåo ra. Viïåc kiïìm chïë giaá cuãa caác chïë phêím dêìu tinh loåc coá leä laâ lûåc àêíy quan troång nhêët, nhûng phöí biïën nhêët, khiïën tham nhuäng phaát sinh trong cöng àoaån naây cuãa chuöîi giaá trõ dêìu moã. Caác chñnh saách kiïìm chïë giaá saãn phêím xùng dêìu nöåi àõa thêëp hún mûác giaá thõ trûúâng coá thïí àöëi phoá vúái caác aáp lûåc phaãi "vò dên", nhêët laâ úã caác nûúác saãn xuêët vaâ xuêët khêíu dêìu. Nhûng caác chñnh saách naây coá thïí cuäng phaãn aánh aãnh hûúãng cuãa nhûäng ngûúâi "chó viïåc ngöìi maâ hûúãng böíng löåc tûâ trïn trúâi rúi xuöëng", do viïåc kiïìm chïë giaá taåo ra nhiïìu keä húã cho hoaåt àöång phi phaáp. Hêìu nhû bao giúâ cuäng vêåy, viïåc aáp àùåt kiïím soaát giaá caác chïë phêím dêìu vaâ keáo theo noá laâ thiïëu huåt nguöìn cung, àïìu khiïën thõ trûúâng chúå àen vaâ buön lêåu buâng phaát. AÁp lûåc cuãa chuã nghôa "vò dên" vaâ tham nhuäng úã cêëp chñnh saách "àeã ra" caái xêëu, coân tham nhuäng úã cêëp haânh chñnh thò cho pheáp noá sinh söi, phaát triïín. Möåt vñ duå xaãy ra úã Iran, núi xùng àûúåc baán vúái giaá kiïìm chïë laâ 0,40 àöla möåt Galöng. Àïí àaáp ûáng nhu cêìu do giaá naây taåo ra, vò vûúåt quaá so vúái khaã nùng loåc dêìu trong nûúác, Iran àaä mua xùng tûâ nûúác ngoaâi vúái giaá hún 2 àöla möåt Galöng, möåt trong nhûäng mûác buâ giaá xùng dêìu cao nhêët trong khu vûåc. Tuy nhiïn, möåt tó lïå rêët cao xùng nhêåp khêíu vïì laåi àûúåc mua ngay taåi thõ trûúâng nöåi àõa vúái giaá kiïìm chïë röìi ngay lêåp tûác têíu taán ra nûúác ngoaâi. Theo baáo caáo cuãa nghõ viïån, lûúång xùng giaá reã bõ buön lêåu sang caác nûúác khaác laâ 2 triïåu Galöng möîi ngaây (theo Fathi 2006). Kõch baãn tûúng tûå cuäng xaãy ra úã Irùæc, núi ngûúâi ta nghi ngúâ laâ boån buön lêåu àaä ngaáng trúã viïåc khöi phuåc caác nhaâ maáy loåc dêìu úã nûúác naây àïí duy trò viïåc laâm ùn beáo búã cuãa chuáng.29 Tûúng tûå, úã Nigiïria, ngûúâi ta cuäng àùåt dêëu hoãi àöëi vúái möåt söë ngûúâi. Nhûäng ngûúâi naây àûúåc lúåi tûâ viïåc kiïím soaát giaá vò tham gia thõ trûúâng chúå àen, vò buön lêåu, vò laåi quaã do liïn quan àïën nhûäng húåp àöìng nhêåp khêíu lúán. Ngûúâi ta ngúâ rùçng chñnh hoå àaä àûáng àùçng sau tònh traång "dêåm chên taåi chöî" trong viïåc khöi phuåc cöng suêët loåc dêìu trong nûúác, vò nïëu vêåy seä coá nhiïìu chïë phêím àûúåc ra thõ trûúâng, úã mûác giaá chñnh thûác vaâ bõ kiïìm chïë. Saãn lûúång loåc dêìu cuãa Nigiïria cûá thêëp maäi nhû vêåy laâ do caác hoaåt àöång phaá hoaåi coá chuã yá cûá tiïëp diïîn, nhiïìu ngûúâi tin rùçng coá sûå cöång taác cuãa caã caác viïn chûác nhaâ maáy loåc dêìu. Naån ùn cùæp àïí baán ra thõ trûúâng chúå àen bêët kyâ saãn phêím naâo coá àûúåc tûâ caác nhaâ maáy loåc dêìu cuäng àaä vaâ àang laâ vêën àïì do kiïím soaát giaá gêy ra. (theo Cú quan Tònh baáo kinh tïë 2004). Ngoaâi caác khoá khùn naây, viïåc kiïím soaát giaá coá phên biïåt giûäa caác chïë phêím dêìu cuäng taåo cú höåi cho caác hoaåt àöång phi phaáp vaâ seä àûúåc uãng höå búãi nhûäng keã "àuåc nûúác beáo coâ". Chùèng haån nhû, giaá kiïìm chïë cho dêìu hoãa thûúâng thêëp, bïì ngoaâi laâ àïí àaáp ûáng nhu cêìu cuãa ngûúâi ngheâo. Tuy nhiïn, thûåc tïë laâ giaá thêëp keáo theo viïåc thu mua dêìu hoãa tûâ thõ trûúâng, sau àoá pha 283 Caác hònh thaái tham nhuäng tröån vaâ laâm giaã xùng vúái giaá cao hún möåt caách bêët húåp phaáp. Caác hoaåt àöång naây luön luön do caác nhoám töåi phaåm coá töí chûác thêu toám, vaâ viïåc thöng àöìng vúái caác cú quan haânh chñnh hay thûåc thi phaáp luêåt laâ chuyïån bònh thûúâng. (Kojima vaâ Bacon, 2001) Chuã tõch Têåp àoaân dêìu moã ÊËn Àöå gêìn àêy àaä khai nhêån trûúác uãy ban nghõ viïån rùçng caác kiïím tra viïn cuãa öng naây àaä "bêët lûåc, khöng kiïím tra àûúåc viïåc gian lêån dêìu hoãa àïí pha tröån thaânh dêìu diesel". Lyá do öng naây àûa ra laâ "laâm nhû vêåy rêët nguy hiïím" aám chó àïën vuå giïët möåt trong nhûäng cöång sûå cuãa öng.30 Àaáng nheä, öng nïn noái thïm rùçng àöìng lûúng traã cho kiïím tra viïn quaá thêëp khiïën hoå dïî daâng bõ caác phêìn tûã xêëu thuyïët phuåc "quay mùåt laâm ngú". Vúái nhiïìu nûúác àang phaát triïín, thuïë àaánh vaâo caác saãn phêím dêìu moã àoáng goáp phêìn chuã yïëu trong nguöìn thu cuãa chñnh phuã (theo Bacon, 2001). Tröën lêåu thuïë laâ àiïìu thûúâng gùåp, thûúâng laâ do khöng ào àûúåc hïët dung tñch. Ào lûúâng saãn lûúång möåt caách hiïåu quaã laâ khoá khùn cuãa caác cöng àoaån "thûúång nguöìn", noá cuäng nghiïm troång bùçng, thêåm chñ coân hún khi "doâng chaãy dêìu moã" xuöëng àïën cöng àoaån "haå nguöìn" naây. Chñnh phuã Tanzania gêìn àêy àaä tuyïn thïå seä chùån àûáng viïåc tröën lêåu thuïë úã quy mö lúán khi nhêåp khêíu saãn phêím dêìu, nguyïn nhên laâ do caác àöìng höì ào lûu lûúång bõ mua chuöåc úã caãng Dare Salaam. Ngûúâi ta cho rùçng viïåc àöìng höì bõ hoãng liïn tuåc laâ do coá sûå thöng àöìng giûäa caác nhaâ nhêåp khêíu nûúác naây vúái nhûäng ngûúâi àiïìu khiïín àöìng höì ào lûu lûúång. (Theo Haäng tin Xinhua, 2005) Caác àêìu möëi cho tham nhuäng úã haå nguöìn, àoaån cuöëi trong ngaânh cöng nghiïåp naây laâ nhûäng àiïìu àaä kïí trïn: kiïìm chïë giaá saãn phêím, thiïëu saãn phêím, tûâng àoaân ngûúâi phaãi xïëp haâng, cêu chuyïån vïì thõ trûúâng chúå àen vaâ buön lêåu, chïnh lïåch vïì khöëi lûúång, thiïëu cú chïë àêëu thêìu minh baåch àöëi vúái caác húåp àöìng nhêåp khêíu, vaâ viïåc ào lûúâng lûu lûúång "gùåp khoá khùn". Kïë toaán, Thuïë vaâ Taâi chñnh cuãa caác cöng ty Caác hoaåt àöång tham nhuäng thuöåc loaåi naây "aáp duång" àûúåc cho têët caã caác giai àoaån trong chuöîi giaá trõ dêìu moã vaâ chùæc chùæn khöng chó vúái ngaânh dêìu moã. Thaão luêån sêu thïm vïì chuã àïì naây seä vûúåt quaá phaåm vi cho pheáp cuãa chûúng naây. Chó cêìn nhùæc laåi möåt lêìn nûäa, rùçng, ngaânh dêìu khñ laâ möåt muåc tiïu beáo búã vò söë tiïìn maâ ngaânh naây taåo ra, khiïën cho caác gian lêån vïì kïë toaán, tröën lêåu thuïë vaâ thao tuáng taâi chñnh phi phaáp seä àem vïì nhûäng moán tiïìn khöíng löì. Hún nûäa, tñnh phûác taåp cuãa ngaânh naây khiïën cho nguy cú bõ phaát hiïån caâng giaãm. Vuå aán àûúåc baáo chñ àûa tin êìm yä vïì cöng ty kinh doanh 284 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ nùng lûúång Myä Enron laâ möåt vñ duå hoaân haão vïì quy mö gian lêån coá thïí xaãy ra, nhûng cuäng khöng thiïëu nhûäng vñ duå khaác. Thûåc tiïîn kïë toaán cuãa hêìu hïët caác NOC àïìu laâ nguyïn nhên gêy lo ngaåi. Thûúâng thò, söí saách khöng sùén saâng, vaâ nïëu coá, thò cuäng khöng minh baåch vaâ löån xöån. Noái chung, nïn coi caác dêëu hiïåu sau laâ "coá vêën àïì": thiïëu minh baåch, kiïím toaán yïëu keám hoùåc khöng coá, caác cú cêëu kïë toaán, thuïë, taâi chñnh xoùæn laåi vúái nhau möåt caách khöng cêìn thiïët. PHÛÚNG THUÖËC VAÂ CAÁCH ÀÖËI PHOÁ Caác phêìn trûúác àaä gúåi yá cho chuáng ta lyá do khiïën tham nhuäng trúã thaânh möåt "bïånh àõa phûúng" cuãa "àõa baân" laâ ngaânh dêìu moã, àöìng thúâi chó ra caác kïnh hoaåt àöång vaâ caác taác nhên chñnh tham gia cuöåc chúi tham nhuäng, cuäng nhû àûa ra möåt baãn hûúáng dêîn toám tùæt vaâ choån loåc caác haânh vi tham nhuäng thûúâng thêëy trong möîi cöng àoaån cuãa chuöîi giaá trõ dêìu moã. Trong phêìn cuöëi cuâng naây, chuáng ta cên nhùæc caác phûúng thuöëc tiïìm nùng vaâ caác caách àöëi phoá thñch àaáng vúái tham nhuäng trong ngaânh naây. Tuy nhiïn, trûúác khi ài vaâo caác kiïën nghõ cuå thïí, chuáng töi coá möåt söë àiïìu cêìn noái trûúác. Thûá nhêët, cêìn nhêån thûác roä rùçng sûå caám döî tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ coá sûác maånh phi thûúâng. Nhûäng ngûúâi coá lúåi ñch bêët di bêët dõch phaãn àöëi caãi caách seä laâ nhûäng ngûúâi rêët coá thïë lûåc vaâ rêët maånh vïì taâi chñnh. Têët caã caác àiïìu tra àûúåc trñch dêîn úã àêy àïìu aám chó möåt maång lûúái tham nhuäng, chûá khöng phaãi chó laâ caác caá nhên, vaâ caác maång lûúái naây rêët coá thïí laâ xuyïn quöëc gia. Maång lûúái naây àeã ra maång lûúái kia, lêy lan nhanh nhû möåt bïånh truyïìn nhiïîm. Do àoá, nhöí bêåt göëc rïî cuãa tham nhuäng ra khoãi ngaânh dêìu khñ seä laâ nhiïåm vuå cûåc kyâ khoá khùn, thêåm chñ laâ nguy hiïím, vaâ chùæc chùæn laâ seä mêët möåt thúâi gian daâi. Loâng quyïët têm bïìn bó úã cêëp àöå cao vaâ trïn phaåm vi röång laâ nhûäng caái khöng thïí thiïëu àïí thaânh cöng trong cuöåc chiïën naây. Thûá hai, caác chiïën dõch chöëng tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ seä coá nhiïìu cú höåi thaânh cöng hún, nïëu noá laâ möåt böå phêån trong chûúng trònh quöëc gia röång lúán hún, àïì cao àiïìu haânh nhaâ nûúác töët vaâ têën cöng tham nhuäng trïn moåi mùåt trêån. Tin töët laânh laâ caã cöång àöìng quöëc tïë vaâ caác cöång àöìng àõa phûúng, qua maång Internet vaâ caác phûúng tiïån truyïìn thöng khaác, àïìu nhêån thûác rêët roä aãnh hûúãng tai haåi cuãa tham nhuäng, vaâ gêy sûác eáp maånh meä phaãi caãi caách úã khùæp núi. Thûá ba, nhû úã caác ngaânh khaác, thaânh cöng trong àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ seä phuå thuöåc vaâo sûå àöìng têm hiïåp lûåc cuãa têët caã caác bïn liïn quan ­ chñnh phuã, ngaânh dêìu moã, xaä höåi dên sûå, cöång àöìng 285 Caác hònh thaái tham nhuäng taâi chñnh, caác cú quan phaát triïín nhû Ngên haâng Thïë giúái vaâ Quyä tiïìn tïå Quöëc tïë (IMF).31 Cêìn chuá yá àùåc biïåt àïën vai troâ vaâ traách nhiïåm cuãa caác nûúác phaát triïín, vò hoå thûúâng bõ boã qua trong trûúâng húåp naây. Nhêët laâ trong böëi caãnh phaát triïín, coá möåt xu hûúáng chó nhòn nhêån tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ chuã yïëu laâ vêën àïì úã thïë giúái caác nûúác àang phaát triïín. Tuy nhiïn, caách nhòn nhû vêåy àaä boã qua möåt söë thûåc tïë. Nhû ta àaä thêëy trong caác vñ duå trñch dêîn úã chûúng naây, caác cöng ty vaâ caác thïí chïë úã caác nûúác phaát triïín, cuäng nhû chñnh phuã nûúác chuã nhaâ cuãa caác chuã thïí naây, thûúâng xuyïn àöìng loäa, thuå àöång vaâ chuã àöång trong caác vuå tham nhuäng úã caác nûúác àang phaát triïín. Chñnh phuã caác nûúác phaát triïín nïn coá nöî lûåc àùåc biïåt, àïí traánh phaát ài nhûäng tñn hiïåu nûúác àöi, gêy hiïíu lêìm cho caác nûúác àang phaãi vêåt löån trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng ngaânh dêìu moã, mùåc duâ caác muåc tiïu àa chiïìu, ngoaåi giao hoùåc nhûäng vêën àïì khaác coá thïí khiïën viïåc naây khoá khùn. Baãn chêët chiïën lûúåc cuãa dêìu moã dûúâng nhû coá möåt taác àöång gêy nhiïîu caã phaåm truâ àaåo àûác cuãa nhûäng cûúâng quöëc phaát triïín huâng maånh nhêët trïn thïë giúái. Rêët nhiïìu lêìn, caác chiïën dõch chöëng tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ rêët àûúåc caác nûúác phaát triïín taán thaânh vaâ höî trúå qua caác kïnh song phûúng vaâ àa phûúng. Nhûng hiïåu quaã cuãa caác chiïën dõch naây laåi phêìn naâo bõ xoái moân búãi chñnh phuã caác nûúác àïí xaãy ra tham nhuäng cuäng àûúåc biïíu dûúng, vaâo cuâng thúâi àiïím àoá, sûå biïíu dûúng tûâ caác nûúác phaát triïín coá àöång cú laâ àaãm baão an toaân nguöìn cung dêìu moã, hoùåc baão vïå caác lúåi ñch thûúng maåi khaác. Vaâ khi cêìn coá vai troâ tñch cûåc hún, caách cû xûã cuãa àa söë caác taác nhên àïën tûâ caác nûúác phaát triïín cho thêëy rùçng, tham nhuäng khöng àún thuêìn laâ möåt cùn bïånh ngoaåi lai maâ ngûúâi Phûúng Têy bõ nhiïîm phaãi khi hoå ra nûúác ngoaâi. Traái laåi, tham nhuäng coá göëc rïî sêu xa úã thïë giúái caác nûúác phaát triïín, vaâ khi loâng tham àûúåc nguåy biïån tûâ phûúng Têy kïët húåp vúái caác chñnh thïí coân non núát cuãa thïë giúái caác nûúác àang phaát triïín, kïët quaã laâ möåt àöåc dûúåc àaä àûúåc chiïët xuêët. Bêët kyâ möåt phûúng thuöëc thûã nghiïåm naâo àïí chûäa cùn bïånh tham nhuäng maâ chó têåp trung duy nhêët, hoùåc chuã yïëu, vaâo thïë giúái caác nûúác àang phaát triïín, cuäng seä cêìm chùæc thêët baåi. Thûá tû, chöëng tham nhuäng úã bêët kyâ ngaânh naâo, nhêët laâ trong ngaânh dêìu moã, cuäng cêìn coá nguöìn lûåc - nghôa laâ phaãi coá trònh àöå phuâ húåp vaâ taâi chñnh àêìy àuã. Caác nguöìn lûåc cêìn coá rêët àa daång, tûâ caác chiïën dõch vûâa phaãi àïí tuyïn truyïìn, röìi nhûäng caái nghiïm tuác hún nhû höî trúå kyä thuêåt vaâ xêy dûång nùng lûåc cho caác cú quan chñnh phuã vaâ xaä höåi dên sûå, àïën nhûäng haânh àöång lúán, àoâi hoãi caác àiïìu tra, theo doäi phûác taåp. Chó hö haâo rêìm röå maâ khöng coá nhûäng nguöìn lûåc naây thò cuäng chùèng ài àïën àêu. 286 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ Cuöëi cuâng laâ, hoaân caãnh taåo nïn sûå thay àöíi, vaâ möåt cuöåc khuãng hoaãng coá leä laâ möi trûúâng thuêån lúåi nhêët àïí khúãi xûúáng möåt chiïën dõch chöëng tham nhuäng. Trûúâng húåp cuãa Nigiïria laâ möåt vñ duå. Nhiïåm kyâ thûá hai cuãa Töíng thöëng Olusegun Obasanjo àaä chûáng kiïën öng naây àùåt cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng lïn võ trñ söë 1 trong nhûäng viïåc cêìn laâm, vò tham nhuäng àaä lêy lan quaá maånh àïën mûác caãn àûúâng têët caã nhûäng tiïën böå khaác. Ngaânh dêìu khñ àaä nhêån àûúåc möëi quan têm haâng àêìu vò cöng luêån quöëc tïë vaâ trong nûúác àïìu nhòn nhêån àoá laâ ngaânh tham nhuäng nhêët, vaâ rùçng tham nhuäng cuãa ngaânh naây àaä lêy lan sang khöng chó caác ngaânh khaác trong nïìn kinh tïë maâ coân laâm ö nhiïîm toaân xaä höåi. Sau khi têm niïåm nhûäng àiïìu baáo trûúác, hay nhûäng thaách thûác naây, caác àiïìu kiïån sau seä laâ lyá tûúãng nïëu muöën chöëng tham nhuäng: tinh thêìn laänh àaåo hay taâi trúå àaáng tin cêåy, möåt böëi caãnh àöíi múái chung chûá khöng chó laâ riïng ngaânh dêìu moã, sûå àöìng têm hiïåp lûåc cuãa caác bïn liïn quan, nguöìn lûåc, nguöìn taâi chñnh àêìy àuã, nhûäng hoaân caãnh thuêån lúåi vaâ tinh thêìn sùén saâng "haânh àöång ngay höm nay". Caác phûúng diïån cuãa möåt chûúng trònh chöëng tham nhuäng àaä àûúåc Chûúng trònh toaân cêìu Saáng kiïën minh baåch cöng nghiïåp khai khoaáng (EITI) minh hoåa rêët àêìy àuã, cuâng vúái viïåc aáp duång cuå thïí vaâ àêìy hûáa heån cho ngaânh dêìu khñ Nigiïria. Ra àúâi vaâo nùm 2003, do Thuã tûúáng Anh Tony Blair khúãi xûúáng, phong traâo naây àaä coá sûác löi cuöën maånh àöëi vúái têët caã caác bïn liïn quan trïn trûúâng quöëc tïë. Phong traâo naây àûúåc thiïët kïë nhùçm têën cöng "nghõch lyá cuãa sûå döìi daâo" úã caác nûúác giaâu taâi nguyïn, bùçng caách yïu cêìu têët caã moåi khoaãn chi traã cuãa caác cöng ty vaâ nguöìn thu nöåp cho caác chñnh phuã phaãi minh baåch, nhúâ àoá maâ haån chïë caác cú höåi tham nhuäng vaâ àïì cao traách nhiïåm giaãi trònh. Caác höî trúå kyä thuêåt nhùçm xuác tiïën quaá trònh thûåc hiïån do Quyä tñn thaác taâi trúå àa bïn EITI cung cêëp, dûúái sûå àiïìu haânh cuãa Ngên haâng Thïë giúái qua caác Chûúng trònh viïån trúå song phûúng, hoùåc trong möåt söë trûúâng húåp, do caác nûúác thûåc hiïån tûå àiïìu haânh. Höåp 6.4 miïu taã vïì phong traâo naây, caác nguyïn tùæc vaâ muåc tiïu cuãa noá, cuäng nhû caác tiïu chñ àïí àaánh giaá hiïåu quaã thûåc hiïån.32 Khoaãng hún 20 nûúác hiïån àang thûåc hiïån Chûúng trònh EITI, 5 àïën 10 nûúác khaác àang trong giai àoaån àêìu tham gia cam kïët. Hún möåt nûãa caác nûúác àang phaát triïín giaâu dêìu moã àûúåc liïåt kï trong Baãng 6.1, àaä kyá kïët hoùåc àang tñch cûåc theo àuöíi caác tiïu chñ cuãa EITI. EITI coá sûå hiïån diïån àêìy àuã cuãa ngaânh cöng nghiïåp naây, tiïu biïíu laâ cuãa caác têåp àoaân lúán vïì dêìu moã, khñ àöët vaâ khai khoaáng, àöìng thúâi EITI cuäng thu huát sûå tham gia cuãa caác xaä höåi dên sûå, khöng chó úã têìm quöëc tïë, maâ quan troång nhêët laâ úã cêëp quöëc gia. Chûúng 287 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 6.4 Saáng kiïën minh baåch cöng nghiïåp khai khoaáng Nguyïn tùæc vaâ muåc tiïu Àaãm baão têët caã caác nguöìn thu tûâ taâi nguyïn àïìu àûúåc giaãi trònh àêìy àuã vaâ goáp phêìn vaâ sûå phaát triïín vaâ giaãm ngheâo bïìn vûäng Hûúáng dêîn cho caác bïn liïn quan vïì kiïím toaán, baáo caáo vaâ phöí biïën caác thöng tin vïì caác chi traã vaâ nguöìn thu liïn quan àïën taâi nguyïn. Taåo àiïìu kiïån cho caác höî trúå kyä thuêåt àïí xuác tiïën thûåc hiïån Caác saáng kiïën minh baåch cöng nghiïåp khai khoaáng - EITI Tiïu chñ thûåc hiïån Kiïím toaán vïì caác chi traã (cuãa caác cöng ty) vaâ nguöìn thu nhêån àûúåc (cuãa caác chñnh phuã) vaâ caác àöëi chiïëu àûúåc thûåc hiïån àöåc lêåp vaâ àaáng tin cêåy, Viïåc xuêët baãn, cöng böë vaâ phöí biïën caác kïët quaã kiïím toaán àûúåc trònh baây theo hònh thûác dïî hiïíu, dïî tiïëp cêån. Bao quaát toaân diïån têët caã caác cöng ty, trong àoá coá caác NOC Huy àöång sûå tham gia cuãa xaä höåi dên sûå vaâo quaá trònh naây Kïë hoaåch thûåc hiïån cöng khai, bïìn vûäng vïì taâi chñnh, coá haån àõnh thúâi gian. Nguöìn: http://www.eitransparency.org. trònh naây cuäng nhêån àûúåc sûå höî trúå rêët tñch cûåc tûâ caác nûúác taâi trúå, cöång àöìng taâi chñnh, vaâ caác cú quan phaát triïín quöëc tïë. Phûúng thûác àûúåc EITI lûåa choån thûåc hiïån laâ hûúáng dêîn kiïën thûác àïí chöëng tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ vaâ vúái minh hoåa roä nhêët laâ trûúâng húåp cuãa Nigiïria, coân goåi laâ NEITI. Nigiïria, nhû àaä lûu yá úã phêìn trïn, rêët sùén saâng thûåc hiïån EITI vaâ àaä nhanh choáng aáp duång chûúng trònh naây vaâo hoaân caãnh cuå thïí cuãa nûúác mònh. NEITI coá têët caã nhûäng àùåc àiïím àaä àûúåc kiïën nghõ cho möåt chiïën dõch chöëng tham nhuäng. Thûåc chêët, noá vûúåt xa nhûäng yïu cêìu töëi thiïíu cuãa EITI toaân cêìu. Sau àêy laâ caác àiïím rêët àaáng chuá yá: NEITI àaä nhêån àûúåc: Sûå phï chuêín vaâ tham gia rêët êën tûúång cuãa töíng thöëng nûúác naây, cuäng nhû cuãa caác "duäng sô" cuãa chûúng trònh úã cêëp böå. Cam kïët tham gia cuãa têët caã caác bïn liïn quan chñnh ­ chñnh phuã, ngaânh dêìu moã, xaä höåi dên sûå - vûâa vúái vai troâ àöåc lêåp vûâa laâ möåt böå phêån trong khöëi àoaân kïët. Theo sùæc lïånh cuãa töíng thöëng, möåt Nhoám Haânh àöång quöëc gia cuãa caác bïn liïn quan göìm 16 thaânh viïn (NSWG), àaä àûúåc thaânh lêåp, vaâ nhoám hoåp àõnh kyâ haâng thaáng. Caác tiïíu ban cuäng àaä ra àúâi, nhùçm têåp trung vaâo caác chuã àïì cuå thïí, nhû àaâo taåo, lêåp phaáp vaâ phöí biïën thöng tin. 288 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ Àïì cao viïåc giûä vûäng cam kïët bùçng caách thaânh lêåp möåt ban thû kyá lêu daâi, vúái nhên lûåc àuã trònh àöå chuyïn mön cho NSWB, vaâ àïå trònh lïn Quöëc höåi dûå thaão àiïìu luêåt NEITI àïí "neo àêåu" con taâu EITI vaâ vöën cho noá hoaåt àöång vaâo hïå thöëng lêåp phaáp nûúác naây. Trong khi chúâ àúåi sûå phï chuêín vïì lêåp phaáp, caác hoaåt àöång cuãa ban thû kyá vaâ NSWB liïåt kï dûúái àêy nhêån àûúåc sûå höî trúå cuãa caác nhaâ taâi trúå song phûúng (àùåc biïåt laâ Anh) vaâ tûâ Quyä tñn thaác taâi trúå àa bïn EITI do Ngên haâng Thïë giúái quaãn lyá. Àöëi thoaåi vúái caác nûúác phaát triïín tiïu thuå dêìu lúán vïì caác vêën àïì tham nhuäng, àún cûã nhû hiïåp ûúác chöëng tham nhuäng àûúåc thöëng nhêët taåi Höåi nghõ thûúång àónh G-8 taåi Sea Island, Gioácgia, vaâ úã Myä, tiïën túái giaãi quyïët möåt loaåt caác vêën àïì vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác, cam kïët cuãa Nigiïria vúái EITI cuäng nùçm trong söë àoá. Chuá troång àïën tñnh minh baåch, khöng chó vúái caác nguöìn thu maâ coân trïn möåt diïån röång caác khña caånh chñnh saách vaâ töí chûác àiïìu haânh göìm coá: kiïím toaán taâi khoáa vaâ chi phñ; kiïím toaán vïì dung lûúång; viïåc theo doäi, àöëi chiïëu, vaâ baáo caáo vïì caác luöìng chu chuyïín vöën trong ngaânh, vaâ caác thuã tuåc cêëp pheáp.33 Phöí biïën röång raäi caác thöng tin liïn quan àïën ngaânh dêìu khñ dûúái caác hònh thûác dïî hiïíu, dïî tiïëp cêån. Caác hoaåt àöång quaãng baá göìm coá möåt trang web vaâ caác baâi baáo àiïån tûã àõnh kyâ trïn Internet, caác baáo caáo haâng thaáng, chi tiïët vïì nguöìn thu trïn caác túâ baáo, caác túâ rúi àún giaãn, caác höåi thaão trong nûúác vaâ trong khu vûåc, vaâ caác trung têm thöng tin vïì xùng dêìu. Àùåc biïåt chuá troång tùng cûúâng nùng lûåc vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác cho caác cú quan chñnh phuã vaâ trong ngaânh, cuäng nhû cho caác xaä höåi dên sûå. Caác nöåi dung àaä thûåc hiïån göìm coá nhûäng khaái niïåm cú baãn vïì ngaânh dêìu moã, kinh tïë ngaânh dêìu moã, kïë toaán vaâ quyïët toaán thuïë, quaãn lyá taâi khoáa, phên tñch ngên saách. Nigiïria vêîn coân möåt chùång àûúâng daâi phña trûúác trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng vaâ sûãa chûäa nhûäng sai phaåm trong quaá khûá úã ngaânh dêìu khñ nûúác naây, nhûng nhûäng bûúác ài kiïn quyïët cuãa nûúác naây àaä hûáa heån möåt tûúng lai tûúi saáng, vaâ laâ mö hònh cho caác nûúác phuå thuöåc vaâo nguöìn thu tûâ dêìu moã noi theo. Duâ khöng tiïën xa nhû Nigiïria, möåt vaâi nûúác khaác àaä bùæt àêìu tiïën bûúác trïn con àûúâng hûúáng túái nguöìn thu ngên saách minh baåch vaâ àaáng tin cêåy. Têåp trung vaâo möåt muäi nhoån ­ minh baåch hoáa nguöìn thu ­ EITI àaåi diïån cho bûúác ài àêìu tiïn hûúáng àïën tiïu diïåt thaânh cöng tham nhuäng trong ngaânh dêìu moã. Nhû vñ duå cuãa Nigiïria cho thêëy, saáng kiïën EITI, möåt khi triïín khai, coá thïí dïî daâng múã röång sang caác phûúng diïån khaác trong àiïìu 289 Caác hònh thaái tham nhuäng haânh nhaâ nûúác töët. Vñ duå nhû minh baåch hoáa nguöìn thu dûå kiïën seä xuác tiïën caác yïu cêìu vïì minh baåch hoáa chñnh saách vaâ quaãn lyá haânh chñnh, minh baåch trong cêëp pheáp vaâ àêëu thêìu, vaâ trong àiïìu haânh hoaåt àöång cuãa ngaânh dêìu khñ noái chung. Vaâ khi àaä coá sûå minh baåch vïì nguöìn thu, chùæc chùæn nhu cêìu vïì minh baåch hoáa viïåc chi tiïu seä tùng lïn. Têët caã nhûäng àiïìu naây seä nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh vaâ giaãm phaåm vi tham nhuäng, khöng chó úã cêëp ngaânh, maâ àöëi vúái toaân böå nïìn kinh tïë. Minh baåch hoáa coá thïí chó laâ bûúác ài àêìu tiïn, nhûng laåi laâ bûúác tiïën coá sûác maånh to lúán. Àoaån kïët nhêën maånh vïì EITI vaâ tñnh minh baåch khöng hïì coá yá laâm giaãm têìm quan troång cuãa caác biïån phaáp hay caác kiïën nghõ khaác àïí chöëng tham nhuäng. Vñ duå nhû, mùåc duâ khöng daânh riïng cho ngaânh dêìu moã, caác cöng ûúác quöëc tïë vïì chöëng tham nhuäng àûúåc thûåc hiïån nhûäng nùm qua àaä phaát huy taác duång möåt caách êën tûúång. Caác haânh àöång nghiïm ngùåt àïí àaãm baão hiïåu quaã khi aáp duång caác cöng ûúác naây cêìn àûúåc khuyïën khñch vaâ uãng höå. Caác chñnh phuã cuäng nïn thùèng tay hún àöëi vúái nhûäng cöng ty vaâ caá nhên xeát thêëy coá haânh vi tham nhuäng dai dùèng, bùçng caách "nïu danh vaâ bïu danh", hoùåc coá nhûäng biïån phaáp chuã àöång hún àïí tuyïn böë nhûäng cöng ty vaâ caá nhên naây khöng àuã tû caách tham gia àêëu thêìu caác húåp àöìng cöng hay giûä caác chûác vuå cöng nûäa. Cuöëi cuâng, hoaân toaân coá thïí kyâ voång rùçng caác saáng kiïën, chûúng trònh naây seä nêng cao nhêån thûác cuãa moåi ngûúâi vïì caác vêën àïì tham nhuäng. Chuáng ta nïn huy àöång sûå tiïën böå trong nhêån thûác naây àïí têën cöng nhûäng maãng töëi thûúâng bõ laãng traánh cuãa tham nhuäng, nhû tham nhuäng húåp phaáp, "hiïån tûúång cûãa quay" (vêån àöång haânh lang), vaâ viïåc sûã duång caác sûác eáp ngoaåi giao vaâ àuát loát phi tiïìn tïå khaác. TOÁM TÙÆT VAÂ KÏËT LUÊÅN Baãng 6.3 àaä toám tùæt möåt löå trònh cho caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, nhû àaä hûáa úã phêìn àêìu cuãa chûúng naây. Baãng naây àaä chia chuöîi giaá trõ ngaânh dêìu khñ thaânh möåt söë cöng àoaån, xaác àõnh khaã nùng dïî xaãy ra tham nhuäng cuãa möîi cöng àoaån, gúåi yá caác dêëu hiïåu baáo àöång, vaâ kiïën nghõ caách àöëi phoá. Thaách thûác tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ laâ vö cuâng lúán, nhûng thaânh quaã maâ noá àem laåi cuäng êën tûúång khöng keám, chñnh vò thïë maâ hoaân toaân àaáng àïí ta boã cöng sûác àêëu tranh. Thûåc tïë laâ hiïån tûúång tham nhuäng ngaây caâng àûúåc thêëu hiïíu hún, coá thïm nhiïìu caác saáng kiïën, vaâ xaä höåi àang thay àöíi theo hûúáng ngaây caâng ñt nhûúång böå vaâ dung tuáng tham nhuäng hún. Têët caã àïìu laâ nhûäng dêëu hiïåu àaáng khñch lïå, cho thêëy rùçng nöî lûåc àêëu tranh chöëng tham nhuäng àang phaát huy taác duång. 290 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ BAÃNG 6.3 Baãng toám tùæt vïì tham nhuäng trong ngaânh dêìu moã Chuöîi giaá trõ dêìu Àiïím dïî xaãy ra moã tham nhuäng Caác dêëu hiïåu caãnh baáo Caách àöëi phoá àïì xuêët Thùm doâ Xêy dûång chñnh saách; Thiïëu roä raâng trong chñnh Caác chñnh saách roä raâng, cöng Caác àiïìu kiïån luêåt phaáp, saách;Khung phaáp lyá, taâi khoáa böë cöng khai; húåp àöìng, taâi khoáa; khöng hoaân chónh, khöng minh Khung phaáp lyá vaâ taâi khoáa vúái Cêëp pheáp, trao thêìu húåp baåch; thûåc tiïîn töët nhêët; àöìng; Trûåc tiïëp, khöng minh baåch; Àêëu thêìu minh baåch, àún giaãn Cho pheáp, phï duyïåt; Trao thêìu "khöng xûáng àaáng", "vö hoáa trong cêëp pheáp, trao thêìu, lyá"; cöng böë kïët quaã; Chêåm trïî trong viïåc cho pheáp, Baáo caáo minh baåch cho cöng phï duyïåt; chuáng vïì cêëp pheáp, phï duyïåt; Khai thaác vaâ saãn Cho pheáp, phï duyïåt; Chêåm trïî trong viïåc cho pheáp, Baáo caáo minh baåch cho cöng xuêët Àêëu thêìu; cêëp pheáp;Haån chïë àêëu thêìu chuáng vïì viïåc cho pheáp, cêëp Ùn cùæp saãn lûúång hoùåc caånh tranh quöëc tïë, àêëu thêìu pheáp; nguöìn thu diïîn ra khöng minh baåch;Trao Àêëu thêìu caånh tranh, minh thêìu "vö lyá" hoùåc taái truáng thêìu baåch; liïn tiïëp;Tin àöìn vïì caác sai Cöng böë caác kïët quaã; phaåm, laåm duång;Hö haâo thaái Caác kïnh àaáng tin cêåy àïí khiïëu quaá vïì tó lïå nöåi àõa;Chïnh lïåch naåi hoùåc tuyïn böë nghi ngúâ; vïì dung lûúång, khöëi ûúång; Àõnh kyâ kiïím toaán vaâ àöëi chiïëu Khöng coá thiïët bõ hoùåc hïå thöëng dung lûúång; ào lûúâng lûu lûúång; Buön baán vaâ vêån Baáo caáo ñt hún vïì giaá trõ hay Giaá thêëp hún caác möëc giaá tham Baáo caáo vïì viïåc mua, baán hoaân chuyïín dung lûúång thûåc; khaão khaác;Chïnh lïåch vïì saãn toaân minh baåch; Boân ruát phi phaáp tiïìn thuï lûúång, dung lûúång;Khöng baáo Àêëu thêìu minh baåch àïí lûåa choån quyïìn sûã duång cú súã haå caáo hoùåc baáo caáo mêåp múâ vïì bïn trung gian; têìng/ ùn tiïìn khi quaãn lyá doanh söë baán;Phuå thuöåc möåt Àõnh kyâ kiïím toaán doanh söë quyïìn tiïëp cêån cú súã haå caách khöng bònh thûúâng vaâo baán;Kiïím toaán, àöëi chiïëu khöëi têìng caác bïn trung gian;Tin àöìn vïì lûúång, dung lûúång; sai phaåm;Xïëp haâng daâi àïí àûúåc Quy àõnh vaâ biïíu phñ tiïëp cêån, sûã duång/tiïëp cêån cú súã haå têìng; sûã duång cú súã haå têìng phaãi minh baåch; Caác thuã tuåc xeát xûã, khiïëu naåi; kiïån tuång; Tinh loåc (caác chïë Xêy dûång caác chñnh saách úã Kiïìm chïë giaá; Chñnh saách phaãi roä raâng; phêím dêìu moã) vaâ "haå nguöìn", nhû kiïìm chïë Àêëu thêìu saãn phêím khöng minh Thaã nöíi giaá (minh baåch hoáa viïåc tiïëp thõ giaá; baåch; phên böí nguöìn tiïìn thu àûúåc); Thõ trûúâng chúå àen, buön Xïëp haâng mua chïë phêím, thiïëu Àêëu thêìu caånh tranh, minh nguöìn cung; lêåu; baåch; Chïnh lïånh khöëi lûúång, dung lûúång; Pha tröån chïë phêím, laâm giaã; Thiïëu minh baåch, bñ mêåt;Miïîn Kiïím toaán àêìy àuã, minh baåch, Àêëu thêìu chïë phêím; thuïë hoùåc giaãm thuïë maånh möåt cöng böë cöng khai; caách khöng bònh thûúâng; Kiïím toaán chi phñ vaâ thuïë àöåc Kiïím toaán khöng àêìy àuã; lêåp, àuã trònh àöå; Nguöìn: Taác giaã. 291 Caác hònh thaái tham nhuäng CHUÁ THÑCH 1. Xem Gelb vaâ Associates (1988). Cuöën saách naây coá aãnh hûúãng lúán, laâ xuêët phaát àiïím cho phêìn lúán caác taâi liïåu vïì caác vêën àïì àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ quaãn lyá nguöìn thu ngên saách trong ngaânh dêìu moã. Thuêåt ngûä "nghõch lyá cuãa sûå döìi daâo" do Terry Lynn Karl (1997) àùåt ra trong cuöën saách gêy chêën àöång cuâng tïn cuãa baâ, cuöën saách naây xem xeát caác truåc trùåc vïì kinh tïë vaâ xaä höåi maâ hêìu hïët caác nûúác àang phaát triïín coá nhiïìu dêìu moã gùåp phaãi. Taâi liïåu tham khaão thûá 3 laâ cuãa taác giaã Sachs vaâ Warner (2001). Nhûäng yá kiïën bêët àöìng quan àiïím vúái tñnh têët yïëu cuãa nghõch lyá naây baån àoåc coá thïí tòm thêëy trong saách cuãa Lederman vaâ Maloney (2006). Thöng qua möåt xïri caác trûúâng húåp nghiïn cûáu, caác taác giaã trong têåp saách naây lêåp luêån rùçng sûå giaâu coá vïì taâi nguyïn, nïëu ài keâm vúái nhûäng lûåa choån thïí chïë vaâ chñnh saách phuâ húåp, seä laâ lúåi thïë lúán àöëi vúái tùng trûúãng kinh tïë vïì lêu daâi. 2. Trong saách cuãa taác giaã Ross (1999) coá bònh luêån rêët hay vïì aãnh hûúãng tiïu cûåc cuãa dêìu moã àöëi vúái nïìn dên chuã. Caác möëi liïn hïå giûäa dêìu moã, xung àöåt baåo lûåc, vaâ nöåi chiïën àûúåc xem xeát trong saách cuãa Bannon vaâ Collier (2003). Catholic Relief Services (2003) àûa ra àaánh giaá khaái quaát hún vïì nhûäng gò dêìu moã àem laåi cho chêu Phi. Àaáng lûu yá laâ chïë àöå Obasanjo úã Nigiïria àaä thûåc hiïån rêët nhiïìu caác saáng kiïën àïí chöëng tham nhuäng vaâ giaãi quyïët caác khña caånh khaác trong "nghõch lyá cuãa sûå döìi daâo". Xem Sacker (2006). 3. Xem chuá thñch 1 vaâ 2. 4. Nhûäng moã múái àûúåc phaát hiïån vaâ trûä lûúång hay saãn lûúång thay àöíi so vúái ûúác tñnh ban àêìu cuäng coá thïí khiïën dûå toaán nguöìn thu ngên saách thay àöíi maånh. Ùnggöla, Ghinï xñch àaåo, Möritani vaâ Àöng Timo àïìu àaä chûáng kiïën nhûäng vêån may bêët ngúâ vö cuâng hoaânh traáng khi phaát hiïån ra nhûäng moã dêìu múái. Campuchia laâ nûúác múái àêy nhêët àaä àûúåc têån hûúãng vêån àoã tûâ trïn trúâi rúi xuöëng khi phaát hiïån ra möåt moã dêìu lúán. Xem baâi "Phaát hiïån ra dêìu moã seä laâm giaâu hay khiïën Campuchia laâm möìi cho tham nhuäng?"Taåp chñ International Herald Tribune, Söë Thaáng 4-5, 2006. 5. Tham khaão caách ûáng phoá hoaân haão vïì vúái caác vêën àïì kyä thuêåt gêy ra nghõch lyá cuãa sûå döìi daâo vaâ caác lûåa choån chñnh saách àïí sûãa chûäa sai lêìm, xem Katz vaâ caác taác giaã khaác (2004) vaâ Davis, Ossowski, vaâ Fedelino (2003). 6. Àiïìu tra cuãa Viïån Ngên haâng Thïë giúái vïì 6 phûúng diïån trong àiïìu haânh nhaâ nûúác töët vaâ töíng húåp thöëng kï vïì phaãn ûáng cuãa têët caã caác bïn liïn quan chñnh. Àiïìu tra àûúåc thûåc hiïån úã hún 150 nûúác. Xem 7. Vïì cú súã àïí xïëp haång cuãa Töí chûác minh baåch quöëc tïë, xem policy_research/surveys_indices/cpi/2005. Caác caãm nhêån naây coá thïí àïën chêåm trïî hún/pha so vúái tònh hònh triïín khai chöëng tham nhuäng thûåc tïë. Vñ duå nhû möåt vaâi nûúác trong danh saách gêìn àêy àaä bùæt àêìu chûúng trònh chöëng tham nhuäng, coân möåt söë nûúác khaác thò àaä cam kïët vúái Saáng kiïën minh baåch 292 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ cöng nghiïåp khai khoaáng, seä miïu taã úã phêìn sau trong chûúng naây. 8. Xem baâi phaát biïíu cuãa Wood Mackenzie vúái chñnh phuã Ùnggöla, taåi Höåi nghõ cuãa Ngên haâng Thïë giúái, töí chûác taåi Luanda, thaáng 5-2006. Giaá tham khaão laâ 75 àöla möåt thuâng dêìu àöëi vúái dêìu thö úã Biïín Bùæc Brent, dûåa trïn giaá thõ trûúâng vaâo thaáng 9-2006. Giaá cuãa Ùnggöla àaä àûúåc àiïìu chónh àïí tñnh caã vêån chuyïín vaâ chïnh lïåch do chêët lûúång. Saãn lûúång ûúác tñnh àûúåc tñnh saát sao trïn nhûäng moã múái phaát hiïån àang khai khaác hoùåc àaä cam kïët seä khai thaác, nghôa laâ ûúác tñnh naây khöng bao göìm caác moã coá tiïìm nùng phaát hiïån trong tûúng lai. Caái giaá 75 àöla möåt thuâng (barrel) coá thïí coi laâ tûúng àöëi cao. Tuy nhiïn, nïëu ûúác tñnh giaá deâ dùåt hún nûäa vêîn cho ra nhûäng con söë lúán. Vñ duå, úã giaá 45 àöla möåt thuâng, töíng doanh thu àónh àiïím coá thïí lïn túái 45 tó àö la möîi nùm, vúái nguöìn thu cuãa chñnh phuã tûúng ûáng laâ 30 tó àö la haâng nùm. Ngoaâi viïåc minh hoåa vïì quy mö, vñ duå naây coân laâm saáng toã tñnh ruãi ro vïì nguöìn thu ngên saách khi coá biïën àöång giaá dêìu, möåt trong nhûäng thaách thûác kyä thuêåt liïn quan àïën taâi saãn dêìu moã vaâ sûå phuå thuöåc vaâo thõ trûúâng thïë giúái. 9. Töí chûác caác nûúác xuêët khêíu dêìu (OPEC) àaä coá nhiïìu nùm thaânh cöng trong viïåc haån chïë nguöìn cung dêìu moã cho thõ trûúâng thïë giúái, nhúâ àoá duy trò suêët lúåi nhuêån hoùåc lúåi nhuêån cao. 10. Trong saách cuãa taác giaã Zakaria (2004, trang 73-76) coá thïí tòm thêëy möåt baâi trònh baây suác tñch vïì nhûäng nguy cú àe doåa traách nhiïåm giaãi trònh vaâ sûå phaát triïín cuãa caác thïí chïë chñnh trõ hiïån àaåi khi möåt nûúác coá nguöìn taâi nguyïn phong phuá. Xem thïm Moore (2004) vaâ Karl (1997). Mua chuöåc phe àöëi lêåp coá thïí xem nhû ngang bùçng vúái chuyïín tiïìn trûåc tiïëp, hoùåc giaán tiïëp hún, laâ taâi trúå cho chiïën dõch vêån àöång tranh cûã cuãa àaãng cêìm quyïìn. 11. Quan niïåm naây vêîn giûä nguyïn giaá trõ, mùåc duâ dêìu moã giúâ àêy àaä trúã thaânh haâng hoáa àûúåc buön baán röång raäi trïn thõ trûúâng thïë giúái. Cuåm tûâ "cao àiïím chó huy" nhùæc àïën trong cêu tiïëp theo laâ cêu noái cuãa Lenin vaâ cuäng laâ tûåa àïì cuöën saách vïì lõch sûã ngaânh dêìu khñ thïë giúái; Xem Yergin vaâ Stanislaw (1998). 12. Caác möëi quan hïå thûúâng laâ röëi rùæm vaâ khöng minh baåch giûäa chñnh phuã vaâ caác NOC seä taåo ra maãnh àêët maâu múä cho tham nhuäng. Xem Höåp 6.2 vaâ McPherson (2003). 13. Xem Carola Hoyas, "Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå àöí dêìu àêìy àïën têån ngoån vò coá nhûäng ngûúâi vêån àöång gioãi" Túâ Financial Times, Thaáng 1- 2006; David White, "Nhên töë Trung Quöëc," Túâ Financial Times, 21-11-2006; vaâ Rowan Callick, "Trung Quöëc hûáa heån àem vêån àoã àïën cho chêu Phi" Túâ The Australian, 6/11/2006. 14. Caác chuã àïì naây àûúåc àûa ra trong baâi "Dêìu moã laâm múâ mùæt phûúng Têy khi xûã lyá caác àaåi gia chêu Phi" Theo haäng tin Reuters, 20-7-2006. Ngûúâi àoåc coá thïí tòm thêëy möåt baâi phên tñch mang tñnh hûúáng dêîn vïì möëi quan hïå nhên quaã giûäa caác quan àiïím chñnh trõ cuãa Myä, caác lúåi ñch thûúng maåi vaâ tham nhuäng 293 Caác hònh thaái tham nhuäng úã Cadùæcxtan trong baâi "Dêìu moã, tiïìn baåc vaâ tham nhuäng" cuãa Ron Stodghill, Túâ New York Times, Thaáng 5-2006. Nhûäng tñn hiïåu nûúác àöi cuãa chñnh phuã Myä àöëi vúái nûúác Ghinï xñch àaåo àûúåc nhêën maånh trong baâi "Vúái nhûäng ngûúâi baån nhû thïë naây...." Túâ Washington Post, ngaây 18-4-2006; vaâ Chris McGreal and Dan Galister, vúái baâi "Àêët nûúác chêu Phi nhoã beá, con trai cuãa töíng thöëng, vaâ biïåt thûå 35 triïåu àö la úã Malibu" Túâ The Guardian, ngaây 6-11-2006. 15. Xem Pascal Fletcher, "Trung Quöëc chen vai thñch caánh trong cuöåc àêëu daânh dêìu moã úã chêu Phi", Túâ Reuters, ngaây 15-12-2005, vaâ Steven Mufson, "Cuäng nhû Trung Quöëc, Myä quyïët chiïën daânh thïm dêìu, xñch mñch ngoaåi giao sùæp nöí ra", Túâ Washington Post, ngaây 15-4-2006. 16. Quan niïåm vïì tham nhuäng húåp phaáp do Daniel Kaufmann vaâ Pedro Vincente (Ngên haâng Thïë giúái) xêy dûång. Xem Kaufmann vaâ Vincente (2005). 17. Caác cöng ty dêìu moã vaâ khñ àöët úã Myä tiïu nhûäng khoaãn tiïìn khöíng löì àïí thûåc hiïån quyïìn theo hiïën phaáp cuãa hoå, quyïìn àûúåc lùæng nghe búãi caác àaåi diïån chñnh quyïìn maâ hoå bêìu cûã nïn. "Trung têm vò sûå trung thûåc cuãa chñnh quyïìn", sau khi thu thêåp dûä liïåu vïì chi tiïu cuãa caác töí chûác kinh doanh cho vêån àöång haânh lang dûåa trïn caác höì sú cuãa chñnh quyïìn, àaä töíng kïët rùçng caác cöng ty dêìu moã vaâ khñ àöët àaä tiïu hún 480 triïåu àö la tûâ nùm 1998 àïën 2004 cho vêån àöång haânh lang vaâ quyïn goáp cho caác chiïën dõch cuãa chñnh phuã. Coá mûúâi cöng ty tiïu hún 1 triïåu àö la möîi nùm. Khoá maâ tûúãng tûúång àûúåc hoå laâm thïë maâ khöng mong àúåi khoaãn àêìu tû naây seä àem laåi kïët quaã, nghôa laâ nhaâo nùån lïn luêåt phaáp. Thöng tin tûâ trang web: http://www.opensecrets.org. Edmund Andrews, "Luêåt lïå mú höì vaâ vêån àöång haânh lang khoá nhoåc àaä àem laåi haâng tó àö la cho caác àaåi gia dêìu khñ" Túâ New York Times, 27/12/2006, cho ta möåt sûå tñnh toaán chi tiïët vïì viïåc ngaânh dêìu khñ àaä vêån àöång haânh lang thaânh cöng vúái caác nhaâ lêåp phaáp vaâ daânh àûúåc caác àiïìu khoaãn ûu àaäi lúán vïì tiïìn thuï moã, keáo theo "cún mûa vaâng" trong ngaânh cöng nghiïåp naây. 18. Caác àiïìu tra viïn Nigiïria ûúác tñnh rùçng Apaácthai àaä biïín thuã àûúåc khoaãng 2,2 tó àö la trong thúâi gian cêìm quyïìn cuãa öng naây. Theo 1A.215/2004/col, Arret du 7 fevrier 2005, Ire Cour de droit public, http://http://www.polyreg.ch/ bgeunpubliziert/Jahr_2004/Entscheide_1A_2004/1A.215_2004.html. Xem thïm "Thuåy Sô phong toãa àaão giêëu vaâng cuãa nhaâ àöåc taâi" Túâ International Herald Tribune, ngaây 26/1/2000. 19. Àiïím laåi thaânh tñch, ngûúâi ta thêëy tó lïå chïët yïíu cao úã nhûäng cöng ty bõ baåi hoaåi danh tiïëng tûâ caác caáo buöåc tham nhuäng. Nhûäng IOC nhû Elf, Mobil, Triton, Yukos, Enron, Arthur Andersen, vaâ Saybolt - têët caã àïìu àûúåc bïu danh trong caác vuå tham nhuäng tai tiïëng cuãa ngaânh dêìu moã - giúâ àêy àaä khöng coân töìn taåi nûäa, hoùåc nïëu coá thò cuäng chó úã quy mö nhoã hún, hoùåc àaä bõ caác àöëi thuã caånh tranh tiïëp quaãn. 20. Vñ duå gêìn àêy nhêët xaãy ra vaâo thaáng 6 nùm 2006. Cöng ty Dêìu moã Nam Àaåi Têy Dûúng (South Atlantic Petroleum) àaä baán 45% quyïìn lúåi trong giêëy pheáp 294 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ thùm doâ úã möåt moã dêìu rêët hûáa heån cho NOC Trung Quöëc, CNOOC, vúái giaá khöíng löì 2,3 tó àö la. Cöng ty South Atlantic, möåt cöng ty chùèng coá tiïëng tùm gò, àaä àûúåc trao lö àêët àoá dûúái chïë àöå cai trõ quên phiïåt cuãa Tûúáng Apaácthai, nay àaä diïåt vong. 21. Trong quaá khûá, ngûúâi ta cuäng coá nhûäng lo ngaåi tûúng tûå vïì caác IOC àïën tûâ caác nûúác phaát triïín Phûúng Têy. Tuy nhiïn, nhû àaä lûu yá úã phêìn trïn, caác lo ngaåi naây ngaây caâng giaãm búát, nhúâ sûå giaám saát cuãa luêåt phaáp vaâ xaä höåi dên sûå àöëi vúái IOC, vaâ nhúâ chñnh saách nöåi böå cuãa chñnh caác IOC. 22. Tiïìn thûúãng cho chûä kyá, nghôa laâ traã tiïìn ngay khi àûúåc trao, nhûúång quyïìn thùm doâ maâ khöng hïì coá àaãm baão gò vïì thaânh baåi cuãa viïåc thùm doâ. Tiïìn thûúãng cho chûä kyá àaä àaåt mûác kyã luåc trong vuå cêëp pheáp thùm doâ ngoaâi khúi gêìn àêy cuãa Ùnggöla, trong àoá 3 khu àêët cao giaá nhêët àaä thu àûúåc lêìn lûúåt laâ 910 triïåu, 1,2 tó, vaâ 1,2 tó àö la. Roä raâng laâ, caác nhaâ thêìu kyâ voång giaá trõ cuãa moã dêìu, nïëu thùm doâ thaânh cöng, (caái giaá àaáng àïí liïìu) seä vûúåt xa so vúái nhûäng con söë àuã laâm ngûúâi ta choaáng vaáng kia. 23. Caã ba nûúác àûúåc nhùæc àïën trong àoaån naây àaä àùng lïn website toaân böå quy trònh trao thêìu khai thaác. Xem UserFiles%CCon_File%5CNigeria%20 Licensing%20Round.pdf#search=%22nigeria%20petroleum%20licensing%20r ound%22, 24. Xem Höåp 6.3 vaâ http://www.usdoj.gov/criminal/fraud/giffenpr.pdf. 25. Xem "Böå trûúãng chêu Phi cùæt xeán caác húåp àöìng dêìu moã", Túâ Financial Times, 25/10/2006. Lúâi thuá töåi vïì haânh vi naây àaä àûúåc Teodorin Nguema Obiang, con trai cuãa töíng thöëng nûúác Ghinï Xñch àaåo, thöët ra sau khi trõnh troång tuyïn thïå trûúác Toâa aán töëi cao Capetown. Caác nhoám phi chñnh phuã, tûâ lêu àaä daám chùæc rùçng quan chûác úã caác nûúác Têy Phi giaâu dêìu moã khaác àaä kiïëm àûúåc nhûäng khoaãn tiïìn lúán tûâ caác húåp àöìng nûúác ngoaâi. Haânh àöång naây thûúâng laâ traái phaáp luêåt, nhûng möåt quan chûác chêu Phi daám tuyïn böë nhû vêåy thêåt laâ hiïëm thêëy. Öng Obiang cho rùçng haânh vi naây laâ húåp phaáp úã nûúác öng. 26. Ngoaâi lûúång dêìu bõ ùn cùæp, khoaãng 450,000 àïën 470,000 thuâng dêìu möîi ngaây àaä bõ "gùm laåi", hay trò hoaän giao, do nguyïn nhên laâ xung àöåt baåo lûåc úã vuâng àöìng bùçng naây. Xung àöåt naây phaát sinh chuã yïëu laâ do mêu thuêîn sùæc töåc vaâ sûå oaán giêån cuãa ngûúâi dên àöëi vúái caác cöng ty dêìu moã àang hoaåt àöång. Nhûng nhiïìu ngûúâi cho rùçng xung àöåt phêìn nhiïìu laâ do cöë yá gêy höîn mang àïí che giêëu viïåc ùn cùæp dêìu. 27. Chñnh phuã khùèng àõnh rùçng àùåc quyïìn thoãa thuêån viïåc mua baán dêìu thö cuãa nhaâ nûúác laâ möåt biïån phaáp baão vïå cêìn thiïët trûúác caác chuã núå. Vò caác chuã núå naây àaä mua caác moán núå cuãa Cöång hoâa Cönggö vúái giaá haå, vaâ àang chuêín bõ lêëy dêìu cuãa Cönggö àïí bùæt núå. "Nhên chûáng toaân cêìu" (Global Witness), möåt töí chûác àiïìu tra phi chñnh phuã, àaä àùåt dêëu hoãi. Xem Global Witness, "Àiïìu bñ êín cuãa ngûúâi bñ hiïím: Tiïìn coá àûúåc tûâ dêìu cuãa Cönggö àaä ài àêu?", 13-12- 295 Caác hònh thaái tham nhuäng 2005, Cung caách laâm ùn cuãa SNPC àaä àûúåc trònh baây chi tiïët trong hai phiïn xeát xûã cuãa toâa aán Anh. Chùèng haån, ngûúâi àoåc coá thïí xem Kensington International v. Cöång hoâa Cönggö, Walker Holdings Ltd., Queen's Bench Division (Toâa aán thûúng maåi), 26-11-2005 [2005] EWHC 2684 (comm.) 2005 A11 ER(D) 370 (Nov) (Phaán quyïët àaä phï chuêín). Xem thïm caã Sebastian Mallaby, "Quan hïå tham nhuäng vúái ngûúâi Phaáp" Washington Post, 13-3-2006. Mallaby ghi cheáp rùçng möåt trong nhûäng chuã núå, Kensington International, cuäng àaä àêm àún kiïån úã New York, buöåc töåi BNP Paribas àaä thöng àöìng vúái caác quan chûác Cöång hoâa Cönggö che giêëu caác nguöìn thu. "Duâ ngên haâng Phaáp coá àoáng vai troâ gò ài nûäa," Mallaby viïët "tham nhuäng cuãa Cönggö dûúâng nhû cuäng khöng daám laâm phêåt loâng chñnh phuã Phaáp, vò nûúác naây àaä àûáng muäi chõu saâo trong viïåc xoáa núå cho Cönggö". Mallaby lûu yá rùçng àaä coá möåt baâi baáo trïn möåt túâ baáo cuãa Phaáp trònh baây chi tiïët vïì viïåc thêët thoaát haâng triïåu àö la nguöìn thu tûâ dêìu moã, êëy thïë maâ chuyïån naây vêîn xêíy ra. Túâ baáo cuãa Phaáp, Túâ La Tribune bònh luêån: "Töíng thöëng Jacques Chirac vaâ caác àaåi gia coá thïë lûåc ngûúâi Cönggö laâ baån beâ thên quen tûâ lêu". 28. Ngoaâi baáo caáo cuãa UÃy ban Volcker, Meyer vaâ Califano (2006) àaä coá baâi bònh luêån rêët hay vïì chu chuyïín dêìu trong Chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc. Àùåc biïåt ngûúâi àoåc nïn xem chûúng 4 "Quyä àen cuãa Saddam; Phên böí dêìu moã vaâ phuå phñ". 29. Jonathan Finer vaâ Nelson Hernandez, "àûúâng dêy buön lêåu dêìu sang Syria cuãa Irùæc bïí maánh" Túâ Washington Post, 15/4/2006. Chñnh phuã Irùæc tiïu gêìn 500 triïåu àö la möîi thaáng àïí nhêåp khêíu nhiïn liïåu tinh loåc, röìi baán vúái giaá trúå cêëp rêët reã. Ûúác tñnh rùçng phaãi àïën 30% lûúång nhiïn liïåu nhêåp khêíu, àûúåc mua úã mûác giaá trúå cêëp, röìi tuöìn ra khoãi biïn giúái vaâ baán laåi phi phaáp. 30. Àêëu tranh chöëng tham nhuäng àaä trúã thaânh tiïu àiïím chuá yá cuãa Ngên haâng Thïë giúái, nhû àaä thïí hiïån trong cuöën saách naây. Ngaânh dêìu khñ vaâ khai khoaáng àûúåc quan têm àùåc biïåt, thöng qua caác chûúng trònh nöåi böå vaâ höî trúå caác chûúng trònh bïn ngoaâi nhû Saáng kiïën minh baåch cöng nghiïåp khai khoaáng. 31. "Caác nhên viïn kinh doanh keám coãi cuãa töi thêåt vö tñch sûå...", 26-11-2005. 32. Caác nhaâ taâi trúå lúán uãng höå vaâo quyä naây göìm chñnh phuã Phaáp, Àûác, Haâ Lan, Na Uy, vaâ Anh, vaâ UÁc cuäng àaä hûáa seä uãng höå. Ngên haâng Thïë giúái cuäng àaä höî trúå trûåc tiïëp qua caác chûúng trònh quöëc gia vaâ qua chûúng trònh Viïån trúå phaát triïín khöng hoaân Laåi Development Grant Facility cuãa töí chûác naây. 33. Caác kïët quaã cuãa 3 phêìn nghiïn cûáu lúán vïì caác chuã àïì naây, do NSWG thûåc hiïån, coá thïí tra cûáu úã website http://www.neiti.org. 296 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO Andrews, Edmund. 2006. "Myä bõ kiïån caãn trúã cöng taác kiïím toaán" Túâ New York Times, ngaây 21/9. Andrews-Speed, Philip, vaâ Xin Ma. 2005. "Hoaåt àöång úã nûúác ngoaâi cuãa caác cöng ty dêìu moã quöëc gia Trung Quöëc." Taåp chñ Dêìu moã, khñ Àöët, Luêåt Nùng lûúång söë 3 (Thaáng 12). Arnold, Martin. 2006. "Caác töíng giaám àöëc bõ kïët töåi trong vuå àuát loát vïì dêìu moã giûäa Liïn Húåp Quöëc ­ Irùæc." Túâ Financial Times, söë ngaây 21vaâ 22/10 Bacon, Robert. 2001. "Thuïë dêìu moã: Caác xu hûúáng àaánh thuïë vaâ trúå cêëp nhiïn liïåu." Ngên haâng Thïë giúái, Ghi cheáp quan àiïím söë 237, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (Thaáng 9). Bannon, Ian, vaâ Paul Collier, eds. 2003. Taâi nguyïn thiïn nhiïn vaâ xung àöåt baåo lûåc, Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. Catholic Relief Services. 2003. Dûúái àaáy thuâng dêìu. New York: Catholic Relief Services. Davis, J. M., Rolando Ossowski, vaâ Fedelino Annalisa, eds. 2003. Xêy dûång vaâ thûåc hiïån chñnh saách taâi khoáa úã caác nûúác saãn xuêët dêìu moã. Washington, DC: Quyä tiïìn tïå quöëc tïë. Àún võ "Nhaâ kinh tïë tònh baáo". 2004. "Kinh tïë Nigiïria: Giaá nhiïn liïåu tùng nghõch àaão," Nhaâ kinh tïë tònh baáo, ngaây 31/8. Fathi Nazila. 2006. "Iran, gaä khöíng löì dêìu moã, trong caãnh tuáng quêîn xùng." New York Times, ngaây 16/7. Fitchett, Joseph, vaâ David Ignatius. 2002. "Vuå xeát hoãi Elf keáo daâi sùæp àïën àñch vaâ chuêín bõ nöí tung." Túâ International Herald Tribune, ngaây ngaây 2/1. Gelb, Alan, vaâ Höåi. 1988. Dêìu moã tûâ trïn trúâi rúi xuöëng: Àiïìm may hay àiïìm gúã? New York: ÊËn phêím cuãa Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc Oxford, cho Ngên haâng Thïë giúái. Glassburner, Bruce. 1976. "Theo chên Tûúáng Ibnu: Khuãng hoaãng trong ngaânh dêìu khñ úã Inàönesia" Àiïìu tra chêu AÁ söë 16 (12): 1099­112. Hari, Vandan. 2004. "Pertamina dûúái lùng kñnh àiïìu tra tham nhuäng." Platts Oilgram News, ngaây 23/6. Henley, Jon. 2003. "Xòcùngàan nhú bêín khuãng khiïëp bõ veán maân khi cûåu giaám àöëc Elf bõ töëng giam" Túâ Guardian, ngaây 13/11 IMF (Quyä tiïìn tïå quöëc tïë). 2005. Hûúáng dêîn vïì minh baåch hoáa nguöìn thu ngên saách tûâ taâi nguyïn. Washington DC: Quyä tiïìn tïå quöëc tïë "Inàönïxia: Hiïím hoåa cuãa Pertamina." 2003. Taåp chñ Kiïën thûác nùng lûúång (Energy Compass), ngaây 26/6. Cú quan nùng lûúång quöëc tïë. 2005. Töíng quan nùng lûúång thïë giúái. Paris: Cú quan nùng lûúång quöëc tïë. Isikoff Michael vaâ Mark Hosenball. 2004. "Laåi möåt Halliburton Probe nûäa". Túâ Newsweek, ngaây 2/4. 297 Caác hònh thaái tham nhuäng Karl, Terry Lynn. 1997. Nghõch lyá cuãa sûå döìi daâo: Quaã bom dêìu moã vaâ caác nûúác coá dêìu. Berkeley: Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc California. Katz, Menachem, Ulrich Bartsch, Harinder Malothra, vaâ Milan Cuc. 2004. Gúä boã lúâi nguyïìn dêìu moã. Washington, DC: Quyä tiïìn tïå quöëc tïë. Kaufmann, Daniel, vaâ Pedro Vincente. 2005. "Tham nhuäng húåp phaáp". Taâi liïåu cöng taác, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC Kobonbaev, Maks. 2006. "Trûúâng húåp tham nhuäng úã Pertamina." Internal note, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (Thaáng 7). Kojima, Masami, vaâ Robert Bacon. 2001. "Sai phaåm úã thõ trûúâng nhiïn liïåu" Ngên haâng Thïë giúái, Ghi cheáp quan àiïím söë 220, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (Thaáng 9). Lederman, Daniel, vaâ William Maloney, eds. 2006. Taâi nguyïn thiïn nhiïn: Khöng phaãi laâ lúâi nguyïìn cuäng khöng phaãi laâ söë mïånh. Stanford, CA: Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc Stanford. Mackie, J. A. C. 1970. "UÃy ban böën bïn baáo baáo vïì tham nhuäng" Baãn tin cuãa Nghiïn cûáu kinh tïë Inàönïxia 6 (3): 87­101. McPherson, Charles. 2003. "Caác cöng ty dêìu moã quöëc gia: quaá trònh phaát triïín, caác vêën àïì, vaâ triïín voång" trong Xêy dûång vaâ thûåc hiïån chñnh saách taâi khoáa úã caác nûúác saãn xuêët dêìu moã, ed. J. M. Davis, R. Ossowski, J. Daniel, vaâ S. Barnett. Washington, DC: Quyä tiïìn tïå quöëc tïë ------. 2004. "Quaãn lyá nguöìn thu ngên saách tûâ dêìu khñ úã caác nûúác àang phaát triïín" Taåp chñ Dêìu moã, khñ àöët vaâ Luêåt Nùng lûúång söë 2 (Thaáng 4). Meyer, Jeffrey A., vaâ Mark Califano, vúái phêìn giúái thiïåu cuãa Paul A. Volcker. 2006. YÁ àõnh töët bõ tham nhuäng: Bï böëi Chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc vaâ Möëi hiïím hoåa cuãa Liïn Húåp Quöëc. New York: Cöng vuå. Moore, Mick. 2004. "Nguöìn thu, xêy dûång nhaâ nûúác vaâ chêët lûúång àiïìu haânh nhaâ nûúác úã caác nûúác àang phaát triïín" Taåp chñ phï bònh khoa hoåc chñnh trõ quöëc tïë 25 (3): 297­319. Muljadi, Kartini. 2002. "Ngaânh dêìu khñ Inàönïxia: AÁnh saáng le loái cuöëi àûúâng hêìm" Taåp chñ Luêåt Taâi chñnh quöëc tïë, söë Thaáng 10 (Phuå trûúng Nùng lûúång vaâ Àiïån 2002). "Caác nhên viïn kinh doanh keám coãi cuãa töi thêåt vö tñch sûå..."2005. Túâ Indian Express/Thúâi baáo taâi chñnh, ngaây 26/11. Tû duy Oxford (Oxford Analytica). 2000. "Inàönïxia: Jakarta dûå thaão Luêåt Nùng lûúång múái" Oxford Analytica (ngaây 21/6). PwC (Cöng ty Price water house Coopers). 1998. "Kïë hoaåch chi tiïët vïì taái thiïët Pertasmina: Löå trònh tiïën túái cöng ty dêìu moã vaâ khñ àöët àùèng cêëp thïë giúái" PwC. Reuters. "Nhûäng viïåc khiïën hïå thöëng ào lûúâng dêìu Irùæc bõ trò hoaän keáo daâi " Túâ Reuters News, ngaây 24/3. Robert-Diard, Pascale. 2003a. "Elf, une histoire francais." Le Monde, ngaây 18/11. 298 Tham nhuäng trong ngaânh dêìu khñ ­­­­­­. 2003b. "Proceâs Elf: trois hommes un systeme et des moeurs politiques." Le Monde, ngaây 1/6. Ross, Michael. 1999. "Nïìn kinh tïë chñnh trõ bõ lúâi nguyïìn dêìu moã" Taåp chñ Chñnh trõ thïë giúái 51 (2):297­322. Sachs, Jeffrey, vaâ A. M. Warner. 2001. "Taâi nguyïn thiïn nhiïn vaâ phaát triïín kinh tïë: Lúâi nguyïìn cuãa taâi nguyïn" Taåp chñ Kinh tïë chêu Êu 45 (4­6): 827­38. Sacker, Stephen. 2006. "Nigiïria: Chûäa trõ cùn bïånh tham nhuäng", Phoãng vêën cuãa àaâi BBC vúái öng Ngozi Ikonjo Iweala, cûåu böå trûúãng taâi chñnh Nigiïria, ngaây 27/10. Schloss, Miguel. 1993. "Àêëu thêìu dêìu moã coá vêën àïì?" Taâi chñnh vaâ phaát triïín 30. Töí chûác minh baåch quöëc tïë. 2006. "Chó söë caãm nhêån tham nhuäng." org/policy_research/surveys_indices/cpi/2005. Thûúång nghõ viïån Myä, Tiïíu ban thûúâng trûåc vïì àiïìu tra. 2004. Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng nûúác ngoaâi : Thi haânh vaâ hiïåu lûåc cuãa Àaåo luêåt Patriot, Trûúâng húåp nghiïn cûáu vïì Ngên Haâng Riggs, Baáo caáo cuãa Minority Staff, ngaây 15/7. UÃy ban Volcker (UÃy ban àiïìu tra àöåc lêåp vïì Chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc cuãa Liïn Húåp Quöëc, do Paul A. Volcker laâm chuã tõch). 2005. Baáo caáo vïì maánh khoáe trong Chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc. Ngaây 27/10. Walker, David. 2004. "Kyá thoãa thuêån taái thiïët Irùæc vaâ höî trúå hêåu cêìn toaân cêìu". Tuyïn böë cuãa Töíng Thanh Tra cuãa Myä trûúác UÃy ban caãi caách chñnh phuã, Haå nghõ viïån, GAO-04-869T, Vùn phoâng Kïë toaán Chñnh Phuã, Washington, DC. Ngên haâng Thïë giúái. 2000a. "Phên tñch vïì caác luöìng chu chuyïín vöën trong ngaânh dêìu khñ cuãa Nigiïria", Àún võ dêìu moã vaâ khñ àöët, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. ------. 2000b. "Quaãn lyá kiïím toaán cöng ty dêìu moã vaâ khñ àöët Nigiïria" Böå Phêån Chñnh saách dêìu moã vaâ khñ àöët, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Viïån Ngên haâng Thïë giúái. 2006. Möåt thêåp kyã ào lûúâng chêët lûúång àiïìu haânh nhaâ nûúác: Caác vêën vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác 2006. Washington, DC: Viïån Ngên haâng Thïë giúái. Haäng tin Xinhua. 2005. "Tanzania àiïìu tra vïì tröën thuïë dêìu nhêåp khêíu." Xinhua News Agency, ngaây 25/4. Yergin, Daniel, vaâ Joseph Stanislaw. 1998. Cao àiïím chó huy. New York: Simon vaâ Schuster. Zakaria, Fareed. 2004. Tûúng lai tûå do. New York: W. W. Norton vaâ Co. 299 7 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi1 Khúãi àöång Àöëi thoaåi JANELLE PLUMMER VAÂ PIERS CROSS "Kïnia laâ nûúác àêìu tiïn kyá Cöng ûúác Liïn húåp quöëc vïì Chöëng tham nhuäng: chuáng töi àaä kyá möåt cam kïët quöëc tïë àïí xûã lyá hiïím hoaå naây. Tham nhuäng laâm thêët thoaát möåt lûúång taâi chñnh àaáng kïí maâ leä ra coá thïí duâng vaâo nhûäng cöng viïåc khaác; noá xoái moân caác thïí chïë cuãa chuáng töi vaâ àùåt gaánh nùång lïn vai ngûúâi ngheâo. Chñnh phuã Kïnia àaä cam kïët caãi caách ngaânh cêëp nûúác thöng qua thûåc hiïån caác luêåt múái vïì nûúác vaâ chêën chónh viïåc àiïìu haânh caác thïí chïë cêëp nûúác. Tùng cûúâng tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh vaâ àêëu tranh chöëng tham nhuäng cuäng laâ nhûäng phêìn khöng thïí thiïëu trong caác cuöåc caãi caách naây. Giúâ àêy chuáng töi àang trong tiïën trònh caãi caách, do àoá cêìn phaãi àêíy nhanh, àêíy maånh caác nöî lûåc quöëc gia phoâng chöëng tham nhuäng. Tham nhuäng khöng coá chöî trong ngaânh cêëp nûúác vaâ chuáng töi cêìn xem xeát cêín thêån moåi giao dõch duâ lúán hay nhoã úã caác thaânh phöë, thõ trêën vaâ vuâng nöng thön." Ngaâi Mutua Katuku, Böå trûúãng Ngaânh Nûúác vaâ Thuyã lúåi, Kïnia (Tuêìn lïî nûúác, Stöëckhöm, Thuyå Àiïín, thaáng 8/2006) Chûúng naây viïët laåi möåt baáo caáo trûúác àêy cuäng coá tïn Chöëng tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh úã chêu Phi. Chuáng töi àùåc biïåt caãm ún öng Ed Campos vïì sûå uãng höå liïn tuåc cuãa öng; caãm ún nhoám àaánh giaá baân troân cuöën saách naây, Randi Ryterman, Francesca Recanatini vaâ Vinay Bhargava; caãm ún Scott Guggenheim vaâ Steve Burgess vïì nhûäng àaánh giaá sêu sùæc hún nhiïìu so vúái nhûäng gò chuáng töi daám yïu cêìu; vaâ caãm ún Charles Kenny, Jean Doyen, Fook Chuen Eng, Alain Locussol, Antonio Estache, Clarissa Brocklehurst, Patrik Stalgren, Donal O'Leary, Chris Heymans, Juliet Pumpuni, Vivek Srivastava vaâ Jonathon Halpern vïì nhûäng nhêån xeát hûäu ñch cuãa hoå àöëi vúái caác baãn thaão ban àêìu cuãa chûúng saách naây. 301 Caác hònh thaái tham nhuäng T rong ba thêåp kyã qua, nhiïìu chñnh phuã, nhaâ taâi trúå vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã (NGO) àaä têåp trung nöî lûåc tiïën haânh möåt loaåt can thiïåp vïì mùåt thïí chïë, taâi chñnh, kyä thuêåt vaâ xaä höåi nhùçm taåo ra nhûäng tiïën böå hïët sûác cêìn thiïët trong viïåc cung cêëp dõch vuå nûúác vaâ vïå sinh úã caác vuâng nöng thön vaâ àö thõ thuöåc caác nûúác àang phaát triïín. Nhêån thûác àûúåc caác taác àöång tiïu cûåc cuãa viïåc ngûúâi ngheâo coá khaã nùng tiïëp cêån thêëp, caác phûúng phaáp tiïëp cêån ngaây caâng mang tñnh muåc tiïu vaâ àõnh hûúáng dõch vuå: àaáp ûáng nhu cêìu ngûúâi sûã duång, xaác àõnh àiïím kïët nöëi vúái ngûúâi tiïu duâng, àaáp laåi caác tñn hiïåu cuãa möåt thõ trûúâng cêëp nûúác vaâ vïå sinh àang phaát triïín, vaâ têët nhiïn laâ àõnh hûúáng tiïën trònh naây trong böëi caãnh quyä taâi trúå thûúâng xuyïn dao àöång. Trong nhûäng nùm gêìn àêy, caác chñnh phuã àaä bùæt tay vaâo quaá trònh xêy dûång caác löå trònh phaác thaão con àûúâng daâi cuãa caãi caách ngaânh vaâ caãi thiïån dõch vuå cêìn thiïët nhùçm àaáp ûáng caác Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã (MDG). ÚÃ möåt söë quöëc gia coá kïët quaã thûåc hiïån töët, coá veã nhû möåt tiïën trònh vûäng chùæc àang àûúåc thiïët lêåp. Tuy nhiïn, àaåi àa söë caác nûúác chêu Phi khoá coá thïí àaåt àûúåc caác Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh. Caác nûúác naây thiïëu sûå öín àõnh, àêìu tû vaâ nùng lûåc cêìn thiïët àïí àaáp ûáng nhu cêìu àaáng kïí àang gia tùng (JMP 2002). Kïí caã khi nguöìn taâi chñnh böí sung àaä sùén saâng thò tònh traång thêët thoaát caác nguöìn lûåc hiïån coá úã möåt söë khu vûåc àaä nghiïm troång àïën mûác khöng thïí chêëp nhêån vaâ khiïën cho caác tiïën trònh tùng cûúâng àêìu tû cho ngaânh naây, vaâ coá leä caã tñnh saáng suöët cuãa viïåc tùng cûúâng àêìu tû, trúã thaânh möåt vêën àïì cêìn phaãi baân laåi, àùåc biïåt laâ úã nhûäng khu vûåc noái trïn. Möåt phêìn lúán söë vöën àêìu tû hiïån taåi úã caác böå/ngaânh, chñnh quyïìn àõa phûúng, caác cöng ty dõch vuå cöng ñch, vaâ chñnh quyïìn thön baãn bõ caác caán böå nhaâ nûúác sûã duång àïí tû lúåi. Duâ laâ trong quaá trònh quyïët àõnh phên böí nguöìn nûúác hay höëi löå vaâ gian lêån trong àêëu thêìu hoùåc xêy dûång, tham nhuäng àaä trúã thaânh cùn bïånh coá tñnh chêët àùåc trûng trong nhiïìu thïí chïë vaâ giao dõch vïì cêëp nûúác vaâ vïå sinh (CN&VS) úã chêu Phi. Tham nhuäng naây coá nhiïìu biïën thïí vïì quy mö vaâ phaåm vi taác àöång, nhûng roä raâng laâ nhûäng nguöìn taâi chñnh lúán cuãa ngaânh CN&VS àang mêët huát trong tay nhûäng ngûúâi coá traách nhiïåm ra quyïët àõnh vaâ cung cêëp caác dõch vuå nûúác vaâ vïå sinh.1 Nïëu thûåc sûå coá thïí huy àöång àûúåc con söë ûúác tñnh 6,7 tó USD cêìn thiïët haâng nùm àïí àaåt àûúåc caác Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã vïì cêëp nûúác vaâ vïå sinh úã Tiïíu vuâng Sahara úã chêu Phi, thò mûác roâ ró 30% seä tûúng ûáng vúái viïåc ngaânh thêët thoaát hún 20 tó USD trong thêåp kyã túái.2 Cuöåc àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác têët nhiïn laâ möåt phêìn cú baãn cuãa möåt vêën àïì bao quaát hún, àoá laâ haån chïë trong àiïìu haânh nhaâ 302 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi nûúác, vaâ àùåc àiïím cuãa cuöåc àêëu tranh naây laâ àöång lûåc thuác àêíy caãi caách úã caã cêëp ngaânh lêîn cêëp quöëc gia. Caãi caách chñnh saách thuác àêíy phên cêëp vaâ sûå tham gia cuãa khu vûåc tû nhên cuâng vúái caác mö hònh taâi chñnh múái nhû phûúng phaáp tiïëp cêån toaân ngaânh (SWAps) vaâ höî trúå ngên saách trûåc tiïëp (DBS) coá leä àaä taåo ra möåt möi trûúâng maâu múä hún cho caác tham nhuäng múái (àöi khi úã mûác àöå cao hún) trong àoá liïn quan àïën caã caác quyä taâi trúå hoùåc ngên saách quöëc gia. Tuy nhiïn, cuöåc caãi caách ngaânh CN&VS úã nhiïìu nûúác chêu Phi cuäng àaä thaáo gúä caác xung àöåt lúåi ñch trong viïåc quaãn lyá ngaânh, nêng cao tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh vaâ taåo ra tiïìm nùng cho caác mö hònh múái vaâ triïín voång thay àöíi. Do vêåy, viïåc àùåt caác saáng kiïën phoâng chöëng tham nhuäng cuå thïí cuãa ngaânh trong böëi caãnh röång hún cuãa vêën àïì caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ chöëng tham nhuäng chñnh laâ chòa khoaá àïí hiïíu roä caác cú höåi vaâ haån chïë cuãa cuöåc caãi caách chöëng tham nhuäng trong ngaânh. Duâ cú cêëu àiïìu haânh nhaâ nûúác rêët quan troång, nhûng baãn thên ngaânh cuäng phaãi têåp trung vaâo caác nghiïn cûáu chêín àoaán vaâ giaãi phaáp cuå thïí cho cung cêëp dõch vuå CN&VS nïëu muöën tùng cûúâng tiïën böå nhùçm àaåt àûúåc caác Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã. Sûå thêët baåi vaâ hoaåt àöång bêët thûúâng cuãa ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh úã chêu Phi laâ trûúâng húåp coá tñnh àùåc biïåt. Àùåc trûng naây xuêët phaát tûâ tònh traång röëi loaån taâi chñnh trïn diïån röång, ñt nhaâ cung cêëp dõch vuå coá traách nhiïåm vúái ngûúâi tiïu duâng vaâ caác nguöìn lûåc thûúâng khöng àûúåc phên taách riïng reä nhùçm taåo ra sûå quaãn lyá taâi chñnh minh baåch. Caác nhaâ cung cêëp trong ngaânh cuäng coá àùåc trûng laâ tñnh àa daång: chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác, lúán vaâ nhoã, cung cêëp nhiïìu loaåi hònh dõch vuå khaác nhau úã caác thõ trêën vaâ laâng xaä lúán vaâ nhoã. Ngoaâi ra, ngaânh cuäng coá chung caác ruãi ro tham nhuäng vúái möåt söë ngaânh khaác. Do ngaânh cung cêëp möåt loaåi dõch vuå thiïët yïëu, chuã yïëu laâ cöng ñch, vaâ thûúâng phaãi xêy dûång caác cú súã haå têìng töën keám vöën àêìu tû nïn tham nhuäng trong ngaânh CN&VS coá muön hònh muön veã. Àaä coá bùçng chûáng cho thêëy trong ngaânh CN&VS dïî xaãy ra tònh traång boáp meáo phên böí nguöìn lûåc vaâ tham nhuäng lúán liïn quan túái àêëu thêìu (giöëng nhû ngaânh xêy dûång), caác cú höåi tham nhuäng vùåt thûúâng ngaây (giöëng nhû ngaânh cung cêëp dõch vuå), vaâ thûåc tiïîn lêåp kïë hoaåch ngên saách cuäng nhû quaãn lyá taâi chñnh khöng roä raâng trong caác thïí chïë yïëu keám, rêët àiïín hònh cho ngaânh dên chñnh. Bêët chêëp sûå phûác taåp, thêët thoaát vaâ nhûäng taác àöång coá thïí xaãy ra àöëi vúái ngûúâi ngheâo - vaâ bêët chêëp caác nöî lûåc caãi caách àaáng kïí cuãa möåt loaåt cú quan höî trúå - nhûäng hiïíu biïët hiïån taåi vïì quy mö vaâ tñnh chêët tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh úã chêu Phi vêîn coân haån chïë, vaâ kiïën thûác vïì caác chñnh saách vaâ cú chïë cêìn thiïët àïí chöëng tham nhuäng cuäng vêåy. Dûä liïåu hêìu nhû khöng coá, dûä liïåu naâo coá thò laåi taãn maát vaâ thûúâng àûúåc taåo ra cho nhûäng 303 Caác hònh thaái tham nhuäng muåc àñch khaác. Viïåc khúãi àöång àöëi thoaåi vaâ bùæt àêìu xuác tiïën caác nghiïn cûáu chêín àoaán vaâ caãi caách cêìn thiïët laâ hïët sûác cêëp baách. Chûúng naây töíng húåp nhûäng khña caånh àaä biïët vïì tham nhuäng vaâ hoaåt àöång phoâng chöëng tham nhuäng trong ngaânh. Trûúác hïët, chûúng naây seä àûa ra möåt caái nhòn töíng quan vïì ngaânh cêëp nûúác úã chêu Phi, àùåc biïåt chuá yá túái viïåc tiïëp cêån nguöìn cung nûúác, nhêån thûác vïì tham nhuäng trong ngaânh, vaâ caác cuöåc caãi caách. Sau àoá laâ phêìn mö taã baãn chêët nhiïìu mùåt cuãa tham nhuäng trong ngaânh, trònh baây hïå thöëng caác haânh vi tham nhuäng thûúâng xaãy ra trong ngaânh theo möåt cú cêëu coá cêëu truác roä raâng. Cêëu truác naây phên loaåi caác tham nhuäng CN&VS thaânh möåt hïå thöëng caác kiïíu hònh quan hïå tûúng taác nhaâ nûúác-vúái-nhaâ nûúác, nhaâ nûúác-vúái-tû nhên, vaâ nhaâ nûúác-vúái-ngûúâi tiïu duâng vaâ xem xeát caác quan hïå tûúng taác naây trong tûâng giai àoaån cuãa chuöîi giaá trõ CN&VS. Sau àoá chûúng seä mö taã möåt loaåt chñnh saách vaâ cú chïë phoâng chöëng tham nhuäng múái ra àúâi trong nhûäng nùm gêìn àêy, phaác hoaå chuáng trïn caác tûúng taác tham nhuäng, vaâ tûâ àoá gùæn kïët khung cú cêëu cuãa caác haânh vi tham nhuäng vúái möåt danh saách caác giaãi phaáp hiïån thúâi. Chûúng kïët luêån bùçng möåt thaão luêån vïì caác möëi quan ngaåi chñnh maâ ngaânh CN&VS cêìn giaãi quyïët khi tiïëp tuåc thûåc hiïån chûúng trònh phoâng chöëng tham nhuäng. Duâ àêy àaä laâ möåt nöî lûåc nhùçm thuác àêíy möåt hiïíu biïët toaân diïån vïì tham nhuäng trong ngaânh úã chêu Phi, nhûng chûúng saách naây vêîn nhêën maånh sûå cêìn thiïët phaãi coá caác nghiïn cûáu chêín àoaán töët àïí xaác àõnh nhûäng lônh vûåc têåp trung tham nhuäng cuäng nhû àùåt troång têm vaâo viïåc tòm hiïíu caác chiïën lûúåc phoâng chöëng tham nhuäng khaã thi cho ngaânh. Chûúng naây cuäng nïu lïn sûå cêìn thiïët phaãi nöî lûåc hún nûäa nhùçm caãi thiïån caác cú chïë truyïìn dêîn tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh lúán hún trong ngaânh; lyá giaãi yïu cêìu phaãi coá nhiïìu dûä liïåu vaâ kiïën thûác hún, mö taã tñnh àùåc thuâ cuãa böëi caãnh, vaâ kïu goåi nöî lûåc xêy dûång caác phûúng phaáp luêån vaâ mö hònh thñch húåp àïí can thiïåp phuâ húåp vaâo caác böëi caãnh khaác nhau vïì kinh tïë, àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ ngaânh cuãa khu vûåc chêu Phi. TIÏËP CÊÅN, THAM NHUÄNG, VAÂ CAÃI CAÁCH TRONG NGAÂNH CN&VS Hún 42% dên söë chêu Phi - khoaãng 300 triïåu ngûúâi ­ chûa àûúåc cêëp nûúác theo caác hïå thöëng caãi tiïën, vaâ 64%, tûúng àûúng 477 triïåu ngûúâi chêu Phi, chûa coá àiïìu kiïån vïå sinh phuâ húåp (JMP 2002). Àêy laâ caác söë liïåu bònh quên cho caã chêu luåc, vaâ noá àaä che ài möåt loaåt nhûäng vêën àïì haån chïë vaâ khoaãng caách. Vñ duå, úã Ïtiöpia, chó coá 22% dên söë àûúåc cêëp nûúác theo hïå thöëng caãi tiïën vaâ 6% coá àiïìu kiïån vïå sinh phuâ húåp. Nhiïìu nûúác trong söë caác nûúác chêu Phi ngheâo nhêët höìi phuåc sau caác thaãm hoaå thiïn nhiïn vaâ caác cuöåc khuãng hoaãng 304 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi nhên àaåo vêîn chûa àaåt àûúåc sûå öín àõnh chñnh trõ vaâ kinh tïë vaâ chó coân laåi rêët ñt taâi saãn haå têìng hoaåt àöång àûúåc, nùng lûåc yïëu úát, coân mûác àöå tham nhuäng laåi cao. ÚÃ caác nûúác naây, caác dõch vuå CN&VS àûúåc cung cêëp thöng qua caác biïån phaáp cûáu trúå rêët dïî bõ thêët thoaát, coân nïëu khöng coá cûáu trúå thò cuäng chùèng coá dõch vuå. Tuy nhiïn, cêu chuyïån vïì tham nhuäng, caãi caách, vaâ tiïëp cêån haån chïë trong ngaânh CN&VS úã chêu Phi khöng chó giúái haån úã nhûäng nûúác hêåu khuãng hoaãng naây. ÚÃ bêët kyâ thúâi àiïím naâo cuäng coá 30-50% hïå thöëng cêëp nûúác nöng thön bõ hoãng vaâ 80% caác cöng ty dõch vuå cöng ñch cêëp nûúác àö thõ úã chêu Phi bõ àaánh giaá laâ khöng bïìn vûäng vïì mùåt taâi chñnh.3 HÒNH 7.1 Tham nhuäng, Caãi caách Ngaânh nûúác, Töíng thu nhêåp quöëc dên bònh quên àêìu ngûúâi, vaâ tiïëp cêån nûúác Nguöìn: Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë (2005); WSP-chêu Phi (2006); JMP (2004); Cú súã dûä liïåu Chó söë Phaát triïín thïë giúái (2004). Tham nhuäng úã chêu Phi coá phaåm vi khaá lúán, khöng thuyïn giaãm, mang àùåc àiïím riïng cuãa tûâng nûúác, vaâ bõ chi phöëi búãi nhûäng àiïìu kiïån chñn muöìi cho nhûäng haânh vi thiïëu traách nhiïåm vaâ thiïëu minh baåch. Trong söë 34 quöëc gia chêu Phi àûúåc àaánh giaá vïì Chó söë Caãm nhêån Tham nhuäng (CPI) do töí chûác Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë cöng böë nùm 2005, chó coá 6 nûúác àûúåc xïëp vaâo nhoám àêìu tiïn göìm caác nûúác ñt tham nhuäng nhêët vaâ chiïëm möåt nûãa trong 305 Caác hònh thaái tham nhuäng söë 146 nûúác àûúåc àaánh giaá, 15 nûúác nùçm trong nhoám 25% tiïëp theo vaâ 13 nûúác, trong àoá coá nhiïìu nûúác hêåu xung àöåt, bõ xïëp vaâo nhoám 25% cuöëi cuâng bao göìm nhûäng nûúác tham nhuäng nhiïìu nhêët.4 ÚÃ chêu Phi, tûúng quan giûäa tham nhuäng (theo àaánh giaá CPI) vaâ tùng trûúãng (àaánh giaá theo GNI bònh quên àêìu ngûúâi) rêët àa daång.5 Mùåc duâ Nam Phi vaâ Ïtiöpia thïí hiïån caác tûúng quan úã möåt trong hai àêìu caán cên trong möåt söë quöëc gia (khöng mang tñnh àaåi diïån), nhûng möëi tûúng quan giûäa tham nhuäng vaâ tùng trûúãng cuãa tûâng nûúác vêîn keám vûäng chùæc hún, coá leä àiïìu naây höî trúå luêån àiïím cho rùçng möëi quan hïå giûäa tùng trûúãng vaâ tham nhuäng àûúåc quyïët àõnh búãi möåt loaåt nhên töë mang àùåc trûng cuãa tûâng quöëc gia. Trong têåp húåp caác nûúác chêu Phi naây cuäng xaác àõnh àûúåc möåt möëi tûúng quan chung giûäa mûác àöå tham nhuäng àûúåc caãm nhêån vaâ caãi caách trong ngaânh nûúác. Bêët chêëp möåt loaåt nhên töë aãnh hûúãng khaác, caác nûúác coá mûác àöå tham nhuäng thêëp hún dûúâng nhû àaä àaåt àûúåc tiïën böå töët hún trong caãi caách ngaânh CN&VS.6 Hònh 7.1 thïí hiïån chó söë CPI vaâ xïëp haång caãi caách ngaânh nûúác cuãa 11 nûúác chêu Phi (WSP-chêu Phi sùæp xuêët baãn).7 Nam Phi dêîn àêìu khu vûåc trong caãi caách ngaânh nûúác, Bïnanh, Xïnïgan vaâ Uganàa cuäng cho thêëy tiïën böå àaáng kïí, trong khi àoá Cöång hoaâ Dên chuã Cöngö chó maäi túái gêìn àêy múái khúãi xûúáng tiïën trònh caãi caách vaâ àêëu tranh vúái caác cêëp àöå tham nhuäng hêåu xung àöåt. Möëi tûúng quan giûäa caác nhên töë nhû sau: nïëu caãi caách ngaânh nûúác maånh meä hún vaâ tham nhuäng ñt hún thò khaã nùng tiïëp cêån nguöìn cung nûúác cao hún. Duâ coá nhûäng haån chïë cuãa caác chó söë hay sûå töìn taåi cuãa möåt loaåt nhên töë aãnh hûúãng túái sûå tiïëp cêån, nhûng thöng tin hiïån coá cho thêëy, coá thïí dûå àoaán möëi tûúng quan nhû sau: mûác àöå tiïëp cêån nguöìn cung nûúác cao hún vúái caác nûúác àaä àaåt àûúåc tiïën böå trong cuöåc caãi caách ngaânh CN&VS. Phên tñch cuäng cho thêëy rùçng cêìn phaãi coá thúâi gian àïí caác cuöåc caãi caách mang laåi nhûäng kïët quaã töët àeåp hún. Uganàa laâ möåt vñ duå maâ caác caãi caách ngaânh cêëp nûúác vêîn chûa àûúåc phaãn aánh laåi qua mûác àöå tiïëp cêån nguöìn nûúác tùng. Tûúng quan giûäa caãi caách ngaânh, tham nhuäng ñt hún vaâ tó lïå tiïëp cêån cao hún àûúåc cuãng cöë búãi caác nghiïn cûáu vïì möåt söë cöng ty cöng ñch cuå thïí vaâ caác nghiïn cûáu xuyïn suöët toaân cêìu. Bùçng chûáng qua caác àiïìu tra möi trûúâng àêìu tû àaánh giaá caãm nhêån vïì tham nhuäng vùåt trong cung cêëp dõch vuå CN&VS (Kenny 2006) cuãng cöë ghi nhêån laâ dûúâng nhû tham nhuäng gùæn boá maånh meä vúái mûác àöå bao phuã thêëp cuãa dõch vuå CN&VS.8 Khi àaánh giaá vïì hiïåu quaã cuãa caác cöng ty dõch vuå cöng ñch úã chêu Phi, Estache vaâ Kouassi (2002) thêëy rùçng tham nhuäng coá úã quy mö àaáng kïí. Àöëi chiïëu vúái caác biïën söë khaác, hoå ûúác tñnh rùçng nïëu caác cöng ty cêëp nûúác cöng ñch hoaåt àöång trong 306 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi möi trûúâng khöng tham nhuäng, hiïåu suêët dõch vuå seä tùng 64% (hoùåc chi phñ seä giaãm 64%).9 Nhûäng khaác biïåt to lúán taåi luåc àõa àen cho thêëy phaãi xeát àïën àùåc trûng quöëc gia vaâ hiïíu biïët töët hún vïì caác khuön mêîu vaâ xu hûúáng khu vûåc. Nhûäng khaác biïåt vïì kiïíu hònh trong khu vûåc rêët roä raâng vïì mùåt kinh tïë (laâ nûúác nùçm úã ven biïín, hoaân toaân trong nöåi àõa, hay giaâu taâi nguyïn), àiïìu haânh nhaâ nûúác (yïëu úát, múái xuêët hiïån, hay coá nùng lûåc) vaâ chïë àöå chñnh trõ (àöåc taâi, dên chuã àaä xaác lêåp, hay dên chuã múái xuêët hiïån). Sûå khaác biïåt naây taåo ra vö söë böëi caãnh vaâ gúåi ra möåt söë giaãi phaáp höîn húåp. Noá cuäng biïíu hiïån roä raâng úã cêëp àöå ngaânh CN&VS. Nùng lûåc vaâ cú cêëu thïí chïë khaác nhau (têåp trung úã trung ûúng hay phên cêëp, caác cú quan àiïìu tiïët vaâ cú quan cung cêëp dõch vuå àûúåc tûå chuã hay khöng tûå chuã,) vaâ caác mö hònh cung cêëp dõch vuå cuäng vêåy (caác cöng ty dõch vuå do nhaâ nûúác hay tû nhên quaãn lyá, caác phoâng/ban cêëp nûúác úã cêëp tónh/thaânh phöë vaâ cêëp huyïån, caác thõ trêën lúán vaâ nhoã, caác nhaâ cung cêëp àõa phûúng nhoã leã, vaâ quaãn lyá cöång àöìng) cuäng vêåy. Tòm hiïíu xem coá thïí laâm gò trong caác tònh huöëng kinh tïë hoùåc àiïìu haânh töët nhêët hoùåc xêëu nhêët, vaâ caác khaác biïåt naây taác àöång àïën haânh àöång taåi cêëp ngaânh nhû thïë naâo, seä laâ nhûäng baâi hoåc hûäu ñch cho khu vûåc. CHÊÍN ÀOAÁN THAM NHUÄNG TRONG NGAÂNH CN&VS ÚÃ CHÊU PHI Tham nhuäng diïîn ra trong ngaânh CN&VS coá thïí àûúåc hiïíu möåt caách khaái quaát laâ tham nhuäng quan liïu, hay tham nhuäng vùåt, trong àoá möåt söë lûúång lúán caán böå laåm duång cöng vuå àïí boân ruát nhûäng khoaãn höëi löå vaâ àùåc ên nho nhoã; tham nhuäng lúán, liïn quan túái viïåc möåt söë lûúång khaá nhoã caán böå, quan chûác sûã duång caác khoaãn tiïìn lúán tûâ cöng quyä sai muåc àñch; thao tuáng nhaâ nûúác, thûúâng thïí hiïån qua sûå cêu kïët giûäa caác chuã thïí nhaâ nûúác vaâ tû nhên vò lúåi ñch riïng (Shah vaâ Schacter 2004). Trong ngaânh CN&VS, caác haânh vi tham nhuäng naây, lúán cuäng nhû nhoã, àïìu coá hònh thûác laåm duång nguöìn lûåc ­ ùn cùæp vaâ biïín thuã cöng quyä vaâ nguöìn thu, tham nhuäng trong àêëu thêìu, tham nhuäng haânh chñnh trong hïå thöëng thanh toaán, vaâ tham nhuäng taåi àiïím chuyïín giao dõch vuå. Tham nhuäng trong ngaânh CN&VS khaác nhau giûäa caác nûúác (vaâ giûäa caác vuâng trong möåt nûúác), giûäa caác cú chïë àiïìu haânh nhaâ nûúác, giûäa caác hïå thöëng CN&VS, vaâ búãi nhiïìu àiïìu kiïån àõa phûúng khaác. ÚÃ khu vûåc àö thõ, hònh thûác, quy mö vaâ phaåm vi taác àöång cuãa tham nhuäng trong cung cêëp dõch vuå coá thïí laâ haâm söë phuå thuöåc caác biïën söë nhû con àûúâng caãi caách luêåt phaáp hoùåc vai troâ böå maáy laänh àaåo trong ngaânh. Hoùåc noá coá thïí laâ kïët quaã cuãa quaá trònh phên cêëp vaâ vai troâ cuãa caác cêëu truác xaä höåi vaâ xaä höåi dên sûå, hay tñnh 307 Caác hònh thaái tham nhuäng chêët cuãa thõ trûúâng nûúác úã nhûäng vuâng khoá khùn. ÚÃ khu vûåc nöng thön vaâ ngoaåi vi àö thõ, nhûäng nhên töë tûúng tûå, cöång thïm viïåc dõch chuyïín cú cêëu theo caác caách tiïëp cêån phaát triïín lêëy cöång àöìng laâm trung têm, caác quy trònh quaãn lyá vaâ xêy dûång hïët sûác mêåp múâ, tñnh chêët biïåt lêåp cuãa caác vuâng sêu vuâng xa, vaâ tñnh chêët cuãa caác cêëu truác xaä höåi truyïìn thöëng laâ nhûäng nguyïn nhên goáp phêìn àaáng kïí taåo ra tham nhuäng, thao tuáng vaâ cêu kïët úã cêëp àõa phûúng. Ai coá liïn quan? Tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh coá sûå tham gia cuãa rêët nhiïìu bïn coá lúåi ñch liïn quan, trong àoá coá caác chuã thïí quöëc tïë (àaåi diïån nhaâ taâi trúå, caác cöng ty tû nhên vaâ caác cöng ty àa quöëc gia), caác cöng ty xêy dûång quöëc gia vaâ àõa phûúng, caác haäng tû vêën vaâ nhaâ cung cêëp, caác töí chûác quaãn lyá, vêån haânh, khai thaác lúán vaâ nhoã, haâng loaåt ngûúâi möi giúái, ngûúâi tiïu duâng, caác töí chûác xaä höåi dên sûå, caác chñnh khaách cêëp quöëc gia hoùåc àõa phûúng, caác cöng chûác nhaâ nûúác thuöåc moåi cêëp bêåc, vaâ nhên viïn cuãa caác cöng ty cöng ñch. Caác haânh àöång tham nhuäng giûäa caác bïn liïn quan diïîn ra úã nhiïìu cêëp àöå thïí chïë khaác nhau, trong àoá nhiïìu bïn tham gia vaâo möåt hoùåc nhiïìu loaåi tham nhuäng. Àêu laâ nguyïn nhên? Giöëng nhû moåi tham nhuäng úã caác nïìn kinh tïë àang phaát triïín vaâ chuyïín àöíi, tham nhuäng trong ngaânh CN&VS úã chêu Phi coá nïìn taãng tûâ nhûäng thûåc tiïîn lõch sûã, chñnh trõ vaâ xaä höåi ­ nguyïn nhên tham nhuäng khöng phaãi mang tñnh ngaânh nghïì. Caác haânh vi tham nhuäng àûúåc phaát hiïån vaâ hiïín hiïån trong nhiïìu böëi caãnh khaác nhau theo nhûäng caách rêët khaác nhau, vaâ caác khuön khöí phaáp lyá, cêëu truác thïí chïë vaâ hïå thöëng haânh chñnh taác àöång maånh meä lïn caách xûã sûå cuãa caác àaåi diïån do dên bêìu, caác quan chûác quaãn lyá, vaâ caác caán böå kyä thuêåt. Àõnh nghôa cuãa Klitgaard (1988) vïì caác nhên töë dêîn túái tham nhuäng nhû sau: M (àöåc quyïìn) + D (sûå tuyâ yá quyïët àõnh) ­ A (traách nhiïåm giaãi trònh) ­ T (tñnh minh baåch) = C (tham nhuäng) - rêët tûúng ûáng vúái möåt caách hiïíu cuãa ngaânh CN&VS úã chêu Phi trong àoá nïu bêåt hiïåu ûáng töíng húåp cuãa àöåc quyïìn vaâ sûå tuyâ yá quyïët àõnh.10 Ngaânh CN&VS tûâ lêu àaä phaãi vêåt löån vúái quaá khûá vaâ caác àùåc àiïím àöåc quyïìn (nhû chi phñ vöën cao vaâ nïìn kinh tïë phaát triïín theo chiïìu röång) coá xu hûúáng dêîn dùæt ngaânh tiïëp tuåc con àûúâng àoá. Möåt àùåc àiïím lúán cuãa caác cú quan vaâ caán böå trong ngaânh laâ sûå tuyâ yá, hay tuây tiïån, quyïët àõnh trong caác giai àoaån lêåp kïë hoaåch, thiïët kïë, kyá kïët húåp àöìng, thûåc 308 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi hiïån vaâ giaám saát viïåc cung cêëp dõch vuå cêëp nûúác vaâ vïå sinh (àùåc àiïím naây caâng tïå hún do thiïëu caác quy àõnh vaâ quy tùæc roä raâng ). Vïì àiïím naây, cêìn phaãi noái thïm rùçng yïu cêìu àaãm baão traách nhiïåm vúái caác dõch vuå, duâ àang àûúåc caãi thiïån úã nhiïìu núi, nhûng vêîn laâ möåt yïëu töë thûúâng bõ boã quïn trong möëi quan hïå giûäa nhaâ cung cêëp dõch vuå (Gray vaâ Kaufmann 1998) vaâ nhûäng ngûúâi sûã duång nûúác úã chêu Phi. Ngaânh cêëp nûúác coá dïî xaãy ra tham nhuäng? Khoá maâ khöng theo bûúác caác ngaânh khaác vaâ khöng nhêën maånh têìm cúä cuãa vêën àïì tham nhuäng trong ngaânh CN&VS.11 Mùåc duâ tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh àûúåc xaác àõnh laâ khaá lúán, nhûng vêîn chûa roä hiïån taåi ngaânh naây dïî hay khoá xaãy ra tham nhuäng hún caác ngaânh khaác, hoùåc coá cêìn phaãi khaái quaát hoáa vêën àïì khi maâ caác böëi caãnh quöëc gia, thïí chïë vaâ chñnh saách khaác nhau nhiïìu nhû vêåy khöng.12 Tuy nhiïn, coá thïí thûâa nhêån möåt söë àùåc àiïím khiïën ngaânh dõch vuå CN&VS dïî bõ tham nhuäng taác àöång vaâ nguyïn nhên dêîn àïën nhûäng lo ngaåi nghiïm troång vïì moåi bïn coá lúåi ñch liïn quan.13 Trong söë caác àùåc àiïím cú baãn, nhiïìu àùåc àiïím laâ neát chung trong cung cêëp moåi loaåi hònh dõch vuå cöng ñch, vñ duå nhû nùng lûåc thïí chïë yïëu keám, mûác lûúng thêëp, caác thïí chïë khöng hoaåt àöång hoùåc hoaåt àöång sai chûác nùng, vaâ àêëu thêìu quy mö lúán. Mùåt khaác, ngaânh CN&VS cuäng laâ möåt phêìn cuãa ngaânh xêy dûång ­ laâ ngaânh tham nhuäng nhiïìu nhêët trong moåi ngaânh theo àaánh giaá chung trïn toaân cêìu (Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2005) ­ ngoaâi ra, ngaânh CN&VS bao haâm möåt söë yïëu töë khaác gúåi ra tiïìm nùng tham nhuäng lúán, nhû doâng vöën nhaâ nûúác lúán, thûúâng bao göìm caác quyä taâi trúå, ngên saách quöëc gia vaâ ngên saách àõa phûúng khöng àûúåc àiïìu phöëi; sûå mêåp múâ, sûå can thiïåp chñnh trõ vaâ tuyâ yá quyïët àõnh vúái caác vêën àïì àêìu tû; baãn chêët àöåc quyïìn cuãa cung cêëp dõch vuå, ài keâm vúái thêët baåi trong cung cêëp taâi chñnh vaâ thu höìi vöën trong ngaânh, nhiïìu vêën àïì vïì biïíu phñ dõch vuå vaâ trúå cêëp, vaâ vai troâ ngaây caâng lúán cuãa thõ trûúâng khöng chñnh thûác; chi phñ taâi saãn cuãa ngaânh;14 sûå lïåch thöng tin giûäa ngûúâi sûã duång vaâ nhaâ cung cêëp; vaâ tñnh chêët phûác taåp cuãa caác bïn coá lúåi ñch liïn quan, caác hïå thöëng, cêëp àöå dõch vuå, caác vai troâ vaâ chûác nùng thïí chïë. Tham nhuäng gêy ra bao nhiïu töín thêët cho ngaânh CN&VS? Caác giaã thuyïët vïì chi phñ tham nhuäng trong ngaânh CN&VS úã chêu Phi phêìn lúán chûa àûúåc kiïím chûáng. Mûác thêët thoaát coá thïí àaä àûúåc ûúác àoaán thöng qua caác nghiïn cûáu so saánh coân haån chïë úã cêëp ngaânh, nhûng túái nay vêîn chûa 309 Caác hònh thaái tham nhuäng àûúåc àõnh lûúång möåt caách hïå thöëng cho ngaânh CN&VS úã chêu Phi.15 Chiïëm möåt phêìn trong chi tiïu ngaânh, tham nhuäng vùåt coá mûác àöå khaá cao, theo con söë töíng húåp, taåo ra möåt con söë àaáng kïí trïn toaân luåc àõa. Tuy nhiïn, khöng coá söë liïåu ûúác tñnh cuãa khu vûåc hay möåt nûúác cuå thïí dûåa trïn caác nghiïn cûáu thûåc tiïîn. Con söë 20-35% trong lônh vûåc cung cêëp dõch vuå úã Nam Phi do Davis àûa ra (2003) laâ möåt chó söë ngaânh chûá khöng phaãi khu vûåc, vaâ cêìn lûu yá rùçng con söë ûúác tñnh naây chó giúái haån úã tham nhuäng vùåt vaâ khöng xeát àïën nhûäng haânh vi úã cêëp cao nhû laåm duång hay phên böí nguöìn lûåc sai hûúáng nhùçm mûu lúåi caá nhên. Àaánh giaá, ào lûúâng mûác àöå tham nhuäng laâ möåt yïu cêìu cêëp baách trong caác nghiïn cûáu sùæp túái. Thuác àêíy möåt caái nhòn toaân diïån vïì tham nhuäng ngaânh Phûúng phaáp tiïëp cêån toaân diïån àïí nghiïn cûáu chêín àoaán vaâ haânh àöång khùæc phuåc cho ngaânh, trûúác hïët àoâi hoãi phaãi thûâa nhêån rùçng cung cêëp dõch vuå nûúác khöng mang tñnh àöìng nhêët úã cêëp ngaânh, tónh/thaânh phöë hoùåc huyïån vaâ höå gia àònh, vaâ noá coá sûå tham gia cuãa nhiïìu àöëi tûúång liïn quan chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác tûâ khu vûåc cöng, khu vûåc tû nhên vaâ xaä höåi dên sûå. Hònh 7.2 àûa ra möåt bûác tranh giaãn lûúåc vïì thõ trûúâng cêëp nûúác. Mùåc duâ möåt cöng ty cöng ñch coá thïí saãn xuêët ra möåt nûãa lûúång nûúác tiïu thuå, nhûng chó coá möåt phêìn dên söë àûúåc kïët nöëi chñnh thûác tûâ nguöìn cêëp nûúác àïën àiïím tiïu duâng (minh hoaå búãi muäi tïn trïn cuâng hûúáng túái àiïím A), àiïìu naây coá thïí phaãn aánh thûåc tïë àa söë ngûúâi khöng ngheâo àûúåc phuåc vuå úã khu vûåc àö thõ. Tuy vêåy, trïn thûåc tïë, nûúác do möåt cöng ty cöng ñch saãn xuêët coá thïí do chñnh cöng ty phên phöëi hoùåc àûúåc mua laåi hoùåc bõ àaánh cùæp trong quaá trònh phên phöëi cêëp hai hay cêëp ba (mö taã bùçng nhaánh dêîn túái àiïím B). Hoùåc laâ, nguöìn cung nûúác coá thïí bõ phên böí sai hûúáng (nghôa laâ khöng hûúáng trûåc tiïëp àïën ngûúâi tiïu duâng) ngay sau khi saãn xuêët ­ vñ duå nhû àûúåc mua laåi hoùåc bõ àaánh cùæp búãi nhûäng nhaâ cung cêëp khaác muöën phên phöëi nûúác tûâ àiïím saãn xuêët hoùåc gêìn àiïím saãn xuêët vaâ theo nhiïìu luöìng phên phöëi khaác nhau khöng thuöåc phaåm vi cuãa cöng ty cöng ñch, nghôa laâ ài túái àiïím C. Trong hònh thûác thûá tû, thïí hiïån búãi muäi tïn dûúái àaáy sú àöì ài túái àiïím D, nguöìn nûúác vaâ saãn xuêët nûúác xuêët phaát tûâ nhûäng ngûúâi saãn xuêët caá thïí hoùåc tû nhên, chuã yïëu laâ bùçng caác giïëng hoùåc giïëng khoan khöng coá vai troâ phuåc vuå cöng cöång trûåc tiïëp sau khi xêy dûång. Caác daång chuã thïí tiïu biïíu cuãa möîi hònh thûác trong söë caác chuöîi cung cêëp naây àûúåc thïí hiïån úã phña bïn phaãi sú àöì, bao göìm cöng ty cöng ñch, cung cêëp do cöång àöìng quaãn lyá, caác nhaâ cung cêëp trung gian chñnh thûác, caác nhaâ cung cêëp khöng chñnh thûác vaâ tûå cung tûå cêëp höå gia àònh. Tham nhuäng coá thïí xaãy ra trong bêët kyâ àiïím naâo cuãa caác quan hïå tûúng taác 310 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi HÒNH 7.2 Chuöîi caác nhaâ cung cêëp nûúác cöng ñch vaâ phi cöng ñch Nguöìn: trñch tûâ Plummer (2003) naây. Möåt trong söë caác vêën àïì àûúåc chûúng naây àïì cêåp vaâ laâ vêën àïì chñnh trong cêëu truác vaâ nöåi dung cuãa chûúng, àoá laâ caác bïn coá lúåi ñch liïn quan àïën CN&VS thûúâng coá nhêån thûác rêët haån heåp vïì tham nhuäng. Caác caá nhên dûúâng nhû coá quan àiïím chuã quan vïì khaái niïåm tham nhuäng, thûúâng chó chuá yá àïën möåt loaåi tham nhuäng; vaâ trong caác thaão luêån chñnh thûác vïì tham nhuäng, thûúâng têåp trung chuã yïëu vaâo vêën àïì àêëu thêìu vaâ sûå keám hiïåu quaã trong hoaåt àöång cuãa caác cöng ty cöng ñch, gaåt sang möåt bïn nhiïìu daång tham nhuäng khaác vaâ khöng noái àûúåc möëi liïn hïå giûäa chuáng.16 Hiïíu biïët thiïín cêån naây haån chïë sûå phaát triïín vaâ hiïåu quaã cuãa caãi caách. Àïí thuác àêíy möåt chiïën lûúåc haânh àöång phoâng chöëng tham nhuäng gêìn guäi hún vúái ngûúâi ngheâo trong ngaânh CN&VS úã chêu Phi, cêìn phaãi xem xeát toaân böå hïå thöëng caác haânh 311 Caác hònh thaái tham nhuäng vi tham nhuäng. Duâ cêìn coá sûå can thiïåp úã cêëp àöå dûå aán, nhûng vêîn phaãi coá phên tñch vaâ haânh àöång úã cêëp ngaânh, vaâ àêy múái laâ chòa khoaá àïí nhûäng ûáng phoá úã cêëp ngaânh àûúåc àiïìu phöëi vaâ coá yá nghôa.17 XÊY DÛÅNG KHUNG TÛÚNG TAÁC THAM NHUÄNG Àïí thûåc hiïån muåc tiïu naây, dûúái àêy laâ möåt khung toaân diïån àûúåc thiïët lêåp àïí möí xeã vaâ phên loaåi caác kiïíu tham nhuäng trong ngaânh. Khung naây coá thïí àûúåc sûã duång àïí xaác àõnh caác haânh vi tham nhuäng töìn taåi trong nhûäng böëi caãnh khaác nhau, ai coá liïn quan vaâ caác haânh vi xaãy ra taåi giai àoaån naâo trong quaá trònh triïín khai dõch vuå cêëp nûúác vaâ vïå sinh. Khung naây cuäng coá thïí àûúåc sûã duång trong böëi caãnh tûâng quöëc gia àïí àõnh võ caác troång àiïím tham nhuäng, xaác àõnh nhûäng àiïìu chûa roä, chó ra nhûäng thay àöíi trong haânh àöång tham nhuäng vaâ xaác àõnh caác möëi liïn hïå trong ma trêån tham nhuäng. Cuöëi cuâng, muåc àñch cuãa viïåc töí chûác vaâ trònh baây thöng tin naây laâ taåo ra möåt khung cú cêëu hiïåu quaã tûúng thñch vaâ phuâ húåp vúái ngaânh, töíng húåp àûúåc nhûäng chêín àoaán vïì àiïìu haânh mang tñnh xuyïn suöët vaâ úã cêëp dûå aán. Noá cuäng laâ möåt cöng cuå àïí nhêån thûác vaâ thuác àêíy thay àöíi.18 Khung tham nhuäng àûúåc minh hoåa úã baãng 7.1 vaâ àûúåc cêëu truác theo caác quan hïå tûúng taác vaâ chuöîi giaá trõ. Caách tiïëp cêån theo quan hïå tûúng taác naây xuêët phaát tûâ nhu cêìu xêy dûång cam kïët trïn phaåm vi röång cuãa caác bïn coá lúåi ñch liïn quan vaâ möåt liïn minh vò sûå thay àöíi, vaâ xuêët phaát tûâ niïìm tin maånh meä rùçng vêën àïì tham nhuäng trong ngaânh CN&VS cêìn àûúåc laâm roä bùçng haânh àöång cuãa têët caã caác thïí chïë vaâ chuã thïí nhaâ nûúác, tû nhên, vaâ xaä höåi dên sûå. Caách tiïëp cêån naây cuäng xuêët phaát tûâ nhêån thûác rùçng caác haânh àöång chñnh saách coá khaã nùng taác àöång lïn khu vûåc cöng nhiïìu hún laâ caác chuã thïí khaác vaâ do àoá, cêìn coá nhiïìu lûåa choån chñnh saách hún.19 Bùæt àêìu tûâ àõnh nghôa tham nhuäng laâ viïåc sûã duång cöng vuå cho lúåi ñch caá nhên, caách tiïëp cêån laâ àùåt cöng chûác hay quan chûác coá traách nhiïåm vaâo chñnh giûäa khung tûúng taác tham nhuäng vaâ chó ra rùçng quan chûác/cöng chûác hay cú quan nhaâ nûúác tûúng taác vúái 3 loaåi chuã thïí: caác chuã thïí vaâ cú quan nhaâ nûúác khaác; caác chuã thïí vaâ cöng ty tû nhên; ngûúâi tiïu duâng, xaä höåi dên sûå vaâ caác töí chûác àaåi diïån dên sûå.20 Khung tûúng taác tham nhuäng nhêën maånh caác tûúng taác naây búãi chuáng liïn quan túái nhûäng chûác nùng seä àûúåc triïín khai trong ngaânh dõch vuå cêëp nûúác vaâ vïå sinh - möåt chu trònh cuãa caác chûác nùng hoaåch àõnh chñnh saách vaâ àiïìu tiïët, dûå thaão vaâ lêåp kïë hoaåch ngên saách, cêëp vöën, thiïët kïë vaâ quaãn lyá chûúng trònh, àêëu thêìu vaâ trao thêìu, xêy dûång, vêån haânh vaâ baão dûúäng, vaâ giaám saát. 312 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi BAÃNG 7.1 Cú cêëu chuöîi giaá trõ: Caác tûúng taác tham nhuäng trong Ngaânh cêëp nûúác Nhaâ nûúác-vúái-Nhaâ nûúác Nhaâ nûúác-vúái-Tû nhên Nhaâ nûúác-vúái-Ngûúâi tiïu duâng · Thao tuáng chñnh saách (caånh tranh · Thao tuáng chñnh saách Hoaåch àõnh vaâ àöåc quyïìn) · Thao tuáng vai troâ àiïìu tiïët (cho chñnh saách vaâ pheáp ngoaåi lïå trong caác yïu cêìu àiïìu tiïët àiïìu tiïët vaâ cêëp pheáp) · Àuát loát àïí àûúåc cêëp pheáp · Caác chñnh trõ gia boáp meáo quaá trònh ra · Höëi löå àïí taác àöång túái viïåc phên quyïët àõnh (taác àöång àïën àõa àiïím vaâ böí nguöìn lûåc. Lêåp kïë hoaåch loaåi hònh àêìu tû dûå aán) · Höëi löå trong quaãn lyá ngên saách vaâ dûå thaão · Tham nhuäng trong xêy dûång kïë ngên saách ngaânh [taác àöång, boáp meáo phên hoaåch quöëc gia vaâ ngaânh vaâ quaãn böí vöën] úã cêëp quöëc gia vaâ àõa lyá ngên saách [sûã duång sai muåc àñch phûúng. quyä, höëi löå caác böå/ngaânh àïí phên böí vöën, cêu kïët hoùåc höëi löå trong lûåa choån vaâ phï duyïåt dûå aán]. · Tham nhuäng trong quaãn lyá ngên saách àõa phûúng (gian lêån, laâm giaã chûáng tûâ hoùåc söí saách, cêu kïët úã laâng xaä) · Thöng àöìng giûäa chñnh phuã vaâ nhaâ Nguöìn taâi taâi trúå trong àaâm phaán àïí àaåt àûúåc · Thöng àöìng giûäa nhaâ taâi trúå vaâ chñnh cuãa caác caác muåc tiïu chi tiïu/cêëp vöën cöng ty vêån haânh tû nhên trong nhaâ taâi trúå · Cêu kïët/gian lêån giûäa chñnh phuã vúái nûúác (ngoaâi thoaã thuêån thûúng nhaâ taâi trúå liïn quan túái tiïën àöå vaâ maåi húåp phaáp) chêët lûúång · Höëi löå, truåc lúåi vaâ laåi quaã àïí àaãm baão cêëp phaát vöën giûäa Böå taâi chñnh Cêëp phaát vöën vúái caác böå hoùåc caác cêëp àõa phûúng coá liïn quan àïën ngaânh cêëp nûúác · Tham nhuäng trong quaãn lyá nhên sûå, nhû àuát loát cho nhûäng võ trñ quan troång (nhû giaám àöëc cöng ty Quaãn lyá vaâ thiïët cöng ñch), àuát loát àïí àûúåc thùng · Taác àöång àïën quyïët saách dûå aán kïë chûúng trònh chûác, thuyïn chuyïín vaâ tùng · Höëi löå àïí àûúåc ûu àaäi, chi phöëi lûúng. quan chûác cêëp cao · Boáp meáo quaá trònh ra quyïët àõnh · Àûa ra caác quyïët saách sai lïåch (cêu kïët vúái laänh àaåo trong viïåc lûåa (lûåa choån àõa àiïím, trang bõ, xêy choån vaâ phï duyïåt kïë hoaåch) dûång dûå aán) · Tham nhuäng úã chñnh quyïìn àõa phûúng trong thiïët kïë àïì aán. 313 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 7.1 Cú cêëu chuöîi giaá trõ: Caác tûúng taác tham nhuäng trong Ngaânh cêëp nûúác Nhaâ nûúác-vúái-Nhaâ nûúác Nhaâ nûúác-vúái-Tû nhên Nhaâ nûúác-vúái-Ngûúâi tiïu duâng · Tham nhuäng haânh chñnh (gian lêån, · Höëi löå àïí taác àöång àïën töí chûác laâm giaã chûáng tûâ, caác khoaãn höëi löå àêëu thêìu/kyá húåp àöìng Àêëu thêìu vaâ àïí àöíi lêëy sûå im lùång trûúác haânh vi · Tham nhuäng trong chó àõnh quaãn lyá: àêëu thêìu tham nhuäng) gian lêån liïn quan àïën àõnh giaá taâi · Cêu kïët giûäa caác cú quan hoùåc caác saãn quaá cao/quaá thêëp; lûåa choån, loaåi ngaânh trong àêëu thêìu hònh, quyïët àõnh nhûúång quyïìn khai thaác; quyïët àõnh vïì thúâi haån, lúåi thïë àöåc quyïìn, biïíu phñ dõch vuå, trúå cêëp. · Tham nhuäng trong àêëu thêìu: àêíy dûå toaán lïn quaá cao cho cöng trònh xêy dûång cú baãn, cung cêëp hoaá chêët, phûúng tiïån, trang thiïët bõ · Laâm giaã höì sú · Tham nhuäng haânh chñnh (gian lêån, · Tham nhuäng trong xêy dûång: Höëi · Tham nhuäng trong caác cöng trònh laâm giaã chûáng tûâ, caác khoaãn höëi löå löå vaâ gian lêån nhû khöng xêy dûång xêy dûång phuåc vuå cöång àöìng (vúái Xêy dûång àïí àöíi lêëy sûå im lùång trûúác haânh vi àuáng tiïu chuêín kyä thuêåt; che giêëu caác kiïíu haânh vi tûúng tûå nhû trong tham nhuäng) vêåt tû keám chêët lûúång; khöng tûúng taác nhaâ nûúác-vúái-tû nhên) hoaân thaânh cöng trònh; traã lûúng cöng nhên thêëp -- Hoaá àún giaã maåo, bao göìm haânh vi cuãa nhaâ cung cêëp àêíy giaá lïn cao hoùåc ghi hoáa àún cao hún thûåc tïë · Nhaâ cung cêëp ghi hoáa àún cao · Tham nhuäng haânh chñnh àïí coá hún thûåc tïë, ùn cùæp/thay àöíi vêåt tû nûúác, vñ duå lùæp àùåt hoùåc che giêëu Vêån haânh vaâ àêìu vaâo (hoaá chêët) kïët nöëi traái pheáp, traánh mêët kïët baão dûúäng · Khöng tuên thuã quy àõnh, caác tiïu nöëi, cung cêëp nûúác lêåu bùçng caách chuêín kyä thuêåt, caác quy tùæc y tïë vaâ sûã duång nhûäng phûúng tiïån cöng an toaân. ñch. · Àuát loát àïí lêëy giêëy pheáp vaâ cêëp · Tham nhuäng haânh chñnh àïí giaãi pheáp (tiïìn laâm thuã tuåc nhanh) quyïët nhanh (hoùåc ûu àaäi) yïu · Laâm giaã söí saách cêìu sûãa chûäa hoùåc kïët nöëi múái. · Tham nhuäng haânh chñnh liïn quan àïën thanh toaán vaâ lêåp hoaá àún; gian lêån khi àoåc cöng tú nûúác, Thanh toaán (vúái khöng traã hoùåc chó traã möåt phêìn phñ dõch vuå) dõch vuå, tñnh phñ quaá cao Nguöìn: Caác taác giaã 314 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi Tûúng taác Nhaâ nûúác-vúái-Nhaâ nûúác Chuã thïí nhaâ nûúác trong ngaânh CN&VS bao göìm caác cú quan vaâ ban ngaânh chñnh quyïìn àõa phûúng, quöëc gia, vaâ quöëc tïë vúái caác chûác nùng liïn quan trûåc tiïëp hay giaán tiïëp àïën cêëp nûúác. Caác haânh vi tham nhuäng trong chñnh phuã chuã yïëu bao göìm tûúng taác giûäa caác chuã thïí nhaâ nûúác, mùåc duâ trong möåt söë trûúâng húåp hiïëm hoi, möåt caá nhên coá thïí haânh àöång àún leã. Nhûäng tûúng taác naây coá tñnh chêët ngaânh doåc khi xaãy ra úã caác cêëp trong caác cú quan quaãn lyá cêëp nûúác vaâ tñnh chêët àöìng cêëp khi bao göìm nhiïìu cú quan vaâ ban ngaânh quan troång khaác nhau úã cuâng möåt cêëp chñnh quyïìn (baãng 7.2). ÚÃ caác cêëp chñnh quyïìn cao hún, tham nhuäng phûác taåp hún vaâ khöng roä neát nhûng quaá trònh phên böí nguöìn lûåc chó coá thïí bõ boáp meáo nïëu coá sûå cêu kïët trong phaåm vi caác cú quan ban ngaânh cêëp nûúác vaâ giûäa caác cú quan naây vúái caác böå ngaânh quan troång nhû taâi chñnh, kïë hoaåch, quaãn lyá nûúác hay cöng trònh cöng cöång. Àöi khi, caác quan chûác, caán böå àûúåc cho laâ coá "böín phêån" tham gia vaâ cú súã quyïìn lûåc cuäng nhû võ trñ cuãa hoå coá thïí phuå thuöåc vaâo viïåc hoå coá sùén saâng tham gia hïå thöëng tham nhuäng àaä àûúåc thiïët lêåp khöng. Caác haânh vi tham nhuäng xaãy ra giûäa nhaâ nûúác-vúái-nhaâ nûúác thûúâng têåp trung vaâo chûác nùng hoaåch àõnh chñnh saách. Caác chñnh trõ gia vaâ caán böå chõu traách nhiïåm vïì caác chñnh saách trong ngaânh nûúác tòm caách taåo ra cú höåi truåc lúåi trong tûúng lai bùçng caách taác àöång àïën troång têm chñnh saách vaâ caác ûu tiïn àêìu tû. ÚÃ nhûäng nûúác maâ chûác nùng àiïìu tiïët àaä àûúåc xaác àõnh roä thò caác chñnh trõ gia vaâ caác bïn liïn quan coá thïí höëi löå cú quan àiïìu tiïët àïí àûa ra nhûäng tiïu chuêín vaâ quy àõnh thiïn võ hoùåc coá lúåi (haânh vi naây goåi laâ chi phöëi vai troâ àiïìu tiïët cuãa nhaâ nûúác) hoùåc cho pheáp caác dûå aán boã qua nhûäng tiïu chuêín hoùåc thuã tuåc àaä àûúåc thiïët lêåp. Tham nhuäng lúán xaãy ra giûäa caác chñnh trõ gia vaâ caán böå cêëp cao khi lûåa choån caác dûå aán ngaânh CN&VS: trong quaá trònh lêåp kïë hoaåch vaâ dûå thaão ngên saách, caác dûå aán àêìu tû cú baãn coá thïí àûúåc hûúáng theo nhûäng phûúng aán coá vöën àêìu tû thêëp hún vaâ hiïåu quaã cao hún; àêìu tû cêëp ngaânh naâo baão àaãm àem laåi lúåi ñch caá nhên cao hún thûúâng àûúåc ûu tiïn hún nhûäng àêìu tû khaác. Noái caách khaác, nguöìn lûåc cöng coá thïí àûúåc roát vaâo caác dûå aán CN&VS coá khaã nùng àem laåi söë tiïìn laåi quaã lúán hún, àöìng thúâi nguy cú ruãi ro thêëp nhêët. Kinh nghiïåm cho thêëy rùçng, thûúâng thò nhûäng dûå aán naây taåo ra taác àöång thuåt luâi ­ vò chuáng phuåc vuå lúåi ñch cuãa ngûúâi giaâu hún laâ ngûúâi ngheâo. Khai thaác caác nguöìn nûúác mùåt, thay vò duâng nguöìn nûúác ngêìm sùén coá chñnh laâ minh hoaå roä nhêët vïì quaá trònh ra quyïët àõnh, mùåc duâ húåp phaáp, nhûng àaä taåo cú höåi cho tònh traång tham nhuäng lúán cuäng nhû nhoã. Caác dûå aán nûúác mùåt cêìn àïën nhûäng nhaâ maáy xûã lyá nûúác töën keám vaâ liïn tuåc mua hoaá chêët (vñ duå nhû úã 315 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 7.2 Caác chuã thïí Nhaâ nûúác chñnh trong ngaânh CN&VS Chuã thïí nhaâ nûúác chung Chuã thïí nhaâ nûúác trong ngaânh cêëp nûúác Chuã thïí chñnh trõ quöëc gia Laänh àaåo Chñnh phuã Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách Tû phaáp Caác cú quan quöëc gia Caác cú quan thûåc thi Caác cú quan àiïìu tiïët Caác diïîn àaân chöëng tham nhuäng Böå maáy caác böå ngaânh quaãn lyá chñnh Giaám àöëc taâi chñnh, kïë hoaåch, y tïë, caác böå Giaám àöëc caác cöng trònh nhaâ nûúác, caác böå liïn cuãa quöëc gia ngaânh trong nûúác quan túái cêëp nûúác Àöåi nguä lêåp kïë hoaåch vaâ triïín khai Phoá giaám àöëc (taâi chñnh, kïë hoaåch) Phoá giaám àöëc (taâi chñnh, hoaåt àöång, höî trúå ngûúâi quöëc gia tiïu duâng) Laänh àaåo caác súã, ban, ngaânh cêëp quöëc gia hoùåc tónh (lêåp kïë hoaåch vaâ dûå thaão ngên saách) Caán böå phuå traách àêëu thêìu Caác caán böå ngaânh cöng chñnh Böå maáy quaãn lyá, caác chuã thïí chñnh Laänh àaåo cêëp huyïån/àõa phûúng Kyä sû tónh/thaânh trõ cêëp tónh/àõa phûúng Thõ trûúãng/caác nhên viïn toâa thõ chñnh Nhên viïn cöng ty cöng ñch Caán böå àêëu thêìu úã tónh/ thaânh phöë Giaám àöëc caác cöng ty cöng ñch Àöåi nguä kyä sû Caác caán böå quaãn lyá dûå aán vaâ àêëu thêìu trong cöng ty Nhên viïn vêån haânh àõa phûúng Nhên viïn àiïìu haânh cao cêëp Caán böå quaãn lyá kyä thuêåt Kyä sû, caán böå giaám saát, kyä thuêåt viïn, nhên viïn höî trúå Laänh àaåo cöång àöìng vaâ caán böå gêìn Trûúãng thön Caác uyã ban ngûúâi sûã duång quaãn lyá nhû cuãa chñnh quyïìn Caán böå nhaâ nûúác cêëp thêëp hún Caán böå nhaâ nûúác cêëp thêëp hún Nguöìn: Caác taác giaã Kinshasa), taåo ra caác cú höåi àïí höëi löå, àuát loát, gian lêån. Àêy laâ vñ duå àiïín hònh cho caác kiïíu quyïët àõnh coá taác àöång lêu daâi túái tònh traång tham nhuäng trong ngaânh nûúác. Viïåc sûã duång vaâ laåm duång caác nguöìn lûåc thïí hiïån úã sûå thao tuáng ngên saách vaâ caác quyïët saách khöng roä raâng trong quaá trònh lêåp kïë hoaåch, vaâ caâng trêìm troång hún khi thiïëu sûå liïn kïët giûäa muåc tiïu chñnh saách, lêåp kïë hoaåch, vaâ triïín khai. Taåi caác cú quan triïín khai (hay caác cöång àöìng), loaåi tham nhuäng naây coá thïí bao göìm ùn cùæp vêåt tû àêìu vaâo (vñ duå hoaá chêët xûã lyá nûúác) àem baán laåi, hoùåc àem duâng cho muåc àñch khaác. Têët caã nhûäng haânh vi noái trïn àïìu laâm giaãm chêët lûúång hoùåc khöëi lûúång cêëp nûúác. ÚÃ möåt söë nûúác, hïå thöëng cêëp phaát vöën taåo ra möåt loaåt cú höåi gian lêån vaâ boân ruát cöng quyä tûâ hïå thöëng, cuäng nhû tònh traång cùæt xeán cuãa caác cú quan vaâ àún 316 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi võ cöng quyïìn coá thêím quyïìn phï duyïåt vöën chi tiïu cho ngaânh CN&VS. Trong möåt söë trûúâng húåp, quy trònh phï duyïåt phaãi qua möåt vaâi àún võ cuãa möåt vaâi böå nhû kïë hoaåch, taâi chñnh, cöng trònh cöng cöång vaâ quaãn lyá nûúác, trûúác khi chuyïín xuöëng möåt loaåt caác cú quan tûúng tûå úã àõa phûúng vaâ caác àún võ cêëp dûúái. Tham nhuäng giûäa nhiïìu cêëp chñnh quyïìn, bêët kïí úã ngaânh naâo, thûúâng liïn quan túái quaãn lyá nhên sûå: höëi löå àïí àûúåc thùng tiïën, böí nhiïåm, thuyïn chuyïín vaâ vö söë böíng löåc khaác. Viïåc mua caác quyïët àõnh böí nhiïåm vaâo võ trñ cao àûúåc cho laâ bònh thûúâng trong khu vûåc, vaâ giaá phaãi traã cho caác võ trñ nhû giaám àöëc cöng ty cöng ñch hoùåc kyä sû trïn tónh/thaânh phöë laâ nhûäng kiïën thûác chung maâ ai cuäng biïët vaâ coá thïí tñnh toaán dûåa trïn caác àõnh mûác cuãa ngaânh.21 Caác chñnh trõ gia vaâ caán böå quaãn lyá tham nhuäng cuäng coá thïí böí nhiïåm nhûäng ai mong muöën àûúåc ngöìi vaâo nhûäng võ trñ cöng viïåc "dïî kiïëm ra tiïìn" vúái àiïìu kiïån hoå phaãi nöåp laåi möåt phêìn thu nhêåp bêët chñnh maâ võ trñ àoá àem laåi. Nhiïìu ngûúâi cho rùçng nhûäng haânh vi kiïíu naây rêët phöí biïën trong ngaânh dên chñnh, laâ têm àiïím cuãa hïå thöëng xin ­ cho vaâ dêîn túái caác hònh thûác tham nhuäng khaác. Tûúng taác Nhaâ nûúác-vúái-Nhaâ nûúác cuäng coá thïí bao göìm sûå cêu kïët giûäa caán böå Chñnh phuã vaâ àaåi diïån caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë nhùçm muåc tiïu nhêån àûúåc nguöìn vöën taâi trúå.22 Caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë thûúâng bõ aáp lûåc phaãi phên phaát nguöìn vöën cho vay hoùåc taâi trúå khöng hoaân laåi nïëu muöën duy trò möëi quan hïå vúái caác àöëi taác chñnh phuã. Trong ngaânh cêëp nûúác, aáp lûåc naây coá thïí dêîn túái viïåc têåp trung vaâo söë lûúång hún chêët lûúång, vaâ chuá troång àïën tiïën àöå hún tiïu chuêín kyä thuêåt. Hún thïë nûäa, caán böå cuãa caác nhaâ taâi trúå, cuäng giöëng nhû têët caã moåi ngûúâi lao àöång khaác, luön luön muöën àûúåc nhòn nhêån nùng lûåc, do àoá hoå coá àöång cú maånh meä àïí xêy dûång vaâ quaãn lyá thaânh cöng dûå aán àuáng thúâi haån vaâ trong phaåm vi nguöìn vöën. Vïì phña chñnh phuã, hïå thöëng quaãn lyá taâi chñnh khöng àuã maånh phaãi nhêån möåt luöìng vöën lúán tûâ caác nhaâ taâi trúå chuyïín vaâo, laâm giaãm ngên saách haâng nùm vaâ giaãm búát nùng lûåc tiïëp nhêån cuãa caác ban ngaânh, cöng ty cöng ñch hoùåc phoâng/ban cêëp huyïån. Cêëp vöën cho xêy dûång nùng lûåc cuäng coá thïí coá nhiïìu taác àöång tiïu cûåc trong quaãn lyá nhên lûåc, taåo àiïìu kiïån cho caác caán böå nhaâ nûúác cêëp cao quyïët àõnh tùng lûúng cho nhên viïn, thûúâng theo thûá bêåc chûác traách, möåt caách tuây tiïån tûâ quyä trúå cêëp cuãa nhaâ taâi trúå, vaâ phaát triïín caác cú cêëu khen thûúãng vaâ quan hïå khöng laânh maånh trong caác ban ngaânh vaâ cú quan nhêån vöën. Tûúng taác Nhaâ nûúác-vúái-Tû nhên Àêëu thêìu cêìn coá sûå tûúng taác giûäa khu vûåc nhaâ nûúác vúái tû nhên vaâ laâ böå mùåt àûúåc biïët àïën roä nhêët cuãa tham nhuäng. Moåi cêëp chñnh quyïìn vaâ moåi loaåi hònh 317 Caác hònh thaái tham nhuäng cú quan chñnh quyïìn àïìu phaãi mua haâng hoaá vaâ dõch vuå, thûúâng laâ tûâ khu vûåc tû nhên. Trong ngaânh CN&VS, möåt söë chuã thïí nhaâ nûúác coá thïí liïn quan àïën tham nhuäng naây, tuây thuöåc vaâo quy mö vaâ loaåi hònh dûå aán: caác nhaâ quaãn lyá vaâ nhaâ hoaåt àöång chñnh trõ cuãa chñnh phuã trung ûúng hay chñnh quyïìn àõa phûúng, caác kyä sû cêëp tónh/thaânh phöë, nhên viïn vêån haânh, caán böå quaãn lyá dûå aán vaâ caán böå phuå traách àêëu thêìu. Caác chuã thïí tû nhên coá thïí bao göìm caác nhaâ cung cêëp, nhaâ thêìu, nhên viïn vêån haânh cuãa cöng ty cöng ñch vaâ caác tû vêën trong nûúác vaâ àõa phûúng. Trong trûúâng húåp coá nguöìn vöën taâi trúå hoùåc cho vay lúán, tham nhuäng trong àêëu thêìu cuäng coá thïí coá sûå cêu kïët cuãa nhûäng nhaâ taâi trúå muöën giaânh nhûäng àiïìu khoaãn ûu àaäi cho caác cöng ty hoùåc caán böå àiïìu haânh cuãa nûúác taâi trúå.23 Viïåc caác chuã thïí tû nhên tòm caách giaãm caånh tranh àaä trúã thaânh möåt nguyïn tùæc trong àúâi söëng kinh tïë, vaâ caác chuã thïí tû nhên coá lúåi ñch liïn quan àïën ngaânh CN&VS cuäng laâm nhû vêåy úã moåi cêëp. Roä raâng laâ chuöîi cung cêëp taåo ra möåt söë cú höåi têåp trung cho caác chuã thïí tû nhên vaâ nhaâ nûúác truåc lúåi tûâ caác giao dõch giûäa nhaâ nûúác-vúái-tû nhên.24 (Dûå aán Cao nguyïn Lesotho àem laåi nhûäng ghi nhêån hûäu ñch vïì tònh traång tham nhuäng liïn quan àïën àêëu thêìu trong ngaânh nûúác. Xem Darroch 2004, Earle vaâ Turton 2005). Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng coá xu hûúáng aãnh hûúãng àïën viïåc lûåa choån húåp àöìng dõch vuå vaâ cung cêëp CN&VS, kïë hoaåch thanh toaán, lúåi nhuêån biïn vaâ kïët quaã cuãa quaá trònh àiïìu tiïët. Trong cêëp nûúác àö thõ, phêìn nhiïìu möëi quan têm àöëi vúái tûúng taác nhaâ nûúác-tû nhên têåp trung vaâo caác giao dõch triïín khai dõch vuå cêëp nûúác vaâ vïå sinh. Thöng lïå thiïët lêåp quan hïå àöëi taác nhaâ nûúác-tû nhên möåt caách khöng cöng khai àaä taåo ra nhûäng thoaã thuêån khöng thïí triïín khai àûúåc úã chêu Phi vaâ nhûäng núi khaác, laâm vêín àuåc cú chïë àöång viïn khuyïën khñch vaâ laâm suy giaãm nhûäng ñch lúåi coá thïí àaåt àûúåc trong quaá trònh caãi caách nhúâ hiïåu quaã vaâ hiïåu suêët laâm viïåc cuãa khu vûåc tû nhên. Caác giai àoaån thiïët kïë, àêëu thêìu vaâ àaâm phaán trong àêëu thêìu cú súã haå têìng vaâ trang thiïët bõ cho ngaânh CN&VS àïìu àem laåi nhûäng cú höåi àaáng kïí cho tham nhuäng.25 Caác caán böå cêëp cao coá thïí taác àöång túái àõnh hûúáng trao húåp àöìng, quyïët àõnh tñnh chêët dûå aán, tiïëp àoá laâ loaåi hònh húåp àöìng. Nhûäng caán böå àêëu thêìu cuãa möåt cöng ty cöng ñch, möåt tónh hoùåc möåt huyïån coá thïí àiïìu chónh caác tiïu chuêín kyä thuêåt cho phuâ húåp vúái nhaâ cung cêëp maâ hoå muöën. Trong quaá trònh àêëu thêìu, haânh vi tham nhuäng coá thïí bao göìm haån chïë hoùåc taác àöång àïën luöìng thöng tin cung cêëp cho caác nhaâ thêìu caånh tranh àûúåc ûu aái vaâ khöng àûúåc ûu aái, taåo ra nhûäng lyá do biïån höå cho viïåc lûåa choån haâng hoáa, dõch vuå tûâ möåt nguöìn duy nhêët (nghôa laâ lûåa choån khöng coá caånh tranh), vi phaåm tñnh baão mêåt hoùåc tuyïn böë nhaâ cung cêëp khöng àuã nùng lûåc, vaâ nhêån hoùåc àoâi höëi löå àïí taác àöång àïën danh saách nhaâ thêìu hoùåc thuã tuåc lûåa 318 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi choån. Caác nhaâ thêìu coá thïí laâm giaã höì sú vaâ taâi liïåu, chûáng tûâ àïí cho caác höì sú dûå thêìu tröng coá veã caånh tranh, vaâ caác quan chûác, caán böå coá thïí khuyïën khñch viïåc naây hoùåc nhùæm mùæt laâm ngú. Möåt hònh thûác phöí biïën khaác laâ caác nhaâ thêìu tû nhên, caác nhaâ tû vêën vaâ nhaâ cung cêëp àûúâng öëng nûúác, hoaá chêët vaâ caác vêåt tû àêìu vaâo khaác coá thïí cêu kïët vúái nhau àïí lêìn lûúåt thùæng thêìu hoùåc nêng giaá. Caác caán böå àêëu thêìu thûúâng àûúåc biïët vïì haânh vi cêu kïët vaâ laâm giaã höì sú cuãa nhaâ thêìu, nhûng im lùång àïí àûúåc nhêån tiïìn laåi quaã. Tham nhuäng trong xêy dûång cuäng coá thïí têåp trung vaâo möåt söë àiïím. Nhûäng ngûúâi chõu traách nhiïåm cêëp pheáp vaâ giêëy pheáp coá thïí àoâi höëi löå, nïëu khöng seä laâm chêåm thuã tuåc cêëp pheáp, gêy aãnh hûúãng àïën hoaåt àöång cuãa nhaâ thêìu. Caác caán böå giaám saát àûúåc höëi löå hoùåc àuát loát àïí laâm höì sú sai sûå thêåt khi tiïu chuêín kyä thuêåt khöng àûúåc àaãm baão (vñ duå àöå sêu àùåt àûúâng öëng), cöng trònh khöng hoaân thaânh hoùåc sûã duång vêåt liïåu keám chêët lûúång. Thöng thûúâng, nhûäng haânh vi naây giuáp cho nhaâ thêìu giaãm thiïíu chi phñ vaâ taåo ra cöng trònh khöng àaåt tiïu chuêín, aãnh hûúãng àïën tñnh bïìn vûäng vaâ chêët lûúång dõch vuå CN&VS. Caác caán böå giaám saát cuäng coá thïí àûúåc höëi löå hoùåc àuát loát àïí chêëp thuêån nhûäng àïì nghõ thanh toaán hay chûáng tûâ giaã maåo vaâ ruát ngùæn thúâi gian phï duyïåt chi phñ. Caán böå cuãa cú quan àiïìu tiïët cuäng coá thïí àûúåc höëi löå hoùåc àuát loát àïí giûä im lùång hoùåc cho pheáp boã qua nhûäng cöng trònh khöng àaåt tiïu chuêín. Tham nhuäng trong vêån haânh vaâ baão dûúäng coá thïí xaãy ra trong têët caã caác thoãa thuêån dõch vuå. Caác haânh vi tham nhuäng biïën àöíi tuyâ theo caác chuã thïí tham gia. Duâ laâ úã thõ trêën lúán hay nhoã, thò khu vûåc nhaâ nûúác àïìu coá traách nhiïåm vêån haânh vaâ baão dûúäng hêìu hïët, nïëu khöng muöën noái laâ toaân böå hïå thöëng phên phöëi vaâ xûã lyá nûúác vaâ dõch vuå vïå sinh hoùåc thoaát nûúác.26 Caác cöng ty cöng ñch, chñnh quyïìn cêëp tónh, huyïån vaâ caác ban ngaânh chuã quaãn tûúng taác vúái khu vûåc tû nhên thöng qua cung cêëp caác mùåt haâng (hoaá chêët, öëng nûúác, àöìng höì ào nûúác vaâ caác phuå kiïån khaác) hoùåc thöng qua uyã quyïìn cung cêëp caác dõch vuå coá thïí taách khoãi chûác nùng cêëp nûúác cú baãn, vñ duå nhû dõch vuå àaâo àûúâng öëng, ghi hoáa àún vaâ thu phñ, an ninh, doån deåp vïå sinh vaâ nhûäng viïåc tûúng tûå khaác. Tûúng taác giûäa caác nhaâ thêìu vaâ caác nhaâ cung cêëp caác loaåi haâng hoáa vaâ dõch vuå naây coá thïí laâ miïëng möìi cho nhûäng kiïíu haânh vi tham nhuäng giöëng nhû trong àêëu thêìu vaâ xêy dûång. ÚÃ caác thaânh phöë lúán núi chûác nùng cêëp nûúác àûúåc giao cho caác nhaâ vêån haânh tû nhên, cú höåi höëi löå vaâ gian lêån xuêët hiïån theo caách thu xïëp thoãa thuêån tûâ giai àoaån àêìu tiïn vaâ diïîn ra trong suöët thúâi haån húåp àöìng. Kinh nghiïåm cho thêëy, caác cuöåc àaâm phaán giûäa nhaâ nûúác vaâ tû nhên coá thïí taác àöång àïën hònh thûác húåp àöìng (húåp àöìng thiïët kïë-xêy dûång-cho thuï, húåp àöìng nhûúång quyïìn khai thaác, húåp àöìng cho thuï, húåp àöìng quaãn lyá), lônh 319 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 7.1 Caán böå cöng ty cöng ñch moi tiïìn höëi löå cuãa caác cöng ty dõch vuå cêëp nûúác nhoã úã Nairöbi Khu àõnh cû lêën chiïëm löån xöån Kibera nùçm úã möåt khu vûåc cuãa Nairöbi vaâ khöng thuöåc diïån phuåc vuå cuãa cöng ty cêëp nûúác cöng ñch cuãa thaânh phöë. Thay vaâo àoá, caác nhaâ cung cêëp tû nhên nhoã mua nûúác cuãa cöng ty cöng ñch röìi baán laåi taåi caác ki-öët nûúác. Nhûäng böìn nûúác coá voâi naây cung cêëp nguöìn nûúác tûâ vuâng lên cêån cho nûãa triïåu cû dên Kibera. Caác höå gia àònh xïëp haâng chúâ mua trong nhûäng giúâ coá nûúác. Nûúác àûúåc baán vúái giaá cöë àõnh vaâ àûúåc ngûúâi dên trong khu àõnh cû lêën chiïëm tranh nhau mua, mùåc duâ vúái mûác tûâ 3-20 shilling möåt bònh, giaá naây cao gêëp nhiïìu lêìn mûác giaá cuãa cöng ty cêëp nûúác thaânh phöë; khöng nhûäng thïë, giaá naây coá thïí thay àöíi tuyâ theo muâa vaâ sûå sùén coá cuãa nguöìn nûúác. Hoáa àún nûúác cho caác nhaâ cung cêëp tû nhên khöng nhêët quaán vaâ khöng àaáng tin cêåy. Sûå thêët thûúâng trong cung cêëp khöëi lûúång nûúác lúán cuäng taåo cho caác caán böå cöng ty cêëp nûúác thaânh phöë möåt quyïìn lûåc àöëi vúái caác nhaâ cung cêëp tû nhên, nhûäng tû nhên naây seä khöng coá lûåa choån naâo khaác ngoaâi viïåc "biïëu xeán" caán böå àïí àûúåc nhêån phêìn nûúác cuãa mònh, nïëu khöng hoáa àún cuãa hoå seä bõ àiïìu chónh lïn xêëp xó mûác phñ thêåt. Ngûúâi thua thiïåt chñnh laâ ngûúâi ngheâo vò phaãi traã giaá nûúác cao hún möîi lêìn khoaãn "phuå phñ" naây àûúåc cöëng naåp. Caác nhaâ cung cêëp tû nhên quy mö nhoã àang ngaây caâng trúã nïn coá töí chûác hún, hiïån nay hoå àaä lêåp ra möåt hiïåp höåi vaâ xêy dûång böå quy tùæc àaåo àûác àïí àaãm baão rùçng têët caã thaânh viïn trong hiïåp höåi àïìu thûåc hiïån theo nhûäng quy tùæc àaä thöëng nhêët. Hiïåp höåi cuäng taåo cho hoå möåt chöî àûáng coá khaã nùng vaâ sûác maånh àïí tûúng taác hiïåu quaã vúái cöng ty cêëp nûúác thaânh phöë. Caác nhaâ cung cêëp tû nhên coi hiïåp höåi cuãa hoå laâ möåt phûúng tiïån quan troång àïí chöëng laåi caác haânh vi tham nhuäng vùåt thûúâng xuyïn cuãa caác caán böå trong cöng ty cêëp nûúác Nairöbi. Nguöìn: WSP-chêu Phi (2005); phoãng vêën cuãa taác giaã vúái caác nhaâ cung cêëp nûúác úã Kibera (thaáng 5/2005). vûåc àûúåc nhûúång quyïìn, goái dõch vuå, thúâi haån vaâ caác àiïìu kiïån húåp àöìng (vñ duå nhû tñnh àöåc quyïìn). Têët caã nhûäng lônh vûåc naây àïìu coá nguy cú tham nhuäng cao. Nùng lûåc cêìn thiïët coá thïí àûúåc àaánh giaá quaá cao hoùåc quaá thêëp, taâi saãn àûúåc àõnh giaá quaá cao hoùåc quaá thêëp, mûác phñ vaâ quy trònh xaác àõnh mûác phñ bõ thao tuáng, caác muåc tiïu vaâ trúå cêëp cho ngûúâi ngheâo àûúåc quyïët àõnh thöng qua caác thoãa thuêån nhaâ nûúác-tû nhên coá lúåi cho nhûäng ngûúâi daân xïëp thoãa thuêån. ÚÃ caác thõ trêën lúán nhoã vaâ vuâng ngoaåi ö, möåt hònh thûác tûúng taác tham nhuäng khaác coá thïí diïîn ra trïn thõ trûúâng nûúác coá sûå tham gia cuãa chñnh quyïìn àõa phûúng, caán böå cöng ty cêëp nûúác cöng ñch vaâ caác nhaâ cung cêëp nûúác tû nhên nhoã. Caác àiïìu tra hoaåt àöång cuãa caác nhaâ cung cêëp nûúác tû nhên nhoã úã vuâng àõnh cû lêën chiïëm cho thêëy khaã nùng hoaåt àöång cuãa hoå thûúâng phuå thuöåc vaâo caác thoãa thuêån giûäa hoå vúái caác caán böå àõa phûúng. Chùèng haån, nhû höåp 7.1 trònh baây, caác doanh nghiïåp coá ki-öët baán nûúác húåp phaáp úã caác khu àõnh cû lêën chiïëm úã Nairöbi noái rùçng hoå phaãi höëi löå caán böå cöng ty cêëp nûúác cöng ñch àïí duy trò sûå khöng nhêët quaán trong hoáa àún úã mûác chêëp nhêån àûúåc (Plummer, Collignon, vaâ Mehrotra 2005). Nhûäng ngûúâi àiïìu haânh caác 320 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi kiöët húåp phaáp höëi löå caán böå cöng ty cöng ñch àïí àûúåc cung cêëp nûúác haâng ngaây trong thúâi gian lêu hún vaâ öín àõnh hún, coân nhûäng ngûúâi àiïìu haânh caác kiöët bêët húåp phaáp thò höëi löå àïí àûúåc kïët nöëi vaâo hïå thöëng cêëp nûúác hoùåc àûúåc cêëp khöëi lûúång nûúác lúán àïí àem phên phöëi úã thõ trûúâng caånh tranh. Trong lônh vûåc vïå sinh, caác nhaâ àiïìu haânh cöng ty tû nhên nhoã àuát loát cho quan chûác vaâ caán böå àõa phûúng àïí àûúåc pheáp àöí raác vaâo nhûäng núi khöng phuâ húåp bêët chêëp hêåu quaã sûác khoeã vaâ möi trûúâng. Tûúng taác Nhaâ nûúác-vúái-Ngûúâi tiïu duâng/Xaä höåi dên sûå Tûúng taác giûäa ngûúâi tiïu duâng vaâ caán böå nhaâ nûúác, phêìn lúán dûúái daång höëi löå, coá àùåc àiïím laâ vuån vùåt, thûúâng xuyïn vaâ mang tñnh traân lan. Ngûúâi tiïu duâng àûa höëi löå vò muöën coá nûúác, vaâ àöång cú cuãa hoå laâ àûúåc cung cêëp möåt dõch vuå thiïët yïëu cho cuöåc söëng. Caán böå nhaâ nûúác coá thïí moi tiïìn ngûúâi tiïu duâng hoùåc ngûúâi tiïu duâng coá thïí tûå nguyïån àûa höëi löå àïí àûúåc tiïëp cêån dõch vuå.27 Caác haânh vi tham nhuäng thûúâng thêëy taåi àiïím cung cêëp dõch vuå trûåc tiïëp trong quaá trònh vêån haânh vaâ duy trò dõch vuå cêëp nûúác bao göìm: cho pheáp kïët nöëi traái pheáp, baán laåi nûúác mua cuãa cöng ty cöng ñch vaâ sûã duång caác phûúng tiïån cöng ñch, ûu àaäi àùåc biïåt khi sûãa chûäa hoùåc cung cêëp dõch vuå múái àïí àûúåc nhêån caái goåi laâ "tiïìn laâm thuã tuåc nhanh". ÚÃ khu vûåc nöng thön, tham nhuäng aãnh hûúãng àïën viïåc triïín khai caác dûå aán cung cêëp nûúác vaâ vïå sinh dûåa trïn cöång àöìng hoùåc do NGO taâi trúå trong khêu thiïët kïë, triïín khai vaâ baão dûúäng thûúâng xuyïn.28 Mùåc duâ úã chêu Phi chûa coá nhûäng àaánh giaá mang tñnh hïå thöëng, nhûng àiïìu dïî thêëy laâ sûå cêu kïët giûäa trûúãng thön vaâ ngûúâi giaám saát cuãa chñnh quyïìn, aãnh hûúãng bêët lúåi àïën ngûúâi ngheâo. Maáy búm vaâ böìn chûáa coá thïí àûúåc àùåt úã nhûäng núi coá lúåi cho ngûúâi giaâu vaâ ngûúâi coá thïë lûåc, hay nöî lûåc tùng khoaãn thu nhêåp bêët chñnh cuãa nhûäng ngûúâi àûáng àêìu cöång àöìng coá thïí phaãn aánh sûå gian lêån àiïín hònh giûäa khu vûåc nhaâ nûúác-tû nhên nhû tröåm cùæp vêåt tû vaâ khöng xêy dûång àuáng yïu cêìu kyä thuêåt. Quaãn lyá dûå aán coá thïí bao göìm gian lêån trong höì sú, trong cöng taác kïë toaán vaâ baáo caáo vêîn do nhûäng ngûúâi phuå traách quaãn lyá taâi chñnh thûåc hiïån. Chi phñ giïëng khoan vuâng nöng thön úã chêu Phi - gêëp túái 4 lêìn chi phñ so vúái möåt söë núi úã chêu AÁ - àûúåc caác chuyïn gia trong ngaânh xem laâ àiïím noáng àêìu tiïn cêìn àiïìu tra thïm (WSP-chêu Phi 2005). Taåi khu vûåc àö thõ, caác dûå aán CN&VS dûåa trïn cöång àöìng cuäng chõu caãnh tûúng tûå. ÚÃ nhûäng núi ngûúâi ngheâo nùçm trong phaåm vi phuåc vuå cuãa caác cöng ty cöng ñch, hoå phaãi thûúâng xuyïn àûa höëi löå cho caán böå àïí àûúåc tiïëp cêån dõch vuå, kïët nöëi vaâo nhaâ, àûúåc cung cêëp dõch vuå xûã lyá nûúác thaãi, vaâ sûãa chûäa maâ khöng ghi vaâo söí saách cuãa cöng ty. ÚÃ khu vûåc lêën chiïëm, khoaãn höëi 321 Caác hònh thaái tham nhuäng löå coá thïí úã mûác maâ ngûúâi ngheâo lo àûúåc - coá thïí tûúng àûúng nhû chi phñ àïí coá caác kïnh cêëp nûúác khöng chñnh thûác khaác. Trong nhûäng trûúâng húåp khaác, khi ngûúâi ngheâo söëng trong caác khu dên cû vúái nhiïìu mûác thu nhêåp khaác nhau vaâ thõ trûúâng nûúác àûúåc phên loaåi, thò nhûäng höå gia àònh coá thu nhêåp cao hún sùén saâng traã nhiïìu hún, nhû vêåy "àõnh mûác" höëi löå coá thïí cao hún, khiïën ngûúâi ngheâo bõ gaåt ra ngoaâi vaâ xïëp úã cuöëi haâng. Tûúng taác phöí biïën khaác giûäa nhaâ nûúác-vúái-ngûúâi tiïu duâng laâ tham nhuäng haânh chñnh trong caác hïå thöëng thanh toaán, vñ duå nhû hoáa àún khöng theo quy àõnh, àoåc sai söë trïn àöìng höì ào nûúác vaâ thu phñ quaá cao laâ nhûäng haânh vi àiïín hònh cuãa cöng ty cöng ñch maâ ngûúâi ta coá thïí traánh àûúåc hoùåc laâm giaãm nheå ài bùçng caách àûa höëi löå (Davis 2003). Àùåc biïåt, nïëu coá sûå tham gia cuãa ngûúâi ngheâo, thò viïåc àûa höëi löå laâ do yïu saách cuãa caán böå nhaâ nûúác chûá khöng phaãi do ngûúâi ngheâo chuã àöång. Phêìn lúán nhûäng haânh vi naây dêîn àïën thêët thoaát thûúng maåi, bïn caånh sûå keám hiïåu quaã cuãa caác cú quan hoaåt àöång sai chûác nùng. Trong khaão saát tiïën haânh úã Mödùmbñch, 12% höå gia àònh cho biïët hoå luön phaãi höëi löå caán böå àïí coá àûúåc dõch vuå, hún 20% doanh nghiïåp noái rùçng hoå àûa höëi löå trong hún 25% giao dõch, vaâ gêìn möåt nûãa noái rùçng chùèng coá sûå khaác biïåt gò duâ caán böå àoá laâ ai, cho thêëy àêy laâ möåt nguyïn tùæc mang tñnh thïí chïë (Austral Consultoria 2004). Tuy nhiïn, nhûäng con söë naây coá veã húi thêëp. Trong khaão saát cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë tiïën haânh úã Nairöbi, hún 60% höå gia àònh vaâ töí chûác/doanh nghiïåp duâng nûúác cho biïët, hoå coá thoãa thuêån vúái caác caán böå tham nhuäng (Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë Kïnia 2006). Tham nhuäng giûäa nhaâ nûúác-vúái-ngûúâi tiïu duâng laâ möåt phêìn trong möåt loaåt thêët baåi. Chñnh saách vaâ thïí chïë yïëu keám dêîn àïën thiïëu dõch vuå vaâ têët yïëu taåo ra thõ trûúâng cho tham nhuäng khi cung cêëp dõch vuå. Àiïìu quan troång laâ sûå tham nhuäng naây phaãi àûúåc coi laâ möåt phêìn cuãa möåt hïå thöëng lúán hún vaâ yïëu keám, vò vêën àïì naây phûác taåp hún nhiïìu, noá khöng chó laâ möåt bûác tranh àún giaãn trong àoá caác caán böå bùæt ngûúâi tiïu duâng àûa höëi löå àïí coá möåt dõch vuå maâ leä ra hoå àûúåc quyïìn hûúãng miïîn phñ. Nhûäng núi khöng coá nguöìn cung cêëp nûúác naâo khaác (vaâ àùåc biïåt nhûäng núi khöng phaát triïín thõ trûúâng cung cêëp khöng chñnh thöëng), thò viïåc caác höå gia àònh ngheâo vaâ khöng ngheâo taåo ra cêìu àöëi vúái "nûúác bõ tham nhuäng" laâ àiïìu phöí biïën. Hoå cêìn nûúác vaâ khöng quaá quan têm àïën nhûäng àiïìu kiïån maâ nhaâ cung cêëp khöng chñnh thûác àùåt ra. Tûúng tûå nhû nûúác "khöng chñnh thöëng" àùæt àoã (nûúác do caác nhaâ cung cêëp khöng chñnh thöëng cung cêëp), nûúác bõ tham nhuäng lêëp àêìy chöî tröëng àûúåc taåo ra búãi caác cú quan hoaåt àöång keám hiïåu quaã: caác caán böå tham nhuäng, vúái vai troâ laâ nhaâ cung cêëp khöng chñnh thöëng, cung cêëp cho ngûúâi ngheâo nhûäng dõch vuå maâ hoå khöng thïí coá àûúåc bùçng caách khaác 322 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi (Plummer vaâ Cross 2005).29 Àiïìu naây àùåt ngaânh cêëp nûúác vaâo tònh thïë nan giaãi, chñ ñt laâ trong ngùæn haån; vêën àïì naây cêìn àûúåc xûã lyá thêån troång àïí àaãm baão rùçng möåt mùåt caác höå gia àònh ngheâo tiïëp tuåc àûúåc tiïëp cêån vúái nûúác, mùåt khaác, tham nhuäng trong ngaânh àûúåc giaãm búát. Nhêån diïån nhûäng lônh vûåc têåp trung tham nhuäng Trïn thûåc tïë, möîi böëi caãnh cêëp nûúác vaâ vïå sinh seä coá nhûäng lônh vûåc khaác nhau núi têåp trung hoùåc dïî xaãy ra tham nhuäng, nhû hoaåch àõnh chñnh saách, lêåp kïë hoaåch vaâ lêåp ngên saách, böí sung taâi chñnh, àêëu thêìu, quaãn lyá nhên sûå, xêy dûång vaâ cung cêëp dõch vuå, têët caã àïìu laâ nhûäng nhên töë quyïët àõnh bûác tranh tham nhuäng cuãa àõa phûúng vaâ ngaânh. Thay vò taán thaânh toaân böå hïå thöëng caãi caách, phêìn naây nhêën maånh sûå cêìn thiïët phaãi coá möåt chêín àoaán toaân diïån àïí àûa ra möåt bûác tranh vïì caác loaåi haânh vi tham nhuäng trong ngaânh CN&VS, tûâ àoá xaác àõnh àûúåc nhûäng àiïím dïî xaãy ra tham nhuäng, vaâ nhêën maånh têìm quan troång cuãa caác möëi liïn hïå vaâ liïn kïët. Thûåc tïë cuäng cho thêëy, tham nhuäng coá sûå biïën àöíi àaáng kïí giûäa caác nûúác khaác nhau, trong cuâng möåt nûúác, giûäa caác cú quan vaâ töí chûác, vaâ trong cuâng möåt ngaânh.30 Hiïíu àûúåc sûå nghiïm troång cuãa tham nhuäng (mûác àöå, phaåm vi taác àöång) úã bêët cûá àiïím naâo trong ma trêån naây trong ngaânh, cuäng nhû trong böëi caãnh thïí chïë, laâ rêët quan troång àïí àaãm baão rùçng caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng têåp trung vaâo nhûäng àiïím thêët thoaát chñnh. Chñnh saách töët vaâ nöî lûåc hiïåu quaã àïí giaãm thiïíu tham nhuäng chó coá thïí coá àûúåc tûâ möåt nghiïn cûáu chêín àoaán töët. Nghiïn cûáu chêín àoaán cêëp quöëc gia cho ngaânh CN&VS laâ hïët sûác quan troång. XÛÃ LYÁ THAM NHUÄNG TRONG NGAÂNH CN&VS ÚÃ CHÊU PHI Trong thêåp kyã vûâa qua, möåt söë hoåc thuyïët vaâ cú chïë àaä àûúåc xêy dûång vaâ thûã nghiïåm nhùçm xûã lyá nhiïìu kiïíu tham nhuäng khaác nhau. Nhûäng thay àöíi chñnh saách höî trúå hoaåt àöång chöëng tham nhuäng noái chung bao göìm dúä boã caác raâo caãn thûúng maåi, cho àïën caác haânh àöång coá muåc tiïu roä raâng hún nhû laâm thöng thoaáng hoùåc xoáa boã chûác nùng àiïìu tiïët vaâ cêëp pheáp khöng cêìn thiïët vaâ tùng cûúâng caác chuêín mûåc kïë toaán vaâ kiïím toaán. Caác chiïën lûúåc caãi caách thïí chïë bao göìm cuãng cöë hïå thöëng phaáp luêåt vaâ tû phaáp; caãi thiïån quy trònh lêåp ngên saách vaâ quaãn lyá taâi chñnh; têåp trung caãi caách ngaânh dên chñnh; vaâ chuá troång túái caác biïån phaáp khuyïën khñch, caånh tranh vaâ kiïím tra nöåi böå. Àaä coá möåt söë chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng cuå thïí hún nhùçm vaâo viïåc thûåc thi, thanh tra vaâ giaám saát, chiïën dõch nêng cao nhêån thûác, vaâ caác uyã ban chöëng 323 Caác hònh thaái tham nhuäng tham nhuäng. Bêët chêëp haâng loaåt biïån phaáp naây, vaâ mùåc duâ caác töí chûác phaát triïín àaä tùng thïm nguöìn lûåc cho cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng, nhûng nhiïìu nhaâ bònh luêån vêîn nhêën maånh sûå thiïëu nghiïm minh vaâ thiïëu àùåc thuâ trong xêy dûång caác chûúng trònh chöëng tham nhuäng (Shah vaâ Schacter 2004). Phêìn naây àïì cêåp vùæn tùæt àïën caác cöng cuå chöëng tham nhuäng vaâ àùåt chuáng trong möëi liïn hïå vúái khung tûúng taác tham nhuäng ngaânh CN&VS. Àïí thaão luêån coá troång àiïím, phêìn naây têåp trung vaâo lônh vûåc tham nhuäng phöí biïën nhêët cuãa tûâng tûúng taác, cuå thïí laâ tûúng taác nhaâ nûúác-vúái-nhaâ nûúác, nhaâ nûúác-vúái-tû nhên, nhaâ nûúác-vúái-ngûúâi tiïu duâng/xaä höåi dên sûå. Nhûäng àiïím naây àûúåc trònh baây möåt caách thêån troång vúái nhêån thûác rùçng, nhûäng baâi hoåc chung cuãa caác ngaânh seä liïn tuåc phaát triïín, nhûng caác baâi hoåc riïng cuãa tûâng ngaânh thò ñt vaâ khöng giöëng nhau, do àoá, möîi chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng têët yïëu phaãi àûúåc xêy dûång úã cêëp àöå quöëc gia àïí phuâ húåp vúái àùåc thuâ möîi nûúác vaâ nguyïn nhên tham nhuäng. Nùæm bùæt vaâ xûã lyá àöång cú: Haânh àöång khúãi àöång then chöët Duâ chuã thïí tham gia laâ ai, tham nhuäng chó naãy núã khi töìn taåi àöång cú àïí laâm viïåc àoá. Tham nhuäng bõ chi phöëi búãi nhu cêìu, loâng tham hoùåc cú höåi kiïëm tiïìn hay quyïìn lûåc (Klitgaard, Maclean-Abaroa, vaâ Parris 2000); vúái ngûúâi tiïu duâng ngheâo, noá coá thïí bõ chi phöëi búãi nhu cêìu àún giaãn laâ nûúác (Plummer vaâ Cross 2005). Vúái àöång cú úã khu vûåc nhaâ nûúác, coá thïí noái rùçng caán böå cêëp thêëp, lûúng thêëp coá nhu cêìu phuå trúå thu nhêåp; ngûúâi quaãn lyá haång trung muöën coá nhiïìu cú höåi; caác nhaâ chñnh trõ, quaãn lyá cao cêëp vaâ giaám àöëc bõ chi phöëi búãi loâng tham. Thïë nhûng caán böå nhaâ nûúác úã têët caã caác cêëp àïìu àaãm àûúng nhûäng traách nhiïåm nhêët àõnh vaâ phaãi àaáp ûáng nghôa vuå ài keâm vúái võ trñ cuãa hoå. Àöång cú cuãa caác caá nhên vaâ töí chûác thò phûác taåp, gùæn chùåt vúái cêëu truác thïí chïë vaâ chñnh trõ-xaä höåi vaâ thûúâng bõ chi phöëi búãi caác yïëu töë ngoaâi ngaânh. Coá thïí aáp duång caách hiïíu vïì cêëu truác àöång cú àûúåc xêy dûång trong caác saáng kiïën caãi caách àiïìu haânh vaâ dõch vuå dên sûå (Huther vaâ Shah 2000) vaâo caác thïí chïë vaâ quan hïå ngaânh cêëp nûúác. Quan têm haâng àêìu cuãa bêët kyâ caán böå tham nhuäng naâo laâ úã chöî lúåi ñch tiïìm taâng thu àûúåc tûâ haânh àöång tham nhuäng phaãi hún hùèn nhûäng mêët maát tiïìm taâng. Àïí thay àöíi haânh vi cuãa caác caán böå, phaãi laâm giaãm caác lúåi ñch tiïìm taâng vaâ tùng hònh phaåt tiïìm taâng. Lúåi ñch tiïìm taâng coá thïí giaãm ài bùçng caách giaãm caác tònh huöëng giao dõch tham nhuäng vaâ nguöìn lúåi tûâ möîi lêìn giao dõch. Tònh huöëng giao dõch tham nhuäng coá thïí giaãm ài bùçng caác chñnh saách vaâ caãi caách töí chûác laâm giaãm búát sûå tuây yá quyïët àõnh, àöåc quyïìn vaâ thuã tuåc quan liïu vaâ laâm roä caác traách nhiïåm ban 324 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi haânh quy àõnh, hoaåch àõnh chñnh saách vaâ töí chûác thûåc hiïån theo chûác nùng. Viïåc nêng cao tiïu chuêín dõch vuå vaâ phên cêëp caác cú quan chñnh phuã cuäng coá thïí giuáp giaãm búát hiïån tûúång tham nhuäng. Nguöìn lúåi coá àûúåc tûâ möåt giao dõch coá thïí giaãm xuöëng bùçng caách giaãm quy mö cuãa caác dûå aán lúán hay caãi thiïån viïåc quaãn lyá húåp àöìng cuãa caác dûå aán naây (chùèng haån qua quy trònh ra quyïët àõnh minh baåch), bùçng caách chöëng àöåc quyïìn trong caác dõch vuå cöng vaâ thuác àêíy caånh tranh trong ngaânh. Coá thïí tùng cûúâng khaã nùng phaát hiïån hoùåc phaåt bùçng caách laâm roä caác thuã tuåc vaâ húåp lyá hoáa vai troâ töí chûác, tùng traách nhiïåm giaãi trònh vaâ tñnh minh baåch qua sûå tham gia vaâ giaám saát cuãa cöng dên vaâ ngûúâi tiïu duâng àöëi vúái caác dõch vuå CN&VS, lêåp àiïìu lïå cöng dên, àõnh roä caác tiïu chuêín, àaãm baão sûå àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng, thuác àêíy tñnh minh baåch trong quan hïå tûúng taác giûäa khu vûåc nhaâ nûúác vaâ tû nhên, höî trúå ngûúâi töë caáo haânh vi tham nhuäng. Mûác hònh phaåt àöëi vúái haânh àöång tham nhuäng cuäng cêìn phaãi tùng lïn. Àiïìu mêëu chöët cho viïåc thûåc thi laâ coá chïë taâi xûáng àaáng, nhûng àiïìu naây hiïån rêët hiïëm úã cêëp àöå ngaânh úã caác nûúác àang phaát triïín. Nhûäng khña caånh chñnh trong àiïìu haânh töët trong hoaåt àöång chöëng tham nhuäng cuãa ngaânh CN&VS Kinh nghiïåm tûâ hoaåt àöång chöëng tham nhuäng àaä mang laåi möåt loaåt cú chïë thiïët yïëu àöëi vúái àiïìu haânh töët vaâ coá thïí aáp duång cho caãi caách chöëng tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác. Vñ duå àiïín hònh cho rùçng cêìn phaãi coá nöî lûåc tûâ phña cêìu àïí höî trúå caách tiïëp cêån kyä thuêåt nêng cao hiïåu quaã hoaåt àöång ngaânh nûúác àûúåc tiïën haânh úã nhiïìu quöëc gia trong thêåp kyã vûâa qua (UN- Möi trûúâng söëng vaâ Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2004). Tuy nhiïn, cêìn phaãi cên nhùæc kyä lûúäng khaã nùng aáp duång vaâ taác àöång cuãa caác caách tiïëp cêån khaác nhau trong bêët cûá böëi caãnh nhêët àõnh naâo trong ngaânh cêëp nûúác, cuäng nhû viïåc phöëi kïët húåp giûäa chuáng. Sau àêy laâ nhûäng lônh vûåc haânh àöång chñnh: Chêín àoaán vaâ àaánh giaá Chñnh saách chöëng tham nhuäng coá hiïåu quaã phuå thuöåc vaâo viïåc chêín àoaán töët vaâ nùæm bùæt böëi caãnh cuãa ngaânh nhû àaä phaác hoåa úã trïn. Thïm vaâo àoá, coá thïí sûã duång caác hïå thöëng àaánh giaá cho pheáp thûåc hiïån quy chuêín ngaânh vaâ giaám saát sûå tiïën böå àïí nêng cao nhêån thûác vaâ têåp trung nöî lûåc chöëng tham thuäng. Coân nhiïìu tranh caäi vïì sûå phuâ húåp vaâ tñnh chñnh xaác cuãa caác chó söë tham nhuäng. Caác phûúng phaáp coá thïí duâng àïí àaánh giaá ngaânh göìm Chó söë Caãm nhêån Tham nhuäng Toaân cêìu (Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2006), phûúng 325 Caác hònh thaái tham nhuäng phaáp àaánh giaá tham nhuäng (Olkren 2005), àaánh giaá caác cöng cuå vaâ chñnh saách chöëng tham nhuäng nhû Chó söë Liïm chñnh Toaân cêìu coá muåc tiïu tûúng tûå nhû hïå thöëng àaánh giaá caãi caách ngaânh cêëp nûúác do WSP-chêu Phi xêy dûång (2006).31 Tñnh minh baåch vaâ tiïëp cêån thöng tin Vïì phña cêìu, caãi thiïån tñnh minh baåch trong haânh àöång cuãa caác chñnh trõ gia vaâ caán böå ngaânh nûúác seä khiïën hoå khöng coá àöång cú tham gia vaâo caác giao dõch tham nhuäng. Tñnh minh baåch coá thïí àûúåc xêy dûång theo nhiïìu hònh thûác khaác nhau úã cêëp dûå aán, cöång àöìng vaâ ngaânh - cöng khai söí saách kïë toaán cuãa cöng ty cöng ñch, ngên saách, caác thoãa thuêån húåp àöìng, caác baáo caáo thûúâng niïn vaâ töí chûác caác cuöåc àiïìu trêìn cöng khai cuãa caác cú quan àiïìu tiïët nhaâ nûúác laâ nhûäng cú chïë hûäu hònh àïí nêng cao tñnh minh baåch. Àïí nêng cao yïu cêìu vïì traách nhiïåm giaãi trònh thò tiïëp cêån thöng tin laâ vö cuâng quan troång. Thûúâng thò ngûúâi tiïu duâng khöng biïët gò vïì nhûäng chi phñ thûúâng xuyïn vaâ chi phñ àêìu tû cú baãn, khiïën cho caán böå nhaâ nûúác coá thïí cöë tònh phên böí sai nguöìn lûåc hay ruát ruöåt ngên saách vöën haån heåp maâ khöng bõ phaát hiïån. Ngûúâi tiïu duâng cuäng cêìn àûúåc tiïëp cêån thöng tin vïì cú chïë khiïëu naåi vaâ quyïìn lúåi cuãa mònh vúái tû caách laâ cöng dên vaâ ngûúâi tiïu duâng. Tùng cûúâng vai troâ cuãa truyïìn thöng (Stapenhurt 2000) vaâ sûã duång chñnh phuã àiïån tûã àïí quaãn lyá dûä liïåu minh baåch cuäng laâ möåt àoáng goáp quan troång cho traách nhiïåm giaãi trònh chñnh trõ vaâ möi trûúâng vêån haânh minh baåch. Traách nhiïåm giaãi trònh Xêy dûång traách nhiïåm giaãi trònh, duâ laâ thöng qua tñnh minh baåch, sûå chuyïn nghiïåp, trung thûåc hay nùng lûåc, luön luön laâ troång têm àïí chöëng tham nhuäng trong ngaânh CN&VS vaâ aáp duång cho têët caã caác böå phêån trong cú cêëu cung cêëp dõch vuå.32 Caác nöî lûåc têåp trung vaâo nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh diïîn ra úã caã phña cung vaâ phña cêìu. ÚÃ phña cêìu laâ viïåc thïí chïë hoáa caác cuöåc khaão saát, caác cú chïë nhùçm tùng cûúâng vai troâ giaám saát cuãa xaä höåi dên sûå (chùèng haån theã baáo caáo cöng dên Bangalore) vaâ cuãng cöë caác hiïåp höåi ngûúâi tiïu duâng (Thampi 2005). Nhûäng nöî lûåc naây phaãi àûúåc höî trúå bùçng viïåc xêy dûång nùng lûåc cho caán böå chñnh quyïìn coá liïn quan vaâ giaáo duåc cho ngûúâi tiïu duâng vïì vai troâ cuãa hoå trong ngùn chùån tham nhuäng. Àiïìu naây àùåc biïåt quan troång úã chêu Phi, núi xaä höåi dên sûå dûúâng nhû coân trong tònh traång trûáng nûúác, àang coân phaãi vêåt löån vaâ gùæng sûác àïí phaát triïín, vaâ nùng lûåc coân haån chïë. 326 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi Giaáo duåc vaâ tuyïn truyïìn Thiïëu nhêån thûác àang laâ nhên töë haâng àêìu ngùn caãn haânh àöång úã chêu Phi. Chñnh trõ gia, caán böå cêëp cao, giúái truyïìn thöng vaâ cöng luêån, têët caã àïìu cêìn tùng cûúâng nhêån thûác vïì nguyïn nhên vaâ hêåu quaã cuãa tham nhuäng. Nhûng ngûúâi ta vêîn chûa tòm àûúåc möåt cöng cuå thûåc sûå hiïåu quaã àïí àaåt àûúåc nhêån thûác àoá úã caác quöëc gia yïëu keám vïì quaãn lyá - hêìu hïët caác chiïën dõch tuyïn truyïìn àïìu thêët baåi.33 Bùçng chûáng tûâ vuâng nöng thön ÊËn Àöå cuäng cho thêëy trònh àöå giaáo duåc vaâ biïët chûä cao hún tûúng ûáng vúái tham nhuäng ñt hún, traách nhiïåm giaãi trònh cao hún, coá muåc tiïu töët hún vaâ ñt chi phöëi chñnh trõ hún.34 Caãi caách thïí chïë vaâ chñnh saách Tuy nhiïn, caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng cêìn coá têìm nhòn vûúåt khoãi phña cêìu. Caác cuöåc caãi caách giaãi quyïët nhûäng phûác taåp vaâ mêåp múâ cuãa caác cú cêëu chñnh saách, quy àõnh vaâ thïí chïë vaâ phên cêëp laâ hïët sûác quan troång vaâ phaãi àûúåc höî trúå bùçng nhûäng caãi caách úã khu vûåc dên sûå, nhêët laâ trong caác lônh vûåc vïì quaãn lyá töí chûác vaâ taâi chñnh. Nöî lûåc taåo ra möi trûúâng cung cêëp dõch vuå coá traách nhiïåm laâ troång têm cuãa nhûäng caãi caách naây, têët caã chuáng seä mang àïën sûå thay àöíi cú cêëu cêìn thiïët trong caác hïå thöëng phên phöëi dõch vuå ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh vaâ giaãm búát cú höåi tham nhuäng. Nhûäng caách tiïëp cêån kyä thuêåt naây bao göìm viïåc hoaåch àõnh chñnh saách vaâ lêåp kïë hoaåch ngaânh töët hún; liïn kïët chûác nùng cuãa caác cêëp vaâ àún võ khaác nhau; taách rúâi traách nhiïåm cung cêëp, àiïìu tiïët vaâ cêëp vöën; caãi thiïån àiïìu haânh doanh nghiïåp trong caác àún võ ngaânh nûúác cöng ñch; caãi thiïån quy trònh nöåi böå, chùèng haån nhû quaãn lyá húåp àöìng; xûã lyá hïå thöëng àöåc quyïìn vaâ khöng caånh tranh; lêåp quan hïå àöëi taác vúái caác nhaâ vêån haânh tû nhên àïí nêng cao tñnh hiïåu quaã; vaâ sûã duång caách tiïëp cêån hiïåu quaã hoaåt àöång dûåa trïn kïët quaã àaåt àûúåc. Trong caác bûúác ài naây, nhûäng nöî lûåc tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh giûäa caác nhaâ cung cêëp dõch vuå CN&VS vaâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, phên böí chûác nùng töët hún vaâ ûáng duång phûúng phaáp àõnh hûúáng theo kïët quaã (nhû cú chïë viïån trúå dûåa trïn àêìu ra) àang tiïën triïín töët úã chêu Phi (Halpern vaâ Mumssen 2006; Treámolet vaâ Halpern 2006). Böå maáy laänh àaåo Nhêët thiïët phaãi àùåt cuöåc àêëu tranh chöëng tham nhuäng vaâo chûúng trònh caãi caách röång lúán hún trong àoá böå maáy laänh àaåo maånh vaâ quaãn lyá töët laâ àiïìu then chöët.35 Troång têm cuãa chûúng trònh caãi caách thïí chïë chöëng tham nhuäng laâ böå maáy laänh àaåo: cuöåc àêëu tranh naây seä àûúåc tiïën haânh búãi caác nhaâ laänh àaåo coi 327 Caác hònh thaái tham nhuäng viïåc têën cöng vaâo tham nhuäng laâ möåt phêìn nöî lûåc nhùçm múã röång vaâ caãi thiïån dõch vuå. Vñ duå tiïu biïíu laâ cuöåc têën cöng tham nhuäng thaânh cöng cuãa thõ trûúãng La Paz tûâ nùm 1985 àïën cuöëi nhûäng nùm 1990, vaâ laâ möåt phêìn trong chûúng trònh caãi caách chñnh quyïìn thaânh phöë (Maclean-Abaroa 2006). Tñnh liïm chñnh Nöî lûåc nêng cao tñnh liïm chñnh vaâ caác haânh vi àaåo àûác cuãa caán böå chñnh quyïìn, nhaâ quaãn lyá cöng ñch vaâ nhûäng ngûúâi laâm viïåc trong ngaânh nûúác àaä àûúåc thûåc hiïån vaâ thûã nghiïåm vúái thaânh cöng nhêët àõnh vaâ àang tiïën triïín úã caác nûúác àang phaát triïín. Hiïåp ûúác liïm chñnh do Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë xêy dûång yïu cêìu nhaâ thêìu, nhaâ cung cêëp vaâ cú quan chñnh phuã khöng àûa hoùåc nhêån höëi löå trong caác húåp àöìng cöng ñch. Chñnh phuã vaâ caác töí chûác nghïì nghiïåp àaä xêy dûång böå quy tùæc ûáng xûã hay quy tùæc àaåo àûác vaâ böìi dûúäng caác vêën àïì àaåo àûác vúái muåc àñch gùæn kïët caác thaânh viïn vúái haânh vi khöng tham nhuäng. Caác cú chïë khaác bao göìm viïåc thiïët lêåp caác nguyïn tùæc kinh doanh, luêåt vaâ quy tùæc àiïìu chónh caác xung àöåt lúåi ñch vaâ baão vïå ngûúâi töë caáo. Hêìu hïët caác caách tiïëp cêån naây àïìu coá ñch àïí laâm trong saåch khu vûåc tû nhên àa quöëc gia hoaåt àöång trong ngaânh nûúác úã caác nûúác àang phaát triïín, nhûng chuáng coá thïí chûa àûúåc ûáng duång röång raäi úã caác nûúác àang phaát triïín cho túái khi khuön khöí vïì tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh àûúåc thiïët lêåp. Thûåc thi vaâ quy àõnh Nhiïìu nûúác àaä ban haânh caác luêåt, quy àõnh, quy tùæc vaâ quy trònh chöëng tham nhuäng nhùçm kiïím soaát tham nhuäng. Tuy nhiïn, úã hêìu hïët caác nûúác àang phaát triïín, caách tiïëp cêån dûåa trïn chïë taâi hiïëm khi ài keâm vúái viïåc thûåc thi hiïåu quaã vaâ nhiïìu trûúâng húåp toã ra khöng hiïåu quaã möåt phêìn laâ vò baãn thên caãnh saát vaâ toâa aán cuäng bõ tham nhuäng xuyïn thuãng. Thanh tra vaâ caác cú quan khiïëu naåi, uãy ban giaám saát, cú quan giaám höå, kiïím toaán àöåc lêåp àaä àûúåc lêåp ra àïí chñnh thûác hoáa quy trònh vaâ thûåc thi caác chïë taâi, caác cú quan àùåc biïåt vïì chöëng tham nhuäng vaâ gian lêån àaä àûúåc thûã nghiïåm nhûng khöng mêëy thaânh cöng trong böëi caãnh yïëu keám vïì quaãn lyá (Shah vaâ Schacter 2004). ÚÃ cêëp àöå quöëc tïë, Cöng ûúác Liïn húåp quöëc vïì Chöëng tham nhuäng xaác lêåp khuön khöí chung àïí caác nûúác chöëng tham nhuäng vaâ àem àïën sûå húåp taác xuyïn biïn giúái. Caác thïí chïë taâi chñnh quöëc tïë cuäng àaä thiïët lêåp caác luêåt lïå vaâ chïë taâi nhûng cho àïën nay viïåc thiïëu sûå haâi hoâa giûäa nhûäng ngûúâi cêëp vöën vaâ nhaâ taâi trúå àaä laâm cho caác nöî lûåc naây khöng hiïåu quaã.36 328 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi Àiïìu chónh caác cú chïë coá khaã nùng chöëng tham nhuäng cho phuâ húåp vúái tham nhuäng trong ngaânh CN&VS Cöng cuå chöëng tham nhuäng phaát huy hiïåu quaã úã cêëp àöå bao quaát, cêëp àöå ngaânh vaâ cêëp àöå dûå aán. Chuáng thûúâng caãi thiïån khaã nùng quaãn lyá noái chung vaâ coá thïí hiïåu quaã trong viïåc taåo ra möåt möi trûúâng khöng khuyïën khñch tham nhuäng trong têët caã caác ngaânh. Àïí àûa ra möåt caái nhòn töíng quan vïì caác cöng cuå sùén coá vaâ viïåc ûáng duång chuáng, phêìn sau àêy seä mö taã caác loaåi hònh cú chïë coá thïí aáp duång àûúåc cho möîi tûúng taác tham nhuäng trong ngaânh CN&VS (xem baãng 7.1) taåi möîi àiïím trong chuöîi giaá trõ. Chöëng tham nhuäng trong chñnh phuã (tûúng taác Nhaâ nûúác-vúái-nhaâ nûúác) Cho àïën nay, coá rêët ñt nöî lûåc trûåc tiïëp chöëng tham nhuäng coá sûå tham gia cuãa caán böå ngaânh nûúác. Trûúác àêy, caác tûúng taác tham nhuäng trong nöåi böå khu vûåc nhaâ nûúác- trong nöåi böå hay giûäa caác cêëp chñnh quyïìn, caác ban ngaânh, cú quan ngaânh CN&VS vaâ caác caá nhên - noái chung àûúåc xûã lyá qua caác saáng kiïën giaán tiïëp nhùçm vaâo caãi caách dên chñnh vaâ caãi thiïån traách nhiïåm giaãi trònh thöng qua phên cêëp vaâ caác quaá trònh caãi caách chñnh trõ khaác.37 Mùåc duâ chûa biïët roä mûác àöå thaânh cöng cuãa nhûäng nöî lûåc naây trong viïåc chöëng tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh nhûng ngûúâi ta àaä têåp trung haânh àöång vaâo böën lônh vûåc (baãng 7.3). Taái cú cêëu, caãi caách chñnh saách vaâ àöíi múái töí chûác ngaânh CN&VS. Hoaåt àöång cuå thïí göìm: múã cûãa cho khu vûåc tû nhên coá sûác bêåt vaâ caác àöëi tûúång coá quyïìn lúåi vaâ nghôa vuå liïn quan khaác trong àõa phûúng tham gia; gia tùng caånh tranh; giaãm quy mö ngaânh dên chñnh; böå maáy laänh àaåo maånh hún; àiïìu phöëi ngaânh töët hún; taách rúâi caác chûác nùng chñnh saách, àiïìu tiïët vaâ thûåc hiïån; roä raâng hún trong viïåc phên àõnh chûác nùng. Caãi caách phên cêëp vaâ nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh. Muåc àñch cuãa caãi caách laâ nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh chñnh trõ vaâ aáp duång caác cú chïë àïí nhêën maånh sûå cêìn thiïët phaãi coá traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác nhaâ cung cêëp dõch vuå vaâ chñnh quyïìn àõa phûúng àöëi vúái caác dõch vuå cú baãn. Biïån phaáp cuå thïí göìm theã baáo caáo cöng dên, khaão saát dõch vuå vaâ nêng cao nhêån thûác cuãa cöng chuáng cuäng nhû caãi thiïån traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác cêëp chñnh quyïìn. Lêåp kïë hoaåch vaâ quaãn lyá taâi chñnh ngaânh CN&VS. Hoaåt àöång cuå thïí göìm chñnh saách taâi chñnh húåp lyá hún; phên taách; nêng cao tñnh minh baåch; thu höìi chi phñ àêìu tû vaâ caãi tiïën quy trònh àoåc àöìng höì, lêåp hoáa àún vaâ thu phñ cuäng nhû tùng cûúâng caác quy trònh giaám saát, baáo caáo vaâ kiïím toaán. 329 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 7.3 Xûã lyá caác àiïím noáng trong tham nhuäng Nhaâ nûúác-vúái-Nhaâ nûúác Tûúng taác Nhaâ nûúác-vúái-Nhaâ nûúác Caác chó söë caãnh baáo súám Giaãi phaáp gúåi yá Höëi löå ngûúâi ra quyïët àõnh àïí Cú cêëu biïíu phñ dõch vuå thêëp. Àöåc Caãi caách chñnh saách vaâ biïíu phñ Hoaåch àõnh taác àöång àïën caác ûu tiïn chñnh quyïìn vaâ chöëng laåi caånh tranh dõch vuå chñnh saách saách Taác àöång àïën caác quy àõnh vaâ Khöng coá sûå phên chia vai troâ cuãa cú Taách rúâi vai troâ cuãa cú quan giêëy pheáp quan àiïìu tiïët (qua quy àõnh) vaâ àiïìu tiïët vaâ ngûúâi cung cêëp, bao Höëi löå àïí boã qua caác quy àõnh ngûúâi cung cêëp Ban haânh göìm caã sûå tham gia cuãa khu vûåc bùæt buöåc Àaâm phaán laåi húåp àöìng (têìn suêët tû nhên quy àõnh Taác àöång lïn viïåc böí nhiïåm vaâ thúâi àiïím) Xêy dûång vaâ ban haânh caác tiïu ngûúâi ra quy àõnh chuêín töëi thiïíu. Giaám saát cuãa cöng chuáng àöëi vúái caác cuöåc àaâm phaán vúái nhaâ vêån haânh. Laâm chïåch hûúáng quaá trònh ra Thiïëu sûå àiïìu phöëi giûäa böå kïë hoaåch Kiïím toaán àöåc lêåp caác quyïët quyïët àõnh cuãa caác chñnh trõ gia vaâ böå taâi chñnh (söë lûúång caác àiïím àõnh àûa ra (taác àöång àïën àõa àiïím vaâ loaåi mêu thuêîn) Thay àöíi töí chûác vaâ quy trònh dûå aán àêìu tû) Töëc àöå vaâ sûå phûác taåp cuãa phên böí trong chûác nùng lêåp ngên saách Lêåp kïë hoaåch Tham nhuäng trong lêåp kïë hoaåch ngên saách (söë lûúång kïë hoaåch vaâ vaâ taâi chñnh vaâ quaãn lyá ngên saách quöëc gia vaâ ngên saách ngên saách àûúåc duyïåt, thúâi gian cêìn Phên cêëp chûác nùng vaâ ngaânh (höëi löå giûäa caác böå thiïët) Xem xeát caác lûåa choån cho caác trûúãng àïí àûúåc phên böí ngên Vai troâ vaâ traách nhiïåm chöìng cheáo hïå thöëng cung cêëp thay thïë (vñ saách, cêu kïët/höëi löå trong viïåc trong giai àoaån cung cêëp duå nhû cöång àöìng PSP) lûåa choån vaâ phï duyïåt dûå aán) Tó lïå chi cho caác dûå aán nhiïìu vöën vaâ Sûå tham gia vaâ àoâi hoãi cuãa cöng Tham nhuäng trong quaãn lyá ngên lúán cao dên vïì traách nhiïåm giaãi trònh saách àõa phûúng (gian lêån, giaã AÁp duång nguyïn tùæc tuây yá quyïët àõnh trong lêåp kïë hoaåch vaâ lêåp ngên maåo söí saách kïë toaán, cêu kïët möåt caách khöng phuâ húåp cuãa caán böå saách cêëp laâng) taâi chñnh vaâ kïë hoaåch Sûå tham gia cuãa giúái truyïìn thöng Cêu kïët giûäa nhaâ taâi trúå-chñnh Thay àöíi bêët ngúâ trong höî trúå/lûåa Minh baåch trong àaâm phaán, phuã trong àaâm phaán àïí àaáp ûáng Nguöìn taâi choån nhaâ taâi trúå ngên saách vaâ kïë hoaåch àïì xuêët caác muåc tiïu taâi trúå. chñnh taâi trúå Cêu kïët/gian lêån giûäa nhaâ taâi trúå-chñnh phuã trong tiïën àöå vaâ chêët lûúång Höëi löå vaâ laåi quaã àïí àaãm baão Quaá trònh xûã lyá cêëp phaát/chuyïín vöën Chuêín mûåc kïët quaã hoaåt àöång Cêëp phaát àûúåc cêëp phaát vöën mêët nhiïìu thúâi gian Kiïím toaán vöën Chuyïín vöën bêët ngúâ Tham nhuäng trong quaãn lyá nhên Söë lûúång lúán nhên viïn khöng àaåt Caãi caách nhên sûå thuác àêíy caånh sûå yïu cêìu tranh, cú cêëu thùng tiïën dûåa trïn Böí nhiïåm vaâ thuyïn chuyïín, Nhên viïn lûúng thêëp nhûng coá hiïåu quaã laâm viïåc/cöëng hiïën Quaãn lyá vaâ tùng lûúng khoaãn thu nhêåp ngoaâi cao, söëng Kï khai taâi saãn thiïët kïë Laâm chïåch hûúáng quaá trònh ra sung tuác Böí nhiïåm möåt caách minh baåch caác chûúng trònh quyïët àõnh (taåi tûâng cêëp vaâ giûäa Nhiïìu lêìn chuyïín vöën ngoaâi kïë hoaåch laänh àaåo haânh chñnh coá nùng lûåc caác cêëp trung ûúng, àõa phûúng Thiïëu tûå chuã vïì quaãn lyá cuãa chñnh (vaâ bêìu caác laänh àaåo chñnh trõ) vaâ laâng) quyïìn àõa phûúng vaâ cöng ty cöng ñch Phên taách nguöìn taâi chñnh cuãa Xung àöåt lúåi ñch trong ban quaãn lyá cöng ty cöng ñch, taách rúâi vai troâ Tùng giaá nûúác tûâ nguöìn khöng chñnh cuãa chñnh quyïìn àõa phûúng vaâ thûác caác cöng ty cöng ñch Nguöìn: Caác taác giaã. 330 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi Caãi caách quaãn lyá nhên sûå. Caãi caách nhên sûå bao göìm cú cêëu tiïìn lûúng; àûa ra caác quy àõnh roä raâng vïì thùng chûác, böí nhiïåm, tuyïín duång vaâ thuyïn chuyïín; aáp duång caách tiïëp cêån quaãn lyá dûåa trïn hiïåu quaã laâm viïåc, tiïu chuêín hoáa caác quy àõnh vaâ àiïìu kiïån tuyïín duång, cûúäng chïë vaâ xûã phaåt trûúâng húåp khöng tuên thuã. Nhûäng cöng cuå naây coá thïí coá taác àöång nhiïìu chiïìu trong caãi caách caác cú quan ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh, nhêët laâ nhûäng núi coá thêím quyïìn haån chïë. Trïn thûåc tïë, thûá bêåc caán böå trong nêëc thang töí chûác bïn trong vaâ bïn ngoaâi caác cú quan cêëp nûúác (minh hoaå úã baãng 7.2) tûúng taác vúái nhau taåi nhiïìu àiïím trong chuöîi giaá trõ. ÚÃ nhiïìu nûúác, viïåc cöë gùæng xêy dûång nùng lûåc vaâ traách nhiïåm giaãi trònh trong caác cú quan cung cêëp dõch vuå nhû cöng ty cêëp nûúác cöng ñch, chñnh quyïìn quêån huyïån vaâ caác uyã ban nûúác cuãa laâng xaä seä khöng coá hiïåu quaã nïëu khöng coá caãi caách úã cêëp chñnh quyïìn cao hún hoùåc trong àöåi nguä laänh àaåo chuã chöët cuãa chñnh quyïìn. Tûúng tûå, seä khöng hiïåu quaã nïëu xêy dûång traách nhiïåm giaãi trònh úã böå ngaânh quaãn lyá nûúác maâ khöng coá sûå nhêët trñ hay tham gia tuyïåt àöëi cuãa caác laänh àaåo chñnh trõ vaâ böå taâi chñnh. Chöëng tham nhuäng giûäa chñnh phuã vaâ khu vûåc tû nhên Trong vai troâ nhaâ thêìu, nhaâ cung cêëp, xêy dûång vaâ vêån haânh, khu vûåc tû nhên laâ chuã thïí chñnh coá khaã nùng tham gia vaâo tham nhuäng trong ngaânh CN&VS. Laâm saåch giao diïån tûúng taác giûäa khu vûåc nhaâ nûúác vaâ khu vûåc tû nhên laâ àiïìu coá têìm quan troång haâng àêìu trong caãi caách tham nhuäng. Tûúng taác tham nhuäng giûäa chñnh phuã vaâ caác cöng ty tû nhên àaä àûúåc xûã lyá hoaân toaân thöng qua caác nöî lûåc caãi caách tùng cûúâng chñnh saách vaâ taåo lêåp möi trûúâng vaâ thöng qua caác cú chïë kyá kïët húåp àöìng vaâ trònh tûå thuã tuåc àêëu thêìu cöng, xêy dûång vaâ vêån haânh trong ngaânh xêy dûång (baãng 7.4). Àïën nay, caác nöî lûåc chung chöëng tham nhuäng trong àêëu thêìu têåp trung vaâo caãi tiïën quy tùæc àöëi vúái möi trûúâng àêëu thêìu: ban haânh luêåt, àiïìu lïå vaâ tiïu chuêín hoaåt àöång vaâ thiïët lêåp caác quy àõnh, nguyïn tùæc vaâ têåp quaán àiïìu chónh caác quy trònh àêëu thêìu, vaâ kiïím toaán (xem chûúng 9; Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë-Pakistan 2003). Trïn lyá thuyïët, nhûäng nöî lûåc naây coá nghôa laâ caác caán böå dûå aán cöng vaâ tû, vaâ caán böå àêëu thêìu seä laâm viïåc vúái cêëp àöå chuyïn nghiïåp múái, giaãm sûå tuây yá trong quyïët àõnh, vaâ laâm viïåc trong möi trûúâng thûúng maåi coá sûå giaám saát vaâ aáp duång chïë taâi nïëu cêìn. Tuy nhiïn, trïn thûåc tïë, caãi caách möi trûúâng àêëu thêìu laâ rêët khoá vaâ cêìn rêët nhiïìu thúâi gian múái thu àûúåc hiïåu quaã (höåp 7.2). 331 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 7.4 Xûã lyá àiïím noáng trong tham nhuäng Nhaâ nûúác-vúái-Tû nhên Tûúng taác Nhaâ nûúác- Caác chó söë Giaãi phaáp vúái-Tû nhên caãnh baáo súám gúåi yá Höëi löå àïí taác àöång àïën cú quan Vêîn caác nhaâ thêìu cuä àûúåc choån Minh baåch trong tûúng taác Nhaâ töí chûác àêëu thêìu. vaâo danh saách ngùæn, hoùåc truáng nûúác-vúái-Tû nhên Àêëu thêìu vaâ Tham nhuäng trong uyã quyïìn thêìu (coá thïí laâ caác nhoám nhaâ Àaánh giaá thêìu àöåc lêåp mua sùæm quaãn lyá: gian lêån àïí àõnh giaá taâi thêìu thöng àöìng, cêu kïët) Caác hiïåp ûúác liïm chñnh vaâ chïë saãn quaá cao/quaá thêëp; lûåa choån Àaánh trûúåt nhaâ thêìu taâi vaâ hònh thûác nhûúång quyïìn; Sûã duång chung caác nhaâ cung Àún giaãn hoáa höì sú thêìu quyïët àõnh vïì thúâi haån, tñnh àöåc cêëp àûúåc choån tûâ möåt nguöìn duy Xem xeát vai troâ ngûúâi möi giúái quyïìn, biïíu phñ, trúå cêëp. nhêët vaâ uyã ban tû vêën àõa phûúng Tham nhuäng trong àêëu thêìu: Sûã duång chung thiïët kïë chuêín Kiïím toaán vaâ baáo caáo - caác cöng trònh cú baãn khöng thay àöíi Giaãm quy mö húåp àöìng - cung cêëp hoáa chêët, xe cöå, thiïët bõ Giaám saát cuãa cöng dên - nêng giaá Cuâng àûa ra àún giaá cao hún Höî trúå nêng cao tñnh liïm Giaã maåo höì sú Nhaâ thêìu chaâo giaá thêëp nhêët liïn chñnh cuãa doanh nghiïåp (höåi tuåc khöng àûúåc choån nghïì nghiïåp, böå quy tùæc àaåo Cuâng coá hiïån tûúång ngay lêåp tûác àûác nghïì nghiïåp) àaâm phaán laåi húåp àöìng Khöng xêy dûång theo àuáng tiïu Khöng àaáp ûáng caác thöng söë kyä Vai troâ cöng dên trong giaám saát chuêín kyä thuêåt, che giêëu cöng thuêåt tiïu chuêín Kiïím toaán kyä thuêåt trònh, vêåt liïåu khöng àaåt tiïu Söë lûúång caác thay àöíi trong Kiïím toaán cöng dên, àiïìu trêìn chuêín thöng söë kyä thuêåt cöng khai Khöng hoaân thaânh cöng viïåc Söë lêìn àïì nghõ àiïìu chónh haång Húåp àöìng quaãn lyá dûåa trïn kïët Xêy dûång Traã lûúng thêëp cho cöng nhên muåc cöng trònh taåi thûåc àõa quaã hoaåt àöång Gian lêån vaâ höëi löå trong hoáa àún: nêng giaá - nhaâ cung cêëp khai vöëng hoáa àún Tham nhuäng trong vêån haânh Cuâng chung nguöìn cung cêëp Hiïåp ûúác liïm chñnh (úã nhûäng Tham nhuäng trong chuöîi cung duy nhêët nûúác coá nùng lûåc thi haânh chïë taâi) (vñ duå gian lêån, höëi löå trong Cuâng coá chung thay àöíi vïì chêët Xoáa boã àöåc quyïìn trong caác hoaåt Vêån haânh vaâ cung cêëp hoáa chêët, xe cöå vaâ lûúång hoùåc phaåm vi bao phuã àöång vêån haânh vaâ baão dûúäng baão dûúäng caác àêìu vaâo khaác) dõch vuå Kiïím toaán, baáo caáo taâi chñnh Khöng tuên thuã luêåt lïå, tiïu Tùng giaá nûúác tûâ nguöìn khöng vaâ kyä thuêåt chuêín kyä thuêåt, quy àõnh y tïë chñnh thûác Húåp àöìng dûåa trïn kïët quaã vaâ an toaân hoaåt àöång vúái caác tiïu chuêín Giaã maåo söí saách kïë toaán, töëi thiïíu àûúåc àõnh roä chûáng tûâ Minh baåch trong vêån haânh vaâ Nhaâ cung cêëp nhoã, khöng quaãn lyá chñnh thûác Vai troâ cöng dên trong giaám saát Lêåp hoáa àún thêët thûúâng, Quy chuêín hoáa hiïåu quaã hoaåt khöng nhêët quaán cho caác nhaâ àöång cuãa cöng ty cöng ñch Nhaâ cung cêëp nhoã cung cêëp nhoã/khöng chñnh thûác Moi tiïìn àïí cho pheáp tiïëp tuåc Caãi thiïån giao diïån giûäa chñnh kinh doanh thûác vaâ khöng chñnh thûác Húåp phaáp hoáa Nguöìn cung chñnh thûác lúán, àõnh giaá, caác nhaâ thêìu caånh tranh chñnh thûác àïí àûúåc nhûúång quyïìn kinh doanh Nguöìn: Caác taác giaã 332 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi HÖÅP 7.2 Caãi caách thïí chïë caãi thiïån hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa cöng ty cöng ñch úã Nairöbi Trong nhiïìu thêåp kyã, Súã dõch vuå cêëp thoaát nûúác Höåi àöìng thaânh phöë Nairöbi coá traách nhiïåm cung cêëp dõch vuå cêëp nûúác vaâ vïå sinh cho cû dên thaânh phöë. Nùm 2002, sau khi tham nhuäng trong Súã gêy ra phaãn ûáng dûä döåi cuãa cöng chuáng, chûác nùng cêëp nûúác vaâ caác taâi saãn liïn quan àaä àûúåc chuyïín cho möåt cöng ty tû nhên múái àûúåc thaânh lêåp, Cöng ty Cêëp Thoaát nûúác Nairöbi (NWSC). Cöng ty naây àûúåc àiïìu haânh búãi möåt ban giaám àöëc göìm 12 thaânh viïn tûâ caác töí chûác tû nhên trong ngaânh vaâ caác töí chûác nghïì nghiïåp vaâ möåt söë caán böå tûâ súã cêëp nûúác cuä cuãa thaânh phöë. Caác luêåt höî trúå quöëc gia (Àaåo luêåt Nûúác nùm 2002 vaâ caác àiïìu khoaãn cuãa Àaåo luêåt Chñnh quyïìn àõa phûúng) àaä mang laåi caãi caách khuön khöí thïí chïë vaâ taåo àiïìu kiïån cho viïåc thaânh lêåp möåt thûåc thïí àöåc lêåp vïì cêëp nûúác trong thaânh phöë. Caác cuöåc caãi caách thïí chïë thiïët yïëu àaä taách rúâi chûác nùng chñnh saách, cung cêëp dõch vuå vaâ traách nhiïåm giaãi trònh, lêåp ra 7 ban cêëp nûúác tûå quaãn chó àõnh caác àún võ dõch vuå cêëp nûúác. Cöng ty tû nhên múái úã Nairöbi àaä thûâa hûúãng 2.200 nhên viïn vaâ cú cêëu hoaåt àöång tûâ Súã cêëp nûúác cuä nhûng viïåc thaânh lêåp cöng ty múái naây àaä mang àïën böå maáy laänh àaåo múái, traách nhiïåm giaãi trònh roä raâng hún, taåo ra vùn hoáa thûúng maåi vúái àiïìu kiïån dõch vuå töët hún, minh baåch hún trong hoaåt àöång vaâ chñnh saách thöng tin töët hún. Mùåc duâ coá nhûäng caãi thiïån nïu trïn, ban quaãn lyá cöng ty múái vêîn thêëy tham nhuäng laâ trúã ngaåi chñnh caãn trúã hiïåu quaã vaâ lúåi nhuêån vaâ muöën coá thïm thöng tin vïì quy mö vaâ phaåm vi taác àöång cuãa tham nhuäng. Mùåc duâ chó laâ möåt vñ duå nhoã, nhûng àaánh giaá cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä vaåch roä möåt söë àiïím noáng tham nhuäng tiïìm taâng sau: Haânh vi tham nhuäng liïn quan àïën ngûúâi tiïu duâng. Baãn àaánh giaá cho thêëy ngûúâi tiïu duâng vêîn àang bõ löi keáo vaâ àûa höëi löå taåi hai àiïím. Àiïím thûá nhêët laâ khi cung cêëp dõch vuå, taåi àoá àûa vaâ nhêån höëi löå coá muåc àñch laâ traánh bõ mêët kïët nöëi hoùåc kïët nöëi laåi, hoùåc àïí àûúåc kïët nöëi traái pheáp. Àiïím thûá hai liïn quan àïën lêåp hoáa àún vaâ thu phñ, taåi àoá àûa vaâ nhêån höëi löå coá muåc àñch laâ àiïìu chónh caác hoáa àún khöëng hoùåc giaãi quyïët caác tranh chêëp hoáa àún. Khoaãng 65% ngûúâi tiïu duâng gia àònh vaâ ngûúâi tiïu duâng töí chûác àûúåc khaão saát noái rùçng hoå àaä tûâng coá haânh vi tham nhuäng vúái cöng ty NWSC, chuã yïëu laâ vúái caác nhên viïn cêëp thêëp. Hoáa àún bõ ghi khöëng cuäng àûúåc xem laâ lyá do chñnh khiïën ngûúâi tiïu duâng gia àònh tòm caách kïët nöëi bêët húåp phaáp. Nhûäng ngûúâi tham gia khaão saát thûúâng caáo buöåc rùçng NWSC, giöëng nhû Súã cêëp nûúác cuä trûúác àêy, àaä lúåi duång võ thïë àöåc quyïìn vaâ buöåc hoå phaãi traã hoáa àún khöëng maâ khöng coá söí saách hoùåc giaãi thñch roä raâng. Àaánh giaá chó ra sûå cêìn thiïët phaãi caãi thiïån ngay viïåc lûu trûä höì sú, àaãm baão viïåc àoåc àöìng höì nûúác chñnh xaác, àuáng àõnh kyâ vaâ coá nhûäng biïån phaáp thûåc tïë giaãi quyïët töët hún caác tranh caäi vïì hoáa àún khöëng. Àïí àaåt àûúåc muåc tiïu naây, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë khuyïën nghõ thiïët kïë vaâ triïín khai möåt quy trònh vaâ chiïën lûúåc liïn laåc vúái ngûúâi tiïu duâng. Haânh vi tham nhuäng liïn quan àïën nhaâ cung cêëp tû nhên. Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë cuäng àaä khaão saát caác nhaâ cung cêëp cuãa NWSC àïí xem hoå àang kinh doanh ra sao dûúái thúâi cöng ty múái so vúái Súã cêëp nûúác cuä. Vïì töíng thïí, caác nhaâ cung cêëp chó ra rùçng phaåm vi taác àöång cuãa caác haânh vi tham nhuäng àaä giaãm ài tûâ khi NWSC àaãm àûúng hoaåt àöång, nhûng vêîn coân thiïëu minh baåch vaâ coá thïí xaãy ra tham nhuäng khi choån nhaâ thêìu. Möåt söë nhaâ cung cêëp thûâa nhêån coá thöng tin bïn trong. Tûâ àaánh giaá naây, NWSC àûúåc höëi thuác phaãi caãi caách caác thuã tuåc àêëu thêìu àïí àaãm baão rùçng moåi nhên viïn tuên thuã quy tùæc àaåo àûác vaâ haânh xûã cuãa cöng ty vaâ triïín khai nhûäng hoaåt àöång cêìn thiïët liïn quan àïën tranh chêëp lúåi ñch. Nguöìn: Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë - Kïnia (2006) 333 Caác hònh thaái tham nhuäng Nhoám nöî lûåc thûá hai têåp trung vaâo cêëp dûå aán hoùåc ban ngaânh nhùçm muåc àñch caãi thiïån "khöng gian" àêëu thêìu cuåc böå, vaâ bao göìm caác biïån phaáp nhû thûåc hiïån hiïåp ûúác liïm chñnh nhùçm haån chïë nhaâ thêìu vaâ caán böå àûa hoùåc nhêån höëi löå, cuâng caác chïë taâi aáp duång cho caác trûúâng húåp vi phaåm. Tñnh minh baåch trong tûúng taác nhaâ nûúác-tû nhên nhû cöng böë höì sú thêìu, söë höì sú tham gia thêìu nhêån àûúåc, àaánh giaá thêìu àöåc lêåp, kiïím toaán, giaám saát àún giaá vaâ sûå tham gia cuãa cöng chuáng trong àaâm phaán àaä taåo möåt möi trûúâng khaác vúái sûå múâ nhaåt laâ àùåc trûng cuãa sûå tham gia tûâ khu vûåc tû nhên trong nhûäng nùm 1990. Taåi Pakistan, möåt quy trònh àêëu thêìu roä raâng vaâ cöng khai do Ban Cêëp thoaát nûúác Karachi xuác tiïën vúái sûå giaám saát cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä cho thêëy caách thûác coá thïí aáp duång hiïåp ûúác liïm chñnh khöng coá yïëu töë höëi löå cho caác húåp àöìng tû vêën vaâ toaân böå caác cöng trònh vaâ cung cêëp haâng hoáa. Kïët quaã ûúác tñnh àûúåc mûác tiïët kiïåm roâng vaâo khoaãng 75% chi phñ húåp àöìng (Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë-Pakistan 2003). Nhoám nöî lûåc thûá ba, caác saáng kiïën giûäa caác cöng ty àa quöëc gia vaâ cöng ty trong nûúác hoaåt àöång taåi caác nûúác àang phaát triïín, têåp trung chuã yïëu vaâo viïåc caác thaânh viïn àaåt àûúåc mûác liïm chñnh vaâ chuyïn nghiïåp cao hún thöng qua caác hiïåp höåi nghïì nghiïåp, caác böå quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp, giaám saát vaâ quy chuêín, vaâ caác hiïåp ûúác liïm chñnh. (Taåi caác nûúác Myä Latinh, hiïåp ûúác liïm chñnh àaä àûúåc aáp duång thaânh cöng trong ngaânh cêëp nûúác taåi AÁchentina vaâ Cölömbia vaâ àang àûúåc thûåc hiïån taåi caác quöëc gia khaác trong khu vûåc). Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä ài àêìu caác nöî lûåc nhùçm thiïët lêåp caác tiïu chuêín töëi thiïíu cho kyá kïët húåp àöìng cöng. Saáng kiïën Àöëi taác Chöëng Tham nhuäng (PACI) cuãa Diïîn àaân Kinh tïë thïë giúái, Saáng kiïën Minh baåch trong caác ngaânh khai khoaáng, vaâ caác saáng kiïën ngaânh xêy dûång úã Vûúng quöëc Anh vaâ chêu Êu àïìu tòm caách nêng cao tñnh liïm chñnh trong caác cöng ty tû nhên, chñnh phuã vaâ caác cöng ty xêy dûång.38 Caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng nhùçm loaåi boã hoaân toaân haânh vi tham nhuäng liïn quan àïën xêy dûång trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh úã caác nûúác àang phaát triïín coân nhiïìu haån chïë. ÚÃ caác nûúác naây, "tòm caách khaác" vêîn laâ thoái quen phöí biïën. Phêìn lúán caác nhaâ thêìu, duâ khöng phaãi têët caã, laâ caác nhaâ thêìu trong nûúác (lúán hay nhoã) hoaåt àöång trong khuön khöí caác tiïu chuêín ngaânh. Caác nhaâ thêìu hay caán böå nhaâ nûúác tham nhuäng ñt khi bõ àûa ra toaâ xeát xûã, traái laåi nhûäng ngûúâi töë caáo haânh vi gian lêån hoùåc höëi löå thûúâng rúi vaâo tònh caãnh xêëu. Möåt vaâi nöî lûåc nhùçm àaánh giaá vaâ kiïím soaát tham nhuäng trong ngaânh xêy dûång àaä mang laåi nhûäng baâi hoåc cho dõch vuå cêëp nûúác úã caác laâng xaä chêu Phi. Thûåc tïë taåi Inàönïxia cho thêëy kiïím tra kyä thuêåt nhû kiïím tra àöåt xuêët àûúâng öëng, giaám saát vaâ kiïím tra cuãa cöång àöìng, vaâ thêåm chñ nhûäng thöng baáo hay caãnh baáo kiïím tra àún giaãn (khi kïët húåp vúái sûå tham gia cuãa 334 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi cöång àöìng) dûúâng nhû cuäng laâm giaãm tham nhuäng trong caác dûå aán phaát triïín nöng thön (Olkren 2005). Trong caã dûå aán nhoã vaâ lúán, úã àö thõ hay nöng thön, viïåc triïín khai caác dûå aán dûåa trïn kïët quaã hoaåt àöång, trong àoá chó roä caác tiïu chuêín vaâ yïu cêìu töëi thiïíu vaâ chó traã tiïìn sau khi coá nûúác, hûáa heån nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh vaâ kïët quaã dûå aán (Halpern vaâ Mussen 2006). Trong quaá trònh vêån haânh, ñt coá nhûäng chuá yá roä raâng àïën viïåc giaãm tham nhuäng, nhûng àaä coá nöî lûåc àaáng kïí nhùçm nêng cao tñnh hiïåu quaã. Caãi caách úã cêëp ngaânh vaâ cöng ty cöng ñch têåp trung vaâo viïåc cuãng cöë böå maáy laänh àaåo vaâ quaãn lyá, quaãn lyá taâi chñnh vaâ sûå phên taách; xaác àõnh vaâ phên cöng roä raâng caác vai troâ vêån haânh vaâ baão dûúäng; vaâ tùng cûúâng sûå tham gia cuãa cöng dên trong lêåp kïë hoaåch, dûå thaão ngên saách vaâ giaám saát nhùçm nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh. Taách rúâi caác nhaâ cung cêëp vúái caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ caác cú quan àiïìu tiïët àaä àûúåc tiïën haânh cuâng vúái sûå phên cêëp úã mûác àöå naâo àoá, duâ caác vai troâ coân hïët sûác múâ nhaåt úã cêëp àõa phûúng, núi ranh giúái giûäa chñnh quyïìn àõa phûúng vaâ cöng ty cöng ñch vêîn chûa àûúåc xaác àõnh. Giaám saát vaâ àaánh giaá àaä àûúåc caãi thiïån, vaâ muåc tiïu cuãa caác caách tiïëp cêån quy chuêín duâng àïí so saánh kïët quaã hoaåt àöång cuãa cöng ty cöng ñch (nhû àaä thêëy úã Uganàa) laâ nhùçm tùng tñnh hiïåu quaã thöng qua caånh tranh. Toaân böå caác cú chïë àoá àïìu nhùçm thiïët lêåp möåt möi trûúâng ñt naãy sinh tham nhuäng hún. Mùåc duâ chó laâ möåt maãng tûúng àöëi nhoã trong ngaânh CN&VS úã chêu Phi nhûng caác cöng ty dõch vuå tû nhên cuäng àem laåi nhûäng baâi hoåc àïí chuáng ta xem xeát. Vñ duå, taåi Búâ Biïín Ngaâ, viïåc giao traách nhiïåm vêån haânh cho möåt cöng ty tû nhên àaä dêîn túái sûå chuyïín dõch àêìu tû tûâ caác àún võ saãn xuêët vöën lúán sang viïåc múã röång nhanh choáng caác maång lûúái phên phöëi; tûâ chöî trûúác kia phaãi núå 100% bêy giúâ thaânh thu höìi chi phñ 100%; vaâ quaá trònh thoaã thuêån nhaâ nûúác-tû nhên àûúåc thay thïë bùçng caác thuã tuåc thûúng maåi (WUP 2003). Caác nöî lûåc trïn giao diïån giûäa caác nhaâ cung cêëp tû nhên àõa phûúng vaâ caác nhaâ vêån haânh àûúåc uyã quyïìn cung cêëp dõch vuå àaä bùæt àêìu xuêët hiïån dûúái caác hònh thûác khaác nhau taåi nhiïìu thaânh phöë úã chêu Phi vaâ laâ têm àiïím àïí xêy dûång caác liïn kïët hiïåu quaã vaâ nùng suêët hún giûäa caác chuã thïí cêëp nûúác nhaâ nûúác vaâ tû nhên. Caác nöî lûåc thaânh lêåp hiïåp höåi caác nhaâ cung cêëp, xêy dûång cú cêëu vaâ cú chïë àöëi thoaåi, lùæp àùåt nguöìn cung chñnh thûác khöëi lûúång lúán vaâ caác giaãi phaáp cöng nghïå khaác mang laåi sûå tiïëp cêån töët hún cho caác nhaâ cung cêëp (vaâ thu nhêåp cho cöng ty cöng ñch), vaâ caác nöî lûåc triïín khai caác quy trònh àêëu thêìu caånh tranh giaânh quyïìn kinh doanh khu vûåc àaä chñnh thûác hoaá giao diïån giûäa caác cöng ty cöng ñch vaâ ban cêëp nûúác thaânh phöë vaâ taåo ra möi trûúâng dïî àoaán biïët hún cho caác doanh nghiïåp cêëp nûúác trung thûåc phaát triïín (WSP-chêu Phi 2005; Plummer, Collignon vaâ Mehrotra 2005). Tuy nhiïn, khu vûåc tû nhên àõa phûúng cuäng laâ "sên nhaâ" cuãa nhûäng ngûúâi möi 335 Caác hònh thaái tham nhuäng giúái, nhûäng keã daân xïëp höëi löå giûäa caác cöng ty quöëc gia vaâ àa quöëc gia lúán vaâ chñnh phuã. Do àoá, cêìn chuá yá nhiïìu hún vaâo viïåc tòm hiïíu vaâ xêy dûång tñnh liïm chñnh trong khu vûåc tû nhên àõa phûúng. Giaãi quyïët tûúng taác tham nhuäng giûäa caán böå nhaâ nûúác vaâ ngûúâi tiïu duâng Cho àïën nay, caác cú chïë giaãi quyïët tûúng taác tham nhuäng taåi àiïím cung cêëp dõch vuå chuã yïëu têåp trung vaâo viïåc nêng cao hiïåu quaã cuãa cöng ty cöng ñch hay cú quan cung cêëp dõch vuå. Tûâ lêu, ngaânh àaä nhêån thûác àûúåc nhûäng hònh thûác tham nhuäng khaác nhau diïîn ra "ngay taåi voâi nûúác". Vêën àïì kïët nöëi traái pheáp àaä àûúåc giaãi quyïët thöng qua caác àöång lûåc nêng cao hiïåu quaã, hoùåc saáng taåo hún thò qua caác chûúng trònh húåp phaáp hoaá, coân möåt söë thêët thoaát xaãy ra trong caác hïå thöëng thanh toaán àaä giaãi quyïët hoaân toaân bùçng caách têåp trung caãi thiïån quy trònh àoåc àöìng höì, ghi hoaá àún vaâ thu phñ. Tûúng taác giûäa caán böå nhaâ nûúác vaâ ngûúâi tiïu duâng trong vêån haânh vaâ baão dûúäng hïå thöëng nûúác coá thïí àûúåc haån chïë thöng qua sûå giaám saát vaâ kiïím tra cuãa cöng dên nhû möåt phêìn cuãa nöî lûåc àiïìu haânh ngaânh cêëp nûúác, nhùçm nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác nhaâ cung cêëp dõch vuå. Vïì phña ngûúâi tiïu duâng, theã baáo caáo do Trung têm caác Vêën àïì cöng taåi Bangalore xêy dûång (Thampi 2005) àaä àûúåc aáp duång cuå thïí vaâo ngaânh CN&VS úã Nairöbi, Mombassa vaâ Kisumu, Kïnia (WSP-chêu Phi sùæp xuêët baãn). Duâ vêîn àang trong quaá trònh xêy dûång, saáng kiïën theã baáo caáo ngûúâi tiïu duâng do Chûúng trònh cêëp nûúác vaâ vïå sinh-chêu Phi (WSP-chêu Phi) baão trúå àaä khuyïën khñch caác höå gia àònh ngheâo cuäng nhû khöng ngheâo, cho yá kiïën phaãn höìi vïì chêët lûúång dõch vuå cêëp nûúác, vïå sinh vaâ chêët thaãi rùæn vaâ, tûâ kïët quaã naây, cuãng cöë thïm möåt chiïën dõch quöëc gia nhùçm cöng khai vaâ vêån àöång thay àöíi. Möåt khña caånh then chöët cuãa phûúng phaáp tiïëp cêån theã baáo caáo laâ sûå töìn taåi hay phaát triïín cuãa hïå thöëng giaãi quyïët khiïëu naåi hiïåu quaã. Trïn möåt cêëp àöå röång hún, caác khaão saát vïì tham nhuäng nhû caác cuöåc khaão saát do Töí chûác Ngên haâng Thïë giúái thûåc hiïån àaä àûa ra nhûäng phên tñch thêëu àaáo liïn quan àïën nhêån thûác cöång àöìng vïì höëi löå giûäa caán böå vaâ ngûúâi tiïu duâng trong ngaânh dõch vuå cêëp nûúác (Austral Consultoria 2004; Trung têm Dên chuã vaâ Phaát triïín 2000). Àêy laâ nhûäng thöng tin àêìu vaâo vö giaá àöëi vúái nhûäng ngûúâi hoaåch àõnh chñnh saách. Bêët chêëp nhûäng nöî lûåc cuãa caác cöng ty cöng ñch, chó khoaãng 23% dên söë chêu Phi àûúåc nhêån dõch vuå cuãa hoå vaâ khöng coá mêëy ngûúâi trong söë àoá laâ ngûúâi ngheâo. Hïå thöëng cung cêëp dûåa trïn cöång àöìng, phûúng phaáp àûúåc caác nhaâ taâi trúå ûa chuöång trong cung cêëp dõch vuå cêëp nûúác vaâ vïå sinh, khöng nùçm trong diïån quan têm cuãa caác chiïën dõch nêng cao hiïåu quaã ngaânh vaâ bõ 336 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi phúát lúâ trong caác cuöåc thaão luêån vïì tham nhuäng ngaânh. Mö hònh cung cêëp dõch vuå CN&VS naây phaãi gaánh chõu möåt giaã àõnh coá phêìn ngêy thú cho rùçng sûå tham gia cuãa cöång àöìng, theo àõnh nghôa cuãa noá, seä taåo ra nhûäng kïët quaã coá traách nhiïåm vaâ hiïåu quaã. Tuy nhiïn, kïët quaã àiïìu tra caác chûúng trònh phaát triïín nöng thön do cöång àöìng quaãn lyá vúái caác húåp phêìn CN&VS quy mö lúán laåi thûúâng coá tyã lïå tham nhuäng cao. Do mûác lûúng thêëp, nhûäng caán böå cöång àöìng gêìn giöëng nhû caán böå nhaâ nûúác thûúâng haânh àöång möåt caách khöng minh baåch vaâ tùæc traách; cêu kïët vúái caác caán böå giaám saát dûå aán, nhaâ thêìu vaâ nhaâ cung cêëp; vaâ tham gia vaâo möåt loaåt haânh vi vaâ quyïët àõnh liïn quan túái viïåc àêëu thêìu, xêy dûång vaâ thanh toaán boáp meáo caác lúåi ñch dûå aán (Woodhouse 2002).39 Khaão saát, theã baáo caáo, vaâ caác hònh thûác giaám saát cöng dên khaác cuäng coá thïí àûúåc aáp duång trong viïåc cêëp nûúác do cöång àöìng quaãn lyá. Viïåc triïín khai saáng taåo phûúng phaáp lêåp baãn àöì tham nhuäng, giaám saát cöång àöìng, vaâ giaãi quyïët khiïëu naåi trong Chûúng trònh phaát triïín Kecamatan (KDP) taåi Inàönïxia àaä àûa ra möåt mö hònh nhùçm tùng cûúâng tiïëng noái cöng dên, nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh vaâ giaãm tham nhuäng (Höåp 7.3). Saáng kiïën naây nïu lïn nhûäng vêën àïì quan troång àöëi vúái tûúng taác nhaâ nûúác-ngûúâi tiïu duâng vaâ viïåc cung cêëp dõch vuå dûåa trïn cöång àöìng trong ngaânh CN&VS trïn têët caã caác chêu luåc. Caác àaánh giaá cho thêëy tham nhuäng hiïån diïån dûúái caác daång khaác nhau tuyâ theo viïåc haâng hoaá vaâ dõch vuå àem laåi lúåi ñch cöng (chung) hay tû. Vúái haâng hoaá tû nhên (nhû cêëp nûúác nöng thön) chuã yïëu àem laåi lúåi ñch cho caá nhên, thöng tin vaâ sûå tham gia àaä toã ra thaânh cöng trong giaãm tham nhuäng. Vúái caác haâng hoaá cöng (nhû vïå sinh vaâ àûúâng giao thöng), caác biïån phaáp nhû kiïím toaán, chïë taâi vaâ thûåc thi phaáp luêåt toã ra hiïåu quaã hún. KDP àöìng thúâi cuäng nêng cao hiïíu biïët vïì "phaåm vi tham nhuäng" trong caác chûúng trònh phaát triïín dûåa trïn cöång àöìng nhû: khi chöëng tham nhuäng trong lônh vûåc dïî nhêån biïët, noá seä chuyïín sang núi khaác. Trong trûúâng húåp KDP, tham nhuäng chuyïín sang nhûäng hònh thûác bao che, ûu àaäi con chaáu vaâ hoå haâng, tuy khoá phaát hiïån hún nhûng ñt sinh lúåi hún (Olkren 2004). Viïåc xêy dûång caác hïå thöëng thanh toaán hiïåu quaã hún trong cung cêëp dõch vuå CN&VS laâ möåt phêìn khöng thïí taách rúâi trong quaá trònh caãi thiïån tñnh hiïåu quaã cuãa caác cöng ty cöng ñch. Caác hïå thöëng naây bao göìm chûúng trònh thay thïë àöìng höì vaâ chuyïn nghiïåp hoaá caác hïå thöëng lêåp hoaá àún vaâ thu phñ. Àûúåc thiïët kïë àïí giaãm caác haânh vi gian lêån vaâ höëi löå, caác chûúng trònh naây àaä thay àöíi tñnh chêët giao diïån ngûúâi tiïu duâng. Trong möåt söë cöng ty cöng ñch, àaä coá nhûäng nöî lûåc nhùçm àaãm baão caác hïå thöëng naây phuâ húåp vúái caác höå gia àònh ngheâo (àöìng höì chaåy pin, lêåp hoaá àún têåp thïí, caác quêìy thu phñ àõa phûúng). Tuy nhiïn, loaåi trûâ tham nhuäng khoãi caác hïå thöëng thanh toaán àoâi hoãi ngûúâi tiïu duâng phaãi àûúåc thöng tin töët hún. Cêìn cöë gùæng hún nûäa àïí cung cêëp cho 337 Caác hònh thaái tham nhuäng Nhûäng nöî lûåc maånh meä nhùçm kiïìm chïë tham nhuäng trong Phaát triïín haå têìng laâng xaä: HÖÅP 7.3 Nhûäng baâi hoåc tûâ Inàönïxia Chûúng trònh Phaát triïín Kecamatan (KDP) laâ möåt dûå aán phaát triïín àõnh hûúáng cöång àöìng trõ giaá 1,2 tyã USD taåi Inàönïxia àûúåc Ngên haâng thïë giúái taâi trúå, khúãi àöång tûâ nùm 1998 trong thúâi kyâ khuãng hoaãng taâi chñnh Àöng AÁ. Hiïån nay, chûúng trònh naây cêëp vöën xêy dûång cú súã haå têìng quan troång vaâ cêëp nhûäng khoaãn vay nhoã cho caác laâng xaä. Chûúng trònh naây nhanh choáng múã röång quy mö vaâ hiïån àûúåc triïín khai taåi hún 20.000 laâng xaä trïn caã nûúác. Phûúng phaáp tiïëp cêån hai nhaánh chöëng tham nhuäng cuãa chûúng trònh KDP dûåa trïn phên tñch kinh tïë chñnh trõ tham nhuäng úã caác laâng xaä Inàönïxia. Trûúác hïët, noá nhùçm vaâo thay àöíi caác àiïìu kiïån saãn sinh tham nhuäng taåi laâng xaä thöng qua phaá boã nhûäng àöåc quyïìn hiïån taåi vïì thöng tin, taâi nguyïn vaâ tiïëp cêån tû phaáp. Thûá hai, noá nhùçm muåc àñch ngùn chùån tham nhuäng trong chñnh dûå aán thöng qua viïåc thay àöíi caác àöång cú trong cêëu truác dûå aán chöëng laåi haânh vi tham nhuäng. Kinh nghiïåm tûâ chûúng trònh KDP rêët hûäu ñch trong viïåc tòm hiïíu nhûäng cöng taác cêìn triïín khai àïí haån chïë tham nhuäng trong möåt dûå aán phaát triïín nöng thön lúán úã möåt quöëc gia maâ tham nhuäng àaä trúã thaânh möåt cùn bïånh, coá möåt hïå thöëng phaáp lyá yïëu keám vaâ lõch sûã kiïím soaát chñnh trõ tûâ trïn xuöëng do chïë àöå quan liïu àêìy quyïìn lûåc chi phöëi. Trung têm cuãa phûúng phaáp tiïëp cêån chöëng tham nhuäng cuãa KDP laâ nguyïn tùæc chñnh ngûúâi dên coá quyïìn ra quyïët àõnh trong quaá trònh lêåp kïë hoaåch, àêëu thêìu vaâ quaãn lyá vöën. Möåt söë biïån phaáp cuå thïí cuãa phûúng phaáp göìm: Àún giaãn hoaá caác hònh thûác taâi chñnh nhùçm giuáp ngûúâi dên dïî nùæm bùæt hún Böí sung vöën trûåc tiïëp vaâo caác taâi khoaãn têåp thïí cuãa laâng xaä Yïu cêìu moåi giao dõch taâi chñnh phaãi coá ñt nhêët 3 chûä kyá vaâ phaãi coá ñt nhêët 3 baãng baáo giaá cho mua sùæm haâng hoaá, cöng böë cöng khai trong caác cuöåc hoåp Yïu cêìu daán caác thöng tin chi tiïët vïì têët caã caác giao dõch taâi chñnh trïn baãng thöng baáo cuãa laâng xaä Yïu cêìu giaãi trònh vöën dûå aán taåi caác cuöåc hoåp thûúâng xuyïn cuãa laâng xaä, taåi àêy ngûúâi dên coá quyïìn àònh chó giaãi ngên nïëu phaát hiïån bêët thûúâng Cung cêëp caác nguöìn thöng tin vaâ caác kïnh khiïëu naåi úã cêëp laâng xaä coá tñnh àöåc lêåp vúái chñnh quyïìn àõa phûúng Thûåc hiïån giaám saát maånh meä úã thûåc àõa thöng qua caác àiïìu phöëi viïn àûúåc caác laâng xaä bêìu choån vaâ àiïìu phöëi viïn dûå aán úã cêëp cú súã (dûúái cêëp huyïån). Giaám saát dûå aán àöåc lêåp do caác NGO vaâ nhaâ baáo àõa phûúng thûåc hiïån Mùåc duâ nhûäng biïån phaáp naây àaä àem laåi nhûäng thaânh cöng nhêët àõnh nhûng tham nhuäng vêîn töìn taåi trong caác dûå aán KDP. Caác àaánh giaá (bao göìm phoãng vêën dên töåc hoåc chuyïn sêu, xem xeát kinh nghiïåm thûåc àõa, vaâ phên tñch àöång cú trong suöët chu kyâ dûå aán) àaä xaác àõnh lúåi ñch, àöång cú vaâ nhûäng yïëu töë haån chïë cuãa caác chuã thïí. Nghiïn cûáu naây nhêån thêëy tham nhuäng vïì cú baãn laâ möåt vêën àïì gùæn liïìn vúái àöång cú vaâ chó coá thïí chöëng tham nhuäng möåt caách hiïåu quaã nïëu coá nhûäng thay àöíi vïì chi phñ vaâ lúåi ñch gùæn vúái haânh vi tham nhuäng; böëi caãnh àõa phûúng vaâ caác tiïu chuêín xaä höåi laâ chòa khoaá àïí nùæm bùæt caách thûác thay àöíi caác àöång cú naây. Tham nhuäng trong caác dûå aán KDP hiïån hûäu dûúái möåt söë daång nhû nêng ngên saách, thöng thêìu, höëi löå vaâ laåi quaã cho caác caán böå àõa phûúng. Tñnh minh baåch, sûå tham gia cuãa cöång àöìng vaâ taåo ra caác kïnh giaãi quyïët khiïëu naåi àöåc lêåp laâ nhûäng yïëu töë hiïåu quaã nhêët trong haån chïë tham nhuäng. Yïëu töë thöng tin vaâ giaám saát àõa phûúng laâ nhûäng yïëu töë then chöët trong phoâng ngûâa cuäng nhû chöëng tham nhuäng: nhûäng chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng thaânh cöng nhêët cuãa KDP laâ cöng khai hoaá caác hoaåt àöång chöëng tham nhuäng, huy àöång sûå höî trúå röång raäi cuãa àõa phûúng vaâ aáp duång nghiïm tuác caác chïë taâi. Caác àiïìu phöëi viïn dûå aán cuäng 338 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi HÖÅP 7.3 (Tiïëp) laâ chòa khoaá chöëng tham nhuäng: hoå taåo ra möåt kïnh thöng tin cho ngûúâi dên àöåc lêåp vúái chñnh quyïìn àõa phûúng vaâ do caác àiïìu phöëi viïn àûúåc cú cêëu KDP trung ûúng hêåu thuêîn nïn so vúái ngûúâi dên bònh thûúâng, hoå àûúåc baão vïå töët hún ngûúâi dên thûúâng trûúác nhûäng àe doaå, hùm àe. Cuäng coá bùçng chûáng cho thêëy ngûúâi dên àaä sûã duång kinh nghiïåm tûâ caác dûå aán KDP àïí chöëng tham nhuäng trong caác dûå aán khaác. Phên tñch àöång cú chu trònh dûå aán àaä chó ra 3 giai àoaån trong chu trònh dïî naãy sinh tham nhuäng nhêët, göìm giai àoaån chuêín bõ àïì xuêët (thaânh lêåp caác nhoám ài vay giaã maåo àïí kiïëm nhûäng khoaãn vay nhoã), giai àoaån cêëp vöën (cêu kïët giûäa caác bïn kyá taâi khoaãn ngên haâng nhùçm biïín thuã ngên quyä) vaâ giai àoaån thûåc hiïån (thöng thêìu vaâ tham nhuäng trong àêëu thêìu). Phên tñch nïu roä möåt söë phûúng thûác ngùn chùån tham nhuäng töët hún, göìm caãi thiïån cöng taác phöí biïën thöng tin; sûã duång caác chïë taâi xaä höåi laâm giaãm àöång cú khuyïën khñch tham nhuäng, tùng cûúâng caác biïån phaáp khuyïën khñch nhên viïn KDP chöëng tham nhuäng, xêy dûång biïån phaáp úã caác giai àoaån cuå thïí trong chu trònh dûå aán nhùçm haån chïë àöåc quyïìn, laâm roä quyïìn tuây yá quyïët àõnh vaâ nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh; höî trúå nùng lûåc cho caác àiïìu phöëi viïn dûå aán nhùçm àûa ra nhûäng giaãi phaáp àõa phûúng linh hoaåt hún. Nguöìn: Woodhouse (2002). caác höå gia àònh vaâ cöång àöìng nhûäng thöng tin vaâ nùng lûåc cêìn thiïët àïí hoå nhêån biïët, hoáa àún ghi thïë naâo laâ àuáng vaâ phaãi khiïëu naåi ra sao nïëu hoáa àún ghi sai.40 Möåt söë phûúng phaáp tiïëp cêån caãi tiïën úã Bïnanh vaâ Búâ Biïín Ngaâ giao traách nhiïåm lêåp hoaá àún vaâ thu phñ cho caác haäng tû nhên hoaåt àöång trïn cú súã möåt húåp àöìng thûåc hiïån (mùåc duâ viïåc caác haäng naây sûã duång vùn phoâng uyã nhiïåm cuäng khöng keám phêìn bõ aãnh hûúãng búãi tham nhuäng); caác hïå thöëng naây sûã duång caác nûä thu ngên, nhûäng ngûúâi toã ra ñt nhêån höëi löå hay coá nhûäng haânh vi gian lêån vúái cöng ty hún laâ nam giúái (WUP 2003). Cêu chuyïån caãnh giaác trong ngaânh cêëp nûúác Mùåc duâ möåt loaåt cöng cuå chöëng tham nhuäng àaä àûúåc aáp duång trong ngaânh cêëp nûúác nhûng úã caác nûúác àang phaát triïín vêîn coân nhiïìu tranh luêån vïì nhûäng cöng cuå hiïåu quaã vaâ khöng hiïåu quaã. Hoaåt àöång àan xen suöët thêåp kyã vûâa qua àaä àem laåi nhiïìu baâi hoåc, nhûng vêîn cêìn phaãi hiïíu hún caách thûác àïí têët caã caác cöng cuå naây phaát huy taác duång úã cêëp ngaânh.41 Cêìn phaãi coá caác mö hònh vaâ chûúng trònh thûã nghiïåm trong ngaânh CN&VS àïí thûã nghiïåm caác phûúng phaáp tiïëp cêån hûáa heån thay àöíi trong böëi caãnh thïí chïë vaâ xaä höåi dên sûå coân yïëu keám taåi chêu Phi. Trong khi àoá, möåt söë cú chïë chöëng tham nhuäng àaä thêët baåi hoùåc àem laåi nhûäng kïët quaã khöng mong muöën taåi caác nûúác àang phaát triïín. Ngên haâng Thïë giúái vaâ caác töí chûác khaác àaä phên tñch thaânh quaã cuãa caác cöng cuå chöëng 339 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 7.5 Xûã lyá àiïím noáng trong tham nhuäng Nhaâ nûúác-vúái-Ngûúâi tiïu duâng/Xaä höåi dên sûå Tûúng taác Nhaâ nûúác-vúái- Caác chó söë Ngûúâi tiïu duâng caãnh baáo súám Caác àöëi phoá tiïìm nùng Xêy dûång vaâ quaãn lyá dûåa trïn Thêët thoaát vêåt tû lúán Vai troâ cuãa cöng dên trong Xêy dûång cöång àöìng Khöng àaáp ûáng caác thöng söë kyä giaám saát vaâ kiïím tra - Gian lêån vaâ höëi löå thuêåt tiïu chuêín Kiïím toaán kyä thuêåt, kiïím tra - Nhûäng ngûúâi àûáng àêìu laâng xaä àöåt xuêët cöng trònh xêy dûång ùn cùæp vêåt tû Húåp àöìng dûåa trïn hiïåu quaã - Höì sú, söí saách kïë toaán vaâ baáo hoaåt àöång caáo giaã maåo Höëi löå àïí tiïëp cêån nûúác: lùæp àùåt Thay àöíi khöng coá lyá do trong dõch Húåp phaáp hoaá caác kïët nöëi traái hoùåc che giêëu caác kïët nöëi traái vuå cêëp nûúác pheáp Vêån haânh vaâ pheáp, traánh tònh traång mêët kïët Sûã duång xe böìn khöng chñnh thûác Húåp phaáp hoaá viïåc caán böå nhaâ baão dûúäng nöëi, nguöìn cung traái pheáp ngoaâi Thiïëu quan têm àïën caác chiïën dõch nûúác múã röång dõch vuå maång lûúái (xe böìn) sûã duång taâi kïët nöëi Raâ soaát chi phñ kïët nöëi saãn nhaâ nûúác Ñt baáo caáo löîi Húåp àöìng thûåc hiïån trong Höëi löå àïí giaãi quyïët nhanh vaâ Söë löîi àûúåc baáo caáo trûúâng húåp sûãa chûäa nhanh ûu àaäi trong sûãa chûäa, kïët nöëi Söë lûúång kïët nöëi so vúái sûác tùng Sûå tham gia cuãa cöng dên vaâo múái. lûúång nûúác tiïu thuå quaá trònh giaám saát vaâ kiïím tra Tham nhuäng trong lêåp hoaá àún: Nhûäng biïën àöång khöng roä nguyïn Tñnh minh baåch vaâ baáo caáo vïì àoåc sai àöìng höì, khöng thanh nhên trong khu vûåc yïu cêìu kïët quaã thûåc hiïån toaán hoùåc thanh toaán möåt Theã baáo caáo vaâ caác cú chïë phêìn, khai khöëng chi phñ khaão saát vaâ phaãn höìi khaác Giaãi quyïët khiïëu naåi Caác biïën àöång khöng roä lyá do trong Chiïën dõch thöng tin vaâ nhêån thanh toaán thûác Hïå thöëng Khiïëu naåi cuãa ngûúâi tiïu duâng Sûå tham gia cuãa cöng dên vaâo thanh toaán Khiïëu naåi cuãa caác nhaâ cung cêëp quaá trònh giaám saát quy mö nhoã Àaánh giaá tham nhuäng coá sûå tham gia, lêåp baãn àöì tham nhuäng Thûúng maåi hoaá Caãi caách giao diïån ngûúâi tiïu duâng: lêåp hoaá àún theo àöìng höì, thu phñ Húåp àöìng thûåc hiïån Giaãi quyïët khiïëu naåi Caán böå thu ngên nûä Nguöìn: Caác taác giaã. tham nhuäng cuå thïí. Nhòn chung, nghiïn cûáu naây cho thêëy sûå phöí biïën cuãa caác uyã ban chöëng tham nhuäng, cú quan kiïím soaát tham nhuäng vaâ cú quan àaåo àûác khùæp chêu Phi vaâ viïåc dûå thaão caác luêåt, nghõ àõnh, vaâ böå quy tùæc àaåo àûác ûáng xûã múái nhùçm chöëng tham nhuäng, ñt coá taác àöång úã khu vûåc naây, vaâ coá leä phuâ húåp hún vúái nhûäng nûúác àaä thiïët lêåp tûâ trûúác nhûäng cú chïë traách nhiïåm giaãi trònh trûúác cöng chuáng vaâ cú chïë minh baåch (Kaufmann 340 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi 2005). Baâi hoåc cú baãn thûá hai laâ viïåc têåp trung vaâo khu vûåc nhaâ nûúác thöi laâ chûa àuã; khu vûåc tû nhên phaãi àûúåc tham gia vaâo moåi nöî lûåc chöëng tham nhuäng. Vêën àïì "hiïíu sai" coá nghôa laâ haânh àöång chöëng tham nhuäng, nïëu khöng àùåt àuáng troång têm, seä dêîn túái sûå "thuåt luâi" àaáng kïí trong caác thïí chïë caách tên vò tham nhuäng seä thñch ûáng vaâ taái xuêët hiïån úã àêu àoá, thêåm chñ coân lúán maånh hún khi nhûäng cú höåi cuä àaä kheáp laåi (Shah vaâ Schacter 2004)42. Vñ nhû viïåc tùng cûúâng thûåc thi luêåt phaáp coá thïí laâm giaãm phaåm vi höëi löå nhûng quy mö höëi löå laåi coá thïí lúán hún. Hoùåc caác haäng cam kïët thûåc hiïån liïm chñnh coá thïí bõ àêíy khoãi thõ trûúâng, laâm thoaái chñ nhûäng ngûúâi khaác muöën theo chên. Mang tñnh xêy dûång hún, kinh nghiïåm thûåc tïë cho thêëy cêëp àiïìu haânh laâ chòa khoaá trong viïåc quyïët àõnh cêìn tiïën haânh caác hoaåt àöång naâo àïí chöëng tham nhuäng (Kaufmann 2005; Shah vaâ Thompson 2004); caác cú chïë chöëng tham nhuäng khaác nhau àûúåc aáp duång trong nhûäng böëi caãnh àiïìu haânh khaác nhau (Shah vaâ Schacter 2004). Nhûäng nöî lûåc chöëng tham nhuäng mang tñnh nguyïn tùæc cêìn phaãi àûúåc tiïën haânh cêín troång taåi caác nûúác maâ phaáp quyïìn coân loãng leão, nhaâ nûúác ñt coá tñnh húåp phaáp, caác thïí chïë chõu traách nhiïåm vïì cung cêëp dõch vuå coân tùæc traách vaâ sûå cam kïët cuãa laänh àaåo àêët nûúác coân laâ vêën àïì àaáng phaãi baân. Vêåy thöng àiïåp cho hoaåt àöång chöëng tham nhuäng tûúng lai trong ngaânh cêëp nûúác úã chêu Phi laâ gò? Cêu chuyïån caãnh giaác laâ phaãi suy nghô cêín thêån trûúác khi haânh àöång (Shah vaâ Schacter 2004). Coá rêët ñt caãi caách chöëng tham nhuäng àûúåc tiïën haânh trong ngaânh, vaâ mùåc duâ coá thïí hoåc hoãi baâi hoåc tûâ caác ngaânh khaác thò nhûäng baâi hoåc àoá vêîn phaãi àûúåc àiïìu chónh cho thñch ûáng vúái böëi caãnh cuå thïí cuãa àêët nûúác, cuãa ngaânh, hay thêåm chñ phuâ húåp vúái böëi caãnh àõa phûúng. Ngaânh CN&VS úã chêu Phi cêìn tiïëp cêån chûúng trònh nghõ sûå chöëng tham nhuäng möåt caách cêín troång, ruát ra caác baâi hoåc tûâ chûúng trònh nghõ sûå àiïìu haânh úã têìm röång hún, tiïëp tuåc múã röång kiïën thûác vïì thïí chïë ngaânh CN&VS, àöìng thúâi têåp trung vaâo caác phûúng tiïån yïu cêìu caãi caách. Ngaânh cêìn biïët caách xaác àõnh caác can thiïåp vaâ caách xaác lêåp mûác ûu tiïn trong can thiïåp. Trûúác khi tiïën haânh caãi caách úã cêëp quöëc gia, àiïìu quan troång trûúác tiïn laâ phaãi hiïíu roä nùng lûåc vaâ hiïån traång àiïìu haânh nhaâ nûúác, caác àöång cú vaâ taác àöång cuãa tham nhuäng. Chó khi àoá múái coá thïí quyïët àõnh àûúåc tñnh hiïåu quaã cuãa caác quy trònh khaác nhau (thay àöíi àöåt ngöåt hay dêìn dêìn) vaâ choån lûåa caác cú chïë chöëng tham nhuäng phuâ húåp (cú chïë khùæc phuåc hay cú chïë phoâng ngûâa), viïåc kïët húåp caác cú chïë chöëng tham nhuäng cêìn thiïët (nhû phöëi húåp caãi caách nêng cao tñnh minh baåch vúái vai troâ ngaây caâng cao cuãa cöng dên) vaâ trònh tûå caác biïån phaáp can thiïåp coá hiïåu quaã cao nhêët. Ngaânh cêìn thûã nghiïåm, xêy dûång vaâ phöí biïën kinh nghiïåm: hoaåt àöång 341 Caác hònh thaái tham nhuäng trong phaåm vi quaãn lyá röång hún, caác nöî lûåc nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh vaâ tñnh minh baåch nhùçm àûa cöng taác àiïìu haânh trong ngaânh vaâo quy cuã laâ yïëu töë then chöët trong moåi tònh huöëng. Khi xêy dûång chiïën lûúåc, cêìn xem xeát caách töët nhêët àïí ûu tiïn caác hoaåt àöång theo nhu cêìu, nhû tùng cûúâng tiïëng noái vaâ sûå tham gia, tùng cûúâng tñnh minh baåch vaâ khaã nùng tiïëp cêån kiïën thûác vaâ thöng tin, vaâ caãi caách thïí chïë. Nùæm bùæt àûúåc caách thûác àïí nhûäng lônh vûåc hoaåt àöång naây coá thïí têåp trung hiïåu quaã hún vaâo caác muåc tiïu chöëng tham nhuäng dûúâng nhû laâ möåt bûúác ài then chöët cho ngaânh. TIÏËN LÏN PHÑA TRÛÚÁC Cêìn phaãi ghi nhúá möåt söë vêën àïì khi ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh tiïën haânh caãi caách chöëng tham nhuäng. Thûá nhêët, coân thiïëu khaá nhiïìu thöng tin vïì phaåm vi, tñnh chêët, hêåu quaã vaâ caái giaá cuãa tham nhuäng trong ngaânh CN&VS. Trong nhiïìu thêåp kyã, caác nhaâ taâi trúå vaâ caác cú quan höî trúå khaác vêîn xuác tiïën cöng viïåc, bêët chêëp viïåc tham nhuäng àaä trúã thaânh möåt dõch bïånh boáp meáo quaá trònh ra quyïët àõnh vaâ laâm thêët thoaát àêìu tû ngaânh. Kïët quaã laâ coá rêët ñt nöî lûåc àûúåc thûåc hiïån àïí xaác àõnh, thaáo gúä, hay àaâo sêu nghiïn cûáu nhûäng goác caånh chñnh cuãa tham nhuäng trong ngaânh. Trong khi thöng tin thò baåt ngaân, nhûng hêìu hïët caác àöëi tûúång coá quyïìn lúåi vaâ nghôa vuå liïn quan àïìu thûâa nhêån rùçng viïåc thiïëu thöng tin toaân diïån vïì phaåm vi vaâ tñnh chêët cuãa tham nhuäng laâm caãn trúã nhûäng haânh àöång trong tûúng lai. Hún thïë, hêìu nhû khöng coá thöng tin vïì taác àöång vaâ caái giaá cuãa tham nhuäng trong ngaânh CN&VS. Hiïíu biïët vïì mûác àöå tham nhuäng trong tiïíu ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh coân haån chïë so vúái caác tiïíu ngaânh khaác nhû thuyã lúåi, vaâ khöng coá àaánh giaá chñnh xaác naâo àûúåc tiïën haânh àïí biïët àûúåc mûác àöå tûúng àöëi cuãa tham nhuäng trong ngaânh CN&VS giûäa caác nûúác khaác nhau trong khu vûåc. Dûä liïåu àïí höî trúå caác haânh àöång àïì xuêët laâ yïu cêìu vö cuâng cêëp baách.43 Thûá hai, tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác gùæn vúái àiïìu haânh ngaânh vaâ àiïìu haânh chung: möåt söë ngûúâi seä biïån luêån rùçng nhûäng thaách thûác chuã yïëu trong quaá trònh caãi thiïån àiïìu haânh vaâ xûã lyá tham nhuäng úã ngaânh CN&VS khöng nùçm úã baãn thên ngaânh (Estache vaâ Kouassi 2002), hoùåc tham nhuäng gùæn liïìn vúái caác vêën àïì cuãa möåt ngaânh hoaåt àöång sai chûác nùng. Nhûng mùåc duâ nhiïìu khña caånh cuãa àiïìu haânh nhaâ nûúác nhû phaáp quyïìn vaâ öín àõnh chñnh trõ nùçm ngoaâi thêím quyïìn giaãi quyïët cuãa bêët cûá ngaânh naâo, thò nhiïìu giaãi phaáp nhû böå maáy laänh àaåo maånh meä vaâ sûå xuêët hiïån cuãa caác nhoám xaä höåi yïu cêìu thay àöíi laåi laâ àiïím chung cuãa têët caã caác ngaânh. Do vêåy, chòa khoaá cho hoaåt àöång chöëng tham nhuäng hiïåu quaã nùçm úã sûå hiïíu biïët vïì 342 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi "khöng gian tûúng taác" cú baãn núi diïîn ra haânh vi tham nhuäng - àùåc biïåt laâ mûác àöå múã röång cuãa tûúng taác tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác vûúåt khoãi phaåm vi caác thïí chïë vaâ caác bïn coá lúåi ñch liïn quan cuãa ngaânh.44 Xêy dûång möåt hiïíu biïët töët hún vïì phaåm vi vaâ nöåi dung haânh àöång ngaânh coá thïí thûåc hiïån, nhêët laâ haânh àöång naâo coá thïí thûåc hiïån vúái caác nhaâ cung cêëp dõch vuå thuöåc nhoám phên taách riïng reä seä laâ yïëu töë quan troång cho nhûäng biïån phaáp can thiïåp bïìn vûäng. Thûá ba, phên cêëp àaä taåo ra nhûäng nguy cú vaâ cú höåi múái; do àoá, cêìn nöî lûåc hún nûäa àïí xêy dûång traách nhiïåm giaãi trònh ngay tûâ àêìu. Phên cêëp múã ra caánh cûãa phaát triïín tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh úã chñnh quyïìn caác tiïíu vuâng. Àïën nay, taác àöång cuãa phên cêëp lïn quaá trònh cung cêëp dõch vuå cêëp nûúác vaâ caác mûác àöå tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác àaä kïët húåp laåi vúái nhau vaâ khoá nhêån biïët.45 Àiïìu naây möåt phêìn laâ do tñnh khöng àöìng nhêët cuãa nhûäng caãi caách àûúåc tiïën haânh trong khu vûåc. Phên cêëp úã chêu Phi laâ sûå pha tröån giûäa trao quyïìn lûåc chñnh trõ, taâi chñnh vaâ haânh chñnh àûúåc tiïën haânh theo nhiïìu hònh thûác khaác nhau (àöåt ngöåt, dêìn dêìn, tûâ trïn xuöëng, tûâ dûúái lïn, hoùåc theo nhûäng khung thúâi gian rêët khaác nhau) (Shah vaâ Thompson 2004). Trïn thûåc tïë, caác caán böå ngaânh cuãa àõa phûúng, thûúâng laâ nhûäng ngûúâi coá kyä nùng ngheâo naân vaâ trûúác àoá khöng àûúåc tiïëp cêån vúái quaá trònh ra quyïët àõnh hay ngên saách, thûúâng chöåp lêëy cú höåi chaåy choåt àïí truåc lúåi tûâ viïåc phên cêëp taâi chñnh vaâ chûác nùng mang laåi; ngoaâi ra, sûå thiïëu roä raâng trong phên àõnh vaâ caác quan hïå chûác nùng vaâ sûå thiïëu minh baåch àaä gêy ra nhûäng thêët baåi trong traách nhiïåm giaãi trònh. Hiïíu biïët roä hún vïì liïn hïå giûäa tham nhuäng vaâ caác quaá trònh phên cêëp laâ hïët sûác cêìn thiïët úã cêëp ngaânh. Àùåc biïåt, phên cêëp aãnh hûúãng àïën tham nhuäng nhû thïë naâo, nhûäng lônh vûåc naâo dïî naãy sinh tham nhuäng nhêët, vaâ laâm thïë naâo coá thïí tùng cûúâng àöång lûåc do phên cêëp taåo ra nhùçm ngùn chùån tham nhuäng phaát sinh trúã laåi? Thûá tû, phaãi coá tûâ hai ngûúâi trúã lïn thò haânh vi höëi löå múái xaãy ra: do àoá, nöî lûåc chöëng tham nhuäng cêìn bao göìm (nhûäng) ngûúâi höëi löå tham gia trong caác giao dõch cuãa ngaânh CN&VS. Do tiïìm nùng lúåi nhuêån àaáng kïí, nhiïìu àöëi tûúång tû nhên coá quyïìn lúåi vaâ nghôa vuå liïn quan trong ngaânh CN&VS (duâ laâ caác cöng ty quöëc tïë, quöëc gia hay àõa phûúng hay laâ caá nhên) coá àöång cú maånh meä trong viïåc àaãm baão àïí cöng ty hoå àûúåc àûa vaâo danh saách thêìu, thùæng húåp àöìng, traánh nhûäng trò hoaän khöng cêìn thiïët trong xêy dûång, vaâ tòm caách ruát ngùæn thúâi gian àïí àaåt àûúåc lúåi nhuêån biïn cao hún. Nhûng khöng phaãi luác naâo moåi viïåc cuäng tiïën triïín nhû vêåy- khöng phaãi moåi cöng ty vaâ caá nhên àïìu coá nhûäng haânh vi naây. Hiïíu biïët vïì haânh vi khöng tham nhuäng coá thïí chó ra nhûäng haânh àöång laâm giaãm höëi löå úã khu vûåc tû nhên.46 343 Caác hònh thaái tham nhuäng Vai troâ cuãa ngûúâi möi giúái, nhûäng keã daân xïëp àûa vaâ nhêån höëi löå, cuäng cêìn phaãi àûúåc hiïíu roä hún. Caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng nhòn chung têåp trung vaâo viïåc laâm saåch nhûäng chñnh quyïìn gêy nhuäng nhiïîu, nhûng nöî lûåc nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh trong chñnh phuã seä bõ xoái moân nïëu nhên viïn phaãi chõu aáp lûåc tûâ bïn ngoaâi chñnh phuã. Viïåc xêy dûång caác cú chïë chöëng tham nhuäng vaâ xûã lyá nhûäng keã höëi löå, hay nhûäng keã gaå gêîm vaâ àoâi höëi löå trong caác giao dõch ngaânh cêëp nûúác laâ hïët sûác cêìn thiïët. Thûá nùm, coá nhûäng thûåc tiïîn chñnh trõ àaáng suy nghô vïì chöëng tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác: nhiïìu trúã ngaåi vaâ nhiïìu àöëi tûúång coá quyïìn lúåi vaâ nghôa vuå liïn quan chöëng àöëi laâm caãn trúã tiïën trònh. Mùåc duâ coá nhûäng khêíu hiïåu chñnh trõ ngaây caâng to taát vaâ caác uyã ban vaâ caác cuöåc àiïìu tra coá tiïëng tùm, nhûng úã nhiïìu nûúác chêu Phi vêîn coá sûå deâ dùåt khi thaão luêån vïì tham nhuäng vaâ hoaåt àöång chöëng tham nhuäng úã cêëp ngaânh.47 Chó möåt vaâi bïn coá lúåi ñch liïn quan laâ quan têm túái phên tñch tham nhuäng, chia seã kiïën thûác hay àïì xuêët caác cöng cuå vaâ biïån phaáp chöëng tham nhuäng, nhûng sûå uãng höå tñch cûåc naây laåi bõ haån chïë búãi sûå thiïëu vùæng xaä höåi dên sûå úã chêu Phi.48 Bïn ngoaâi chñnh phuã, töìn taåi nhiïìu àöång cú vaâ yïëu töë gêy naãn chñ, coá thïí aãnh hûúãng túái mûác àöå sùén saâng tham gia chöëng tham nhuäng cuãa caác bïn coá lúåi ñch liïn quan: caác cöng ty xêy dûång vaâ cú khñ lúán lo ngaåi vïì lúåi nhuêån cöí àöng, caác nhaâ tû vêën lo ngaåi vïì nïìn taãng khaách haâng; caác caá nhên lo súå bõ traã àuäa vò khöng cuâng phe. Caác cú quan song phûúng vaâ àa phûúng cêìn àaáp ûáng caác muåc tiïu chi tiïu vaâ cho vay vaâ duy trò nguyïn traång, nhûng hoå cuäng lo ngaåi hoaåt àöång chöëng tham nhuäng seä laâm hoãng möëi quan hïå cuãa hoå vúái caác àöëi taác chñnh phuã. ÚÃ cêëp ngaânh, trong caác töí chûác CN&VS, nïìn taãng uãng höå cuäng rêët haån heåp ­ khöng phaãi ai trong ngaânh cuäng bõ thuyïët phuåc rùçng tham nhuäng laâ möåt caái gò àoá cêìn phaãi àûúng àêìu. Thûâa nhêån tham nhuäng laâ möåt vêën àïì, nhûng xêy dûång möåt nïìn taãng uãng höå röång raäi hún, xêy dûång nhêån thûác vaâ taåo ra khöng gian an toaân cho àöëi thoaåi laåi laâ möåt vêën àïì khaác, vaâ laâ nhûäng yïëu töë hïët sûác quan troång àïí coá àûúåc haânh àöång hiïåu quaã trong ngaânh. Thûá saáu, ngûúâi ta vêîn chûa thûåc sûå biïët túái caác taác àöång thûåc àöëi vúái ngûúâi ngheâo cuãa tham nhuäng vaâ haânh àöång chöëng tham nhuäng trong ngaânh CN&VS. Taác àöång cú cêëu cuãa tham nhuäng lïn ngûúâi ngheâo theo töíng kïët cuãa Kaufmann vaâ caác taác giaã khaác49 chûa àûúåc phöí biïën röång raäi. Nhûäng taác àöång naây göìm àêìu tû vaâ tùng trûúãng kinh tïë thêëp hún, tùng trûúãng ñt gùæn vúái ngûúâi ngheâo hún, tiïën böå ñt hún trong cung cêëp dõch vuå vaâ phaát triïín taâi saãn con ngûúâi. Coá thïí böí sung vaâo àoá nhiïìu hêåu quaã phi kinh tïë cuãa tham nhuäng - laâm suy yïëu caác nïìn dên chuã múái vaâ àang phaát triïín, gêy ra bêët cöng xaä höåi, 344 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi suy thoaái möi trûúâng, mêët an ninh gia tùng, vaâ xoái moân loâng tin vaâo caác thïí chïë nhaâ nûúác. Nhûng úã cêëp àöå ngaânh, cêìn coá phên tñch chi tiïët vïì taác àöång ngùæn haån, trung haån, daâi haån àöëi vúái ngûúâi ngheâo. Nhûäng taác àöång tûâ trung haån àïën daâi haån àöëi vúái ngûúâi ngheâo laâ kïët quaã cuãa sûå boáp meáo vaâ chêåm trïî xaãy ra khi búãi caác caán böå tham nhuäng chó àaåo lêëy vöën àêìu tû ngaânh nûúác daânh cho ngûúâi ngheâo chuyïín sang caác cú höåi àêìu tû khaác coá thïí mang laåi cho hoå lúåi ñch caá nhên lúán nhêët. Àùåc biïåt, àiïìu àoá àöìng nghôa vúái àêìu tû BAÃNG 7.6 Caác bûúác tiïëp theo Caác haânh àöång cêëp quöëc gia vaâ khu vûåc 1. Chêín àoaán caác nguöìn, phaåm vi vaâ taác àöång cuãa tham nhuäng, nhêët laâ khi noá aãnh hûúãng àïën ngûúâi ngheâo. Nêng cao hiïíu biïët vïì böëi caãnh tham nhuäng ngaânh vaâ caác nguyïn nhên tham nhuäng, caác cêëu truác àöång cú àûúåc sûã duång àïí thuác àêíy caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng coá hiïåu quaã. 2. Thiïët lêåp caác cöng cuå vaâ caác chó söë maånh úã cêëp ngaânh vaâ tiïíu ngaânh àïí àaánh giaá vaâ giaám saát tham nhuäng vaâ àïì ra caác cú súã àaánh giaá tñnh hiïåu quaã cuãa caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng cuå thïí. 3. Xêy dûång àöåi nguä nhûäng ngûúâi uãng höå chöëng tham nhuäng àûúåc thöng tin àêìy àuã trong söë caác àöëi tûúång nhaâ nûúác, tû nhên, vaâ xaä höåi dên sûå coá quyïìn lúåi vaâ traách nhiïåm liïn quan, bao göìm caã caác nhoám cöng taác cêëp quöëc gia vaâ khu vûåc àïí thuác àêíy chûúng trònh nghõ sûå chöëng tham nhuäng. 4. Xêy dûång caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng cêëp quöëc gia coá phöëi húåp vúái caác löå trònh Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã vaâ caãi caách ngaânh. 5. Phaát àöång caác àúåt vêån àöång uãng höå, xêy dûång nhêån thûác, xêy dûång nùng lûåc úã têët caã caác cêëp àïí nêng cao sûå cam kïët cuãa caác laänh àaåo trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng vaâ caác cöång àöìng àûúåc thöng tin àêìy àuã. Xaác àõnh vaâ xêy dûång nùng lûåc cuãa caác töí chûác dõch vuå dên sûå phuâ húåp. 6. Taåo ra caác kïnh tuyïn truyïìn phöí biïën caác cöng cuå, phûúng phaáp vaâ caách laâm hay trong chöëng tham nhuäng, vaâ caác baâi hoåc kinh nghiïåm. Caác lônh vûåc àiïìu tra theo chuã àïì 1. Hiïíu quaá trònh phên cêëp vaâ tham nhuäng trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh. Phên cêëp àaä aãnh hûúãng thïë naâo àïën möi trûúâng ra quyïët àõnh? Laâm thïë naâo khuön khöí phên cêëp coá thïí àõnh hûúáng caác muåc tiïu chöëng tham nhuäng? 2. Phanh phui vaâ chêín àoaán tham nhuäng trong hïå thöëng CN&VS. Àêu laâ caác lônh vûåc têåp trung vaâ caác phûúng thûác tham nhuäng trong hïå thöëng cung cêëp cöng ñch, trong nhûúång quyïìn tû nhên, trong caác hïå thöëng thõ trêën lúán vaâ nhoã, trong caác dûå aán do nhaâ taâi trúå chó àaåo hoùåc dûåa trïn cöång àöìng? 3. Hiïíu caác taác àöång cuãa tham nhuäng trong ngaânh CN&VS àöëi vúái ngûúâi ngheâo. Nhûäng loaåi tham nhuäng naâo coá taác àöång tiïu cûåc nhêët àöëi vúái ngûúâi ngheâo? Hoå phaãi traã bao nhiïu? Nhûäng taác àöång thûåc àöëi vúái ngûúâi ngheâo laâ gò? Coá hay khöng caác lúåi ñch trong cung cêëp phi chñnh thûác thay vò chñnh thûác? Laâm thïë naâo giaãm nheå taác àöång bêët lúåi cuãa caã haânh àöång tham nhuäng vaâ chöëng tham nhuäng àöëi vúái ngûúâi ngheâo? 4. Tùng tñnh minh baåch trong ngaânh cêëp nûúác. Laâm thïë naâo coá thïí tùng cûúâng caác phûúng phaáp tiïëp cêån caãi caách hiïån haânh vúái sûå têåp trung vaâo tñnh minh baåch? Àêu laâ nhûäng àöång lûåc vaâ raâo caãn àöëi vúái viïåc tùng tñnh minh baåch cuãa ngaânh trong caác böëi caãnh khaác nhau? Trong nhûäng hoaân caãnh naâo tñnh minh baåch cuãa ngaânh coá thïí khöëng chïë tham nhuäng? 345 Caác hònh thaái tham nhuäng khöng thñch húåp vaâo caác dûå aán kïët cêëu haå têìng quy mö lúán vaâ sûã duång nhiïìu vöën nhû caác nhaâ maáy xûã lyá nûúác, cung cêëp haâng hoaá, hoùåc caác maång lûúái. Tuy nhiïn, vïì ngùæn haån, hoaåt àöång tham nhuäng cuãa caác caán böå cêëp thêëp baán hoùåc cung cêëp nûúác cöng ñch bêët húåp phaáp coá thïí lêëp khoaãng tröëng trong cung cêëp caác dõch vuå cho caác höå ngheâo, cung cêëp cho hoå dõch vuå maâ hoå khöng thïí coá àûúåc bùçng biïån phaáp khaác. Trong möåt söë trûúâng húåp, cung cêëp dõch vuå tû bùçng taâi saãn cöng khöng phaãi laâ khöng hiïåu quaã khi xem xeát úã cêëp àöå ngaânh vaâ trong ngùæn haån.50 Cuöëi cuâng, viïåc phaát triïín hoaåt àöång chöëng tham nhuäng vò ngûúâi ngheâo trong ngaânh cêëp nûúác cêìn sûã duång thöng tin kïët quaã àaánh giaá yïëu töë cêìu möåt caách chi tiïët vaâ röång raäi. Phêìn lúán hoaåt àöång chöëng tham nhuäng àûúåc phaát àöång cho àïën nay àûúåc triïín khai vúái giaã àõnh laâ sûå can thiïåp chöëng tham nhuäng seä tûå àöång nêng cao hiïåu quaã vaâ hiïåu suêët, vaâ do vêåy seä taåo ra caác lúåi ñch cho ngûúâi ngheâo. Nhûng khöng phaãi luác naâo cuäng àuáng nhû vêåy, vaâ mùåc duâ nûúác tham nhuäng roä raâng laâ khöng töëi ûu xeát vïì daâi haån, nhûng viïåc têåp trung caãi caách vaâo vêën àïì sûã duång sai muåc àñch taâi saãn búãi caác caán böå cêëp thêëp coá thïí coá nhûäng aãnh hûúãng tiïu cûåc trûúác mùæt àöëi vúái nhûäng ngûúâi cêìn dõch vuå cêëp nûúác nhêët. Böí sung caác àaánh giaá vïì yïëu töë cêìu vaâ caác giaãi phaáp coá vai troâ quan troång trong viïåc laâm roä vaâ giaãm caác aãnh hûúãng coá thïí tiïu cûåc cuãa caác cú chïë chöëng tham nhuäng úã cêëp cú súã. Àïí àaãm baão caác caãi caách laâ vò ngûúâi ngheâo, nhûäng ngûúâi chuã trûúng chöëng tham nhuäng cêìn hiïíu tûúng taác giûäa nhûäng thay àöíi cú cêëu daâi haån vaâ nhûäng thay àöíi bêët thûúâng ngùæn haån vaâ phûúng aán chuêín bõ cho caã aãnh hûúãng tñch cûåc vaâ tiïu cûåc àöëi vúái vêën àïì cung cêëp nûúác cho ngûúâi ngheâo. Vúái thûâa nhêån àoá, viïåc húåp phaáp hoaá, chûá khöng phaãi laâ xoaá boã hay böí sung caác cöng cuå böí trúå, chùèng haån nhû cung cêëp nûúác cho ngûúâi ngheâo trong ngùæn haån, coá thïí trúã thaânh möåt àùåc àiïím quan troång coá lúåi cho ngûúâi ngheâo trong quaá trònh chöëng tham nhuäng khi cung cêëp dõch vuå. Baãng 7.6 nïu ra möåt loaåt caác haânh àöång cêëp quöëc gia, khu vûåc vaâ theo chuã àïì cho caác àöëi tûúång coá quyïìn lúåi vaâ nghôa vuå liïn quan àïën cöng taác chöëng tham nhuäng coá khaã nùng vaâ sùén saâng thuác àêíy chûúng trònh nghõ sûå. Sûå tham gia cuãa nhaâ taâi trúå coá yá nghôa quan troång vúái viïåc cêëp vöën, kïët húåp haâi hoaâ vaâ taåo ra àöång lûåc maånh hún cho caãi caách. NHÊÅN XEÁT KÏËT LUÊÅN Mùåc duâ coá nhûäng thaách thûác àaáng kïí trong chöëng tham nhuäng trong ngaânh CN&VS úã chêu Phi, song nhûäng nùm gêìn àêy àaä xuêët hiïån möåt söë cú höåi nïu bêåt vêën àïì tham nhuäng trong chûúng trònh nghõ sûå cuãa ngaânh CN&VS. Thûá 346 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi nhêët, ngaây caâng coá nhiïìu chñnh phuã cho thêëy hoå sùén saâng thaão luêån vêën àïì tham nhuäng möåt caách cöng khai vaâ tham gia thaão luêån caác chûúng trònh chöëng tham nhuäng. Thûá hai, Ngên haâng Thïë giúái, Ngên haâng Phaát triïín chêu Phi, caác nhaâ taâi trúå ngaânh vaâ caác cú quan khaác trong ngaânh àaä gia tùng cam kïët giaãi quyïët naån tham nhuäng trong caác saáng kiïën sûã duång kinh phñ taâi trúå vaâ trong baãn thên caác hïå thöëng cuãa hoå. Thûá ba, ngaây caâng coá nhiïìu cam kïët vïì viïåc kïët húåp haâi hoaâ chñnh phuã vaâ nhaâ taâi trúå trong chûúng trònh nghõ sûå chöëng tham nhuäng.51 Phêìn lúán nhûäng hoaåt àöång àang àûúåc triïín khai trong chûúng trònh àiïìu haânh ngaânh cêëp nûúác - aáp duång caác caãi caách chñnh saách, thïí chïë, quaãn lyá taâi chñnh; giaãm tñnh keám hiïåu quaã; tùng cûúâng cöng taác laänh àaåo; xêy dûång nùng lûåc vïì phña cêìu - àoáng vai troâ trung têm trong hoaåt àöång chöëng tham nhuäng, nhûng cho àïën nay nhûäng hoaåt àöång naây hêìu nhû ñt coá taác duång àöëi vúái haânh vi tham nhuäng trong ngaânh. Àiïìu hïët sûác quan troång laâ ngaânh cêìn phaãi hiïíu àiïìu chónh naâo laâ cêìn thiïët àïí khöi phuåc laåi caác nöî lûåc vaâ têåp trung caác nöî lûåc àoá möåt caách hiïåu quaã hún vaâo cöng taác chöëng tham nhuäng. Chûúng naây nhùçm muåc àñch khúãi àöång àöëi thoaåi vïì tham nhuäng trong ngaânh CN&VS úã chêu Phi. Thöng qua viïåc xêy dûång möåt cú cêëu tûúng taác tham nhuäng giûäa caác khu vûåc nhaâ nûúác, tû nhên, ngûúâi tiïu duâng/xaä höåi dên sûå, chûúng mö taã caác loaåi tham nhuäng diïîn ra trong caác giai àoaån khaác nhau cuãa quaá trònh hoaåch àõnh chñnh saách, lêåp kïë hoaåch vaâ dûå thaão ngên saách, cung cêëp dõch vuå vaâ triïín khai thûåc hiïån. Chûúng naây cho rùçng tham nhuäng khöng àún nhêët vaâ cuäng khöng àöìng nhêët trong bêët cûá möi trûúâng naâo, vaâ viïåc hiïíu àûúåc maång lûúái hoaåt àöång tham nhuäng vaâ xaác àõnh àûúåc caác lônh vûåc têåp trung tham nhuäng trong khuön khöí röång hún naây coá vai troâ hïët sûác quan troång àöëi vúái quaá trònh hoaåch àõnh chñnh saách vaâ xêy dûång chiïën lûúåc hiïåu quaã. Tûâ cú cêëu tûúng taác tham nhuäng àoá, chûúng naây àïì ra nhiïìu cú chïë chöëng tham nhuäng àa daång, göìm nhûäng cú chïë chung vaâ taåo möi trûúâng ngùn chùån vaâ giaãm nguy cú tham nhuäng vaâ nhûäng cú chïë nhùæm vaâo caác loaåi tham nhuäng cuå thïí. Nhoám caác haânh àöång naây cêìn àûúåc xem xeát cêín troång, vò chûa coá kïët luêån roä raâng vïì viïåc haânh àöång naâo phaát huy taác duång trong tònh huöëng naâo, cêìn phaãi kïët húåp caác biïån phaáp can thiïåp naâo, vaâ phöëi húåp caác caãi caách theo trònh tûå naâo àïí phaát huy töëi àa caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng. Àêy laâ nhiïåm vuå àùåt ra phña trûúác. Quan troång hún hïët laâ ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh úã chêu Phi cêìn gêëp ruát tiïën haânh caác nghiïn cûáu chêín àoaán vaâ thûã nghiïåm àïí coá nïìn taãng thûåc tiïîn cho haânh àöång. 347 Caác hònh thaái tham nhuäng CHUÁ THÑCH 1. Möåt nhiïåm vuå chñnh trong giai àoaån cöng taác tiïëp theo laâ xaác àõnh àûúåc con söë ûúác tñnh roä raâng hún cho caác böëi caãnh cêëp nûúác vaâ vïå sinh khaác nhau vaâ caác nûúác chêu Phi khaác nhau. 2. Söë liïåu naây dûåa trïn con söë 6,7 tó USD ûúác tñnh cêìn cho chi tiïu haâng nùm àïí àaåt àûúåc caác Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã úã Tiïíu vuâng Sahara chêu Phi. Trong söë naây, 2,6 tó USD àûúåc duâng àïí àêìu tû (Mehta, Fugelsnes vaâ Virjee 2005). Têët nhiïn, khöng phaãi têët caã caác khoaãn thêët thoaát naây àïìu rúi vaâo àêìu tû ngaânh, vaâ khöng coá caách naâo àïí xaác àõnh àûúåc söë tiïìn thêët thoaát tûâ nguöìn naây laâ bao nhiïu. 3. Tuyâ thuöåc vaâo tûâng nûúác vaâ caác vuâng trong möåt nûúác, tó lïå hoãng búm tay coá thïí rúi vaâo khoaãng 15-50%, tñnh trung bònh trïn toaân luåc àõa laâ 30% (Sutton 2004). 4. Chó söë Nhêån thûác Tham nhuäng do Töí chûác Minh baåch quöëc tïë cöng böë xïëp haång caác nûúác theo mûác àöå tham nhuäng maâ caác caán böå nhaâ nûúác vaâ caác chñnh khaách nhêån thûác àûúåc. Àêy laâ möåt chó söë höîn húåp ruát ra tûâ caác dûä liïåu vïì tham nhuäng cuãa caác cuöåc khaão saát chuyïn gia do nhiïìu cú quan coá uy tñn thûåc hiïån. Noá phaãn aánh quan àiïím cuãa giúái doanh nhên vaâ caác nhaâ phên tñch úã khùæp núi trïn thïë giúái, trong àoá coá caác chuyïn gia sinh söëng taåi caác nûúác àûúåc àaánh giaá. Chó söë CPI chó àûa ra möåt caái nhòn phiïën diïån chûá khöng phaác hoaå àûúåc xu hûúáng phaát triïín qua caác nùm. Coá thïí xem thïm vñ duå nhû Töí chûác Minh baåch quöëc tïë (2005, 2006). Haån chïë cuãa caác chó söë naây àûúåc thûâa nhêån trong caách nhòn töíng quan nïu úã àêy, vaâ cêìn phaãi coá caác nöî lûåc nhùçm xêy dûång nhûäng chó söë ngaânh maånh hún nûäa. Vïì caác haån chïë cuãa CPI, xem http://www.transparency.org. 5. So vúái xu hûúáng chung laâ tùng trûúãng thûúâng maånh meä hún úã nhûäng nûúác coá tònh traång tham nhuäng ñt hún, coá nhiïìu trûúâng húåp ngoaåi lïå. Sûå thêìn kyâ kinh tïë cuãa Inàönïxia diïîn ra trong tònh traång tham nhuäng lúán chûa tûâng coá trong lõch sûã vaâ böëi caãnh cuãa möåt nhaâ nûúác àöåc taâi (Timmer 2006). Kaufmann vaâ Kraay (2003) phên tñch möëi liïn hïå giûäa tùng trûúãng vaâ àiïìu haânh vaâ nhêån thêëy cú chïë àiïìu haânh töët coá taác àöång nhên quaã maånh meä taåo ra thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi cao hún, khùèng àõnh têìm quan troång cuãa àiïìu haânh töët vaâ phaát triïín kinh tïë. Nhûng caác öng chûa thêëy àûúåc voâng tuêìn hoaân trong àoá thu nhêåp cao hún seä dêîn túái àiïìu haânh töët hún. 6. Caác phaát hiïån naây khöng coá yá nghôa vïì mùåt thöëng kï; phên tñch naây chûa àûúåc tiïën haânh möåt caách hïå thöëng trong ngaânh, nhûng cêìn phaãi àûúåc tiïën haânh. 7. Xïëp haång caãi caách ngaânh cêëp nûúác àûúåc thiïët lêåp trïn cú súã caác dûä liïåu thu thêåp àûúåc qua 16 Baáo caáo Töíng quan tònh hònh àêët nûúác úã chêu Phi do WSP- 348 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi chêu Phi tiïën haânh khùèng àõnh tiïën böå ngaânh àaåt àûúåc theo hûúáng thûåc hiïån caác Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã. Tiïu chñ xïëp haång göìm taái cú cêëu ngaânh àïí xêy dûång tñnh minh baåch vaâ phên taách chñnh saách, quy àõnh vaâ viïåc thûåc hiïån; caác chñnh saách taâi chñnh vaâ phên taách riïng biïåt àïí coá thïí töìn taåi vûäng vaâng; múã cûãa àïí thuác àêíy sûå tham gia cuãa khu vûåc tû nhên vaâ caác àöëi tûúång khaác trong nûúác; chñnh saách höî trúå ngûúâi ngheâo; vaâ àiïìu phöëi ngaânh vaâ caác cöng cuå taâi chñnh ngaânh (WSP-chêu Phi 2006). 8. Trong 16 cuöåc Àiïìu tra Möi trûúâng Àêìu tû cêëp quöëc gia gêìn àêy do Ngên haâng Thïë giúái thûåc hiïån, caác cöng ty àûúåc hoãi liïåu hoå coá traã caác khoaãn tiïìn khöng chñnh thûác àïí àûúåc kïët nöëi nûúác hay khöng. Mùåc duâ khöng coá yá nghôa vïì mùåt thöëng kï, kïët quaã úã têët caã 16 nûúác (àaánh giaá GDP bònh quên àêìu ngûúâi) cho thêëy möåt möëi tûúng quan maånh meä giûäa tham nhuäng vaâ mûác àöå bao phuã thêëp cuãa dõch vuå CN&VS. Àiïìu thuá võ laâ tuy cuöåc àiïìu tra cêëp vi mö khöng khùèng àõnh rùçng tham nhuäng ngaânh (àaánh giaá búãi caác khoaãn tiïìn höëi löå àïí àûúåc kïët nöëi nûúác) coá gùæn liïìn vúái caác biïån phaáp chung cuãa tham nhuäng àêët nûúác, nhûng sûå mong manh cuãa caác kïët quaã coân tö àêåm hún nûäa khuyïën caáo cêìn phaãi coá caác biïån phaáp tùng cûúâng úã cêëp ngaânh vaâ tiïíu ngaânh. 9. Con söë naây lúán hún töíng söë thu tûâ tû nhên hoaá; xem Estache vaâ Kouassi (2002), trñch dêîn trong Collier vaâ Hoeffler (2005). 10. Möåt söë ngûúâi chuã trûúng chöëng tham nhuäng, trong àoá coá Klitgaard vaâ Rose- Ackerman, àaä chó ra nhûäng nhên töë chñnh sinh ra cú höåi tham nhuäng. Nhûäng nhên töë naây göìm quyïìn lûåc àöåc quyïìn, sûå tuyâ yá quyïët àõnh, yá thûác traách nhiïåm thêëp vaâ thiïëu minh baåch. 11. Vïì ngaânh y tïë, xem Töí chûác Minh baåch quöëc tïë (2006); vïì ngaânh àiïån, xem Ngên haâng Thïë giúái (2006); vïì ngaânh lêm nghiïåp, xem saáng kiïën Maång lûúái Thöëng nhêët Lêm nghiïåp taåi http://www.transparency.org/fin, vaâ vïì ngaânh xêy dûång, xem Töí chûác Minh baåch quöëc tïë (2005). 12. Coá möåt söë kïët luêån mang tñnh so saánh trong caác cuöåc àiïìu tra vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ tham nhuäng cuãa Töí chûác Ngên haâng Thïë giúái. Vñ duå, úã Mödùmbñch, cêëp nûúác bõ coi laâ ngaânh dõch vuå cú baãn coá tyã lïå tham nhuäng nhiïìu nhêët (cao hún y tïë vaâ giaáo duåc, vaâ cao hún nhiïìu so vúái ngaânh vïå sinh); xem Austral Consultoria (2004). 13. Sûå cêìn thiïët phaãi taách riïng ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh àûúåc thûâa nhêån röång raäi. Möåt söë cho rùçng lônh vûåc vïå sinh trong caác dûå aán nöng thön ñt tham nhuäng hún lônh vûåc cêëp nûúác vò vïå sinh laâ möåt haâng hoaá cöng cöång (thaão luêån vúái Scott Guggenheim, Addis Ababa, thaáng 1/2006). Àiïìu tra úã Mödùmbñch cho thêëy ngûúâi dên cho rùçng caác dõch vuå cêëp nûúác tham nhuäng lúán hún nhiïìu ngaânh thoaát nûúác (Austral Consultoria 2004). Cêìn phaãi tiïën haânh nhiïìu nghiïn cûáu hún trûúác khi àûa ra bêët cûá kïët luêån naâo. Caác phên 349 Caác hònh thaái tham nhuäng tñch trong tûúng lai nïn taách riïng khöng chó ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh maâ caã loaåi hònh hïå thöëng cung cêëp dõch vuå (dûåa trïn cöång àöìng, cöng ñch, hay höå gia àònh). 14. Tñnh chêët rêët àùåc thuâ cuãa thiïët bõ vaâ haå têìng cú súã taâi saãn trong ngaânh cêëp nûúác khiïën chi phñ tùng cao hún ba àïën böën lêìn so vúái ngaânh viïîn thöng vaâ nùng lûúång; vaâ chi phñ cao hún ngaânh àiïån (Kirkpatrick, Parker, vaâ Zhang 2004). 15. Haån chïë cuãa caác söë liïåu thûúâng àûúåc trñch dêîn trong ngaânh laâ möëi quan ngaåi chñnh àûúåc chûúng naây àïì cêåp. Caác söë liïåu naây thûúâng chó àûúåc lêëy tûâ nhûäng con söë thêët thoaát trong caác cöng ty cöng ñch, nhûng tûúng tûå vúái mûác àöå tham nhuäng trñch dêîn chung vaâ trong caác chûúng trònh tûúng tûå (nhû chûúng trònh phaát triïín nöng thön, dûå aán àûúâng) úã caác ngaânh khaác. 16. Kïët luêån naây àûúåc ruát ra tûâ caác cuöåc thaão luêån vúái nhiïìu àöëi tûúång vaâ chuyïn gia ngaânh. Hoå noái rùçng ñt ngûúâi trong ngaânh thûâa nhêån coá nhiïìu loaåi hònh tham nhuäng khaác nhau töìn taåi. Caác nhêån thûác vïì tham nhuäng khöng àöìng nhêët, nhûng thiïín cêån, haån chïë sûå phaát triïín cuãa caãi caách hiïåu quaã. 17. Cêëp àöå chñnh phuã, ngaânh vaâ dûå aán cuãa caác cú chïë phoâng chöëng tham nhuäng àûúåc duâng àïí mö taã caác nöî lûåc taái thiïët hêåu soáng thêìn trong ngaânh CN&VN úã Aceh trong Plummer (2005). 18. Do khöng coá dûä liïåu cêìn thiïët trong lônh vûåc, muåc àñch cuãa cú cêëu naây laâ nhùçm gúåi múã hiïíu biïët vaâ Caác lônh vûåc àiïìu tra. Nhiïìu taâi liïåu vïì tham nhuäng têåp trung vaâo möåt kiïíu tham nhuäng naây hay kiïíu khaác maâ khöng àûa ra dûä liïåu giaãi thñch troång têm àoá. Do àoá, cêìn phaãi coá möåt hïå thöëng röång khùæp coá thïí sûã duång trong nhûäng böëi caãnh cuå thïí nhùçm xaác àõnh nhûäng lônh vûåc troång têm cuãa àõa phûúng. Cöng taác àaánh giaá àaä cung cêëp thöng tin vïì caách tiïëp cêån naây. Têåp trung vaâo caác lônh vûåc hoaåt àöång, phêìn àêìu tiïn cuãa chûúng naây àûa ra cú cêëu caác tûúng taác àûúåc xêy dûång theo caác cêëp cú quan cung cêëp. Möåt saáng kiïën rêët hûäu ñch àûúåc xêy dûång cho chûúng trònh KDP úã Inàönïxia do Ngên haâng Thïë giúái taâi trúå (höî trúå haå têìng cêëp laâng xaä vaâ dûåa trïn cöång àöìng) laâ "lêåp sú àöì tham nhuäng". Cöng cuå phaác hoaå sú àöì xem xeát toaân böå chu trònh dûå aán, àaánh giaá caác giai àoaån thiïët kïë, triïín khai vaâ giaám saát vaâ àûa ra caác àöång cú cuãa chuã thïí, caác hònh thûác xûã sûå tham nhuäng vaâ caác nguy cú gùæn vúái tûâng sûå thêët thoaát tiïìm taâng. Dûå aán duâng sú àöì naây àïí xêy dûång caác phaãn ûáng cuå thïí àöëi vúái tûâng nguy cú tûâ têìm trung àïën têìm cao. Caác àiïìu phöëi viïn duâng noá àïí xïëp sùæp sûå giaám saát cuãa mònh àöëi vúái caác quaá trònh khaác nhau. Quaá trònh xêy dûång sú àöì rêët quan troång trong viïåc thiïët lêåp tñnh minh baåch vaâ phên quyïìn cho cöång àöìng trong giaám saát viïåc triïín khai (vaâ caác hoaåt àöång vêån haânh vaâ baão dûúäng àang diïîn ra) úã cêëp dûå aán. Möåt söë dûå aán àûúâng giao thöng àaä duâng phûúng phaáp tûúng tûå, sûã duång chu trònh dûå aán laâm cú súã àaánh giaá nhûäng lônh vûåc tham nhuäng tiïìm nùng. 350 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi Caách tiïëp cêån cuäng tûúng tûå nhû caách àaä àûúåc Klitgaard trònh baây trong phûúng phaáp chêín àoaán tham gia maâ öng àaä xêy dûång cho chñnh quyïìn thaânh phöë La Paz, Bölivia, trong àoá têåp trung vaâo hïå thöëng tham nhuäng vaâ nhùçm xaác àõnh quy mö, nhûäng ngûúâi àûúåc lúåi, nhûäng ngûúâi thua thiïåt, nguyïn nhên vaâ giaãi phaáp cho caác kiïíu tham nhuäng khaác nhau àûúåc xaác àõnh qua quaá trònh tham gia (Klitgaard 1998). Tuy nhiïn, caác sú àöì naây khöng àûúåc thûåc hiïån úã cêëp ngaânh. Möåt caách tiïëp cêån khaái niïåm hûäu ñch khaác laâ viïåc àûa ra cú cêëu traách nhiïåm giaãi trònh nïu trong Baáo caáo Phaát triïín Thïë giúái 2004 (Ngên haâng Thïë giúái 2004). Phûúng phaáp naây xem xeát möëi quan hïå giûäa caác bïn coá lúåi ñch liïn quan chñnh trong quaá trònh cung cêëp dõch vuå, nïu roä têìm quan troång cuãa möëi quan hïå giûäa "tiïëng noái"-traách nhiïåm giaãi trònh giûäa cöng dên vaâ chñnh trõ gia, möëi quan hïå "thoaã thuêån" giûäa chñnh trõ gia hay nhaâ quaãn lyá vúái caác cú quan cung cêëp dõch vuå vaâ quan hïå "quyïìn dõch vuå/ngûúâi tiïu duâng" giûäa nhaâ cung cêëp dõch vuå vúái cöng dên/ngûúâi tiïu duâng. Möîi bïn trong cú cêëu tam giaác naây taåo ra möåt loaåt tûúng taác phûác taåp coá thïí laâm naãy sinh tham nhuäng vaâ cú chïë chñnh cho viïåc nêng cao traách nhiïåm giaãi trònh. 19. Vêën àïì naây àûúåc nïu trong phûúng phaáp àaánh giaá àûúåc Huther vaâ Shah sûã duång (2000). 20. Mùåc duâ coá thïí coá caác tûúng taác giûäa tû nhên-vúái-tû nhên, nhû höëi löå hoùåc gian lêån giûäa caác nhaâ thêìu vaâ nhaâ thêìu phuå nhû Rocño Balcaázar àaä miïu taã (2006), cuäng phöí biïën trong ngaânh naây, nhûng cuäng coá trûúâng húåp möåt bïn tû nhên àûúåc quan chûác nhaâ nûúác tin cêåy vaâ loaåi haânh vi naây thuöåc vïì tûúng taác nhaâ nûúác-vúái-tû nhên. Vñ duå, trong nhûäng tònh huöëng khu vûåc tû nhên àûúåc nhûúång quyïìn, hoå coá caác "vùn phoâng uyã nhiïåm". Trong nhûäng trûúâng húåp khaác, haânh vi àoá coá thïí laâ gian lêån vaâ bêët húåp phaáp, gêy haåi nhûng nïn cêín troång trûúác khi mö taã noá laâ tham nhuäng. 21. Thöng tin phaãn höìi khöng chñnh thûác úã möåt söë nûúác chêu Phi cho thêëy khoaãn höëi löå naây coá thïí nhiïìu bùçng tiïìn lûúng trong möåt vaâi nùm àöëi vúái caác cöng ty cöng ñch lúán - cöng ty cöng ñch caâng lúán, höëi löå caâng cao. Ngûúâi ta cho rùçng höëi löå àïí àûúåc böí nhiïåm àûúåc àûa cho caã caác chñnh trõ gia lêîn caán böå quaãn lyá, mùåc duâ khöng roä tyã lïå bao nhiïu. Davis (2003) phaát hiïån rùçng úã Nam AÁ, hêìu hïët viïåc höëi löå chñnh trõ gia vaâ laänh àaåo àõa phûúng nhùçm taåo ra aãnh hûúãng àöëi vúái nhûäng ngûúâi àûa ra quyïët saách. 22. Suöët möåt hoùåc hún möåt thêåp kyã, vêën àïì àiïìu haânh àaä ài àêìu chûúng trònh nghõ sûå cuãa caác cú quan phaát triïín song phûúng vaâ àa phûúng vaâ sûå uãng höå chöëng tham nhuäng àûúåc thûâa nhêån laâ möëi quan têm chñnh trong viïåc àaåt àûúåc muåc tiïu phaát triïín lêîn quaãn lyá ruãi ro. Àöìng thúâi, ñt ngûúâi cho rùçng höî trúå phaát triïín, vúái baãn chêët cuãa noá, khöng laâm tùng tònh traång tham nhuäng vöën coá bùçng caách búm tiïìn vaâo caác hïå thöëng thïí chïë yïëu keám. 351 Caác hònh thaái tham nhuäng 23. Haânh vi naây coá leä gùæn nhiïìu hún túái viïåc nhûúång quyïìn cho caác cöng ty quöëc tïë trong nhûäng nùm 1990, nhûng hiïån noá vêîn xaãy ra àöëi vúái caác húåp àöìng xêy dûång lúán. 24. Tònh traång thiïëu kiïën thûác sêu vïì caác tûúng taác giûäa nhaâ nûúác-tû nhên trong ngaânh cêëp nûúác àang trêìm troång vò viïåc chêín àoaán khöng phaãi luác naâo cuäng nïu àuáng caác chuã thïí tham gia - nhûäng ngûúâi àûa tiïìn höëi löå. Cuäng coá nhûäng phên tñch quan troång chûa àêìy àuã vïì viïåc caác cú chïë hoaåt àöång nhû thïë naâo trong cöång àöìng vaâ taåi sao coá khaã nùng chuáng seä tiïëp tuåc nhû vêåy (àöëi thoaåi cuãa taác giaã vúái M.Sohail Khan, Cuöåc hoåp truâ bõ maång lûúái kïët nöëi cêëp nûúác, Delft, Haâ Lan, thaáng 11/2005). Ngaânh yá thûác rùçng viïåc xûã lyá tònh traång höëi löå vaâ quaá trònh gaå gêîm maâ möåt söë cöng ty tû nhên tham gia vaâo cuäng quan troång nhû xûã lyá caác chuã thïí chñnh quyïìn, nhûng cêìn phaãi coá chêín àoaán sêu hún tûúng taác giûäa nhaâ nûúác-vúái-tû nhên. 25. Höëi löå trong àêëu thêìu vaâ xêy dûång àûúåc mö taã chi tiïët trong Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë (2005). Phêìn lúán thöng tin naây coá liïn quan àïën ngaânh cêëp nûúác. 26. Chó 5% lûúång nûúác àûúåc cung cêëp úã chêu Phi do khu vûåc tû nhên àaãm àûúng, chuã yïëu laâ úã Têy Phi vúái thoãa thuêån theo hònh thûác chuyïín nhûúång (WUP 2001). 27. Haânh vi moi tiïìn phaãn aánh sûå mêët cên bùçng vïì quyïìn lûåc vaâ thöng thûúâng coá nghôa laâ caán böå àang boác löåt ngûúâi ngheâo. Àöëi vúái ngûúâi ngheâo, kïët quaã cuãa viïåc laâm naây coá thïí laâ àûúåc tiïëp cêån dõch vuå nûúác, nhûng mûác giaá giao dõch laåi cao. Haânh vi phöí biïën naây diïîn ra úã möi trûúâng àöåc quyïìn trong àoá ngûúâi tiïu duâng phuå thuöåc vaâo caán böå ra quyïët àõnh. Giao dõch cöång taác giûäa ngûúâi ngheâo vaâ caán böå cung cêëp dõch vuå cöng laâ nhûäng giao dõch tûå nguyïån thûúâng mang laåi cho ngûúâi ngheâo möåt loaåi dõch vuå maâ hoå khöng coá àûúåc bùçng caách khaác, vaâ thûúâng laâ úã mûác giaá caånh tranh vúái nhûäng lûåa choån khaác trong àõa phûúng. Chùèng haån, úã caác khu àõnh cû lêën chiïëm, caán böå cung cêëp nhûäng kïët nöëi traái pheáp hoùåc nguöìn nûúác xe böìn vúái mûác giaá vaâ thoãa thuêån maâ ngûúâi tiïu duâng sùén saâng chêëp thuêån. Xem Kaufmann, Montoriol-Garriga vaâ Recanatini (2005). 28. Mùåc duâ söë lûúång NGO úã chêu Phi laâ ñt hún caác núi khaác, viïåc cung cêëp dõch vuå NGO laâ möåt caách àïí mang dõch vuå àïën ngûúâi ngheâo. Nhûng khöng nïn cho rùçng têët caã caác giao dõch chñnh phuã-NGO laâ khöng coá tham nhuäng; thêåt ngêy thú nïëu cho rùçng caác NGO àïìu khöng tham nhuäng vaâ coá traách nhiïåm. Ngûúåc laåi, tham nhuäng chñnh phuã-NGO àang nöíi lïn laâ möåt khu vûåc chñnh cêìn àiïìu tra, tûúng tûå nhû àiïìu àang xaãy ra vúái tham nhuäng chñnh phuã-vúái- tû nhên trong nhiïìu lônh vûåc. 29. Ngûúâi ta thûâa thêëy rùçng haânh vi naây trong möåt söë nhûng khöng phaãi têët caã trûúâng húåp cuäng goáp phêìn vaâo sûå keám hiïåu quaã cuãa cöng ty cöng ñch. ÚÃ möåt mûác àöå naâo àoá, vêën àïì naây coá nguyïn nhên tûâ bïn ngoaâi ngaânh cêëp nûúác. 352 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi Thöng thûúâng, ngûúâi thuï nhaâ vaâ nhûäng ngûúâi lêën chiïëm traái pheáp coá ñt lûåa choån vïì cêëp nûúác vaâ vïå sinh hún do vêåy sùén saâng duâng dõch vuå do caán böå tham nhuäng (hay chuã nhaâ) àïì nghõ hún. Tònh traång cû truá cuãa hoå khiïën nhoám naây dïî bõ moi tiïìn vaâ chõu giaá nûúác cao. Nhûäng höå gia àònh khaác coá nhu cêìu vaâ tiïìm lûåc thay àöíi cuäng dïî bõ khai thaác vò hoå coá thïí muöën tham gia hoùåc ruát khoãi möåt cêëp àöå dõch vuå cao hún, taåo ra cú höåi cho höëi löå moi tiïìn hay cöång taác. 30. Trao àöíi giûäa taác giaã vúái Scott Guggenheim, Addis Ababa, thaáng 1/2006. Xem Recanatini, Prati, vaâ Tabellini (2005). 31. Chó söë Liïm chñnh Toaân cêìu àûa ra phiïëu chêëm àiïím àõnh lûúång vïì haânh vi àiïìu haânh úã tûâng nûúác, àaánh giaá caác thïí chïë vaâ têåp quaán maâ cöng dên coá thïí dûåa trïn àïí buöåc chñnh phuã phaãi coá traách nhiïåm vúái lúåi ñch cöng. Chó söë naây àang àûúåc xêy dûång úã gêìn 30 nûúác trïn toaân thïë giúái. Xem http://www.globalintegrity.org. 32. Baáo caáo Phaát triïín Thïë giúái 2004 (Ngên haâng Thïë giúái 2004) àûa ra möåt cú cêëu tam giaác vïì quan hïå traách nhiïåm giaãi trònh giûäa ngûúâi hoaåch àõnh chñnh saách vaâ chñnh trõ gia, nhaâ cung cêëp dõch vuå, vaâ cöng dên. Baáo caáo nïu roä sûå cêìn thiïët phaãi ruát ngùæn vaâ tùng cûúâng quan hïå traách nhiïåm giaãi trònh vïì tiïëng noái, thoaã thuêån vaâ quyïìn haån ngûúâi tiïu duâng. 33. Chùèng haån, Shah vaâ Schacter (2004) lêåp luêån rùçng caác chiïën dõch nêng cao nhêån thûác vïì tham nhuäng noái chung àaä thêët baåi úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ rùçng viïåc tuyïn truyïìn chó hûäu ñch úã nhûäng nûúác coá böå maáy àiïìu haânh maånh. 35. Phong traâo traách nhiïåm giaãi trònh xaä höåi úã ÊËn Àöå àaä mang laåi möåt loaåt baâi hoåc vïì nhûäng raâo caãn vaâ cú höåi tùng cûúâng sûác maånh phña cêìu. Têët caã nhûäng baâi hoåc àoá àïìu coá yá nghôa àöëi vúái viïåc chöëng tham nhuäng. 36. Tham nhuäng liïn quan chùåt cheä túái caác chñnh saách húåp phaáp nhûng bõ àõnh hûúáng sai nhû thuïë suêët thêëp àöëi vúái nguöìn cêëp nûúác. Nhiïìu phûúng thuöëc cùn baãn chöëng tham nhuäng àöìng nghôa vúái nhûäng nöî lûåc maâ cöng ty cöng ñch hoaåt àöång hiïåu quaã àang thûåc hiïån àïí nêng cao chêët lûúång. 37. Vñ duå, khöng phaãi têët caã caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ àa phûúng àïìu àûa vaâo danh saách àen caác cöng ty bõ buöåc töåi trong vuå aán tham nhuäng Cao nguyïn Lesotho (Earle vaâ Turton 2005). 38. Cöng trònh cuãa Recanatini, Prati vaâ Tabellini (2005) nïu bêåt möåt söë àùåc àiïím laâ àùåc trûng cuãa caác töí chûác vaâ cú quan ñt tham nhuäng, göìm viïåc kiïím toaán thûúâng xuyïn quy trònh ra quyïët àõnh do caác nhaâ kiïím toaán nöåi böå hoùåc bïn ngoaâi tiïën haânh, thuã tuåc cöng khai vaâ minh baåch, quyïët àõnh nhên sûå dûåa trïn nùng lûåc vaâ trònh àöå chuyïn mön. Nhûäng àùåc àiïím naây àïìu cuãng cöë maånh meä caác nöî lûåc caãi caách trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh. 39. Thöng tin thïm vïì PACI coá thïí xem taåi http://www.weforum.org/. Thöng 353 Caác hònh thaái tham nhuäng tin thïm vïì EITI coá thïí xem taåi http://www.eitransparency.org. 40. Ranh giúái giûäa àaåi diïån hay laänh àaåo xaä höåi dên sûå vaâ caán böå xaä thûúâng khöng roä raâng, nhiïìu ngûúâi thûúâng àoáng caã hai vai troâ. 41. Vai troâ höî trúå cuãa caác hiïåp höåi ngûúâi tiïu duâng àaä àûúåc nghiïn cûáu úã Àöng Phi. Nhûäng baâi hoåc àêìu tiïn vïì xêy dûång nùng lûåc cuãa caác töí chûác cuãa ngûúâi tiïu duâng àïí tham gia vaâo chûúng trònh caãi caách ngaânh CN&VS àaä àûúåc WSP-chêu Phi phöëi húåp vúái Töí chûác Tiïu duâng Quöëc tïë xêy dûång (WSP- chêu Phi 2004). 42. Trong 5 nùm qua, troång têm àaä chuyïín tûâ caác nöî lûåc vïì yïëu töë cung sang caác nöî lûåc vïì yïëu töë cêìu. 43. Xem Shah vaâ Schacter (2004), trong àoá coá caãnh baáo vïì tñnh taåm búå trong cöng taác chöëng tham nhuäng vaâ cho rùçng viïåc thiïëu tiïën böå trong baâi trûâ tham nhuäng coá thïí do caác chiïën lûúåc àûúåc àõnh hûúáng sai. 44. Nhu cêìu phaãi coá cú súã phên tñch vûäng chùæc hún laâ nhu cêìu vïì cú súã chöëng tham nhuäng àaä àûúåc thûâa nhêån tûâ lêu (Kaufmann 1998). 45. Coá nhiïìu quan àiïím lêîn löån vïì mûác àöå coá thïí phên taách hoaåt àöång tham nhuäng trong khuön khöí ngaânh CN&VS vaâ caác mö hònh vaâ chiïën lûúåc cêìn khêín cêëp thûã nghiïåm. Möåt söë yá kiïën cho rùçng caác nöî lûåc coá thïí triïín khai úã cêëp cú súã (cú quan cung cêëp dõch vuå), trong khi caác yá kiïën khaác laåi cho rùçng caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng dûúâng nhû laâ phuâ phiïëm, phaãn taác duång, hoùåc nùçm ngoaâi lïì, nïëu caác nöî lûåc ngaânh khöng àûúåc kïët húåp vúái chûúng trònh àiïìu haânh röång hún. Thûåc tïë úã Kïnia cuäng laâ àiïìu àaáng suy nghô, caãi caách möåt nhaánh chñnh quyïìn vaâ khöng thûåc hiïån úã nhaánh khaác àaä taåo ra caác vêën àïì nghiïm troång, laâm trêìm troång thïm mûác àöå tham nhuäng; xem Nussbaum (2006). 46. Vñ duå, Fisman vaâ Gatti (2002) cho rùçng khöng coá nûúác naâo giaãi quyïët àûúåc vêën àïì tham nhuäng qua phên cêëp. 47. Trao àöíi cuãa taác giaã vúái M. Sohail Khan. 48. ÚÃ caác nûúác khaác (vñ duå Inàönïxia) tònh hònh àùåc thuâ hún; coá thïí coá àöëi thoaåi vïì caác haânh vi tham nhuäng, vïì möåt nhoám caác thuã lônh chöëng tham nhuäng, vïì thiïån yá cuãa cú quan cöng quyïìn khi thaão luêån cöng khai vïì tham nhuäng, nhûng cuäng coá thïí coá sûå deâ dùåt khi noái vïì viïåc thiïët lêåp caác cú chïë chöëng tham nhuäng coá thïí aãnh hûúãng àïën thu nhêåp cuãa baån beâ, àöìng nghiïåp hay gia àònh. 49. Caách laâm hay trong hoaåt àöång chöëng tham nhuäng nhêën maånh têìm quan troång cuãa caác töí chûác xaä höåi dên sûå (CSO) àoáng vai troâ ài àêìu trong viïåc àoâi hoãi sûå thay àöíi. Viïåc naây úã chêu Phi khoá khùn hún, úã àêy phong traâo töí chûác xaä höåi dên sûå yïëu, nhêët laâ trong ngaânh cêëp nûúác do chñnh phuã khöëng chïë. Thêåm chñ khi nhaâ nûúác khöng thïí cung cêëp dõch vuå, nhêån thûác chung cho rùçng viïåc cung cêëp dõch vuå cêëp nûúác vaâ vïå sinh laâ traách nhiïåm cuãa nhaâ nûúác 354 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi vaâ khöng coá vai troâ cuãa xaä höåi dên sûå. Sûå höî trúå cuãa caác CSO trong ngaânh cêëp nûúác úã chêu Phi thûúâng nùçm úã caác dûå aán cuå thïí, raãi raác. Nhûäng thûåc tïë naây coá thïí phaát triïín àöång lûåc khuyïën khñch cöng chuáng biïíu tònh, nhû úã Ghana, möåt CSO àaä dêîn àêìu möåt phong traâo chöëng laåi viïåc tû nhên hoaá ngaânh nûúác, nhûng caác CSO chêu Phi khöng àoáng vai troâ trung têm trong cung cêëp dõch vuå quy mö lúán nhû úã caác nûúác khaác, Bùnglaàeát chùèng haån. Vaâ traách nhiïåm giaãi trònh xaä höåi chó múái àang xuêët hiïån. Cêìn coá caác nöî lûåc àïí phöëi húåp vaâ xêy dûång nùng lûåc cuãa caác CSO ngoaâi lônh vûåc cêëp nûúác nhû àïì cêåp trong caác chûúng vïì quöëc gia cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë. 50. Xem Ma trêån Töíng húåp vïì Àoái ngheâo vaâ Àiïìu haânh trong Kaufmann (2000). 51. Xem töíng quan vïì caác loaåi nûúác sùén coá cho ngûúâi ngheâo, trong àoá coá nûúác tham nhuäng, trong Plummer vaâ Cross (2005). 52. Àûúåc àûa ra trong Tuyïn böë Paris vïì Hiïåu quaã Viïån trúå, kyá taåi Paris thaáng 3/2005. Tuyïn böë Paris laâ möåt thoaã thuêån quöëc tïë trong àoá hún 100 böå trûúãng, ngûúâi àûáng àêìu caác töí chûác vaâ caác quan chûác cêëp cao cam kïët caác nûúác vaâ caác töí chûác naây seä tiïëp tuåc tùng cûúâng caác nöî lûåc trong viïåc kïët húåp haâi hoaâ, liïn kïët vaâ quaãn lyá viïån trúå àïí àûa ra kïët quaã caác haânh àöång vaâ chó söë coá thïí giaám saát àûúåc. THAM KHAÃO Austral Consultoria a Projectos. 2004. "Governance and Anticorruption Diagnosis Survey: Mozambique." Paper prepared for World Bank Institute, Washington, DC. ------- Austral Consultoria a Projectos. 2004. "Khaão saát Àiïìu haânh vaâ Chêín àoaán Chöëng tham nhuäng: Mödùmbñch." Taâi liïåu chuêín bõ cho Töí chûác Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Center for Democracy and Development. 2000. "The Ghana Governance and Corruption Survey: Evidence from Households, Enterprises and Public Officials." Report commissioned by the World Bank, Washington, DC (August). ------ Trung têm Dên chuã vaâ Phaát triïín. 2000. "Khaão saát Àiïìu haânh vaâ Tham nhuäng: Thûåc tïë Höå gia àònh, Doanh nghiïåp vaâ Caán böå Nhaâ nûúác." Baáo caáo theo yïu cêìu cuãa Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (thaáng 8). Collier, P. and A. Hoeffler. 2005. "The Economic Costs of Corruption in Infrastructure." In Global Corruption Report 2005. London: Transparency International and Pluto Press. -------- Collier, P. vaâ A. Hoeffler. 2005. "Chi phñ Kinh tïë cuãa Tham nhuäng trong Cú súã Haå têìng." Trong Baáo caáo Tham nhuäng Toaân cêìu 2005. London: Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë vaâ Pluto Press. Darroch, F. 2004. "Lesotho Highlands Water Project: Corruption and Debarment." Prepared for the Information Research Institute, London. ---- 355 Caác hònh thaái tham nhuäng ---- Darroch, F. 2004. "Dûå aán nûúác Cao nguyïn Lesotho: Tham nhuäng vaâ Trúã ngaåi." Chuêín bõ cho Viïån Nghiïn cûáu Thöng tin, London. Davis, J. 2003. "Corruption in Public Service Delivery: Experience from South Asia's Water and Sanitation Sector." Massachusetts Institute of Technology, Department of Urban Studies and Regional Planning, Cambridge, MA. ---- ----- Davis, J. 2003. "Tham nhuäng trong Cung cêëp Dõch vuå Cöng: Kinh nghiïåm tûâ Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh Nam AÁ." Hoåc viïån Cöng nghïå Massachusetts, Ban Nghiïn cûáu Àö thõ vaâ Kïë hoaåch Vuâng, Cambridge, MA. Earle, A., and A. Turton. 2005. "No Duck, No Dinner: How Sole Sourcing Triggered Lesotho's Struggle against Corruption." Paper presented at the World Water Week seminar, "Corruption in the Water Sector: How to Fight It?" Stockholm, August 23. ------------- Earle, A., vaâ A. Turton. 2005. "Khöng tiïìn, khöng bûäa töëi: Laâm thïë naâo möåt nguöìn cung duy nhêët coá thïí àûa túái cuöåc àêëu tranh chöëng tham nhuäng cuãa Lïxöthö." Taâi liïåu trònh baây taåi höåi thaão Tuêìn lïî Nûúác Thïë giúái, "Tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác: Laâm thïë naâo àïí chöëng laåi?" Stockholm, 23 thaáng 8. Estache, A, and E. Kouassi. 2002. "Sector Organization, Governance, and the Inefficiency of African Water Utilities." Policy Research Working Paper 2890, World Bank, Washington, DC. --------------- Estache, A, vaâ E. Kouassi. 2002. "Töí chûác Ngaânh, Àiïìu haânh, vaâ sûå Keám Hiïåu quaã cuãa Ngaânh Cêëp nûúác úã Chêu Phi." Taâi liïåu laâm viïåc Nghiïn cûáu Chñnh saách 2890, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Fisman, R., and R. Gatti. 2002. "Decentralization and Corruption: Evidence across Countries." Journals of Public Economics 83 (3): 325-45. --------- Fisman, R., vaâ R. Gatti. 2002. "Phên cêëp vaâ Tham nhuäng: Thûåc tiïîn caác nûúác." Taåp chñ Kinh tïë Cöng 83 (3): 325-45. Gray, C., and D. Kaufmann. 1998. "Corruption and Development." Finance and Development 35 (1): 7-10. --------- Gray, C., vaâ D. Kaufmann. 1998. "Tham nhuäng vaâ Phaát triïín." Taâi chñnh vaâ Phaát triïín 35 (1): 7-10. Halpern, J., and Y. Mumssen. 2006. "Lessons Learned in Infrastructure Services Provision: Reaching the Poor." Working Paper 6, Global Partnership for Output-Based Aid, Washington, DC. . -------------- Halpern, J., vaâ Y. Mumssen. 2006. "Nhûäng Baâi hoåc ruát ra tûâ Cung cêëp Dõch vuå Haå têìng: Hûúáng túái Ngûúâi ngheâo." Taâi liïåu laâm viïåc söë 6, Àöëi taác Toaân cêìu vò Viïån trúå Dûåa trïn Kïët quaã, Washington, DC. . Huther, J., and A. Shah. 2000. "Anticorruption Policies and Programs: A Framework for Evaluation." Operations Evaluation Department, World Bank, Washington, DC (December). ------------ Huther, J., vaâ A. Shah. 2000. "Caác Chñnh saách vaâ Chûúng trònh Chöëng Tham nhuäng: Khuön khöí Àaánh giaá." Vuå Àaánh giaá Chiïën dõch, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (thaáng 12). 356 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi JMP (Joint Monitoring Project). 2002. Meeting the MDG Drinking Water and Sanitation Targets: A Mid Term Assessment of Progress. Geneva: WHO/UNICEF. ---------- JMP (Joint Monitoring Project-Dûå aán Giaám saát chung). 2002. Thûåc hiïån caác Muåc tiïu Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh trong Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã: Àaánh giaá Tiïën àöå Giûäa kyâ. Geneva: WHO/UNICEF. Kaufmann, D. 1998. "Challenges in the Next Stage of Anti-corruption." In New Perspectives on Combating Corruption, ed. D. Kaufmann. Washington, DC: Economic Development Institute. ---------- Kaufmann, D. 1998. "Thaách thûác trong caác Giai àoaån Chöëng Tham nhuäng tiïëp theo." Trong Nhûäng Caách nhòn múái vïì Chöëng Tham nhuäng, D. Kaufmann biïn têåp. Washington, DC: Viïån Phaát triïín Kinh tïë. Kaufmann, D. 2000. "Governance and Poverty: A Brief Note on the Power of Empirics, Quality of Growth, Governance, and Corruption." Unpublished paper, World Bank, Washington, DC. --------- Kaufmann, D. 2000. "Àiïìu haânh vaâ Àoái ngheâo: Ghi cheáp sú lûúåc vïì Quyïìn lûåc Kinh nghiïåm, Chêët lûúång Tùng trûúãng, Àiïìu haânh, vaâ Tham nhuäng." Taâi liïåu khöng xuêët baãn, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. --------. 2005. "Back to Basics: 10 Myths about Governance and Corruption." Finance and Development 42 (3). --------- / --------. 2005. "Trúã laåi Nhûäng àiïìu Cú baãn: 10 Thêìn thoaåi vïì Àiïìu haânh vaâ Tham nhuäng." Taâi chñnh vaâ Phaát triïín 42 (3). --------. 2006. "Debunking Myths about Governance and Corruption Lessons from Evidence and Initial Applications to Water Sector." Presentation for the Workshop on Anticorruption Practices in the Water Sector in Africa, World Bank, May 15, Kampala, Uganda. ------/ --------. 2006. "Laâm roä caác Thêìn thoaåi vïì Àiïìu haânh vaâ caác Baâi hoåc vïì Tham nhuäng tûâ Thûåc tiïîn vaâ nhûäng AÁp duång Ban àêìu àöëi vúái Ngaânh Cêëp nûúác." Trònh baây taåi Höåi Thaão vïì Haânh vi Chöëng Tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác úã chêu Phi, Ngên haâng Thïë giúái, ngaây 15/5, Kampala, Uganàa. Kaufmann, D., and A. Kraay. 2002. "Growth without Governance." Economia 3 (1). ------------ Kaufmann, D., vaâ A. Kraay. 2002. "Tùng trûúãng khöng coá sûå Àiïìu haânh." Economia 3 (1). Kaufmann, D., and A. Kraay. 2003. "Governance and Growth, Causality Which Way? Evidence for the World Bank in Brief." World Bank Institute, Washington, DC. -------------- Kaufmann, D., vaâ A. Kraay. 2003. "Àiïìu haânh vaâ Tùng trûúãng, Nhên quaã theo caách naâo? Thûåc tiïîn ngùæn goån tûâ Ngên haâng Thïë giúái." Töí chûác Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Kaufmann, D., J. Montoriol-Garriga, and F. Recanatini. 2005. "How Does Bribery Affect Public Service Delivery? Micro-Evidence from Service Users and Public Officials in Peru." Working Paper, World Bank Institute, Washington, 357 Caác hònh thaái tham nhuäng DC. --------------- Kaufmann, D., J. Montoriol-Garriga, vaâ F. Recanatini. 2005. "Tham nhuäng AÃnh hûúãng túái Cung cêëp Dõch vuå Cöng Nhû thïë naâo? Thûåc tiïîn Vi mö tûâ Ngûúâi sûã duång Dõch vuå vaâ Caán böå Nhaâ nûúác úã Peru." Taâi liïåu laâm viïåc, Töí chûác Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Kaufmann, D., and P. C. Vicente. 2005. "Legal Corruption." World Bank Institute, Washington, DC. --------- Kaufmann, D., vaâ P. C. Vicente. 2005. "Tham nhuäng Húåp phaáp." Töí chûác Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Kenny, C. 2006. "Corruption in Infrastructure." Unpublished paper Energy and Water Department, World Bank, Washington, DC. ------------- Kenny, C. 2006. "Tham nhuäng Cú súã Haå têìng." Taâi liïåu khöng xuêët baãn, Vuå Nùng lûúång vaâ Nûúác, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Kirkpatrick, C., D. Parker, and Y. F Zhang. 2004. "State versus Private Sector Provision of Water Services in Africa: A Statistical, DEA, and Stochastic Cost Frontier Analysis." Paper 70, University of Manchester, United Kingdom. -- ----------- Kirkpatrick, C., D. Parker, vaâ Y. F Zhang. 2004. "Cung cêëp Dõch vuå nûúác cuãa Nhaâ nûúác vaâ Tû nhên úã chêu Phi: Phên tñch Chi phñ Thöëng kï, DEA, vaâ Stochastic." Taâi liïåu 70, Àaåi hoåc Manchester, Vûúng quöëc Anh. Klitgaard, R. 1988. Controlling Corruption. Berkeley, CA: University of California Press. -------------- Klitgaard, R. 1988. Kiïìm chïë Tham nhuäng. Berkeley, CA: Nxb Àaåi hoåc California. ----------. 1988. "International Cooperation against Corruption." Finance and Development (March): 3-6. ------------- / ----------. 1988. "Húåp taác Quöëc tïë Chöëng Tham nhuäng." Finance and Development (March): 3-6. Klitgaard, R, R. Maclean-Abaroa, and H. Lindsey Parris. 2000. Corrupt Cities: A Practical Guide to Cure and Prevention. Washington, DC: World Bank and Institute for Contemporary Studies. ---------- Klitgaard, R, R. Maclean- Abaroa, vaâ H. Lindsey Parris. 2000. Caác Thaânh phöë Tham nhuäng: Hûúáng dêîn Thiïët thûåc Phoâng vaâ Chöëng. Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái vaâ Viïån Nghiïn cûáu caác Vêën àïì Àûúng àaåi. Maclean-Abaroa, R. 2006. "Workshop on Anticorruption Practices in the Water Sector in La Paz, Bolivia." May 15, Kampala, Uganda. --------- Maclean- Abaroa, R. 2006. "Höåi thaão vïì Haânh vi Tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác úã La Paz, Bolivia." Ngaây 15/5, Kampala, Uganda. Mehta, M., T. Fugelsnes, and K. Virjee. 2005. "Financing the Millennium Development Goals for Water and Sanitation: What Will It Take?" International Journal of Water Resources Development 21 (2): 239-52. ---------- ---- Mehta, M., T. Fugelsnes, vaâ K. Virjee. 2005. "Taâi trúå caác Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã vïì Nûúác vaâ Vïå sinh: Seä laâ nhûäng gò?" Taåp chñ Phaát triïín Nguöìn Nûúác Thïë giúái 21 (2): 239-52. 358 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi Nussbaum, D. 2006. "Building Accountability for Shared Growth." Presentation at PREM Week, World Bank, Washington, DC, (April). --------- Nussbaum, D. 2006. "Xêy dûång Traách nhiïåm giaãi trònh àïí Cuâng Tùng trûúãng". Trònh baây taåi Tuêìn lïî PREM, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC, (thaáng 4). Olkren, B. 2004. "Monitoring Corruption in CDD: Main Findings and Implications." KDP Note, Kecamatan Development Project, World Bank, Jakarta, Indonesia. -------------- Olkren, B. 2004. "Giaám saát Tham nhuäng trong CDD: Nhûäng Kïët luêån chñnh." Ghi cheáp cuãa KDP, Dûå aán Phaát triïín Kecamatan, Ngên haâng Thïë giúái, Jakarta, Inàönïxia. --------. 2005. "Corruption Perception versus Corruption Reality." Harvard and NBER, for the DFID-World Bank Strategic Poverty Partnership Trust Fund, Jakarta, Indonesia. ----------------/ --------. 2005. "Nhêån thûác Tham nhuäng vaâ Thûåc tiïîn Tham nhuäng." Harvard vaâ NBER, daânh cho Quyä Àöëi taác Chiïën lûúåc Xoaá àoái giaãm ngheâo DFID-Ngên haâng Thïë giúái, Jakarta, Inàönïxia. Plummer, J. 2003. "Small-Scale Providers in Water and Sanitation." Background paper for World Development Report 2004. World Bank, Washington DC. -- -------- Plummer, J. 2003. "Caác nhaâ cung cêëp Quy mö nhoã trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh." Baáo caáo àïì dêîn cho Baáo caáo Phaát triïín Thïë giúái 2004. Ngên haâng Thïë giúái, Washington DC. ---------. 2005 "Anti-corruption Efforts in the Post-tsunami Reconstruction of Water and Sanitation Infrastructure and Services in Aceh, Indonesia." Water and Sanitation Program, East Asia and the Pacific (WSP-EAP), Jakarta, Indonesia. -------------/ ---------. 2005 "Caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng trong taái thiïët haå têìng nûúác vaâ vïå sinh vaâ dõch vuå thúâi kyâ hêåu soáng thêìn úã Aceh, Inàönïxia." Chûúng trònh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh, Àöng AÁ vaâ Thaái Bònh Dûúng (WSP-EAP), Jakarta, Inàönïxia. Plummer, J., B. Collignon, and S. Mehrotra. 2005. "Supporting the Market that Serves the Urban Poor: Emerging Responses to Enhance the Role of Local Private Sector Providers." Background paper for the WSP-Africa Domestic Private Sector Participation Initiative Workshop, Nairobi, June 20-21. ------ -------- Plummer, J., B. Collignon, vaâ S. Mehrotra. 2005. "Höî trúå thõ trûúâng phuåc vuå ngûúâi ngheâo àö thõ: Nhûäng phaãn ûáng múái xuêët hiïån nhùçm tùng cûúâng vai troâ cuãa caác nhaâ cung cêëp tû nhên àõa phûúng." Baáo caáo àïì dêîn Höåi thaão Saáng kiïën Sûå tham gia cuãa khu vûåc tû nhên chûúng trònh WSP- chêu Phi, Nairöbi, ngaây 20-21/6. Plummer, J., and P. Cross. 2005. "Combating Corruption: Developing an Anti- corruption Strategy for the Water and Sanitation Sector in Africa." Paper 359 Caác hònh thaái tham nhuäng sponsored by WSP-Africa and presented at the preparatory meeting of the Water Integrity Network (WIN), Delft, November 18. --------- Plummer, J., vaâ P. Cross. 2005. "Chöëng Tham nhuäng: Xêy dûång möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng cho ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh úã chêu Phi." Taâi liïåu do chûúng trònh WSP-chêu Phi baão trúå vaâ trònh baây taåi cuöåc hoåp truâ bõ Maång lûúái Thöëng nhêët kïët nöëi nûúác (WIN), Delft, ngaây 18/11. Recanatini, F., A Prati, and G. Tabellini. 2005. "Why Are Some Public Agencies Less Corrupt than Others? Lessons for Institutional Reform from Survey Data." Paper prepared for the Sixth IMF Jacques Polak Annual Research Conference on Reforms, International Monetary Fund, Washington, DC., November 3-4. --------------- Recanatini, F., A Prati, vaâ G. Tabellini. 2005. "Taåi sao Möåt söë cú quan nhaâ nûúác ñt tham nhuäng hún caác cú quan khaác? Baâi hoåc cho Caãi caách thïí chïë tûâ caác dûä liïåu khaão saát." Taâi liïåu chuêín bõ cho Höåi thaão nghiïn cûáu thûúâng niïn vïì Caãi caách lêìn thûá saáu cuãa IMF taåi Jacques Polak, Quyä Tiïìn Tïå Quöëc tïë, Washington, DC., ngaây 3-4/11. Rocño Balcaázar, Alma. 2006. "Development of an Anti-corruption Agreement with the Water Pipe Manufacturing Companies in Cölömbia." Presentation at the International Anti-corruption Conference, sponsored by Transparencia por Colombia, Guatemala City, November 16. ------------ ---- Rocño Balcaázar, Alma. 2006. "Xêy dûång Thoaã thuêån chöëng tham nhuäng vúái caác cöng ty saãn xuêët öëng nûúác úã Colombia." Trònh baây taåi Höåi thaão Chöëng Tham nhuäng quöëc tïë cuãa Transparencia por Colombia, Thaânh phöë Guatemala, ngaây 16/11. Rose-Ackerman, S. 1999. Corruption and Government: Causes, Consequences, and Reform. New York: Cambridge University Press. -------- Rose-Ackerman, S. 1999. Tham nhuäng vaâ Chñnh phuã: Nguyïn nhên, Hêåu quaã vaâ Caãi caách. New York: Nxb Àaåi hoåc Cambridge. Shah, A., and M. Schacter. 2004. "Combating Corruption: Look Before You Leap." Finance and Development 41 (4): 40-43. ----------- Shah, A., vaâ M. Schacter. 2004. "Chöëng Tham nhuäng: Suy xeát trûúác khi àùåt chên." Taâi chñnh vaâ Phaát triïín 41 (4): 40-43. Shah, A., and T. Thompson. 2004. "Implementing Decentralized Local Governance." Policy Research Working Paper 3353, World Bank, Washington, DC. ------------- Shah, A., vaâ T. Thompson. 2004. "Triïín khai Àiïìu haânh àõa phûúng coá phên cêëp." Taâi liïåu laâm viïåc Nghiïn cûáu Chñnh saách 3353, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Stapenhurst, R. 2000. "The Media's Role in Curbing Corruption." World Bank Institute, Washington DC. ------------- Stapenhurst, R. 2000. "Vai troâ cuãa Truyïìn thong trong Kiïìm chïë Tham nhuäng." Töí chûác Ngên haâng Thïë giúái, Washington DC. 360 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi Sutton, S. 2004. "Preliminary Desk Study of Potential for Self Supply in Sub- Saharan Africa." Water Aid and the Rural Water Supply Network, London (October). ------------ Sutton, S. 2004. "Nghiïn cûáu chuyïn traách sú böå vïì Khaã nùng Tûå cung tûå cêëp úã Tiïíu vuâng Sahara chêu Phi." Maång lûúái Höî trúå nûúác vaâ Cêëp nûúác nöng thön, London (thaáng 10). Thampi, G. K. 2005. Community Voice as an Aid to Accountability: Experiences with Citizen Report Cards in Bangalore. Bangalore: Public Affairs Foundation. ---- ------- Thampi, G. K. 2005. Tiïëng noái cöång àöìng vúái vai troâ höî trúå traách nhiïåm giaãi trònh: Kinh nghiïåm vïì theã baáo caáo cöng dên úã Bangalore. Bangalore: Töí chûác caác vêën àïì cöng cöång. Timmer, P. 2006. "Paying Suharto as if He Were an American CEO." Center for Global Development, Washington DC. ----------- Timmer, P. 2006. "Traã tiïìn Suharto nhû thïí öng ta laâ möåt CEO Myä." Trung têm Phaát triïín toaân cêìu, Washington DC. Transparency International. 2005. Global Corruption Report. London: Pluto Press. ------------- Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë. 2005. Baáo caáo Tham nhuäng toaân cêìu. London: Pluto Press. --------. 2006. Global Corruption Report. London: Pluto Press. ----/ --------. 2006. Baáo caáo Tham nhuäng toaân cêìu. London: Pluto Press. Transparency International-Kenya. 2006. "Nairobi Water and Sewerage Company Ltd. A Survey." Nairobi, Kenya. --------- Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë-Kïnia. 2006. "Cöng ty TNHH Cêëp thoaát nûúác Nairöbi. Möåt cuöåc khaão saát." Nairöbi, Kïnia. Transparency International-Pakistan. 2003. "Integrity Pact: A Pakistan Success Story. Greater Karachi Water Supply Scheme Phase V, Stage II. 2nd 100MGD, K-III Project." Karachi (November). ----------- Töí chûác Minh baåch quöëc tïë-Pakistan. 2003. "Hiïåp ûúác liïm chñnh: Cêu chuyïån thaânh cöng vïì Pakistan. Àïì aáp cêëp nûúác múã röång cho Karachi Giai àoaån V, Kyâ II. 100MGD thûá hai, Dûå aán K-III." Karachi (thaáng 11). Treámolet, S., and J. Halpern. 2006. "Regulation of Water and Sanitation Services: Getting Better Service to Poor People." Output-Based Aid Working Paper 8, Washington, DC. ----------- Treámolet, S., vaâ J. Halpern. 2006. "Quy àõnh cuãa Dõch vuå Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh: Dõch vuå töët hún cho ngûúâi ngheâo." Taâi liïåu laâm viïåc 8 Chûúng trònh viïån trúå dûåa trïn kïët quaã, Washington, DC. UN-Habitat and Transparency International. 2004. "Tools to Support Transparency in Local Governance." Urban Governance Toolkit Series, United Nations, Nairobi. ---------- UN-Möi trûúâng söëng vaâ Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë. 2004. "Caác Cöng cuå höî trúå tñnh minh baåch trong àiïìu haânh àõa phûúng." Böå cöng cuå àiïìu haânh àö thõ, Liïn húåp quöëc, Nairöbi. Woodhouse, A. 2002. "Village Corruption in Indonesia: Fighting Corruption in 361 Caác hònh thaái tham nhuäng the World Bank's Kecamatan Development Program." World Bank, Jakarta, Indonesia. -------------- Woodhouse, A. 2002. "Tham nhuäng laâng xaä úã Inàönïxia: Chöëng tham nhuäng trong Chûúng trònh phaát triïín Kecamatan cuãa Ngên haâng Thïë giúái." Ngên haâng Thïë giúái, Jakarta, Inàönïxia. World Bank. 2004. World Development Report 2004: Making Services Work for the Poor, Washington, DC: World Bank. ------------ Ngên haâng Thïë giúái. 2004. Baáo caáo Phaát triïín Thïë giúái 2004: Àïí Dõch vuå coá Hiïåu quaã àöëi vúái Ngûúâi ngheâo, Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. --------. 2006. "An Anticorruption Agenda for the Power Sector: A Suggested Bank Approach Discussion Draft." Energy and Water Department, World Bank, Washington DC. --------/ --------. 2006. "Chûúng trònh nghõ sûå chöëng tham nhuäng cho ngaânh àiïån: Àïì xuêët dûå thaão thaão luêån phûúng phaáp tiïëp cêån ngên haâng." Vuå Nùng lûúång vaâ Nûúác, Ngên haâng Thïë giúái, Washington DC. WSP-Africa (Water and Sanitation Program-Africa). 2004a. "Moving from Protest to Proposal: Building the Capacity of Consumer Organizations to Engage in Urban Water Supply and Sanitation Sector Reform in Africa." WSP-Africa, Nairobi. --------- WSP-Africa (Chûúng trònh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh-chêu Phi). 2004a. "Chuyïín tûâ Phaãn àöëi sang Àïì xuêët: Xêy dûång Nùng lûåc caác Töí chûác Ngûúâi Tiïu dung àïí tham gia vaâo Caãi caách ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh àö thõ úã chêu Phi." WSP-chêu Phi, Nairöbi. -------. 2004b. "Solutions for Reducing Borehole Costs in Rural Africa." Field note, WSP-Africa, Nairobi. ----------/ -------. 2004b. "Giaãi phaáp Giaãm chi phñ Giïëng khoan úã Nöng thön chêu Phi." Ghi cheáp thûåc àõa, WSP-chêu Phi, Nairöbi. -------. 2005. "Rogues No More? Water Kiosk Operators Achieve Credibility in Kibera." Field note, WSP-Africa, Nairobi. -----------/ -------. 2005. "Khöng coân lûâa àaão? Caác nhaâ vêån haânh ki-öët nûúác àûúåc tñn nhiïåm úã Kibera." Ghi cheáp thûåc àõa, WSP-chêu Phi, Nairöbi. -------. 2006. "Getting Africa on Track to Meet the MDGs on Water and Sanitation: A Status Review of Sixteen African Countries." Final Report, WSP-Africa, Nairobi. -------- / -------. 2006. "Hûúáng chêu Phi trïn con àûúâng thûåc hiïån caác Muåc tiïu Phaát triïín Thiïn niïn kyã vïì nûúác vaâ vïå sinh: Àaánh giaá àõa võ cuãa 16 nûúác chêu Phi." Baáo caáo Töíng kïët, WSP-chêu Phi, Nairöbi. -------. Forthcoming. "A Citizen's Report Card Initiative for the Water Sector in Kenya." Final Report, WSP-Africa, Nairobi. ----------/ -------. Sùæp xuêët baãn. "Saáng kiïën Theã baáo caáo cuãa cöng dên trong ngaânh cêëp nûúác úã Kïnia." Baáo caáo Töíng kïët, WSP-chêu Phi, Nairöbi. 362 Chöëng tham nhuäng trong Ngaânh Cêëp nûúác vaâ Vïå sinh úã chêu Phi: Khúãi àöång Àöëi thoaåi WUP (Water Utilities Partnership). 2001. "Status of Reforms in the Water and Sanitation Sector in Africa." Abidjan, Cöte d'Ivoire. --------- WUP (Water Utilities Partnership-Àöëi taác Ngaânh nûúác). 2001. "Võ trñ cuãa Caãi caách trong ngaânh cêëp nûúác vaâ vïå sinh úã chêu Phi." Abidjan, Cöte d'Ivoire. -------. 2003. "Better Water and Sanitation for the Urban Poor in Africa." European Union and WSP-Africa, Nairobi. -----------/ -------. 2003. "Cêëp nûúác vaâ vïå sinh töët hún cho ngûúâi ngheâo àö thõ úã chêu Phi." Liïn minh chêu Êu vaâ WSP-chêu Phi, Nairöbi. 363 II PHÊÌN Tham nhuäng vaâ hïå thöëng quaãn lyá taâi chñnh cöng 365 8 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng WILLIAM DOROTINSKY VAÂ SHILPA PRADHAN "Tham nhuäng coá nhûäng àöång cú cuãa noá, vaâ ta phaãi tòm hiïíu vïì hiïån tûúång naây möåt caách thêëu àaáo àïí loaåi trûâ nhûäng nïìn taãng àang laâm chöî dûåa cho tham nhuäng töìn taåi". Eduard Shevardnadze, Cûåu töíng Thöëng Grudia "Quaãn lyá taâi chñnh cöng àaä trúã nïn vö cuâng phûác taåp trong caác nïìn kinh tïë hiïån àaåi búãi quy mö röång lúán cuãa caác hoaåt àöång chñnh phuã. Sûå phûác taåp àaä taåo ra nhiïìu lônh vûåc vaâ ngoác ngaách khöng minh baåch vaâ laâm cho mêu thuêîn uãy quyïìn ­ taác nghiïåp coá cú höåi phaát triïín. Nhûäng vêën àïì naây thûúâng dêîn àïën tham nhuäng. Vò lyá do naây, viïåc kiïím soaát hiïåu quaã vaâ giaám saát caác hïå thöëng quaãn lyá taâi chñnh cöng laâ vêën àïì cöët yïëu. Chûúng naây xaác àõnh möåt söë lônh vûåc coá tñnh ruãi ro cao, nïu ra möåt söë vêën àïì vaâ àïì xuêët caách giaãi quyïët. Àêy laâ taâi liïåu nïn phöí biïën àïën nhûäng nhaâ quaãn lyá vaâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách muöën caãi tiïën caác hïå thöëng quaãn lyá taâi chñnh cöng vaâ caác chuyïn gia muöën tòm hiïíu vïì hiïån tûúång tham nhuäng". Vito Tanzi, Cûåu Giaám àöëc, Ban Taâi khoáa, Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, vaâ Cûåu Thûá trûúãng Böå Taâi chñnh, Italia. T ham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng (QLTCC) laâ möåt vêën naån maâ caác quöëc gia trïn thïë giúái àaä vaâ àang phaãi àöëi mùåt trong suöët caác thúâi kyâ lõch sûã. Ài àöi vúái traách nhiïåm cuãa chñnh phuã trong viïåc quaãn lyá cöng quyä laâ caác ruãi ro nhû: caác nguöìn lûåc coá thïí bõ sûã duång vaâo muåc àñch caá nhên, caác chñnh phuã seä khöng nhêån àûúåc caác nguöìn lûåc thuöåc vïì hoå, caác nguöìn lûåc thu àûúåc seä bõ mêët trûúác khi àûúåc sûã duång àuáng muåc àñch, hoùåc nguöìn vöën sau khi àaä phï duyïåt laåi khöng àûúåc sûã duång àuáng muåc àñch. 367 Caác hònh thaái tham nhuäng Tham nhuäng trong QLTCC laâm lïåch hûúáng sûã duång caác nguöìn lûåc vöën khan hiïëm, khiïën chuáng khöng phuåc vuå muåc àñch cöng, àe doåa khaã nùng thûåc hiïån chûúng trònh nghõ sûå cuãa chñnh phuã, trûåc tiïëp aãnh hûúãng àïën chi tiïu cho caác lônh vûåc ûu tiïn nhû giaáo duåc, y tïë vaâ coá thïí taåo ra aãnh hûúãng àùåc biïåt nguy haåi àïën sûå tùng trûúãng. Taåi nhiïìu nûúác àang phaát triïín, tònh traång dõch vuå cöng ñch vaâ caác thïí chïë QLTCC thûúâng taåo möi trûúâng thuêån lúåi cho tham nhuäng phaát triïín. Baãn chêët vaâ chêët lûúång cuãa hïå thöëng QLTCC úã möåt quöëc gia laâ yïëu töë chuã yïëu quyïët àõnh "khaã nùng dïî xaãy ra" cuãa tham nhuäng. Möi trûúâng kiïím soaát vaâ àiïìu tiïët yïëu keám taåo cú höåi töët nhêët cho tham nhuäng trong chi tiïu cöng. Thaách thûác úã àêy laâ taåo ra möåt hïå thöëng taâi chñnh cöng àuã maånh àïí töëi àa hoáa khaã nùng phaát hiïån vaâ khùæc phuåc tham nhuäng, vaâ tûâ àoá giaãm thiïíu caác nguy cú tham nhuäng. Tham nhuäng trong khu vûåc cöng àûúåc àõnh nghôa laâ "laåm duång cöng vuå àïí mûu lúåi caá nhên".1 Biïíu hiïån vaâ àõnh nghôa phaáp lyá hoùåc hoaåt àöång cuãa tham nhuäng úã möîi nûúác möåt khaác nhau. Noái àïën tham nhuäng, ngûúâi ta thûúâng nghô àïën caác àùåc trûng nhû tham nhuäng lúán hoùåc tham nhuäng chñnh trõ vaâ tham nhuäng haânh chñnh. Tham nhuäng chñnh trõ àiïín hònh thûúâng bao göìm: viïåc gêy aãnh hûúãng àïën sûå phên böí nguöìn lûåc vaâ caác dûå aán coá lúåi cho ngûúâi ra quyïët àõnh, baån beâ vaâ ngûúâi thên cuãa hoå; laåm duång caác nguöìn taâi chñnh àïí vêån àöång tranh cûã; sùæp àùåt viïåc boã phiïëu vaâ laái nguöìn lûåc vaâo caác dûå aán àùåc biïåt; vaâ laåm duång àùåc quyïìn nùæm giûä thöng tin. Tham nhuäng lúán laâ viïåc chuyïín àöíi caác nguöìn lûåc cöng thaânh nguöìn lúåi caá nhên úã quy mö lúán. Tham nhuäng haânh chñnh bao göìm (a) tham nhuäng vùåt nhû höëi löå, trûåc tiïëp ùn cùæp tiïìn, haâng hoaá, trang thiïët bõ vaâ dõch vuå, (b) laåm duång trûåc tiïëp chûác vuå, bao göìm biïín thuã vaâ laåm duång cöng quyä vaâ taâi saãn cöng, thu tiïìn phaåt, thuïë, phñ hoùåc lïå phñ bêët húåp phaáp, sai phaåm trong àêëu thêìu hoùåc laái húåp àöìng theo yá muöën caá nhên, thao tuáng caác quy àõnh vaâ quy trònh cêëp pheáp; bao che cho hoå haâng, ngûúâi thên, baån beâ; hiïån tûúång con öng chaáu cha; vaâ (c) laåm duång giaán tiïëp chûác vuå nhû sûã duång thêím quyïìn àiïìu tiïët cuãa mònh àïí mûu lúåi tûâ xaä höåi dên sûå, vñ duå nhû ùn höëi löå àïí àöíi laåi laâ àöëi xûã hoùåc àûa ra caác quyïët àõnh coá tñnh chêët thiïn võ. Tham nhuäng haânh chñnh thûúâng àïì cêåp àïën nhûäng hiïån tûúång nhû "gian lêån, laäng phñ, vaâ laåm duång" caác nguöìn lûåc cöng. Caác chiïën lûúåc giaãm thiïíu nguy cú tham nhuäng, nïëu muöën thaânh cöng, phaãi tòm caách cuãng cöë caác thïí chïë àiïìu chónh QLTCC, cuäng nhû caác hïå thöëng kiïím tra vaâ àöëi chiïëu àûúåc thiïët kïë àïí xûã lyá caác vêën àïì xung àöåt lúåi ñch. Bûác tûúâng baão vïå chöëng tham nhuäng phuå thuöåc vaâo viïåc quaãn lyá thûåc tïë caác nguöìn lûåc cöng, cuäng nhû phuå thuöåc vaâo caác cú quan coá traách nhiïåm giaãi 368 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng trònh trong hoùåc ngoaâi chñnh phuã, vúái mûác àöå phuå thuöåc ngang nhau. Chûúng naây seä àûa ra möåt khuön khöí bao quaát àïí hiïíu tham nhuäng trong möëi quan hïå vúái QLTCC, àaánh giaá khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, vaâ thiïët kïë caác chiïën lûúåc caãi caách nhùçm giaãm nguy cú tham nhuäng trong chi tiïu cöng. Chûúng naây nghiïn cûáu tham nhuäng úã têët caã caác giai àoaån cuãa QLTCC, bao göìm chuêín bõ ngên saách, thûåc hiïån ngên saách, kïë toaán vaâ baáo caáo, kiïím soaát nöåi böå, kiïím toaán àöåc lêåp vaâ giaám saát. (Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng vaâ quaãn lyá thu ngên saách seä àûúåc giúái thiïåu trong chûúng naây vaâ phên tñch chi tiïët lêìn lûúåt trong caác chûúng 9 vaâ 10). Sau àoá, chûúng naây seä aáp duång khung àaä àïì xuêët àïí giaãi quyïët caác ruãi ro tham nhuäng tiïìm êín trong chi tiïu cöng úã Ghana. Xuyïn suöët trong chûúng naây seä laâ caác baâi hoåc kinh nghiïåm àûúåc trònh baây bùçng chûä in nghiïng. ÀAÁNH GIAÁ CAÁC KHAÃ NÙNG XAÃY RA THAM NHUÄNG TRONG CAÁC HÏå THÖËNG QUAÃN LYÁ TAÂI CHÑNH CÖNG Caác nûúác vúái hïå thöëng QLTCC hoaåt àöång töët hún coá Chó söë caãm nhêån tham nhuäng (CPI) thêëp hún. Quaãn lyá taâi chñnh cöng maånh seä ngùn chùån tham nhuäng bùçng caách tùng cûúâng khaã nùng phaát hiïån vaâ haânh àöång khùæc phuåc. Caác vñ duå bao göìm: xêy dûång ngên saách hûúáng àïën hiïåu quaã hoaåt àöång ­ nghôa laâ cung cêëp möåt möëc chuêín àïí àaánh giaá kïët quaã;2 thûåc hiïån ngên saách theo hûúáng coá thïí àoaán biïët ­ nghôa laâ giaãm thiïíu caác thuã tuåc bêët thûúâng hay àûúåc sûã duång àïí biïån minh cho caác quyïët àõnh tuây yá; lûu trûä höì sú töët ­ àïí taåo àiïìu kiïån cho kiïím toaán truy nguyïn; vaâ baáo caáo chñnh xaác ­ cho pheáp böå phêån quaãn lyá giaám saát chi tiïu, phaát hiïån caác àiïím bêët thûúâng, vaâ coá biïån phaáp sûãa chûäa. Kiïím toaán nöåi böå vûäng chùæc àaãm baão àûúåc tñnh liïm chñnh trong caác quaá trònh kiïím soaát vaâ àaãm baão vúái böå phêån quaãn lyá rùçng caác chñnh saách cuãa hoå àang àûúåc tuên thuã. Möåt hïå thöëng QLTTC laânh maånh, vûäng chùæc seä höî trúå viïåc phaát hiïån vaâ phoâng ngûâa tham nhuäng bùçng caách giaãm thiïíu cú höåi gian lêån, nïu bêåt nguyïn nhên tiïìm êín cuãa caác àiïím bêët thûúâng (nhû têåp huêën khöng töët hay nùng lûåc yïëu keám), thiïët lêåp caác nguyïn tùæc vaâ aáp duång biïån phaáp kyã luêåt thñch húåp àöëi vúái caác vi phaåm.3 Möåt hïå thöëng QLTCC maånh seä laâm gia tùng nguy cú bõ phaát hiïån cuäng nhû caái giaá phaãi traã cho nhûäng haânh vi sai traái. Àöëi vúái nhûäng ngûúâi laâm viïåc trong ngaânh taâi chñnh cöng thò möëi quan hïå tûúng quan giûäa caác hïå thöëng QLTCC vûäng chùæc vaâ nguy cú tham nhuäng thêëp laâ àiïìu hiïín nhiïn àuáng vaâ kinh nghiïåm cuäng cho thêëy nhû vêåy. Tuy nhiïn, vò khöng thïí trûåc tiïëp ào lûúâng tham nhuäng nïn khöng thïí xaác lêåp àûúåc möëi quan hïå thöëng kï roä raâng giûäa tham nhuäng vaâ chêët lûúång hïå thöëng 369 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 8.1 Caãm nhêån tham nhuäng vaâ Chêët lûúång QLTCC QLTCC. Duâng Chó söë caãm nhêån tham nhuäng laâm chó söë ào lûúâng thay thïë, Hònh 8.1 laâ biïíu àöì so saánh giûäa sûå miïîn nhiïîm tham nhuäng (lêëy àiïím trung bònh cuãa chó söë CPI, Töí chûác minh baåch Quöëc tïë) vaâ chêët lûúång hïå thöëng QLTCC (duâng caác kïët quaã xïëp haång trong Àaánh giaá thïí chïë vaâ chñnh saách quöëc gia cuãa Ngên haâng Thïë giúái, viïët tùæt laâ CPIA). Biïíu àöì cho thêëy caác hïå thöëng QLTCC coá chêët lûúång cao hún tûúng ûáng vúái Chó söë caãm nhêån tham nhuäng thêëp hún, ñt ra laâ vúái caác hïå thöëng QLTCC coá chêët lûúång trïn mûác trung bònh. Kinh nghiïåm cuãng cöë thïm àiïìu naây, vaâ cho thêëy, sûå thiïëu vùæng nhûäng kiïím soaát àêìy àuã vïì chi tiïu, thiïëu kiïím tra vaâ àöëi chiïëu nguöìn lûåc cöng, ñt minh baåch vïì thöng tin taâi khoáa, vaâ xaác suêët bõ phaát hiïån vaâ trûâng phaåt thêëp, têët caã àïìu taåo möi trûúâng thuêån lúåi cho tham nhuäng (Ngên haâng Thïë giúái 1998). Caác hïå thöëng QLTCC maånh vaâ minh baåch vúái caác kiïím soaát, giaám saát vaâ traách nhiïåm giaãi trònh àûúåc quy àõnh roä raâng vaâ aáp duång thöëng nhêët seä coá khaã nùng giaãm nguy cú tham nhuäng. Caác yïëu töë mang tñnh chêët hïå thöëng laâm tùng nguy cú tham nhuäng trong QLTCC laâ: nùng lûåc non yïëu, kiïím soaát nöåi böå khöng àêìy àuã, tñnh minh baåch haån chïë, quaãn lyá vaâ giaám saát keám, traách nhiïåm giaãi trònh yïëu keám trong caác chi tiïu cöng. Caác nhûúåc àiïím thïí chïë coá thïí àûúåc phên tñch trong phaåm vi böën giai àoaån chung cuãa chu trònh ngên saách, àoá laâ: chuêín bõ ngên saách, thûåc hiïån ngên saách, kïë toaán vaâ baáo caáo, kiïím toaán àöåc lêåp vaâ giaám saát. Caán cên lúåi ñch àang thùæng thïë, taác àöång cú vaâ caác chuêín mûåc thïí chïë aãnh hûúãng àïën moåi giai àoaån trong quy trònh ngên saách. Hònh 8.2 minh hoaå chu trònh ngên saách cú baãn vaâ chûác nùng chñnh cuãa böën giai àoaån. 370 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng HÒNH 8.1 Chu trònh ngên saách Nguöìn: Caác taác giaã. Xêy dûång ngên saách Xêy dûång ngên saách àûúåc thûåc hiïån trong möåt böëi caãnh chñnh trõ röång vaâ bõ aãnh hûúãng búãi böëi caãnh chñnh saách, àiïìu tiïët vaâ thïí chïë cuãa möåt quöëc gia.4 Baãn thên quy trònh ngên saách vöën àaä laâ möåt quy trònh chñnh trõ. Nhaánh haânh phaáp àoáng vai troâ chi phöëi trong dûå thaão ngên saách vaâ trònh àïì xuêët ngên saách lïn nhaánh lêåp phaáp. Cú quan ngên saách trung ûúng thuöåc böå taâi chñnh coá traách nhiïåm phöëi húåp quaá trònh dûå thaão ngên saách trong nhaánh haânh phaáp vaâ giaám saát viïåc thûåc hiïån ngên saách cuãa caác böå ngaânh chi tiïu ngên saách. Möåt khi àaä thöëng nhêët trong nhaánh haânh phaáp, nhaánh lêåp phaáp thûúâng phaãi thöng qua àïì xuêët ngên saách. Nïëu khöng coá sûå giaám saát àêìy àuã cuãa nhaánh lêåp phaáp, sûå tuây yá quyïët àõnh cuãa nhaánh haânh phaáp coá thïí bõ laåm duång vaâ múã àûúâng cho tham nhuäng lúán xaãy ra. Chuã nghôa lêåp phaáp tñch cûåc trong quaá trònh xêy dûång ngên saách, theo thúâi gian, coá thïí lïn xuöëng nhû thuãy triïìu, vaâ hiïån àang tùng lïn (Schick 2002). Mûác àöå tham gia cuãa nhaánh lêåp phaáp phuå thuöåc vaâo tñnh chêët hiïën phaáp cuãa chñnh quöëc gia àoá. Hònh thaái hiïën phaáp cuãa chñnh phuã xaác àõnh quyïìn cuãa cú quan lêåp phaáp trong viïåc sûãa àöíi ngên saách, quyïìn phuã quyïët cuãa töíng thöëng, vaâ quyïìn cuãa cú quan lêåp phaáp àûúåc sûãa àöíi hay baäi boã ngên saách. Quy trònh vaâ cú cêëu lêåp phaáp, thúâi gian àûúåc phên böí àïí àaánh giaá luêåt phaáp, vaâ chêët lûúång tham gia cuãa cú quan lêåp phaáp thay àöíi theo tûâng quöëc 371 Caác hònh thaái tham nhuäng gia (Dorotinsky vaâ Barraclough, sùæp xuêët baãn; Santiso 2005; Stapenhurst 2004). Vïì mùåt lyá thuyïët, lêåp phaáp trong chïë àöå töíng thöëng àûúåc thiïët kïë coá vai troâ quan troång vúái xêy dûång ngên saách hún so vúái chïë àöå quöëc höåi (nghõ viïån). Trong chïë àöå nghõ viïån, nhaánh haânh phaáp, theo àõnh nghôa, àiïìu khiïín àa söë trong nghõ viïån. AÃnh hûúãng lêåp phaáp àöëi vúái ngên saách phuå thuöåc phêìn lúán vaâo caác nhên töë bao göìm: hïå thöëng bêìu cûã (vñ duå, chïë àöå bêìu cûã theo tyã lïå, chïë àöå bêìu cûã "thùæng vúái àa söë tûúng àöëi", bêìu cûã trûåc tiïëp hoùåc bêìu cûã theo danh saách àûúåc caác àaãng lûåa choån), cuäng nhû söë lûúång vaâ baãn chêët cuãa caác àaãng phaái chñnh trõ (caác àaãng maånh, chñnh phuã liïn hiïåp). Tham nhuäng trong giai àoaån xêy dûång ngên saách thûúâng laâ tham nhuäng lúán hoùåc tham nhuäng chñnh trõ vaâ bõ aãnh hûúãng búãi sûå phên chia caác quyïìn ngên saách giûäa nhaánh lêåp phaáp vaâ nhaánh haânh phaáp. Quyïìn quyïët àõnh tuây yá quaá lúán vaâ khöng bõ kiïím tra cuãa nhaánh haânh phaáp trong quy trònh ngên saách thûúâng taåo àiïìu kiïån phaát sinh tham nhuäng chñnh trõ, tûúng tûå nhû khi sûå tham gia cuãa nhaánh lêåp phaáp khöng àûúåc giaám saát. Caác chñnh khaách vaâ quan chûác cêëp cao coá thïí quyïët àõnh trúå cêëp hoùåc ûu àaäi thuïë coá lúåi cho nhûäng caá nhên hoùåc nhoám cöng dên àûúåc thiïn võ, hoùåc phên böí caác nguöìn lûåc ngên saách cho nhûäng dûå aán hoùåc vuâng miïìn dûåa trïn caác quan hïå chñnh trõ. (Martinez-Vazquez, Arze, vaâ Boex 2004). Tham nhuäng chñnh trõ trong quaá trònh xêy dûång ngên saách thûúâng aãnh hûúãng àïën sûå phên böí nguöìn lûåc cho àêìu tû cöng, bao göìm lûåa choån dûå aán, àõa àiïím vaâ thiïët kïë dûå aán àêìu tû. Tanzi vaâ Davoodi (1997) chó ra rùçng khi tham nhuäng gùæn liïìn vúái àêìu tû cöng úã mûác àöå cao thò noá seä haå thêëp chêët lûúång àêìu tû, giaãm nguöìn thu chñnh phuã, giaãm chi phñ vêån haânh vaâ baão dûúäng, vaâ giaãm chêët lûúång haå têìng cöng cöång. Hïå thöëng ra quyïët àõnh khöng minh baåch, thiïëu tñnh toaân diïån trong caác nguöìn lûåc thuöåc ngên saách, vaâ thiïëu tñnh minh baåch vïì thöng tin ngên saách, seä giaãm thiïíu caác cú höåi giaãi trònh traách nhiïåm, vaâ khiïën tham nhuäng phaát triïín maånh. Vñ duå, caác taâi khoaãn tuây nghi ngoaâi ngên saách coá thïí giuáp caác quan chûác chñnh phuã chuyïín hûúáng caác nguöìn lûåc, luöìn laách àïí traánh caác kiïím soaát vïì kyã cûúng ngên saách vaâ vêån àöång haânh lang trong ngaânh vïì caác nguöìn lûåc àoá. Tûúng tûå nhû vêåy, caác quyïët àõnh àún phûúng khöng bõ giúái haån cuãa nhaánh haânh phaáp àïí phï duyïåt àiïìu chónh chi tiïu trong nùm maâ khöng baáo caáo, cuäng seä taåo ra möi trûúâng cho tham nhuäng. Àöìng thúâi, sûå tham gia khöng bõ kiïìm chïë cuãa quöëc höåi/nghõ viïån cuäng coá thïí taåo cú höåi cho caác chñnh khaách duâng võ trñ cuãa mònh laâm àoân bêíy àïí höî trúå lúåi ñch àùåc biïåt, hoùåc vêån àöång haânh lang cho caác nhoám àùåc lúåi àùåc quyïìn, laâm tùng "bi kõch cuãa maãnh àêët cöng" (tònh traång "cha chung khöng ai khoác"). Möîi àaåi biïíu quöëc höåi (hoùåc nghõ sô) àïìu coá thïí àoâi hoãi phêìn lúán nhêët trong kho 372 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng nguöìn lûåc chung, bêët kïí ûu tiïn cuãa chñnh phuã laâ duy trò kyã cûúng taâi chñnh chung vaâ tñnh bïìn vûäng lêu daâi. Giai àoaån xêy dûång ngên saách cuäng laâ möåt cú höåi cho chñnh phuã lïn kïë hoaåch vïì quy mö vaâ cú cêëu thu ngên saách. Lêåp kïë hoaåch thu ngên saách khöng húåp lyá, ûúác tñnh quaá cao söë thu ngên saách, thiïëu minh baåch trong quaá trònh ûúác tñnh thu ngên saách vaâ quaá trònh thu (theo nguöìn vaâ loaåi), traách nhiïåm giaãi trònh yïëu keám, têët caã àïìu laâm tùng cú höåi tham nhuäng. Ûúác tñnh quaá cao söë thu ngên saách thûúâng laâ hïå quaã cuãa nùng lûåc kyä thuêåt yïëu cuäng nhû caác àöång cú thïí chïë nöåi taåi àõnh hûúáng cho quy trònh lêåp kïë hoaåch ngên saách (NHTG 1997). Lêåp kïë hoaåch ngên saách quaá laåc quan trong khi xêy dûång ngên saách seä dêîn àïën tònh traång cùæt búát vöën phên böí cho caác cú quan, vaâ khuyïën khñch phên böí laåi nguöìn lûåc cho caác nhaâ thêìu chaâo giaá cao nhêët trong quaá trònh thûåc hiïån ngên saách. Caác àiïím yïëu cuãa hïå thöëng QLTCC trong khi xêy dûång ngên saách coá thïí laâm tùng nguy cú tham nhuäng haânh chñnh trong quaá trònh thûåc hiïån ngên saách. Nhûäng àiïím yïëu cú baãn laâm tùng khaã nùng tham nhuäng bao göìm: ûúác tñnh ngên saách khöng húåp lyá, hoùåc caác kïë hoaåch sûã duång vöën thiïëu cuå thïí; thiïëu thöng tin töíng húåp vïì ngên saách, bao göìm thu vaâ chi, vaâ thiïëu minh baåch trong caác taâi liïåu ngên saách. Caác hoaåt àöång chñnh phuã khöng àûúåc baáo caáo, thöng tin taâi chñnh khöng àêìy àuã, hïå thöëng phên loaåi ngên saách khöng phuâ húåp laâ nhûäng nguyïn nhên laâm giaãm tñnh toaân diïån cuãa ngên saách, aãnh hûúãng àïën khaã nùng cuãa chñnh phuã trong viïåc baáo caáo, theo doäi vaâ kiïím toaán chi tiïu cöng. Möåt hïå thöëng phên loaåi ngên saách phuâ húåp seä àem laåi nhûäng thöng tin minh baåch hún vïì caác hoaåt àöång cuãa chñnh phuã nhû baáo caáo, kiïím soaát, kiïím toaán vaâ traách nhiïåm giaãi trònh sau khi thûc hiïån thu ngên saách vaâ chi tiïu cöng. Àïí caác bïn liïn quan coá thïí buöåc chñnh phuã phaãi giaãi trònh, nhêët thiïët phaãi àaãm baão rùçng caác taâi liïåu ngên saách vaâ caác baáo caáo taâi chñnh trong nùm hay cuöëi nùm phaãi minh baåch, toaân diïån vaâ dïî hiïíu. Thûåc hiïån ngên saách Caác cú quan ngên saách trung ûúng vaâ kho baåc thuöåc böå taâi chñnh coá traách nhiïåm giaám saát viïåc thûåc hiïån ngên saách cuãa caác böå ngaânh chi tiïu ngên saách trong nùm taâi chñnh. Mùåc duâ quaá trònh thûåc hiïån ngên saách cuãa caác nûúác khaác nhau möåt caách cùn baãn, nhûng noái chung, noá bao göìm quaãn lyá tiïìn mùåt, àêëu thêìu (húåp àöìng), vaâ quaãn lyá söë thu thûåc tïë. Quaãn lyá tiïìn mùåt bao göìm giai àoaån cam kïët, khi coá àún àùåt haâng vaâ kyá kïët húåp àöìng; giai àoaån thêím tra, khi caác cú quan chi tiïu cöng xaác nhêån viïåc giao haâng vaâ kiïím tra hoaá àún; giai àoaån uãy quyïìn chi traã, khi àoá kïë toaán cho pheáp traã tiïìn; vaâ giai àoaån 373 Caác hònh thaái tham nhuäng thanh toaán, khi hoaá àún àûúåc chi traã bùçng tiïìn mùåt, seác hay chuyïín khoaãn. Giai àoaån thûåc hiïån ngên saách, núi caác nguöìn lûåc lûu chuyïín vaâ taâi saãn àöíi chuã, laâ maãnh àêët maâu múä nhêët cho caác hoaåt àöång tham nhuäng. Thöng tin ngên saách thiïëu toaân diïån vaâ minh baåch, kiïím soaát yïëu keám trong quaãn lyá nguöìn thu vaâ chi tiïu cöng, vaâ khöng coá biïån phaáp trûâng phaåt vúái caác sai lïåch so vúái caác chó tiïu kïë hoaåch thu vaâ chi ngên saách seä thuác àêíy vaâ taåo cú höåi cho tham nhuäng trong quaá trònh thûåc hiïån ngên saách. Yïëu keám trong lêåp kïë hoaåch tiïìn mùåt vaâ tñnh dïî àoaán biïët cuãa nguöìn vöën thûúâng taåo ra cú höåi thao tuáng caác nguyïn tùæc àïí truåc lúåi caá nhên hay laâm lúåi cho nhûäng ngûúâi cuâng phe phaái. Àêëu thêìu cöng laâ möåt lônh vûåc phöí biïën cho gian lêån vaâ tham nhuäng, thûúâng liïn quan àïën caác söë tiïìn lúán tûâ cöng quyä, aãnh hûúãng àïën hiïåu quaã cuãa chi tiïu cöng vaâ caác nguöìn lûåc tûâ nhaâ taâi trúå, vaâ cuöëi cuâng laâ aãnh hûúãng àïën chêët lûúång cuãa dõch vuå cöng cöång. Quaãn lyá thu ngên saách cuäng taåo ra cú höåi àaáng kïí cho tham nhuäng, àoá coá thïí laâ caác khoaãn cùæt xeán trûåc tiïëp tûâ hoaá àún, cêu kïët haânh chñnh àïí giaãm traách nhiïåm nöåp thuïë, aáp àùåt coá lûåa choån caác nghôa vuå thuïë, hoùåc xoáa núå thuïë khöng coá lyá do húåp lyá. Bïn caånh thêët thoaát trûåc tiïëp trong quaãn lyá thu ngên saách, tham nhuäng coân gêy taác haåi thûá cêëp khaác khi nguöìn thu giaãm, taåo cú höåi cho tham nhuäng trong chi tiïu, bùçng caách àiïìu chónh tuây yá mûác chi tiïu trong nùm, hoùåc sûå thiïn võ trong thanh toaán hoaá àún. Caác ngaânh cöng nghiïåp khai khoaáng thuöåc súã hûäu cöng cöång nhû dêìu khñ, hoùåc nhûäng lônh vûåc coá caác khoaãn phñ nhûúång quyïìn lúán cho chñnh phuã, cuäng laâ nhûäng ngaânh "taåo àiïìu kiïån" lúán laâm thêët thoaát nguöìn thu cöng quyä vaâo tay caác caá nhên (vñ duå, biïn nhêån khöng bao giúâ àïën àûúåc kho baåc, hay viïåc chi traã àûúåc thûåc hiïån trûåc tiïëp tûâ kho baåc nhûng laåi nùçm ngoaâi hïå thöëng kïë toaán). Caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác thûúâng khöng àûúåc àiïìu tiïët vaâ khöng minh baåch trong hoaåt àöång, cuäng taåo cú höåi àïí chuyïín lúåi nhuêån cho caác lúåi ñch tû nhên thöng qua àêëu thêìu sai hoùåc keám hiïåu quaã, giaá chuyïín giao hoùåc phên phöëi lúåi nhuêån khöng àuáng chöî. Hïå thöëng quaãn lyá tiïìn mùåt laânh maånh àaãm baão cho chñnh phuã coá khaã nùng thanh khoaãn nhùçm thûåc hiïån caác nghôa vuå thanh toaán vúái chi phñ thêëp nhêët coá thïí, vaâ àaãm baão rùçng caác taâi saãn taâi chñnh coá mûác hoaân vöën cao nhêët. Quyä kho baåc húåp nhêët (àöi khi bõ goåi sai tïn thaânh taâi khoaãn duy nhêët) laâ möåt têåp quaán töët,5 vaâ úã möåt söë nûúác, chûác nùng quaãn lyá tiïìn mùåt àûúåc chuyïín sang cho ngên haâng trung ûúng. Thanh toaán àiïån tûã qua hïå thöëng ngên haâng giaãm búát cú höåi tham nhuäng bùçng caách lêåp höì sú vaâ thûåc hiïån kiïím toaán truy nguyïn. ÚÃ nhûäng nûúác khöng coá hïå thöëng ngên haâng phaát triïín, viïåc thanh toaán thûúâng àûúåc thûåc hiïån qua thuã quyä. Möåt hïå thöëng chuã yïëu giao dõch bùçng tiïìn mùåt seä laâm tùng nguy cú tham nhuäng, vò tiïìn mùåt coá thïí bõ cùæt xeán trûåc tiïëp vaâ thûúâng 374 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng khöng àïí laåi dêëu vïët naâo cho kiïím toaán. Bêët kïí sûã duång hïå thöëng thanh toaán bùçng tiïìn mùåt hay àiïån tûã, thò viïåc buát toaán töët têët caã caác giao dõch luön luön laâ àiïìu thiïët yïëu trong kiïím soaát vaâ giaám saát quaãn lyá. Caác thuã àoaån gian lêån coá thïí bao göìm boã tuái tiïìn nöåp phaåt, thuïë hay phñ haãi quan; traã lûúng cho caác cöng nhên khöng coá thêåt, boân ruát höëi löå khi traã lûúng vaâ caác khoaãn phuác lúåi; vaâ thao tuáng phên böí tiïìn mùåt àïí laâm lúåi cho möåt söë böå ngaânh vaâ cú quan cuå thïí (thûúâng laâ nhûäng cú quan àûáng àêìu chñnh phuã, cú quan quöëc phoâng vaâ an ninh quöëc gia) núi coá thïí daân xïëp tiïìn laåi quaã (Isaksen 2005). Höåp 8.1 nïu caác vñ duå vïì tham nhuäng vaâ gian lêån trong thûåc hiïån ngên saách. HÖÅP 8.1 Caác hònh thaái tham nhuäng Baáo caáo thûúâng niïn cuãa Cuåc Giaãi trònh traách nhiïåm Quöëc gia Pakistan nùm 2003 chó ra rùçng laåm duång quyïìn haån thûúâng laâ caáo buöåc phöí biïën nhêët trong caác vuå àaä àûúåc quyïët àõnh, nhûng laåi khöng àõnh nghôa viïåc naây trong baãn baáo caáo. Trong töíng söë 382 caác trûúâng húåp xeát xûã giûäa nùm 1999 vaâ 2003, 144 trûúâng húåp liïn quan túái sûã duång sai quyïìn haån; 102 trûúâng húåp tham nhuäng vaâ caác haânh vi tham nhuäng; 88 trûúâng húåp taâi saãn khöng xaác àõnh àûúåc nguöìn göëc thu nhêåp; 22 trûúâng húåp cöë tònh khöng traã núå ngên haâng, vaâ 4 trûúâng húåp söëng xa xó, thûâa tiïìn. Möåt Àiïìu tra vïì gian lêån trong khu vûåc Nhaâ nûúác nùm 2002 cuãa Viïån Kiïím toaán Chñnh phuã Nam Phi phaát hiïån ra rùçng höëi löå vaâ ùn cùæp taâi saãn (biïín thuã vêåt tû) laâ caác loaåi gian lêån phöí biïën nhêët cuãa caán böå, vaâ "ùn cùæp giúâ laâm viïåc" (khöng cöëng hiïën àuã 8 tiïëng laâm viïåc möîi ngaây) laâ loaåi gian lêån chuã yïëu cuãa cöng chûác vaâ caán böå quaãn lyá. Baáo caáo vïì gian lêån cuãa Kho baåc Nhaâ nûúác Vûúng quöëc Anh nùm 2005 cho thêëy gian lêån liïn quan àïën quaãn lyá nhên sûå, ùn cùæp taâi saãn vaâ thöng tin, vaâ gian lêån trong àêëu thêìu laâ caác loaåi gian lêån phöí biïën nhêët, nïëu tñnh theo mûác àöå nghiïm troång tùng dêìn (xem hònh bïn dûúái). Theo giaá trõ quy ra tiïìn, ba hònh thûác gian lêån nhêët xïëp theo thûá tûå vïì mûác àöå phöí biïën laâ ùn cùæp taâi saãn vaâ thöng tin, gian lêån trong àêëu thêìu, vaâ gian lêån caác khoaãn cöng taác phñ vaâ trúå cêëp. Caác hònh thûác tham nhuäng trong khu vûåc cöng, Vûúng quöëc Anh nùm 2005 (phêìn trùm trong töíng söë caác trûúâng húåp àûúåc baáo caáo) Nguöìn: Kho baåc cuãa Nûä hoaâng (2005. trang 7-8). 375 Caác hònh thaái tham nhuäng Nhûäng yïëu keám trong quy trònh quaãn lyá, kiïím soaát tiïìn mùåt vaâ chi tiïu thïí hiïån roä trong suöët caác giai àoaån cam kïët, xaác minh, duyïåt chi vaâ thanh toaán. Giai àoaån kiïím soaát cam kïët àaãm baão rùçng caác nguöìn lûåc àûúåc sûã duång àuáng theo muåc àñch àaä phï chuêín vaâ khöng vûúåt quaá ngên saách cho pheáp. Tham nhuäng trong giai àoaån cam kïët naây coá thïí thuöåc daång àùåt haâng caác loaåi haâng hoáa vaâ dõch vuå khöng thuöåc quyïìn chi theo ngên saách àoá. Sûå cêu kïët giûäa caác caán böå phuå traách cam kïët, thêím tra vaâ uãy nhiïåm chi seä dêîn àïën boã qua haânh vi tham nhuäng vò kiïím soaát nöåi böå coi nhû bõ vö hiïåu hoaá, vaâ khöng phên taách àûúåc traách nhiïåm giûäa caác caán böå phuå traách. Khi khöng coá sûå kiïím soaát, quaãn lyá vaâ giaám saát àêìy àuã, caác caán böå phuå traách thanh toaán seä laåm duång quyïìn tuây yá quyïët àõnh àïí àoâi höëi löå tûâ caác nhaâ cung cêëp. Sûå khöng chùæc chùæn trong hoaåt àöång thu ngên saách, vaâ sûå leo thang giaá caã do laåm phaát khiïën ngûúâi ta ngaây caâng khoá dûå àoaán caác nguöìn lûåc trong quaá trònh thûåc hiïån ngên saách vaâ tùng cú höåi cho caác haânh vi gian lêån trong àêëu thêìu cöng. Thanh toaán chi phñ haâng hoaá vaâ dõch vuå, thanh toaán phñ tû vêën, vaâ caác khoaãn thanh toaán chêåm tñch luyä khaác seä àûúåc xûã lyá theo söë tiïìn laåi quaã maâ caác caán böå phuå traách thanh toaán nhêån àûúåc. Taåi nhiïìu nûúác àang phaát triïín, chïë àöå thuïë vaâ mêåu dõch phûác taåp ­ bao göìm nhiïìu trûúâng húåp miïîn giaãm thuïë àûúåc quyïët àõnh möåt caách tuây tiïån, caác thuã tuåc thuïë mêåp múâ vaâ khöng minh baåch, vaâ quyïìn tûå quyïët quaá lúán cuãa thanh tra thuïë ­ laâm tùng cú höåi tham nhuäng trong caác hoaåt àöång thu ngên saách trong khi thûåc hiïån ngên saách. Lûúng ñt, cú chïë thûúãng phaåt khöng thoãa àaáng, yïëu keám trong kiïím soaát nöåi böå vaâ kiïím tra bïn ngoaâi (àöåc lêåp) vaâ cú chïë traách nhiïåm giaãi trònh laâ caác àiïím yïëu cöë hûäu vaâ dai dùèng dung tuáng cho tham nhuäng. Giaám saát quaãn lyá yïëu keám, tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh keám, haån chïë vïì nùng lûåc theo doäi vaâ ngùn chùån tham nhuäng, vaâ haån chïë vïì khaã nùng thûåc thi luêåt phaáp àaä taåo àiïìu kiïån àaáng kïí cho tham nhuäng phaát triïín trong àêëu thêìu cöng. Caác vñ duå bao göìm: laái húåp àöìng theo yá àõnh caá nhên, tiïìn laåi quaã hay höëi löå cho quan chûác chñnh phuã, cêu kïët thöng thêìu àïí thao tuáng quyïët àõnh trao thêìu, sûã duång caác cöng ty ma, laåm duång taâi saãn cöng. Caác cú höåi tham nhuäng khaác trong quaá trònh thûåc hiïån ngên saách bao göìm laåm duång chi phñ ài laåi, laåm duång caác taâi saãn di àöång nhû xe cöå vaâ maáy tñnh. Baãng 8.1 nïu lïn möåt danh saách töíng quaát hún (tuy chûa àêìy àuã) caác tham nhuäng haânh chñnh àûúåc sùæp xïëp theo phên loaåi kinh tïë cuäng nhû möåt söë yïëu töë goáp phêìn vaâo tham nhuäng. Caác nhûúåc àiïím lúán laâm tùng nguy cú mùæc tham nhuäng trong quaá trònh thûåc hiïån ngên saách laâ yïëu keám trong kiïím soaát nöåi böå, yïëu keám trong kiïím soaát quaãn lyá vaâ giaám saát chi tiïu cöng. Kiïím soaát nöåi böå bao göìm 376 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng BAÃNG 8.1 Caác àiïím yïëu trong hïå thöëng QLTCC vaâ caác hònh thûác tham nhuäng haânh chñnh Phên loaåi vïì kinh tïë Caác nhên töë cöë hûäu Vñ duå vïì tham nhuäng Traã lûúng caán böå Thiïëu quy àõnh tuyïín duång roä raâng Nhên viïn ma Thiïëu kiïím soaát nöåi böå, kiïím soaát quaãn lyá Gia àònh trõ, con öng chaáu cha Kiïím toaán nöåi böå, kiïím toaán àöåc lêåp yïëu keám Thûúâng xuyïn nghó viïå khöng lyá do hoùåc khöng coá Tùng lûúng vûúåt cêëp bêët thûúâng, tùng Khöng thöëng nhêët vúái baãng lûúng úã kho baåc phñ tû vêën vö lyá Khöng lûu giûä thöng tin hoùåc lûu giûä keám Khöng coá sûå quaãn lyá vaâ xem xeát bùæt buöåc àöëi vúái caác baáo caáo taâi chñnh àõnh kyâ. Haâng hoaá vaâ dõch vuå Khöng kiïím soaát chi tiïu ngoaâi chi lûúng Laái húåp àöìng theo yá muöën caá nhên Khöng kiïím soaát kho, vêåt tû, kiïím kï taâi saãn Thöng thêìu Hïå thöëng àêëu thêìu yïëu keám Hoaá àún gian lêån Thiïëu caán böå quaãn lyá àïí giaám saát quaãn lyá vaâ Chi traã khöëng cho haâng hoaá vaâ dõch vuå xem xeát caác têåp quaán chi traã vaâ àêëu thêìu Ùn cùæp caác vêåt tû, haâng hoáa cung cêëp cuãa chñnh phuã Chi tiïu cú baãn Khöng coá caác kiïím soaát chi tiïu ngoaâi chi Thiïn võ trong chi traã hoùåc trao húåp lûúng àöìng Khöng coá kiïím soaát kï khai, àùng kyá taâi saãn Sûã duång vêåt liïåu vaâ phûúng phaáp Hïå thöëng àêìu thêìu mua sùæm yïëu keám khöng àaåt chuêín trong xêy dûång Khöng coá giaám saát quaãn lyá vaâ àaánh giaá caác Thöng àöìng tùng giaá/dòm giaá têåp quaán thanh toaán vaâ àêëu thêìu Boã thêìu giaá thêëp vaâ sûã duång àiïìu chónh húåp àöìng àïí tùng chi phñ; Ùn cùæp haâng trong kho Chuyïín khoaãn Trao àöíi bùçng tiïìn mùåt hoùåc hiïån vêåt Chuyïín khoaãn túái caác caá nhên khöng Khöng lûu giûä hoùåc lûu giûä höì sú khöng töët àuáng thêím quyïìn, khöng coá thêåt hoùåc Khöng coá quy trònh roä raâng àïí xûã lyá caác lïånh àaä chïët chuyïín khoaãn Chuyïín khoaãn ñt hún mûác àûúåc duyïåt Khöng tuên thuã quy trònh chi vaâ boã tuái phêìn chïnh lïåch Khöng coá phaáp luêåt, quy àõnh, luêåt lïå roä raâng Laåi quaã vïì tiïu chuêín, àiïìu kiïån Thiïn võ khi phï duyïåt àuã àiïìu kiïån Nguöìn: Caác taác giaã. kiïím soaát chi lûúng, kiïím soaát chi ngoaâi lûúng, vaâ kiïím toaán nöåi böå seä tùng khaã nùng phaát hiïån vaâ giaãm àöång cú gian lêån (giaã sûã coá chi phñ thûåc sûå sau khi phaát hiïån). Viïåc kiïím soaát quaãn lyá vaâ giaám saát hiïåu quaã hoaåt àöång hïå thöëng vaâ thöng 377 Caác hònh thaái tham nhuäng tin taâi khoáa àïí yïu cêìu caác bïn khaác giaãi trònh traách nhiïåm toã ra laâ möåt lûåc caãn hiïåu quaã laâm thoaái chñ caác haânh vi gian lêån. Böå maáy quaãn lyá bao göìm ngûúâi àiïìu haânh cêëp cao nhêët (töíng thöëng hay thuã tûúáng, nöåi caác), caác böå trûúãng, böå trûúãng thûúâng trûåc, vaâ laänh àaåo cêëp cao cuãa böå. Kiïím soaát quaãn lyá vaâ giaám saát cêìn àûa caác nhaâ quaãn lyá cêëp cao vaâ cêëp trung cuãa caác böå ngaânh, vaâ caác quan chûác àûúåc bêìu cûã ra tuyïën àêìu trong quaá trònh xêy dûång, thûåc hiïån vaâ giaám saát ngên saách. Vai troâ cuãa hoå laâ phên tñch dûä liïåu, nghiïn cûáu caác xu hûúáng, nïu ra caác vêën àïì, buöåc caán böå giaãi trònh vïì kïët quaã hoaåt àöång, theo doäi nhûäng chuyïín biïën sau khi khùæc phuåc sai soát, vaâ àaãm baão caác hònh thûác kyã luêåt; tuy nhiïn caác vai troâ naây thûúâng khöng àûúåc hiïíu àuáng vaâ laâm àuáng. Kïë toaán vaâ baáo caáo ngên saách Tñnh chñnh xaác, kõp thúâi vaâ roä raâng trong lûu trûä söí saách, kïë toaán, baáo caáo thöng tin caác khoaãn thu nhêåp vaâ chi tiïu laâ àiïìu kiïån thiïët yïëu àïí tùng cûúâng thûåc thi traách nhiïåm giaãi trònh trong quy trònh ngên saách. Nhûäng hïå thöëng kïë toaán töíng húåp hiïån àaåi giuáp theo doäi caác khoaãn thu vaâ chi, vaâ kïët húåp thöng tin tûâ nhiïìu nguöìn khaác nhau. Caán böå kïë toaán trong caác böå ngaânh àûúåc cêëp ngên saách, böå taâi chñnh, kho baåc vaâ caác kïë toaán töíng húåp thûúâng àoáng vai troâ chuã chöët trong viïåc chuêín bõ caác baáo caáo taâi chñnh theo àõnh kyâ. Thöng thûúâng, kïë toaán vaâ baáo caáo ngên saách khöng taåo cú höåi trûåc tiïëp cho tham nhuäng. Tuy nhiïn, tham nhuäng trong giai àoaån thûåc hiïån ngên saách thûúâng àûúåc phaát hiïån thöng qua möåt hïå thöëng kïë toaán vaâ baáo caáo maånh, àùåc biïåt khi àûúåc tin hoåc hoáa vúái hïå thöëng quaãn lyá thöng tin taâi chñnh töíng húåp (IFMIS) hoùåc möåt hïå thöëng quaãn lyá thöng tin (MIS).6 Buát toaán khöng chñnh xaác caác giao dõch do yïëu keám vïì mùåt kyä thuêåt hoùåc chuã yá coi thûúâng tñnh chñnh xaác vaâ toaân veån thöng tin coá thïí laâ caách che giêëu caác haânh vi gian lêån, caãn trúã kiïím toaán, kiïím soaát quaãn lyá vaâ giaám saát. Têët caã caác giao dõch àïìu phaãi àûúåc ghi laåi, bao göìm caác khoaãn vay, giaãi ngên, cam kïët vaâ chi traã. Hïå thöëng kïë toaán laâ trung têm cuãa hïå thöëng quaãn lyá thöng tin taâi chñnh töíng húåp (IFMIS). Caác nhûúåc àiïím trong têåp quaán kïë toaán vaâ cên àöëi taâi khoaãn ngên haâng múã cûãa cho nguy cú tham nhuäng trong quy trònh ngên saách, vò noá giaãm tñnh töíng húåp cuãa caác baáo caáo taâi chñnh vaâ dûä liïåu cêìn thiïët àïí kiïím toaán vaâ kiïím soaát quaãn lyá. Tûúng tûå nhû vêåy, baáo caáo taâi khoáa khöng kõp thúâi, khöng thûúâng xuyïn, khöng chñnh xaác vaâ toaân diïån seä tùng ruãi ro xaãy ra tham nhuäng trong caác giai àoaån khaác cuãa thûåc hiïån ngên saách. Hïå thöëng kïë toaán vaâ baáo caáo chùåt cheä laâ biïån phaáp caãn trúã hûäu hiïåu àöëi vúái gian lêån vaâ tham nhuäng. 378 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng Caác nhûúåc àiïím trong giai àoaån naây thûúâng bao göìm sûå thiïëu minh baåch, thiïëu chñnh xaác vaâ thiïëu toaân diïån trong caác baáo caáo taâi chñnh giûäa nùm vaâ cuöëi nùm, hïå thöëng kïë toaán vaâ quy trònh lûu trûä höì sú yïëu keám, vaâ nhûäng bêët thûúâng trong quy trònh àöëi chiïëu, cên àöëi giûäa taâi khoaãn ngên haâng cöng quyä lûu giûä taåi ngên haâng trung ûúng, caác ngên haâng thûúng maåi, vaâ söí saách kïë toaán. Caác nguyïn nhên nhû viïåc kïë toaán vaâ lûu giûä yïëu keám, khöng tuên thuã caác quy trònh kïë toaán, caán böå nùng lûåc yïëu, thuã tuåc kïë toaán vaâ baáo caáo quaá manh muán seä laâm cho viïåc töíng húåp vaâ quaãn lyá thöng tin trúã nïn khoá khùn. Tñnh minh baåch nöåi böå trong thöng tin taâi khoáa àïí àaãm baão rùçng caác thöng tin laâ kõp thúâi, dïî hiïíu vaâ coá sùén cho têët caã caác cú quan haânh phaáp ra quyïët àõnh laâ yïëu töë cêìn thiïët cho viïåc giaãi trònh traách nhiïåm nöåi böå vaâ giaám saát. Thöng tin khöng tûúng xûáng coá thïí laâm mêët ài rêët nhiïìu giaãi phaáp, nhûng viïåc thiïëu caác thöng tin kõp thúâi seä ngùn caãn khöng cho hoaåt àöång quaãn lyá àûúåc àûa vaâo kiïím soaát vaâ ngùn chùån caác hoaåt àöång theo doäi tñch cûåc cuäng nhû chöëng gian lêån vaâ tham nhuäng. Kiïím toaán (bïn ngoaâi) àöåc lêåp vaâ giaám saát Tùng cûúâng tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh trûúác caác bïn coá lúåi ñch liïn quan bïn ngoaâi vïì cöng taác quaãn lyá taâi chñnh cöng laâ möåt phûúng diïån quan troång àïí nêng cao traách nhiïåm taâi khoáa taåi caác nûúác àang phaát triïín. Caác cú quan lêåp phaáp, uãy ban lêåp phaáp nhû quöëc höåi, nhû uãy ban kïë toaán quöëc höåi (PAC) hoùåc uãy ban kïë toaán cöng, viïån kiïím toaán töëi cao (SAI), toaâ aán, xaä höåi dên sûå vaâ phûúng tiïån truyïìn thöng àoáng vai troâ chñnh trong viïåc tùng cûúâng tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh trong quaãn lyá taâi chñnh cöng. Caác cú quan lêåp phaáp coá thïí nùæm giûä traách nhiïåm thi haânh bùçng caách xem xeát laåi ngên saách thûúâng niïn, töí chûác nhûäng baáo caáo giaám saát vïì quaãn lyá thu nhêåp chñnh phuã vaâ chi tiïu (kïë toaán thûúâng niïn), àaánh giaá caác baáo caáo kiïím toaán taâi chñnh vaâ hiïåu quaã hoaåt àöång vaâ húåp nhêët caác kïët quaã naây vaâo caác vùn baãn lêåp phaáp hoùåc yïu cêìu caác haânh àöång thûåc thi. Sau giai àoaån thûåc hiïån ngên saách, caác taâi khoaãn cuãa chñnh phuã vaâ caác baáo caáo taâi chñnh àûúåc Viïån Kiïím toaán Töëi cao (SAI) tiïën haânh kiïím toaán. Chêët lûúång kiïím toaán, uãy quyïìn phaáp lyá phaåm vi kiïím toaán vaâ viïåc thûåc hiïån theo caác kiïën nghõ kiïím toaán sau àoá, bao göìm àiïìu tra chi tiïët vaâ trûâng phaåt caác haânh vi gian lêån bõ phaát hiïån, laâ caác yïëu töë cêìn thiïët àïí giaám saát coá hiïåu quaã. Möëi tûúng taác giûäa SAI vaâ böå phêån lêåp phaáp tuây thuöåc vaâo mö hònh SAI àûúåc sûã duång vaâ cêëu truác baáo caáo cuãa noá. Trong phêìn lúán hïå thöëng úã caác nûúác trong khöëi thõnh vûúång chung, SAI baáo caáo cho PAC, sau àoá PAC xem xeát 379 Caác hònh thaái tham nhuäng nhûäng àiïìu phaát hiïån àûúåc vaâ baáo caáo cho quöëc höåi. SAI trong hïå thöëng Napölïöng coá caã quyïìn tû phaáp vaâ thêím quyïìn haânh chñnh, vaâ àöåc lêåp vúái lêåp phaáp vaâ haânh phaáp (Stapenhurst vaâ Titsworth 2001). Laâ töí chûác chõu traách nhiïåm kiïím toaán thu - chi chñnh phuã, SAI coá thïí laâ caái chöët quan troång cuãa hïå thöëng liïm chñnh trong khu vûåc cöng cuãa möåt nûúác. Baãn thên kiïím toaán àöåc lêåp vaâ giaám saát coá thïí laâ nguöìn gêy ra tham nhuäng, úã nhûäng núi maâ nguy cú xaãy ra tham nhuäng coá thïí tùng cao khi caác cú quan coá traách nhiïåm giaãi trònh bõ àùåt dûúái aãnh hûúãng chñnh trõ quaá mûác, khiïën kiïím toaán khöng baáo caáo àêìy àuã caác haânh vi gian lêån vaâ àiïìu tra khöng àêìy àuã nhûäng töë caáo tham nhuäng. Mûác àöå maâ SAI, PAC vaâ caác cú quan lêåp phaáp coá thïí yïu cêìu chñnh phuã giaãi trònh coân phuå thuöåc vaâo möåt vaâi nhên töë, bao göìm: hònh thaái hiïën phaáp cuãa chñnh phuã; sûå àöåc lêåp cuãa noá àöëi vúái aáp lûåc chñnh trõ, àùåc biïåt tûâ cú quan haânh phaáp, chó thõ roä raâng; möåt möi trûúâng thïí chïë thuêån lúåi, nguöìn taâi chñnh àêìy àuã; vaâ caác caán böå coá nùng lûåc. BAÃNG 8.2 Caác vai troâ cuãa QLTCC vaâ chöëng tham nhuäng Nöåi böå àöëi vúái nhaánh Nùçm ngoaâi haânh phaáp, Xaä höåi dên sûå, Cú quan haânh phaáp nhûng thuöåc chñnh phuã àöåc lêåp vúái chñnh phuã Caác bïn liïn quan Töíng thöëng, thuã tûúáng, nöåi Lêåp phaáp Phûúng tiïån truyïìn thöng, vïì chñnh trõ caác, böå trûúãng taâi chñnh quêìn chuáng Quaãn lyá Thû kyá thûúâng trûåc, laänh àaåo UÃy ban chöëng tham nhuäng, cêëp cao vaâ cêëp trung trong thanh tra, caác uãy ban caãnh caác böå ngaânh liïn quan giaác, caác uyã ban lêåp phaáp Cú quan coá traách Böå taâi chñnh vaâ böå kinh tïë, SAI, toaâ aán hònh sûå Caác töí chûác phi chñnh phuã, cú nhiïåm giaãi trònh kiïím toaán nöåi böå, kho baåc súã kinh doanh hoùåc hiïåp höåi thûúng maåi Nguöìn: Caác taác giaã. Xaä höåi dên sûå vaâ phûúng tiïån truyïìn thöng coá thïí àoáng vai troâ quan troång trong viïåc tùng traách nhiïåm giaãi trònh taåi têët caã caác giai àoaån cuãa quy trònh ngên saách. Sûå tham gia tñch cûåc cuãa xaä höåi dên sûå cung cêëp möåt cú chïë hiïåu quaã àïí theo doäi caác quyïët àõnh cuãa caác quan chûác quöëc höåi àûúåc bêìu, gêy aãnh hûúãng àïën caác quyïët àõnh vïì ngên saách (vñ duå vïì lêåp kïë hoaåch ngên saách coá sûå tham gia taåi Porto Alegre, Braxin), vaâ tùng cûúâng tñnh minh baåch trong thûåc hiïån ngên saách (vñ duå nhû theo doäi chi tiïu cuãa trûúâng cöng lêåp taåi Uganda). Mùåc duâ maäi àïën gêìn àêy, caác nûúác àang phaát triïín múái cöng nhêån 380 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng sûå tham gia cuãa xaä höåi dên sûå trong quy trònh ngên saách, caác bùçng chûáng cho thêëy rùçng caác töí chûác xaä höåi dên sûå coá aãnh hûúãng tñch cûåc àïën viïåc ra caác quyïët àõnh ngên saách vaâ thûåc hiïån ngên saách. Baãng 8.2 toám tùæt caác vai troâ cuãa caác bïn liïn quan chñnh trong quy trònh ngên saách. Tham nhuäng haânh chñnh trong QLTCC biïíu hiïån chuã yïëu trong quaá trònh thûåc hiïån ngên saách. Tuy nhiïn, khaã nùng dïî xaãy ra tham nhuäng töìn taåi úã têët caã caác giai àoaån trong chu trònh QLTCC, goáp phêìn vaâo nguy cú xaãy ra gian lêån vaâ laåm duång cöng quyä. Sûå thiïëu vùæng nhûäng quy àõnh vaâ luêåt lïå àöëi vúái chi lûúng vaâ chi ngoaâi lûúng, sûå coi thûúâng chung àöëi vúái caác quy àõnh hiïån haânh, caác chi tiïu chñnh phuã khöng àûúåc baáo caáo úã mûác cao, baáo caáo vaâ kïë toaán taâi chñnh khöng àêìy àuã, caán böå thiïëu nùng lûåc taåi caác àún võ taâi chñnh cöng quan troång (bao göìm caác àún võ ngên saách, kïë toaán vaâ kiïím toaán cuãa böå ngaânh chuã quaãn), giaám saát quaãn lyá khöng àêìy àuã àöëi vúái caác chi tiïu cöng, caác töí chûác coá traách nhiïåm giaãi trònh yïëu keám, vaâ giaám saát khöng àêìy àuã àöëi vúái caác nguöìn lûåc cöng thûúâng laâ caác nhûúåc àiïím chung cuãa hïå thöëng QLTCC úã caác nûúác àang phaát triïín. Têët caã nhûäng àiïím dïî xaãy ra khaã nùng tham nhuäng trong hïå thöëng QLTCC coá thïí toám tùæt vaâo nùm phûúng diïån cuãa hïå thöëng: Nùng lûåc caán böå yïëu, khaã nùng cuãa hïå thöëng keám, khöng nùæm bùæt àêìy àuã têët caã caác hoaåt àöång cuãa chñnh phuã; Thöng tin taâi chñnh haån chïë vïì tñnh minh baåch nöåi böå; Kiïím soaát quaãn lyá vaâ giaám saát yïëu keám Kiïím toaán àöåc lêåp vaâ giaám saát yïëu keám Khung àûúåc trònh baây úã trïn àaä àûúåc sûã duång àïí thiïët kïë nhûäng caãi caách nhùçm giaãm tham nhuäng vaâ tùng cûúâng QLTCC. TÙNG CÛÚÂNG QUAÃN LYÁ NGUÖÌN LÛÅC CÖNG Giaãm thiïíu ruãi ro tham nhuäng trong QLTCC àoâi hoãi phaãi taåo ra hïå thöëng taâi chñnh cöng maånh, múã cûãa cho kiïím soaát nöåi böå vaâ bïn ngoaâi, àïí töëi thiïíu hoáa cú höåi tham nhuäng vaâ töëi àa hoáa khaã nùng phaát hiïån vaâ khùæc phuåc. Phêìn naây giaãi quyïët nhûäng àiïím khúãi àêìu àïí tiïën túái tùng cûúâng hïå thöëng vaâ quy trònh QLTCC nöåi böå. Traách nhiïåm giaãi trònh vúái bïn ngoaâi vaâ cú chïë giaám saát àûúåc phên tñch úã phêìn tiïëp theo. Xaác àõnh caác àiïím yïëu tiïìm taâng trong hïå thöëng QLTCC laâ bûúác ài quan troång àêìu tiïn trong viïåc giaãm thiïíu ruãi ro tham nhuäng. Chûúng naây sûã duång cöng cuå àaánh giaá Chi tiïu cöng vaâ Traách nhiïåm giaãi trònh taâi chñnh (PEFA) àïí xaác àõnh caác möëi liïn hïå yïëu keám giûäa kiïím soaát quaãn lyá vaâ viïåc 381 Caác hònh thaái tham nhuäng giaám saát, nùng lûåc, minh baåch nöåi böå vaâ kiïím soaát nöåi böå.7. Mùåc duâ caác chó söë PEFA khöng trûåc tiïëp ào tham nhuäng trong QLTCC, nhûng chùæn chùæn ào lûúâng àûúåc hiïåu quaã cuãa hïå thöëng QLTCC vaâ do àoá xaác àõnh àûúåc caác nhûúåc àiïím trong quaãn lyá nguöìn lûåc cöng. Hònh 8.3 phên tñch caác àiïím maånh, àiïím yïëu cuãa 5 nûúác àang phaát triïín theo böën phûúng diïån nöåi taåi, sûã duång caác àaánh giaá PEFA hiïån taåi, vaâ gúåi yá caác àiïím khúãi àêìu tiïìm nùng nhêët àïí tùng cûúâng QLTCC. Biïíu àöì naây so saánh chêët lûúång cuãa caác kiïím soaát nöåi böå, sûå minh baåch nöåi böå vaâ kiïím soaát quaãn lyá vaâ giaám saát trong phaåm vi quöëc gia vaâ xaác àõnh àiïím liïn kïët yïëu nhêët giûäa 4 phûúng diïån trong hiïåu quaã cuãa hïå thöëng QLTCC theo 4 phûúng diïån. Chùèng haån nhû, úã Mödùmbñch vaâ Dùmbia, kiïím soaát nöåi böå vaâ kiïím soaát quaãn lyá laâ nhûäng liïn kïët yïëu nhêët, keáo tuåt hêåu khaã nùng cuãa hïå thöëng QLTCC vaâ caã sûå minh baåch nöåi böå. Biïíu àöì naây cuäng gúåi yá möåt söë àiïím khúãi àêìu tûúng ûáng vïì töí chûác àiïìu haânh àöëi vúái caác hoaåt àöång caãi caách theo 4 phûúng diïån. Vñ duå nhû úã Bùng la àeát, caãi caách nïn têåp trung vaâo kiïím soaát quaãn lyá vaâ giaám saát, laâ àiïím yïëu nhêët trong 4 phûúng diïån. Mùåc duâ viïåc giaãm nguy cú tham nhuäng úã caác nûúác àang phaát triïín àoâi hoãi caãi caách úã caã 4 lônh vûåc, caác nöî lûåc trung gian nhùçm giaãm nguy cú tham nhuäng nïn têåp trung vaâo liïn kïët yïëu nhêët. Möåt hïå thöëng göìm caác böå phêån phuå thuöåc lêîn nhau seä yïëu keám cuâng mûác àöå vúái liïn kïët yïëu keám nhêët. Hïå thöëng QLTCC chó phaát huy hiïåu quaã hún nïëu têët caã caác phûúng diïån trong hïå thöëng cuâng vêån haânh úã möåt mûác àöå naâo àoá. Giaãm nguy cú tham nhuäng àoâi hoãi kiïím soaát quaãn lyá, giaám saát, kiïím soaát nöåi böå, nùng lûåc vaâ sûå minh baåch, 4 phûúng diïån naây phaãi böí sung, buâ trûâ lêîn nhau, àïí xaác minh àûúåc caác giao dõch àaáng ngúâ vaâ phaát hiïån ra caác haânh vi gian lêån. Caãi caách nhùçm tùng cûúâng hïå thöëng QLTCC vaâ caác quy trònh trong QLTCC nïn thûåc hiïån cuâng nhau theo hoaân caãnh cuãa tûâng nûúác. Möåt hûúáng dêîn coá ñch àïí xaác àõnh thûá tûå caác caãi caách QLTCC trong hoaân caãnh nùng lûåc thêëp laâ haäy aáp duång phûúng phaáp caãi caách tûâng bûúác, nhû höî trúå cuãa chûúng trònh PEFA (Brooke 2003). Möîi bûúác nïn têåp trung vaâo möåt kïët quaã - möåt sûå caãi thiïån cuå thïí, do cöng sûác cuãa tûâng hoaåt àöång caãi caách riïng leã mang laåi. Chùèng haån nhû, úã caác nûúác àang phaát triïín vúái àiïím yïëu chung cuãa toaân böå QLTCC, caách tiïëp cêån tûâng bûúác kiïën nghõ chuáng ta nïn tùng cûúâng nùng lûåc vaâ kiïím soaát nöåi böå trûúác khi tùng tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh. Àiïím khúãi àêìu nïn têåp trung vaâo mùæt xñch liïn kïët yïëu nhêët trong 4 phûúng diïån vaâ dûåa trïn nhûäng kïët quaã tiïën böå àïí tùng cûúâng caác phûúng diïån coân laåi trong QLTCC. Chùèng haån nhû, úã Papua Niu Ghinï, àaánh giaá PEFA cho thêëy caác hoaåt àöång caãi caách nïn têåp trung trûúác hïët vaâo tùng cûúâng kiïím soaát nöåi böå, sau àoá àïën lûúåt nêng cao tñnh minh baåch nöåi böå, vaâ nùng lûåc, röìi cuöëi cuâng laâ kiïím soaát quaãn lyá vaâ giaám saát trong QLTCC. 382 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng HÒNH 8.3 Phên tñch QLTCC theo böën phûúng diïån, úã möåt söë Nùng lûåc Nùng lûåc cuãa hïå thöëng QLTCC vaâ caác quy trònh QLTCC bao göìm caác hïå thöëng àïí lêåp söí saách, lûu trûä höì sú möåt caách toaân diïån vaâ chñnh saách, baáo caáo, vaâ kïë toaán cuäng nhû nùng lûåc cuãa caán böå ngên saách. ÚÃ rêët nhiïìu nûúác àang phaát triïín, caác luêåt lïå, quy àõnh vïì ngên saách àïí àiïìu tiïët viïåc chi tiïu cöng thûúâng coá àêìy àuã, nhûng caán böå thûúâng khöng hiïíu àêìy àuã vïì chuáng, vaâ cuäng khöng tuên thuã caác quy àõnh naây trong thûåc tïë cöng viïåc. Tònh traång thûúâng thêëy laâ caác hïå thöëng kïë toaán cú baãn, giuáp theo doäi vaâ baáo caáo caác giao dõch taâi khoáa khöng àûúåc xêy dûång hay tñch húåp. Tûå àöång hoáa hïå thöëng thöng tin taâi chñnh thûúâng quaá phûác taåp vaâ khöng taåo ra àûúåc caác baáo caáo coá chêët lûúång. Haån chïë vïì nùng lûåc úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín thûúâng ài keâm vúái sûå khan hiïëm nguöìn nhên lûåc trong nûúác coá trònh àöå àïí àaãm nhêån nhûäng võ trñ troång yïëu trong chñnh phuã. Chùèng haån nhû, úã AÁpganixtan vaâ Àöng Timo, caác hoaåt àöång ngên saách haâng ngaây laâ do caác tû vêën quöëc tïë thûåc hiïån. Caác hoaåt àöång tùng cûúâng nùng lûåc cho hïå thöëng QLTCC göìm coá: tuyïín duång caán böå àuã nùng lûåc; thûåc hiïån àaäi ngöå vúái mûác lûúng caånh tranh; àaâo 8 taåo caán böå cuä vaâ caán böå múái vïì caác vêën àïì ngên saách vaâ quy tùæc àaåo àûác; triïín khai möåt hïå thöëng phên loaåi maånh, cho pheáp theo doäi chi tiïu vïì caác phûúng diïån haânh chñnh, kinh tïë, hoaåt àöång vaâ chûúng trònh; caãi thiïån tñnh toaân diïån cuãa ngên saách vaâ quy trònh thuã tuåc; vaâ xuác tiïën chi tiïu ngên saách coá muåc àñch vaâ hûúáng túái muåc tiïu nhiïìu hún. Cuöëi cuâng, coá thïí aáp duång viïåc lêåp ngên saách vúái triïín voång nhiïìu nùm. 383 Caác hònh thaái tham nhuäng Minh baåch nöåi böå Minh baåch nöåi böå vïì thöng tin taâi khoáa nghôa laâ àaãm baão rùçng thöng tin àûúåc ghi cheáp vaâ baáo caáo möåt caách chñnh xaác, kõp thúâi, vaâ luön coá sùén àïí àaáp ûáng yïu cêìu cuãa caác nhaâ quaãn lyá àiïìu haânh, vaâ nhûäng ngûúâi ra quyïët àõnh. Minh baåch hoáa caác taâi liïåu vïì ngên saách vaâ luön sùén coá caác thöng tin vïì ngên saách àûúåc trònh baây theo hònh thûác roä raâng, dïî hiïíu, laâ nhûäng yïëu töë thiïët yïëu àïí giaãm tham nhuäng trong QLTCC. Tònh traång thiïëu caác thöng tin kõp thúâi vaâ húåp lyá àaä caãn trúã viïåc theo doäi quaãn lyá, vaâ giaám saát caác hoaåt àöång, cuäng nhû phaát hiïån caác haânh vi gian lêån vaâ tiïu cûåc. Tònh traång thiïëu minh baåch caác thöng tin taâi khoáa laâm giaãm nguy cú phaát hiïån vaâ ngùn chùån tham nhuäng. Caãi thiïån sûå minh baåch nöåi böå àöëi vúái caác thöng tin taâi khoáa nïn hûúáng vaâo caác muåc tiïu sau: tùng têìn suêët baáo caáo trong nùm taâi khoáa (tùng söë lêìn baáo caáo trong möåt nùm), tùng tñnh chñnh xaác cuãa caác baáo caáo taâi khoáa, tñnh kõp thúâi vaâ chñnh xaác cuãa caác baáo caáo taâi khoáa cuöëi nùm, nêng cao tñnh toaân diïån cuãa cöng taác kïë toaán vaâ baáo caáo, vaâ phöí biïën caác baáo caáo àïí caác bïn liïn quan àïìu coá thïí tòm hiïíu (nöåi böå trong chñnh phuã). Chuáng ta nïn àaãm baão rùçng têët caã nhûäng ngûúâi sûã duång coá thïí hiïíu àûúåc caác biïíu mêîu baáo caáo naây, vaâ nïn caãi thiïån tñnh kõp thúâi vaâ chñnh xaác trong kïë toaán vaâ lûu trûä söí saách vïì têët caã caác giao dõch. Kiïím soaát nöåi böå Kiïím soaát nöåi böå thûúâng àûúåc hiïíu laâ quy trònh trong nöåi böå chñnh phuã àïí húåp lyá hoáa caác thuã tuåc vaâ ngùn ngûâa hay phaát hiïån viïåc sûã duång cöng quyä sai muåc àñch. Khaái niïåm kiïím soaát nöåi böå hiïån àaåi laâ möåt quy trònh àûúåc thiïët kïë nhùçm àaãm baão àaåt àûúåc caác muåc tiïu cuãa töí chûác vïì tñnh hiïåu quaã vaâ hiïåu suêët vêån haânh, vïì àöå tin cêåy cuãa caác baáo caáo taâi chñnh, vaâ viïåc tuên thuã caác chñnh saách vaâ chïë àöå. Quy trònh kiïím soaát nöåi böå liïn quan àïën möi trûúâng kiïím soaát, àaánh giaá ruãi ro tûâ caác hoaåt àöång hay chi tiïu khaác nhau, caác hoaåt àöång kiïím soaát (caái maâ hêìu hïët moåi ngûúâi cho rùçng àoá laâ kiïím soaát nöåi böå), thöng tin, truyïìn thöng, vaâ theo doäi. Caác hoaåt àöång kiïím soaát nöåi böå laâ sûå ghi cheáp söí saách chñnh thûác vïì sûå phï duyïåt, uãy quyïìn, chûáng nhêån, àöëi chiïëu vïì caác giao dõch, àaánh giaá hiïåu quaã hoaåt àöång, sûå an toaân cuãa taâi saãn, phên taách traách nhiïåm, trao àöíi phöí biïën thöng tin, vaâ theo doäi giaám saát. Caác vêën àïì chñnh aãnh hûúãng àïën kiïím soaát nöåi böå laâ sûå yïëu keám trong caác hoaåt àöång kiïím soaát chi tiïu lûúng vaâ chi tiïu khaác ngoaâi lûúng, möëi quan hïå loãng leão vúái cú chïë kiïím soaát, caác phoâng/ban chûác nùng kiïím toaán nöåi böå coá nùng lûåc yïëu hoùåc haån chïë, vaâ lïånh kiïím toaán quaá nhiïìu. Yïëu keám trong nùng lûåc cuãa caác phoâng/ban kiïím toaán nöåi böå vaâ, viïåc böå maáy quaãn lyá ñt tuên 384 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng thuã hoùåc khöng tuên thuã caác kiïën nghõ cuãa kiïím toaán laâ nhûäng lyá do chñnh thûúâng àûúåc viïån dêîn, biïån höå cho tñnh keám hiïåu quaã cuãa kiïím toaán nöåi böå. Vñ duå nhû, àún võ kiïím toaán Quyä Quöëc gia cuãa bang Punjab coá 562 caán böå, chõu traách nhiïåm kiïím toaán 17.382 töí chûác (Ngên haâng Thïë giúái 2005). Baáo caáo haâng nùm cuãa àún võ naây cho nùm 2000- 2001 cho biïët hún 103.000 nhûäng phaãn àöëi cuãa hoå trong quaá trònh kiïím toaán àaä bõ phúát lúâ, vaâ khoaãng möåt nûãa trong söë naây laâ nhûäng àiïìu àaä töìn taåi 10 nùm nay. Trong caác trûúâng húåp àoá, hoaåt àöång caãi caách àûúåc ûu tiïn cao seä laâ nêng cao tñnh àaáp ûáng vúái caác yïu cêìu cuãa kiïím toaán. Kiïím soaát nöåi böå vaâ cú chïë àaãm baão chêët lûúång chñnh thûác àöëi vúái thu - chi, ghi cheáp söí saách, baáo caáo, vaâ traã lûúng seä giuáp chöëng tham nhuäng vaâ gian lêån. Caác hoaåt àöång nhùçm nêng cao cú chïë kiïím soaát nöåi böå seä bao göìm: caác biïån phaáp hiïåu quaã àïí ngûúâi nöåp thuïë àùng kyá vúái cú quan thuïë, àõnh mûác nöåp thuïë, kiïím soaát hiïåu quaã chi lûúng, kiïím soaát nöåi böå àöëi vúái nhûäng chi tiïu ngoaâi lûúng, caác thuã tuåc àïí àöëi chiïëu, cên àöëi taâi khoaãn kïë toaán kõp thúâi vaâ àõnh kyâ, caác tiïu chuêín kiïím toaán àûúåc xaác àõnh roä raâng vaâ àún giaãn, àaâo taåo àïí nêng cao nùng lûåc cuãa caán böå kiïím toaán, tùng thêím quyïìn cuãa caác cú quan kiïím toaán nöåi böå, tùng cûúâng kiïím toaán chi lûúng, tùng cûúâng hïå thöëng kho baåc (hay xêy dûång möåt hïå thöëng nhû vêåy nïëu noá khöng töìn taåi), vaâ tûå àöång hoáa hïå thöëng thanh toaán (nïëu hïå thöëng thanh toaán àang sûã duång vêîn chuã yïëu dûåa vaâo tiïìn mùåt). TÙNG CÛÚÂNG KIÏÍM TRA VAÂ ÀÖËI CHIÏËU TÛÂ BÏN NGOAÂI Caác nûúác coá sûå tham gia maånh meä hún tûâ phña caác bïn liïn quan bïn ngoaâi hïå thöëng chi tiïu cöng thûúâng coá Chó söë caãm nhêån tham nhuäng thêëp hún. Hònh 8.4 lêåp baãn àöì chó söë "tiïëng noái cöng dên vaâ traách nhiïåm giaãi trònh" cuãa Kaufmann- Kraay so vúái Chó söë caãm nhêån tham nhuäng cuãa Töí chûác Minh baåch Thïë giúái. Chó söë Tiïëng noái cöng dên vaâ Traách nhiïåm giaãi trònh àûúåc Ngên haâng Thïë giúái xêy dûång àïí ào caác mùåt khaác nhau trong quy trònh chñnh trõ, quyïìn tûå do dên sûå, vaâ quyïìn chñnh trõ, bao göìm quyïìn cuãa cöng dên möåt nûúác àûúåc pheáp tham gia túái mûác naâo vaâo viïåc lûåa choån chñnh phuã. Noá cuäng laâ thûúác ào sûå àöåc lêåp cuãa phûúng tiïån truyïìn thöng, trong àoá, phûúng tiïån truyïìn thöng àoáng möåt vai troâ quan troång trong viïåc theo doäi quan chûác cêìm quyïìn vaâ buöåc hoå coá traách nhiïåm giaãi trònh àöëi vúái caác haânh àöång cuãa mònh. Kïët quaã cho thêëy caãm nhêån tham nhuäng thêëp hún taåi caác nûúác maâ caác bïn liïn quan bïn ngoaâi coá tham gia tñch cûåc vaâo caác quy trònh cuãa khu vûåc cöng. Khi xaác àõnh xuêët phaát àiïím cho caác bïn liïn quan bïn ngoaâi tham gia vaâo quy trònh ngên saách, cêìn phaãi cên àöëi giûäa möåt bïn laâ nhûäng aáp lûåc cêìu tûâ 385 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 8.4 Sûå tham gia cuãa caác bïn liïn quan bïn ngoaâi vaâ caãm nhêån tham nhuäng Nguöìn: Caác taác giaã. bïn ngoaâi àoâi tùng traách nhiïåm giaãi trònh, vaâ möåt bïn laâ caác biïån phaáp cung nhùçm caãi tiïën QLTCC. Caãi caách chöëng tham nhuäng luön coá baãn chêët chñnh trõ. Töëc àöå caãi caách chêëp nhêån àûúåc vïì mùåt chñnh trõ àoâi hoãi sûå cên àöëi thêån troång giûäa möåt bïn laâ nhûäng aáp lûåc cêìu àoâi hoãi tùng tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh vúái möåt bïn laâ caác biïån phaáp cung nhùçm tùng cûúâng hoaåt àöång cuãa QLTCC. Nêng cao yïu cêìu traách nhiïåm giaãi trònh tûâ möåt chñnh phuã coá nùng lûåc haån chïë coá thïí dêîn túái möi trûúâng chñnh trõ bêët öín. Phaãi coá nhûäng nùng lûåc kyä thuêåt cú baãn trûúác khi coá thïí thûåc hiïån nhûäng yïu cêìu cao hún vïì traách nhiïåm giaãi trònh. Trong nhûäng möi trûúâng chñnh trõ nhaåy caãm, caác caãi caách kyä thuêåt, bêët kïí chuáng coá àûúåc goåi laâ caãi caách chöëng tham nhuäng hay khöng, àïìu coá ñch trong viïåc chöëng laåi tham nhuäng trong QLTCC. Nhûäng caãi caách laâm tùng aáp lûåc cêìu tûâ bïn ngoaâi trong QLTCC nïn àûúåc thûåc hiïån dêìn tûâng bûúác tuyâ thuöåc vaâo hoaân caãnh möîi quöëc gia. Caách tiïëp cêån tûâng bûúác (Brook 2003) coá thïí àem laåi hiïåu quaã trong trûúâng húåp naây. Möîi bûúác têåp trung vaâo möåt kïët quaã àûúåc caãi thiïån tûâ caác hoaåt àöång caãi caách riïng leã. Caách tiïëp cêån tûâng bûúác cho thêëy, àïí thaânh cöng, caác chiïën lûúåc caãi caách nïn theo trònh tûå caãi caách kyä thuêåt ngên saách, àïí àaåt àûúåc chûác nùng ngên saách cú baãn, caãi caách nhùçm tùng tñnh minh baåch bïn ngoaâi cuãa caác thöng tin taâi khoaá vaâ tùng cûúâng nùng lûåc cuãa caác bïn liïn quan chuã chöët trong viïåc tham gia quy trònh ngên saách, vaâ caãi caách nhùçm tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh tûâ bïn ngoaâi cuãa QLTCC. Xuêët phaát àiïím cuãa caác caãi caách kyä thuêåt ngên saách nhùçm chöëng laåi tham nhuäng àaä àûúåc àïì cêåp phña trïn. Phêìn naây xem xeát tñnh minh 386 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng baåch vúái bïn ngoaâi vaâ cú chïë giaãi trònh traách nhiïåm vaâ vai troâ cuãa chuáng trong viïåc giaãm thiïíu caác ruãi ro xaãy ra tham nhuäng. Tùng cûúâng tñnh minh baåch vúái bïn ngoaâi vaâ nùng lûåc cuãa caác bïn liïn quan bïn ngoaâi Sûå tham gia hûäu hiïåu cuãa caác cú quan coá traách nhiïåm giaãi trònh àoâi hoãi tñnh minh baåch cao hún vïì thöng tin taâi khoáa. Tanzi (1998) cho rùçng coá sûå tûúng quan chùåt cheä giûäa sûå thiïëu minh baåch vaâ tham nhuäng. Sûå minh baåch cuãa thöng tin ngên saách bao göìm sûå tiïëp cêån cuãa ngûúâi dên vúái caác taâi liïåu vïì ngên saách, baáo caáo taâi chñnh trong nùm vaâ baáo caáo taâi khoaá cuöëi nùm. Sûå tiïëp cêån cuãa ngûúâi dên vúái caác thöng tin taâi chñnh thûúâng xuyïn, chñnh xaác vaâ kõp thúâi, dûúái hònh thûác dïî hiïíu, laâ möåt àiïìu kiïån têët yïëu àïí lêåp phaáp hûäu hiïåu cuäng nhû thu huát sûå tham gia cuãa xaä höåi dên sûå. Tuyâ vaâo mö hònh hiïën phaáp cuãa chñnh phuã, cú quan lêåp phaáp thûúâng àûúåc xem laâ thïí chïë haâng àêìu, qua àoá, chñnh phuã bõ buöåc phaãi coá traách nhiïåm giaãi trònh. Sûå tham gia hûäu hiïåu cuãa lêåp phaáp vaâ uãy ban lêåp phaáp thûúâng bõ caãn trúã búãi sûå hiïíu biïët haån chïë vïì quy trònh ngên saách, khöng hiïíu roä vïì vai troâ cuãa hoå trong quy trònh ngên saách, uãy quyïìn phaáp lyá khöng xaác àõnh, vaâ yïëu keám vïì nùng lûåc chuyïn mön vaâ àöång cú chñnh trõ àïí thûåc hiïån traách nhiïåm ngên saách möåt caách hiïåu quaã (Alesina vaâ Perotti 1994, 1996). Cuãng cöë caác höåi àöìng lêåp phaáp, cú quan kiïím tra lêåp phaáp, vaâ caác töí chûác nghiïn cûáu; thiïët lêåp möåt ngên saách coá kïët cêëu töët, cho pheáp coá àuã thúâi gian àïí tham gia lêåp phaáp trong luác àûa ra caác quyïët àõnh úã cêëp chñnh saách ­ àoá laâ caác caãi caách coá thïí laâm àûúåc àïí nêng cao nùng lûåc lêåp phaáp tham gia vaâo quy trònh ngên saách. Sûå tham gia cuãa xaä höåi dên sûå trong quy trònh ngên saách taåi caác nûúác àang phaát triïín laâ haån chïë vò nùng lûåc yïëu keám, vò xa laå vúái quy trònh ngên saách, khöng hiïíu roä vïì khaã nùng taác àöång àïën quy trònh ngên saách cuãa caác töí chûác bïn ngoaâi, vaâ sûå phûác taåp quaá mûác cuãa taâi liïåu ngên saách. Caác chiïën lûúåc caãi caách then chöët nïn bao göìm sûå tùng cûúâng nhêån thûác, hiïíu biïët vaâ nùng lûåc cuãa xaä höåi dên sûå vaâ caác phûúng tiïån truyïìn thöng àïí tham gia vaâo quy trònh ngên saách vaâ caãi tiïën caách trònh baây caác thöng tin ngên saách sang möåt hònh thûác dïî hiïíu. Vñ duå, Töí chûác Theo doäi traách nhiïåm giaãi trònh trong dõch vuå cöng cöång (PSAM) taåi Nam Phi, àûúåc thaânh lêåp nùm 1999 àïí theo doäi caác hoaåt àöång cuãa chñnh phuã nhùçm àöëi phoá vúái caác vuå tham nhuäng àûúåc töë caáo, àaä trúã thaânh möåt nguöìn tin tñch cûåc cho cöng dên. Theo thúâi gian, PSAM chuyïín troång têm laâ quaãn lyá taâi chñnh yïëu keám (vöën phaãi chõu traách nhiïåm 387 Caác hònh thaái tham nhuäng vïì viïåc quaãn lyá cöng quyä töìi tïå vaâ tham nhuäng) sang theo doäi sûå tuên thuã caác quy àõnh taâi chñnh cöng vaâ caác chó thõ haânh chñnh. Tùng cûúâng cú chïë traách nhiïåm giaãi trònh tûâ bïn ngoaâi Caác nhaâ lêåp phaáp àùåt ra möåt loaåt caác traách nhiïåm vaâ quyïìn lûåc ngên saách coá aãnh hûúãng àïën kïët quaã taâi khoaá. Bùçng caách nghiïn cûáu kyä lûúäng ngên saách, giaám saát lêåp phaáp seä uöën nùæn laåi nhûäng thöng tin bõ lïåch giûäa chñnh phuã vaâ xaä höåi vaâ coá thïí múã caác cuöåc tranh luêån vïì nhûäng lûåa choån chñnh saách nïìn taãng vaâ phên böí ngên saách, cuãng cöë kiïím tra cuãa cöng chuáng, vaâ taåo àiïìu kiïån caãi thiïån traách nhiïåm giaãi trònh cuãa chñnh phuã (Santiso 2005). Caác böë trñ thïí chïë laâ nïìn taãng cho quy trònh ngên saách coá taác àöång quan troång vúái viïåc kiïìm chïë ngên saách vaâ kyã cûúng taâi khoaá (Baldez vaâ Carey 1999). Stein, Talvi vaâ Grisanti (1998) vaâ Alesina vaâ caác taác giaã khaác (1999) àaä chó ra rùçng caác thïí chïë ngên saách goáp phêìn vaâo sûå mêu thuêîn cuãa caác kïët quaã ngên saách úã chêu Myä Latinh.10 Caác uãy ban lêåp phaáp, vñ duå nhû PAC, àûúåc coi laâ cú cêëu hiïåu quaã nhêët höî trúå viïåc hêåu kiïím (kiïím tra sau) vïì nhûäng phaát hiïån cuãa kiïím toaán vaâ caãi thiïån giaám saát lêåp phaáp trong viïåc thi haânh ngên saách. Tùng cûúâng kiïím toaán àöåc lêåp vaâ caãi thiïån liïn kïët vúái caác uãy ban lêåp phaáp nhû PAC seä tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh vúái bïn ngoaâi. Caác nhên töë cho pheáp PAC giaám saát thaânh cöng chi tiïu cöng vaâ buöåc chñnh phuã phaãi coá traách nhiïåm giaãi trònh coá tñnh mïånh lïånh phaáp lyá chung àöëi vúái: têët caã caác chi tiïu quaá khûá, hiïån taåi vaâ chi tiïu àaä cam kïët; quyïìn tûå do xaác àõnh caác chi tiïu cêìn kiïím tra maâ khöng coá sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã; nùng lûåc baáo caáo vaâ phên tñch chi tiïët; vaâ quyïìn àûa ra caác kiïën nghõ vaâ cöng böë caác kïët luêån (Stapenhurst vaâ caác taác giaã 2005). Trong thïí chïë àaåi nghõ (quöëc höåi), PAC thûúâng ñt coá uy tñn vúái tû caách laâ cú quan yïu cêìu chñnh phuã coá traách nhiïåm giaãi trònh, khi ngûúâi àûáng àêìu PAC thuöåc àaãng chiïëm àa söë (àaãng cêìm quyïìn). Trong thïí chïë àaåi nghõ Westminster, chuã tõch PAC, theo truyïìn thöëng, àûúåc choån laâ thaânh viïn cuãa àaãng àöëi lêåp, vò thïë tùng khaã nùng vïì traách nhiïåm giaãi trònh, vò thuöåc àaãng àöëi lêåp nïn àûúng nhiïn seä coá àöång cú maånh hún àïí yïu cêìu chñnh phuã coá traách nhiïåm giaãi trònh, so vúái möåt thaânh viïn cuãa àaãng cêìm quyïìn. Höåp 8.2 minh hoaå têìm quan troång cuãa caác àùåc àiïím chuã yïëu cuãa PAC úã Canada. Thïí chïë kiïím toaán bïn ngoaâi àöåc lêåp, nhû SAI, àûúåc biïët àïën phöí biïën nhû laâ ngûúâi baão vïå cho lúåi ñch cöng cöång. Vai troâ cuãa SAI bao göìm viïåc àaãm baão nhaánh haânh phaáp tuên thuã ngên saách àaä àûúåc lêåp phaáp thöng qua, vaâ àêíy maånh caác kiïím soaát taâi chñnh laânh maånh, àïí giaãm cú höåi tham nhuäng vaâ tùng cûúâng tñnh hiïåu quaã trong chi tiïu cöng (Dye vaâ Stapenhurst 1998). 388 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng Hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa SAI taåi caác nûúác àang phaát triïín thûúâng bõ aãnh hûúãng vò thiïëu tñnh àöåc lêåp khi lûåa choån caác vêën àïì cêìn àiïìu tra, thiïëu nguöìn quyä vaâ quyïìn ra lïånh phaáp lyá; thiïëu nùng lûåc thûåc hiïån caác kiïím toaán taâi chñnh, kiïím toaán vïì sûå tuên thuã phaáp luêåt vaâ kiïím toaán hiïåu quaã hoaåt àöång; vaâ caác phaát hiïån sau khi kiïím toaán ñt minh baåch vaâ ñt coá taác àöång (nguyïn nhên laâ phña àiïìu haânh khöng muöën coá haânh àöång tiïëp theo sau caác phaát hiïån vaâ thiïëu sûå phöëi húåp giûäa SAI vaâ caác cú quan giaám saát quöëc höåi) (Ngên HÖÅP 8.2 Möåt PAC hiïåu quaã: Canada PAC liïn bang taåi Canada coá chñn thaânh viïn chñnh phuã vaâ taám thaânh viïn àaãng àöëi lêåp vaâ chuã tõch laâ möåt thaânh viïn àaãng àöëi lêåp. Khoaãng 25 nùm trûúác, PAC tiïën haânh möåt àiïìu tra àöåc lêåp bùæt àêìu bùçng möåt dêîn chûáng ngùæn trong baáo caáo cuãa töíng kiïím toaán vïì nhûäng khoaãn chi traã khöng chûáng minh àûúåc cuãa Doanh Nghiïåp TNHH Nùng lûúång nguyïn tûã Canada (AECL), möåt doanh nghiïåp nhaâ nûúác. AECL àaä traã hún 20 triïåu àö la Canada cho caác möi giúái nûúác ngoaâi vúái hy voång baán àûúåc caác loâ phaãn ûáng haåt nhên. PAC àaä tûå àiïìu tra xa hún so vúái baáo caáo kiïím toaán vaâ kïët luêån rùçng doanh nghiïåp àaä coá nhûäng haânh vi thûúng maåi khöng chêëp nhêån àûúåc vaâ nghi ngúâ rùçng möåt söë khoaãn thanh toaán coá dñnh lñu àïën tham nhuäng. PAC àaä kiïën nghõ nhûäng thay àöíi lúán trong cú cêëu traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác doanh nghiïåp, caác kiïën nghõ naây sau àoá àaä àûúåc thi haânh. Caác phûúng tiïån truyïìn thöng àaä àùng vuå kiïån lïn trang nhêët vaâ noá cuäng vaåch trêìn thïm nhiïìu chûáng cûá maâ uãy ban khoá coá thïí tûå mònh thu thêåp àûúåc. Nguöìn: Stapenhurst vaâ caác taác giaã (2005). HÖÅP 8.3 Caác nhên töë chuã chöët cuãa SAI vaâ caác vñ duå Kinh nghiïåm cuãa caác nûúác phaát triïín cho thêëy phaát triïín nùng lûåc cuãa möåt Viïån Kiïím toaán Töëi cao (SAI) àïí kiïím soaát tham nhuäng àoâi hoãi SAI phaãi coá quyïìn ra mïånh lïånh roä raâng khöng chõu sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã; coá nhiïåm vuå phaáp lyá vïì kiïím toaán roä raâng; tuyïín duång caác kiïím toaán viïn trònh àöå cao; thuâ lao caånh tranh cho caác kiïím toaán viïn àïí coá thïí thu huát caán böå gioãi; àaâo taåo àêìy àuã cho caác caán böå kiïím toaán; baáo caáo kiïím toaán phaãi minh baåch, dïî tiïëp cêån àöëi vúái têët caã caác bïn liïn quan, bao göìm caã phûúng tiïån truyïìn thöng; kiïím soaát kiïím toaán chêët lûúång cao; vaâ cú chïë baão àaãm chêët lûúång cho kiïím toaán. Nùm 1996, vùn phoâng kiïím soaát chung taåi Puerto Rico lêëy laåi àûúåc 28 triïåu àö la tiïìn giaãi ngên phi phaáp cöng quyä nhúâ hiïån àaåi hoaá maånh meä vùn phoâng. Nùm 1987, phêìn lúán caán böå laâm viïåc vúái maáy chûä vaâ nhêåp söí saách kïë toaán (buát toaán) thö sú trïn giêëy. Möåt thêåp kyã sau, vùn phoâng àaä trúã thaânh cú quan àûúåc trang bõ töët nhêët vaâ hiïån àaåi nhêët úã Puerto Rico . Trûúác nùm 1938, vùn phoâng kïë toaán töíng húåp úã Cöång hoâa Vïnïxuïla coân yïëu keám vaâ khöng coá quyïìn lûåc, nùçm trong nhaánh haânh phaáp. Vúái sûå trúå giuáp cuãa Hoa Kyâ, vùn phoâng kiïím soaát chung, àaä àûúåc thaânh lêåp vaâ chó coá möëi liïn hïå loãng leão vúái quöëc höåi. Giöëng nhû Puerto Rico , vùn phoâng naây àaä tiïën haânh hiïån àaåi hoaá sêu röång vaâ àang hûúáng túái möåt hïå thöëng toaân diïån vïì kiïím toaán taâi chñnh vaâ hiïåu quaã hoaåt àöång hêåu kiïím . Nguöìn: Dye vaâ Stapenhurst (1998). 389 Caác hònh thaái tham nhuäng haâng Thïë giúái 2004). Höåp 8.3 phên tñch nhûäng nhên töë àïí phaát triïín, caãi thiïån nùng lûåc kiïím toaán àöåc lêåp vaâ tùng cûúâng phaát hiïån tham nhuäng sau kiïím toaán, cuâng caác vñ duå. Luêåt phaáp roä raâng vaâ böå maáy tû phaáp àöåc lêåp àuã nùng lûåc cuäng laâ nhûäng yïëu töë quan troång trong laá chùæn chöëng tham nhuäng trong chi tiïu cöng (Lambsdorff 1999). Caác luêåt lïå ngùn caãn nhûäng chi tiïu khöng thuöåc thêím quyïìn hoùåc chi tiïu vûúåt quaá giúái haån thñch húåp, vaâ xaác àõnh roä thïë naâo laâ haânh vi tham nhuäng, àoáng vai troâ quan troång àïí chöëng tham nhuäng hiïåu quaã. Vñ duå, Böå Luêåt Chöëng thêm huåt cuãa Hoa Kyâ ngùn caãn sûå phï duyïåt caác khoaãn chi vûúåt quaá caác giúái haån thñch húåp, hoùåc xûã lyá khoaãn thanh toaán khi chûa coá àiïìu chónh, giaãi thñch húåp lyá. Hònh phaåt khi vi phaåm luêåt naây laâ phaåt tiïìn vaâ phaåt tuâ.11 Caác hònh phaåt naây chûa bao giúâ àûúåc aáp duång. Chñnh yïu cêìu rùçng bêët cûá vi phaåm naâo cuäng phaãi àûúåc baáo caáo lïn töíng thöëng vaâ quöëc höåi laâ möåt sûå caãn trúã maånh meä. Tiïíu bang Virginia thêåm chñ coân roä raâng hún; úã àoá, chi tiïu quaá mûác hoùåc chi tiïu khöng thuöåc thêím quyïìn thò bang naây seä khöng coá traách nhiïåm chi traã maâ laâ caá nhên caán böå àaä duyïåt chi khoaãn àoá seä phaãi tûå chõu traách nhiïåm. Caác nhên töë goáp phêìn xêy dûång böå maáy tû phaáp coá nùng lûåc vaâ coá tñnh dûå àoaán trûúác àûúåc bao göìm: tñnh àöåc lêåp khöng bõ taác àöång búãi caác aãnh hûúãng chñnh trõ, chïë àöå tuyïín duång vaâ thùng chûác dûåa trïn phêím chêët àöëi vúái caác thêím phaán, thuâ lao àêìy àuã, hïå thöëng quaãn lyá toaâ aán hiïåu quaã vaâ ghi cheáp höì sú, coá traách nhiïåm giaãi trònh vïì hiïåu quaã hoaåt àöång. Caác saáng kiïën chöëng tham nhuäng thaânh cöng cuäng coá sûå àoáng goáp lúán cuãa caác uyã ban chöëng tham nhuäng àöåc lêåp, khöng bõ phuå thuöåc vïì chñnh trõ, vúái quyïìn ra mïånh lïånh phaáp lyá roä raâng. Tuy nhiïn, trong thûåc tïë, rêët khoá thaânh lêåp caác uyã ban chöëng tham nhuäng quöëc gia, vaâ kïí caã khi àaä thaânh lêåp àûúåc, chuáng cuäng khoá loâng àaåt àûúåc muåc tiïu àïì ra. Thaách thûác àêìu tiïn laâ huy àöång yá chñ chñnh trõ àïí thaânh lêåp cú quan chöëng tham nhuäng hiïåu quaã vaâ àöåc lêåp vïì mùåt chñnh trõ. Nhûäng chñnh phuã àaä thaânh lêåp àûúåc caác cú quan chöëng tham nhuäng thaânh cöng àaä laâm nhû thïë, vò bõ sûác eáp to lúán tûâ söë àöng caác bïn liïn quan trong nûúác (Heilbrunn 2004). Caác cú quan àoá phaãi nùçm trong sûå soi xeát, àaánh giaá cuãa tûå do baáo chñ, (tûå do ngön luêån) vaâ caác xaä höåi dên sûå. Nhûäng nûúác coá caác cú quan chöëng tham nhuäng àûúåc cöng nhêån àaä thaânh cöng laâ UÁc, Bötxoana, Höìng Cöng, Malauy vaâ Xinhgapo (Heilbrunn 2004). Mùåc duâ vai troâ cuãa xaä höåi dên sûå trong quy trònh ngên saách múái àûúåc cöng nhêån gêìn àêy, coá möåt vaâi bùçng chûáng cho thêëy noá coá taác àöång tñch cûåc laâm tùng traách nhiïåm giaãi trònh trong chi tiïu cöng. Caác vñ duå bao göìm Mazdoor Kisan Shakti Sangathan (MKSS) úã Rajasthan, ÊËn Àöå. MKSS sûã duång caác diïîn àaân àöíi múái vúái tïn goåi laâ lùæng nghe yá kiïën quêìn chuáng, hay kiïím toaán xaä 390 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng höåi àïí höî trúå caác cuöåc tranh luêån coá töí chûác giûäa caác cû dên trong cöång àöìng hoå vïì chi tiïu cöng quyä cuãa chñnh phuã úã àõa baân núi hoå söëng. Hoåc viïån Dên chuã úã Nam Phi, möåt töí chûác xaä höåi dên sûå, àaä giuáp tùng cûúâng möåt böå luêåt quaãn lyá taâi chñnh múái, bùçng viïåc kiïn quyïët yïu cêìu caác àiïìu luêåt maånh meä hún vïì chuyïín khoaãn ngên haâng vaâ caác quy àõnh yïu cêìu tûâng böå phêån phaãi chõu traách nhiïåm trûåc tiïëp àöëi vúái caác chi tiïu vûúåt mûác (Ramkumar vaâ Krafchik 2005). Phûúng tiïån truyïìn thöng ­ ti vi, àaâi, baáo chñ vaâ Internet ­ têët caã àïìu tùng aáp lûåc cuãa phe yïu cêìu àöëi vúái chñnh phuã, buöåc chñnh phuã phaãi yïu cêìu traách nhiïåm giaãi trònh tûâ nhûäng ngûúâi coá haânh vi tham nhuäng. Bùçng viïåc phúi baây caác haânh vi gian lêån hoùåc cöng khai caác haânh vi tham nhuäng do SAI tòm ra, phûúng tiïån truyïìn thöng seä tùng nhêån thûác cuãa quêìn chuáng vïì nhûäng roâ ró trong chi tiïu cöng, xaác àõnh caác nhûúåc àiïím trong hïå thöëng, phaát hiïån caác quan chûác tha hoáa, vaâ cöng böë nhûäng biïån phaáp xûã lyá caác quan chûác naây sau àoá. Nhêån thûác cuãa ngûúâi dên, vaâ yïu cêìu phaãi coá caác biïån phaáp hiïåu quaã, seä laâm nhuåt chñ vaâ ngùn ngûâa nhûäng ngûúâi khaác khoãi caác haânh vi tham nhuäng, vò lo súå seä bõ àûa ra cöng khai, bõ nhuåc nhaä vaâ beä mùåt (Islam 2002). Vñ duå, vai troâ cuãa Trung têm Àiïìu tra cuãa baáo chñ Philippin (Philippine Center for Investigation Journalism) nùm 2000 khi cöng böë vïì tham nhuäng vaâ caác haânh vi phaåm phaáp cuãa Joseph Estrada, vaâ khi àoá laâ Töíng thöëng Philippin, àaä buöåc öng naây phaãi tûâ chûác nùm 2001. Trung têm àaä tiïën haânh caác nghiïn cûáu kyä caâng, thu thêåp chûáng cûá, vaâ àûa ra vaâi baáo caáo cho thêëy Estrada coá quaá nhiïìu tiïìn vaâ taâi saãn so vúái nhûäng gò öng ta àaä khai baáo trong vùn baãn tuyïn thïå. BAÂI TOAÁN THAM NHUÄNG ÚÃ GHANA: ÀAÁNH GIAÁ CAÁC ÀIÏÍM YÏËU TRONG QUAÃN LYÁ TAÂI CHÑNH CÖNG Chñnh phuã Ghana quyïët têm caãi caách caác hïå thöëng vaâ quy trònh QLTCC cuãa nûúác naây; tuy nhiïn, tham nhuäng vêîn tiïëp tuåc laâ möåt vêën naån. Chñnh phuã Ghana tûå coá àöång lûåc lúán phaãi thay àöíi trong xêy dûång nùng lûåc, vaâ àaä thûåc hiïån caãi caách tûâ kinh tïë vô mö vaâ cú cêëu àïën thay àöíi trong caác hïå thöëng QLTCC. Tuy nhiïn, cú chïë àaánh giaá àöìng cêëp chêu Phi (2005) àaä cho thêëy tham nhuäng úã mûác àöå cao trong khu vûåc nhaâ nûúác cuãa Ghana úã caã cêëp trung ûúng lêîn àõa phûúng. Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaánh giaá Ghana àûúåc 3.5 àiïím (trong thang àiïím tûâ 0 àïën 10, 0 laâ Chó söë caãm nhêån tham nhuäng cao nhêët vaâ 10 laâ thêëp nhêët) trong Chó söë caãm nhêån tham nhuäng nùm 2005.12 Caác trûúâng húåp tham nhuäng haânh chñnh taåi Ghana bao göìm: chi lûúng khöëng (nhên viïn ma), biïín thuã trong quaá trònh tû hûäu hoaá, höëi löå, gian lêån trong àêëu thêìu, vaâ nhûäng khoaãn roâ ró chung trong chi tiïu cöng, laâ hêåu quaã cuãa 391 Caác hònh thaái tham nhuäng tham nhuäng (Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2003; U4­Trung têm Thöng tin chöëng tham nhuäng 2002).13 Baáo caáo tham nhuäng toaân cêìu nùm 2003 cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë cho thêëy nïëu cöng taác kiïím tra chi tiïu, thuã tuåc kïë toaán, vaâ baáo caáo úã trònh àöå thêëp keám, seä khöng àuã àïí giaãm búát sûå laåm duång nguöìn lûåc cöng hay, àïí giaãm roâ ró trong caác chuyïín khoaãn cuãa caác cú quan chñnh quyïìn àõa phûúng. Trong baáo caáo cuãa mònh vïì kïë toaán caác taâi khoaãn cöng quyä cuãa Ghana nùm 2004, töíng kiïím toaán cuãa nûúác naây nïu bêåt möåt söë àiïìu bêët thûúâng nghiïm troång hay taái diïîn thûúâng xuyïn trong "quaãn lyá thuïë, quaãn lyá tiïìn mùåt khöng thoaã àaáng, caác thuã tuåc àêëu thêìu vaâ quaãn lyá vêåt tû khöng àêìy àuã". Thiïåt haåi taâi chñnh cuãa nhûäng bêët thûúâng naây cho nùm taâi khoáa kïët thuác vaâo ngaây 31 thaáng 12 nùm 2004, ûúác tñnh lïn túái 1,6 triïåu USD, hay 1,23% töíng chi tiïu nùm 2004. Bêët thûúâng vïì thuïë bao göìm thêët thu thuïë phaát triïín quöëc gia, thuïë àêët vaâ thuïë haãi quan. Bêët thûúâng vïì tiïìn mùåt tùng 99,4% tûâ nùm 2003. Hún ba phêìn nùm (3/5) (61,5%) giaãi ngên khöng coá biïn nhêån vaâ caác taâi liïåu cêìn thiïët khaác àïí xaác thûåc giao dõch; caác bêët thûúâng khaác vïì tiïìn mùåt bao göìm viïåc khöng nöåp biïn lai, biïín thuã nguöìn thu vaâ caác biïn nhêån khaác, duâng sai quyä, söë dû ngên haâng khöng àûúåc chuyïín ngay vaâo quyä töíng húåp vaâ phiïëu chi khöng nöåp laåi cho kho baåc. Vi phaåm trong àêëu thêìu, mua sùæm bao göìm mua sùæm caác haâng hoáa khöng thñch húåp vaâ nhêåt kyá sûã duång xe ö tö khöng chñnh xaác. Caác giao dõch gian lêån khaác bao göìm chi lûúng quaá mûác; caác khoaãn cho vay, núå vaâ phñ töìn àoång (tiïu biïíu laâ caác phñ khöng thu àûúåc, taåm ûáng cho caán böå, caác hoaá àún àiïån nûúác chûa traã); vaâ bêët thûúâng trong húåp àöìng (bao göìm caác húåp àöìng khöng àûúåc thûåc hiïån, vaâ taåm ûáng khöng coá húåp àöìng àaä kyá keâm theo). Baáo caáo cuãa töíng kiïím toaán cuäng lûu yá àïën nhûäng haån chïë vïì tñnh minh baåch cuãa thöng tin taâi khoáa vaâ vïì sûå tham gia cuãa caác bïn liïn quan bïn ngoaâi trong traách nhiïåm giaãi trònh vïì thöng tin taâi khoáa. Töíng kiïím toaán baáo caáo rùçng töíng cöång 1453 tó Cedis tiïìn dûå aán viïån trúå khöng hoaân laåi (82% töíng söë viïån trúå khöng hoaân laåi) nhêån àûúåc tûâ caác nhaâ taâi trúå trong nùm taâi khoaá 2004 àaä khöng àûúåc kï khai trong baáo caáo taâi chñnh cho nùm taâi khoáa kïët thuác vaâo ngaây 31 thaáng 12 nùm 2004. Baáo caáo cuäng noái rùçng Böå Taâi chñnh àaä khöng àïå trònh xin phï chuêín cuãa Quöëc höåi khi phaát haânh traái phiïëu vúái trõ giaá 27339 tó Cedis (vaâ àöíi lêëy tiïìn mùåt 24032 tó Cedis) trong nùm taâi khoaá àoá. Tùng cûúâng QLTCC taåi Ghana Tùng cûúâng kiïím soaát nöåi böå vaâ giaám saát quaãn lyá vaâ traách nhiïåm giaãi trònh laâ caác ûu tiïn haâng àêìu trong viïåc giaãm nguy cú tham nhuäng trong chi tiïu 392 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng HÒNH 8.5 Àaánh giaá hoaåt àöång QLTCC úã Ghana cöng taåi Ghana. Baãn àaánh giaá PEFA vaâo thaáng 6 nùm 2006 cuãa hïå thöëng QLTCC taåi Ghana chó ra rùçng, bêët chêëp caác tiïën böå, vêîn cêìn nêng cêëp nhiïìu trong lônh vûåc kiïím soaát nöåi böå vaâ giaám saát quaãn lyá.14 Hònh 8.5 so saánh hiïåu quaã cuãa kiïím soaát nöåi böå, nùng lûåc, tñnh minh baåch nöåi böå vaâ giaám saát, vaâ kiïím soaát quaãn lyá taåi Ghana. Khi so saánh vïì àiïím kiïím soaát nöåi böå, giaám saát quaãn lyá, vaâ traách nhiïåm giaãi trònh, Ghana àûúåc àiïím tûúng àöëi töët vïì mùåt nùng lûåc vaâ tñnh minh baåch nöåi böå. Caã hai lônh vûåc àïìu àaä tiïën böå vûúåt bêåc tñnh tûâ nùm 2002 dûúái sûå laänh àaåo cuãa chñnh phuã, nhûng coân coá thïí töët hún nûäa. Tuy nhiïn, viïåc giaãm nguy cú tham nhuäng vaâ gian lêån taåi Ghana, trûúác mùæt, cêìn têåp trung vaâo viïåc tùng cûúâng caác cú chïë kiïím soaát nöåi böå, giaám saát quaãn lyá, vaâ traách nhiïåm giaãi trònh lïn caác cêëp àöå tûúng thñch vúái caác phûúng diïån maånh hún. Thïí chïë kiïím soaát nöåi böå chñnh quy laâ mùæt xñch yïëu nhêët trong QLTCC taåi Ghana. Khi chñnh phuã àaä àûa ra caác kiïím soaát nöåi böå, viïåc thûåc thi caác luêåt lïå vaâ quy àõnh chi phöëi quaá trònh QLTCC seä àûúåc tùng cûúâng àaáng kïí. Cêìn nêng cao tñnh kõp thúâi vaâ toaân diïån cuãa kiïím toaán nöåi böå vaâ quaãn lyá caác haânh àöång tiïëp sau caác phaát hiïån kiïím toaán. Kiïím toaán chi lûúng gêìn àêy nhêët àûúåc thûåc hiïån vaâo nùm 2003, vaâ mùåc duâ quy trònh chi lûúng àûúåc kiïím tra húåp lyá, töíng kiïím toaán vêîn dêîn chûáng möåt söë trûúâng húåp quyä chi lûúng bõ sûã duång cho caác muåc àñch khaác, vaâ viïåc kiïím tra chi lûúng khöng hiïåu quaã do caác yïëu keám trong kiïím tra an ninh. Caác hoaåt àöång nhùçm cuãng cöë kiïím soaát nöåi böå nïn têåp trung vaâo viïåc thûåc hiïån caác quy àõnh cêåp nhêåt múái àûúåc ban haânh cho khung phaáp lyá QLTCC, bao göìm quaãn lyá àêëu thêìu, quaãn lyá taâi chñnh, àaåo luêåt cú quan kiïím toaán nöåi böå; têåp huêën nêng cao nùng lûåc cho caán böå kiïím toaán; tùng thêím quyïìn cho 393 Caác hònh thaái tham nhuäng caác ban kiïím toaán nöåi böå; caác thuã tuåc khùæc phuåc sau khi coá caác kiïën nghõ kiïím toaán; tùng cûúâng lêåp kïë hoaåch vaâ theo doäi caác chûúng trònh kiïím toaán thuïë vaâ àiïìu tra gian lêån; tùng cûúâng kiïím toaán chi lûúng; vaâ caãi thiïån tñnh kõp thúâi vaâ sûå thûúâng xuyïn cuãa viïåc àöëi chiïëu, cên àöëi kïë toaán. Baáo caáo töíng kiïím toaán chó roä rùçng caác vi phaåm vaâ viïåc coi thûúâng caác quy àõnh vïì taâi chñnh chuã yïëu laâ hêåu quaã cuãa caác yïëu keám trong giaám saát quaãn lyá vaâ traách nhiïåm giaãi trònh. Khaã nùng cuãa böå maáy quaãn lyá cêëp cao trong viïåc phaát hiïån vaâ àöëi phoá vúái gian lêån coân haån chïë. Mùåc duâ cêëp quaãn lyá àaä tiïëp thu möåt söë phaát hiïån cuãa kiïím toaán, caác quy trònh chñnh quy phaáp lyá àïí thûåc hiïån caác kiïën nghõ kiïím toaán vêîn àang trong quaá trònh xêy dûång. Caác hoaåt àöång nhùçm cuãng cöë viïåc giaám saát vaâ kiïím tra quaãn lyá chi tiïu cöng nïn bao göìm àaâo taåo cho quaãn lyá cêëp cao vaâ trong têët caã caác böå àïí phaát hiïån caác haânh vi gian lêån, xêy dûång vaâ aáp duång cú chïë chñnh thûác àïí baáo caáo vaâ àiïìu tra haânh vi gian lêån (vaâ phöí biïën caác thuã tuåc cuãa cú chïë àoá), thûåc thi caác biïån phaáp kyã luêåt khi cêìn vaâ aáp duång cú chïë chñnh thûác àïí giaãi quyïët nhûäng gò kiïím toaán àaä phaát hiïån, kiïën nghõ. Duy trò sûå cên bùçng trong phaát triïín nùng lûåc cho QLTCC, quaãn lyá kiïím tra, minh baåch, vaâ traách nhiïåm giaãi trònh laâ nhûäng àiïìu têët yïëu cho möåt hïå thöëng QLTCC hiïåu quaã vaâ vò sûå bïìn vûäng lêu daâi cuãa caãi caách. Mùåc duâ caác nöî lûåc nhùçm tùng cûúâng kiïím tra, quaãn lyá, giaám saát nöåi böå vaâ traách nhiïåm giaãi trònh àang àûúåc tiïën haânh, cêìn lïn kïë hoaåch caãi thiïån vïì nùng lûåc vaâ tñnh minh baåch nöåi böå thöng tin taâi khoáa. Caác caãi thiïån nùng lûåc cuãa hïå thöëng nïn têåp trung tùng tñnh kõp thúâi trong phï chuêín ngên saách. Kïí tûâ khi Ghana giaânh àûúåc àöåc lêåp vaâo nùm 1957, ngên saách nùm 2006 laâ ngên saách àêìu tiïn àûúåc quöëc höåi phï duyïåt trûúác khi nùm taâi khoaá bùæt àêìu. Mùåc duâ möåt söë baáo caáo nhû baáo caáo ngên saách àaä àûúåc àùng cöng khai trong Cöng baáo Ghana, nhûng hònh thûác trònh baây thöng tin ngên saách rêët khoá hiïíu, haån chïë khaã nùng tiïëp cêån caác thöng tin naây cuãa ngûúâi dên. Caãi thiïån vïì hònh thûác, tñnh àún giaãn, kõp thúâi vaâ chñnh xaác cuãa têët caã thöng tin taâi chñnh seä giuáp caác bïn liïn quan tham gia vaâo quy trònh ngên saách möåt caách hiïåu quaã hún. Tûúng tûå, nïn cung cêëp cho quöëc höåi/nghõ viïån caác baáo caáo vaâ àaánh giaá taác àöång taâi khoáa cuãa caác kïët quaã chi tiïu töíng húåp, cú cêëu cuãa caác saãn phêím chi tiïu, nguöìn thu hoaân laåi, caác khoaãn núå chûa traã, vaâ töíng cöång ruãi ro taâi khoáa cuãa caác chuã thïí cöng cöång khaác. Toám laåi, cuãng cöë QLTCC úã Ghana coá thïí bao göìm caác hoaåt àöång goáp phêìn tùng cûúâng kiïím soaát nöåi böå, giaám saát quaãn lyá vaâ traách nhiïåm giaãi trònh, bao göìm xêy dûång nùng lûåc (àùåc biïåt laâ cuãng cöë hïå thöëng phên loaåi ngên saách, nêng cao hiïåu quaã cuãa viïåc thu thuïë, caãi thiïån viïåc buát toaán vaâ quaãn lyá söë dû tiïìn mùåt), àaâo taåo cho caán böå, caãi tiïën hoaåt àöång söí saách kïë toaán vaâ baáo caáo höì sú, 394 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng caãi thiïån thöng tin taâi chñnh, vaâ nêng cao chêët lûúång vaâ tñnh kõp thúâi cuãa caác baáo caáo trong vaâ cuöëi nùm. Trong thúâi gian trung haån, nïn cên nhùæc caác caãi caách phûác taåp nhû xêy dûång vaâ thûåc hiïån ngên saách theo têìm nhòn nhiïìu nùm. Tùng cûúâng sûå tham gia tûâ bïn ngoaâi trong quy trònh ngên saách Mùåc duâ tùng cûúâng kiïím soaát nöåi böå vaâ giaám saát quaãn lyá laâ nhûäng viïåc phaãi laâm àêìu tiïn úã Ghana, nhûng cuäng seä rêët coá ñch nïëu laâm àûúåc tûúng tûå àïí tùng cûúâng minh baåch vaâ àïí caác bïn liïn quan bïn ngoaâi hiïíu àûúåc caác vêën àïì taâi khoáa vaâ tham gia mang tñnh xêy dûång trong tûúng lai. Khaã nùng cuãa caác bïn liïn quan chuã chöët trong viïåc tham gia hiïåu quaã vaâo quy trònh ngên saách bõ haån chïë do caác taâi liïåu ngên saách vaâ baáo caáo taâi chñnh ñt àûúåc minh baåch vúái bïn ngoaâi, do àoá ngûúâi ta khöng hiïíu biïët roä vïì quy trònh ngên saách. Dûå aán Ngên saách Quöëc tïë xïëp haång Ghana cao hún caác nûúác àöìng haång vïì sûå sùén coá cuãa taâi liïåu ngên saách cho caác cú quan haânh phaáp, nhûng àiïím cuãa Ghana vïì hai haång muåc "baáo caáo theo doäi vaâ àaánh giaá" vaâ "khuyïën khñch sûå tham gia cuãa cöng chuáng vaâ cú quan lêåp phaáp" laåi thêëp hún caác nûúác àöìng haång, thïí hiïån thûåc tiïîn yïëu keám hún vïì caác lônh vûåc naây.15 Caác baáo caáo chi tiïu thûåc tïë khöng phaãi luác naâo cuäng àûúåc trònh lïn quöëc höåi nhû quy àõnh, vaâ khi trònh lïn thò cuäng khöng àaãm baão coá chñnh xaác hay khöng. Ûu tiïn ngên saách, chñnh saách taâi khoáa vô mö, vaâ caác haån chïë khöng àûúåc tû liïåu hoáa àêìy àuã vaâ thûúâng khöng àuã chi tiïët àïí quöëc höåi tham gia möåt caách coá yá nghôa (Dûå aán Ngên saách Quöëc tïë 2002). Tûúng tûå, xaä höåi dên sûå coá hiïíu biïët haån chïë vïì quy trònh ngên saách vaâ khöng àûúåc töí chûác töët àïí tham gia möåt caách hiïåu quaã vaâo quy trònh ngên saách. Caác töí chûác xaä höåi dên sûå hiïån coá úã Ghana, nhû Trung têm UÃng höå sûå phaát triïín ngên saách trong trung têm Phaát triïín xaä höåi töíng húåp, àang tham gia vaâo quy trònh ngên saách, nhûng sûå thiïëu thöën nguöìn lûåc vaâ hiïíu biïët ngheâo naân vïì quy trònh ngên saách caãn trúã sûå giaám saát hiïåu quaã caác chi tiïu cöng. Vò ñt àûúåc tiïëp cêån vúái caác thöng tin taâi chñnh dûúái daång dïî hiïíu nïn sûå tham gia cuãa caác töí chûác naây cuäng haån chïë. Caác hoaåt àöång nhùçm tùng cûúâng sûå tham gia cuãa caác bïn liïn quan bïn ngoaâi trong chi tiïu cöng nïn têåp trung tùng cûúâng tñnh minh baåch vïì thöng tin taâi chñnh, dûúái hònh thûác dïî hiïíu vaâ nêng cao sûå hiïíu biïët cuãa quöëc höåi vaâ xaä höåi dên sûå vïì quy trònh ngên saách. KÏËT LUÊÅN Tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng (QLTCC) khöng phaãi laâ vêën àïì múái meã, vaâ caác nöî lûåc ngùn chùån vêën naån naây laåi caâng khöng. Nhiïìu quy 395 Caác hònh thaái tham nhuäng trònh vaâ thïí chïë khaác nhau àaä àûúåc xêy dûång qua thúâi gian, trúã thaânh caác yïëu töë thiïët yïëu àïí chöëng tham nhuäng. Chûúng naây àaä cho ta caái nhòn töíng quaát vïì caác loaåi hònh tham nhuäng xaãy ra trong hïå thöëng QLTCC, giúái thiïåu cöng cuå dûåa trïn dêëu hiïåu/chó söë àïí àaánh giaá caác àiïím yïëu dïî bõ têën cöng cuãa hïå thöëng QLTCC, vaâ cho ta möåt khuön mêîu àïí xêy dûång chiïën lûúåc caãi caách chöëng tham nhuäng trong QLTCC. Thaách thûác tiïëp theo laâ triïín khai thûåc hiïån caác caãi caách QLTCC. Quy trònh ngên saách vaâ caãi caách chöëng tham nhuäng mang tñnh chñnh trõ cöë hûäu. Trong möi trûúâng maâ caác caãi caách chöëng tham nhuäng nhaåy caãm vúái chñnh trõ, thò nhûäng caãi caách kyä thuêåt àïí tùng cûúâng hïå thöëng, vaâ quy trònh QLTCC seä coá taác àöång quan troång, vaâ lêu daâi trong viïåc giaãm thiïíu caác haânh vi gian lêån vaâ tham nhuäng. Vñ duå, möåt hïå thöëng kho baåc töët hún seä goáp phêìn chöëng tham nhuäng, khöng quan troång noá mang tïn laâ caãi caách kyä thuêåt hay caãi caách chöëng tham nhuäng. Nghiïn cûáu múái àêy cuãa Ngên haâng Thïë giúái vaâ Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë (IMF) vïì 24 nûúác ngheâo mùæc núå nhiïìu nhêët (HIPC) tûâ nùm 2001 ­ 04, coá sûã duång möåt böå chó söë ruát goån, àaä minh hoåa roä raâng nhûäng yïëu keám coân töìn taåi trong hïå thöëng QLTCC cuãa nhiïìu nûúác.17 Nghiïn cûáu sau àoá cuãa Ngên haâng Thïë giúái cuâng caác àöëi taác PEFA àaä cho ra möåt chûúng trònh múái àûúåc thiïët kïë àïí àaánh giaá sûå tiïën böå cuãa hïå thöëng QLTCC qua tûâng thúâi kyâ.18 Chûúng trònh àoá coá 3 truå cöåt lúán: möåt chiïën lûúåc caãi caách QLTCC quöëc gia do chñnh phuã chuã àöång laänh àaåo, caác nhaâ taâi trúå phöëi húåp úã cêëp quöëc gia àïí höî trúå chiïën lûúåc àoá, vaâ möåt khung chung àaánh giaá hoaåt àöång cuãa hïå thöëng QLTCC (chó söë hiïåu quaã hoaåt àöång PEFA QLTCC). Caách tiïëp cêån naây hûáa heån caãi thiïån hún nûäa viïåc theo doäi vaâ giaám saát QLTCC, nhúâ àoá maâ cuäng seä höî trúå caãi thiïån chêët lûúång cuãa hïå thöëng QLTCC. Quan troång laâ phaãi coá nhûäng kyâ voång thûåc tïë. Àïí xêy dûång tûâng cú quan riïng leã, hiïåu quaã, thò cêìn coá thúâi gian, xêy dûång hïå thöëng caác cú quan hoaåt àöång nhõp nhaâng cuâng nhau coân mêët nhiïìu thúâi gian hún nûäa. Ruát ra tûâ àaánh giaá cuãa Ngên haâng Thïë giúái ­ IMF vïì caác nûúác ngheâo mùæc núå nhiïìu, nhûäng nûúác trong mêîu nghiïn cûáu àaä caãi thiïån hoaåt àöång QLTCC cuãa mònh trung bònh 3%/nùm trong ba nùm tûâ 2002 àïën 2004. Phaát triïín hïå thöëng QLTCC phuå thuöåc vaâo nùng lûåc cuãa hïå thöëng hiïån coá vaâ möi trûúâng maâ hïå thöëng àoá hoaåt àöång. Trong khi mûác àöå caãi caách biïën àöíi, chêët lûúång cuãa QLTCC liïn tuåc tùng möåt caách vûäng chùæc qua thúâi gian seä laâm giaãm tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng. 396 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng CHUÁ THÑCH 1. Klitgaard, Maclean-Abaroa, vaâ Parris (2000, trang 2). Quan troång laâ phaãi phên biïåt hai khaái niïåm tham nhuäng chñnh trõ vaâ àoân bêíy hay thûúng lûúång chñnh trõ. Thûúng lûúång chñnh trõ laâ têm àiïím cuãa têët caã sûå trao àöíi chñnh trõ vaâ kinh tïë trong xaä höåi hiïån àaåi vaâ laâ baãn chêët thûåc cuãa baãn thên chñnh trõ; khöng nïn cho noá laâ tham nhuäng. Möåt vñ duå vïì thûúng lûúång chñnh phuã xaãy ra taåi Pïru thúâi chñnh phuã Fujimori thûá nhêët, khi nguöìn lûåc phên phöëi dõch vuå àûúåc chuyïín tûâ Lima vaâ caác vuâng thaânh thõ àïën caác vuâng nöng thön àïí taåo möåt cú súã höî trúå cho chñnh phuã vaâ sûãa chûäa nhûäng bêët cöng mang tñnh lõch sûã trong phên phöëi nguöìn lûåc. 2. Traách nhiïåm giaãi trònh àûúåc nêng cao khi muåc tiïu trûúác khi chi tiïu àûúåc xaác àõnh roä, vaâ dûåa vaâo caác muåc tiïu naây, ngûúâi ta ào lûúâng kïët quaã àaåt àûúåc. Coá nhiïìu caách àïí laâm viïåc naây. Caác phûúng phaáp tiïëp cêån phöí biïën bao göìm dûå thaão/lêåp ngên saách theo chûúng trònh, lêåp ngên saách theo hiïåu quaã hoaåt àöång, dûå thaão ngên saách theo àõnh hûúáng kïët quaã, vaâ dûå thaão ngên saách dûåa trïn chñnh saách. 3. Caác hònh phaåt coá thïí laâ haânh chñnh (thöi viïåc, phaåt tiïìn, böìi thûúâng) hay hònh sûå (khúãi töë ra toaâ, phaåt tiïìn hay töëng giam). Àïí caác hònh phaåt vúái töåi phaåm hònh sûå coá hiïåu quaã, caác yïëu töë cuãa hïå thöëng tû phaáp ­ tûâ cöng töë viïn àïën toaâ aán vaâ nhaâ tuâ ­ cêìn phaãi hoaåt àöång töët. Nhûng caác biïån phaáp haânh chñnh cuäng coá thïí ngùn chùån hiïåu quaã, thûúâng thò mêët viïåc laâm vaâ thu nhêåp chñnh laâ caái giaá àùæt nhêët phaãi traã. 4. Thïí chïë laâ quy tùæc chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác àõnh hònh sûå haânh xûã cuãa caác töí chûác vaâ caá nhên trong xaä höåi (North 1990, trang 3). Quy tùæc chñnh thûác bao göìm hiïën phaáp, luêåt lïå, quy àõnh, húåp àöìng vaâ thuã tuåc nöåi böå; quy tùæc khöng chñnh thûác laâ caác giaá trõ vaâ chuêín mûác chi phöëi haânh xûã cuãa giúái cöng chûác. 5. Nhòn chung, söë lûúång taâi khoaãn caâng lúán thò caâng khoá àïí theo doäi têët caã caác chi tiïu, laâm phûác taåp viïåc töíng húåp baáo caáo taâi chñnh vaâ kiïím toaán, vaâ tûâ goác nhòn cuãa quaãn lyá tiïìn mùåt thuêìn tuyá, seä ngùn chùån viïåc têåp trung caác söë dû tiïìn mùåt nhùçm hoaân thaânh nghôa vuå thanh toaán ­ nghôa laâ phaãi ài vay núå àïí thanh toaán trong khi tiïìn nhaân röîi vêîn nùçm úã möåt söë taâi khoaãn. 6. Giaã sûã caác hoaá àún àûúåc ghi cheáp nghiïm chónh vaâ àuáng luác, Hïå thöëng thöng tin quaãn lyá taâi chñnh töíng húåp (IFMIS) seä ghi laåi ngaây àïën haån traã cuäng nhû ngaây thûåc traã àöëi vúái têët caã caác hoaá àún. Möåt truy vêën dûä liïåu so saánh quaäng thúâi gian tûâ khi nhêån hoaá àún vaâ thanh toaán, theo loaåi thanh toaán, coá thïí tòm ra caác bêët thûúâng cêìn phaãi àiïìu tra thïm. Ngoaâi ra, vúái nhûäng trûúâng húåp trûúác khi thanh toaán phaãi àùng kyá möåt cam kïët, IFMIS seä ghi laåi nhûäng trûúâng húåp maâ cam kïët vaâ thanh àoaán àûúåc laâm cuâng möåt ngaây, àaánh dêëu giao dõch àïí kiïím toaán. Trong caã hai vñ duå, cöng nghïå thöng tin cho pheáp 397 Caác hònh thaái tham nhuäng chuyïín muåc tiïu kiïím toaán àïën nhûäng giao dõch coá ruãi ro cao hún, nêng cao hiïåu quaã chi phñ cho nguöìn lûåc vöën ñt oãi cuãa kiïím toaán. 7. Khung hiïåu quaã hoaåt àöång PEFA duâng àïí àaánh giaá vaâ theo doäi caác hïå thöëng QLTCC quöëc gia àûúåc chñnh thûác ban haânh vaâo thaáng 6 nùm 2005 búãi Töíng thû kyá PEFA. Caác chó söë àûúåc lêåp baãn àöì phên böí theo nùm phûúng diïån, laâ kiïím soaát nöåi böå, giaám saát vaâ kiïím tra quaãn lyá, minh baåch nöåi böå, vaâ nùng lûåc, dûåa trïn möåt àaánh giaá vïì nöåi dung caác chó söë. Trong nhiïìu trûúâng húåp, möîi chó söë laâ sûå ào lûúâng töíng húåp vïì kiïím tra quaãn lyá, nùng lûåc, minh baåch nöåi böå vaâ giaãi trònh traách nhiïåm nöåi böå vaâ vúái bïn ngoaâi. Caác chó söë àûúåc lêåp baãn àöì àõnh võ theo tûâng phûúng diïån, tuây theo àùåc àiïím vaâ muåc àñch troång têm cuãa chó söë àoá. Kïët quaã baãn àöì àõnh võ cho 4 phûúng diïån nöåi böå laâ: chó söë nùng lûåc nùçm trong phên loaåi ngên saách (PI-5); chó söë vïì tñnh coá thïí dûå àoaán trûúác àûúåc nùçm trong sûå sùén coá vïì vöën cho cam kïët chi tiïu (PI-16); chó söë quy mö cuãa caác giao dõch taâi chñnh khöng baáo caáo cuãa chñnh phuã (PI-7); têìm nhòn nhiïìu nùm trong lêåp kïë hoaåch taâi chñnh, chñnh saách chi tiïu, vaâ dûå thaão ngên saách (PI-12); chó söë hiïåu quaã trong thu thuïë (PI-15); buát toaán vaâ quaãn lyá söë dû tiïìn mùåt, núå vaâ baão laänh (PI-17). Kiïím soaát nöåi böå bao göìm tñnh hiïåu quaã cuãa caác biïån phaáp àùng kyá maä söë thuïë vaâ àaánh giaá thuïë (aáp thuïë) (PI-14), hiïåu quaã trong kiïím soaát chi lûúng (PI-18), hiïåu quaã cuãa kiïím soaát nöåi böå àöëi vúái chi ngoaâi lûúng (PI-20), hiïåu quaã cuãa kiïím toaán nöåi böå (PI-21), vaâ tñnh kõp thúâi vaâ àïìu àùån cuãa viïåc àöëi chiïëu, cên àöëi taâi khoaãn (PI-22). Minh baåch nöåi böå bao göìm minh baåch trong quan hïå taâi khoáa trong nöåi böå chñnh phuã (PI-8); tñnh toaân diïån cuãa thöng tin trong taâi liïåu ngên saách (PI-6); tñnh hïå thöëng (tuêìn tûå) vaâ sûå tham gia trong quy trònh ngên saách thûúâng niïn (PI-11); caånh tranh, giaá trõ àöìng tiïìn, vaâ kiïím tra trong àêëu thêìu (PI-19); sûå sùén coá thöng tin vïì nguöìn lûåc maâ caác àún võ chuyïín giao dõch vuå nhêån àûúåc (PI-23); chêët lûúång vaâ tñnh kõp thúâi cuãa caác baáo caáo ngên saách trong nùm (PI-24); chêët lûúång vaâ tñnh kõp thúâi cuãa caác baáo caáo taâi chñnh thûúâng niïn (PI-25). Kiïím tra vaâ giaám saát quaãn lyá bao göìm töíng chi tiïu so vúái ngên saách àûúåc phï chuêín ban àêìu (PI-1), thaânh phêìn chi tiïu so vúái ngên saách àûúåc phï chuêín ban àêìu (PI-2), töíng nguöìn thu so vúái ngên saách àûúåc phï chuêín ban àêìu (PI-3), vöën vaâ theo doäi núå chi tiïu chûa traã (PI-4), vaâ giaám saát töíng ruãi ro taâi chñnh tûâ caác chuã thïí cöng khaác (PI-9). Mûác àaánh giaá PEFA àûúåc chuyïín àöíi sang giaá trõ bùçng söë trong àoá D bùçng 1, D+ bùçng 1,5, vaâ A bùçng 4. Mûác àaánh giaá àûúåc chuêín hoaá vaâ cöång döìn cho möîi phûúng diïån. 8. Trong caác àún võ taâi chñnh cöng, möåt nguyïn tùæc theo kinh nghiïåm laâ nïn traã lûúng cao cho nhûäng ngûúâi phuå traách cöng quyä, nïëu khöng nhiïìu lùæm thò ñt ra cuäng phaãi cao hún so vúái cöng chûác bònh thûúâng, àïí laâm giaãm àöång cú tham nhuäng. Tûâ quan àiïím cuãa viïåc haânh phaáp thò mêët viïåc laâm vúái lûúng cao laâ möåt chi phñ cú höåi lúán àöëi vúái nhiïìu ngûúâi, àùåc biïåt laâ úã caác nûúác àang 398 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng phaát triïín, vaâ nguy cú mêët hùèn võ trñ cöng viïåc lêu daâi àoá vò möëi lúåi trûúác mùæt do gian lêån, laâ möåt cöng cuå chöëng tham nhuäng hiïåu quaã trong möi trûúâng maâ caác cú chïë phaát hiïån vaâ giaãi trònh traách nhiïåm phaát huy taác duång. 9. Taåi möåt söë hïå thöëng úã Trung vaâ Àöng Êu, böå trûúãng taâi chñnh àñch thên kyá tûâng àiïìu chónh ngên saách trong luác thûåc hiïån, bêët kïí söë lûúång. Mùåc duâ coá veã laâ möåt hïå thöëng maånh vúái traách nhiïåm giaãi trònh úã mûác cao nhêët, nhûng caách laâm naây khöng àaãm baão àaánh giaá àêìy àuã vïì tûâng giao dõch. 10. Caác thïí chïë ngên saách àûúåc àõnh nghôa laâ têët caã caác àiïìu lïå vaâ nguyïn tùæc maâ theo àoá, ngên saách àûúåc phaác thaão, phï chuêín vaâ thûåc hiïån (Alesina vaâ Perotti, 1996). 11. Böå luêåt Hoa Kyâ, Muåc 31. 12. Ghana àûáng thûá 65 trong töíng söë 159 nûúác tûå nguyïån tham gia vaâo xïëp haång nùm 2005. Baáo caáo Giaám saát Toaân cêìu gêìn àêy (Ngên haâng Thïë giúái 2006b) àaánh giaá Ghana laâ möåt nûúác àaä kiïìm chïë tham nhuäng töët hún, so vúái caác nûúác trong Hiïåp höåi Phaát triïín Quöëc tïë, nhûng vêîn cêìn phaãi coá caác caãi tiïën lúán lao trong thïí chïë vaâ chñnh saách. 13. Thaáng 3 nùm 2002 taåi Ghana, phoá töíng kiïím toaán nûúác naây tiïët löå rùçng hún 20 triïåu àaä traã cho khoaãng gêìn 2000 caái tïn ma trong voâng hai nùm trûúác. Àïí àaáp laåi, böå trûúãng taâi chñnh yïu cêìu möåt cuöåc thöëng kï àïëm söë caán böå; tuy nhiïn, Chñnh phuã Ghana cuäng phaãi àöëi mùåt vúái nhûäng chó trñch ngaây caâng tùng vïì thêët baåi trong phoâng chöëng tham nhuäng trong ngaânh dên chñnh (phuåc vuå dên). Trong baâi diïîn vùn nhêåm chûác cuãa mònh nùm 2002, Töíng thöëng John Kufuor àaä hûáa thaânh lêåp möåt cú quan giaãi trònh traách nhiïåm dûúái sûå giaám saát trûåc tiïëp cuãa töíng thöëng, cú quan naây seä giaám saát quy tùæc haânh xûã cuãa cöng chûác. Cú quan naây àaä khöng àûúåc thaânh lêåp vaâ quy tùæc haânh xûã cuäng khöng àûúåc xêy dûång. Nùm 2002, möåt cûåu uãy viïn höåi àöìng baão hiïím quöëc gia, Samuel Appiah-Ampofo, bõ kïët töåi àaä nhêån 96.500 àöla tiïìn höëi löå tûâ möåt ngûúâi möi giúái laâm viïåc cho möåt chi nhaánh cuãa Aon, cöng ty baão hiïím àoáng taåi Hoa Kyâ. Xem Minh baåch Quöëc tïë (2003) 14.Nùm 2002 vaâ 2004, àaánh giaá hïå thöëng QLTCC cuãa nhûäng nûúác ngheâo mùæc núå nhiïìu (HIPC) àûúåc thûåc hiïån. Àaánh giaá naây cho thêëy tiïën böå àaáng kïí trong caác hïå thöëng QLTCC so vúái nùm 2002. Nùm 2002, hoå xïëp Ghana laâ quöëc gia yïëu keám nhêët trong 23 nûúác HIPC. Nhûäng caãi caách do chñnh phuã khúãi xûúáng sau àaánh giaá nùm 2002, àaä dêîn àïën möåt tiïën böå vûúåt bêåc trong hïå thöëng QLTCC, dûåa vaâo caác möëc chuêín àaåt àûúåc nùm 2004 àem so vúái nùm 2002. Chó söë traách nhiïåm giaãi trònh taâi chñnh vaâ chi tiïu cöng (PEFA) àûúåc xêy dûång dûåa trïn chó söë HIPC àùåt ra àïí cung cêëp möåt àaánh giaá töíng quaát vaâ chi tiïët hún vïì caác hïå thöëng QLTCC. Xem Ngên haâng Thïë giúái, IMF, vaâ Chñnh phuã Ghana (2004). 15. Dûå aán Ngên saách Quöëc tïë àûúåc hònh thaânh nùm 1997 trong Trung têm vïì Ûu 399 Caác hònh thaái tham nhuäng tiïn Ngên saách vaâ Chñnh saách (möåt töí chûác phi chñnh phuã cuãa Myä) àïí höî trúå viïåc xêy dûång nùng lûåc cho xaä höåi dên sûå trong viïåc phên tñch vaâ gêy aãnh hûúãng àïën quy trònh ngên saách cuãa chñnh phuã, caác thïí chïë vaâ kïët quaã toaân cêìu. 16. Xem thïm thöng tin taåi http://isodec.org.gh/budget-advocacy/index.html. 17. Xem taåi Ngên haâng Thïë giúái ­ IMF, taâi liïåu cuãa Uãy ban àaánh giaá HIPC 2001, 2002, 2003 vaâ 2005. http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOP- ICS/EXTPUBLICSECTORAND-GOVERNANCE 18. Xem thïm chi tiïët taåi http://www.pefa.org. THAM KHAÃO Cú chïë àaánh giaá àöìng cêëp cuãa chêu Phi. 2005. "Country Review Report of the Republic of Ghana". "Baáo caáo àaánh giaá tònh hònh quöëc gia nûúác Cöång hoâa Ghana". Höåi nhêåp múái vò sûå phaát triïín cuãa chêu Phi (NEPAD). Midrand, Nam Phi. Alesina, Alberto, Ricardo Hausmann, Rudolf Hommes, vaâ Ernesto Stein. 1999. "Budget Institutions and Fiscal Performance in Latin America". "Thïí chïë ngên saách vaâ kïët quaã hoaåt àöång taâi chñnh taåi chêu Myä Latinh". Sûå phaát triïín caác quöëc gia chêu Myä. Vùn baãn laâm viïåc Ngên haâng Thïë giúái söë 394. Washington, DC (Thaáng 9). Alesina, Alberto, vaâ Roberto Perotti. 1994. "Nïìn kinh tïë chñnh trõ cuãa thêm huåt ngên saách". NBER Vùn baãn laâm viïåc söë 4637, Vùn phoâng quöëc gia vïì nghiïn cûáu kinh tïë, Cambridge, MA. ------. 1996. "The Political Economy of Budget Deficits". "Thïí chïë ngên saách vaâ thêm huåt ngên saách". NBER Vùn baãn laâm viïåc söë 5556. Vùn phoâng quöëc gia vïì nghiïn cûáu kinh tïë, Cambridge, MA. Allen R., vaâ D. Tommasi. 2001. Managing Public Expenditure: A Reference Book for Transitions Countries. "Quaãn lyá chi tiïu cöng: Saách tham khaão cho caác nûúác trong quaá trònh quaá àöå". Paris: Töí chûác húåp taác vaâ phaát triïín kinh tïë. Baldez, Lisa, vaâ John Carey. 1999. "Presidential Agenda Control and Spending Policy: Lessonsfrom General Pinochet's Constitution". "Kiïím soaát löå trònh töíng thöëng vaâ chñnh saách chi tiïu: Baâi hoåc tûâ hiïën phaáp cuãa nhaâ àöåc taâi Pinoche". Túâ baáo Hoa Kyâ vïì Khoa hoåc Chñnh trõ. 43 (1): 29­55. Brooke, Peter. 2003. "Study of Measures Used to Address Weaknesses in Public Financial Management Systems in the Context of Policy-based Support". "Nghiïn cûáu caác Biïån phaáp àïí nhêån biïët caác àiïím yïëu trong hïå thöëng quaãn lyá taâi chñnh cöng trong böëi caãnh Höî trúå dûåa trïn chñnh saách". PEFA Secretariat,Washington, DC (April). Dorotinsky, William, vaâ Katherine Barraclough. Sùæp xuêët baãn. "The Role of the Legislature in the Budget Drafting Process: A Comparative Review". "Vai troâ 400 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng cuãa lêåp phaáp trong quaá trònh hoaåch àõnh ngên saách: Möåt àaánh giaá so saánh tûúng àöëi". Dye, M. Kenneth, vaâ Rick Stapenhurst. 1998. "Pillars of Integrity: The Importance of Supreme Audit Institutions in Curbing Corruption". "Caác truå cöåt cuãa sûå liïm chñnh: Têìm quan troång cuãa caác thïí chïë kiïím toaán töëi cao trong kòm chïë tham nhuäng". Hoåc viïån phaát triïín kinh tïë, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Heilbrunn, John R. 2004. "Anticorruption Commissions: Panacea or Real Medicine to Fight Corruption?" "Cam kïët chöëng tham nhuäng: Thuöëc baách bïånh hoùåc phûúng thuöëc thûåc sûå àïí chöëng tham nhuäng?". Hoåc viïån Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Kho baåc cuãa Nûä hoaâng (Vûúng quöëc Anh). 2005. "2004­2005 Fraud Report: An Analysis of Reported Fraud in Government Departments". "2004­2005 Baáo caáo gian lêån: Phên tñch caác trûúâng húåp gian lêån àûúåc baáo caáo trong caác ban ngaânh chñnh phuã". Kho baåc cuãa Nûä hoaâng, Norwich, Vûúng quöëc Anh. Dûå aán ngên saách thïë giúái. 2002. "Africa Fiscal Transparency: Ghana". "Tñnh minh baåch taâi chñnh chêu Phi: Ghana" Isaken, Jan. 2005. "The Budget Process and Corruption". "Quy trònh ngên saách vaâ tham nhuäng". Trung têm thû viïån taâi liïåu chöëng tham nhuäng Utstein taåi Hoåc viïån Chr. Michelsen, Bergen, Nauy. Islam, Roumeen. 2002. The Right to Tell: The Role of Mass Media in Economic Development. "Quyïìn phaát ngön: Vai troâ cuãa thöng tin àaåi chuáng trong phaát triïín kinh tïë". Washington, DC: Hoåc viïån Ngên haâng Thïë giúái. Klitgaard, R., R. Maclean-Abaroa, vaâ H. L. Parris. 2000. Corrupt Cities: A Practical Guide to Cure and Prevention. "Caác thaânh phöë tham nhuäng: Hûúáng dêîn thûåc tïë cho viïåc cûáu chûäa vaâ phoâng ngûâa" Oakland, CA: Institute for Contemporary Studies Press. Lambsdorff, J. G. 1999. "Corruption in Empirical Research: A Review". "Möåt baâi viïët vïì tham nhuäng trong nghiïn cûáu kinh nghiïåm". Cuäng àûúåc xuêët baãn nhû möåt vùn baãn cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë. Martinez-Vazquez, Jorge, F. Javier Arze, vaâ Jameson Boex. 2004. "Corruption, Fiscal Policy, and Fiscal Management". "Tham nhuäng, chñnh saách taâi khoaá, vaâ quaãn lyá taâi khoaá". Vùn baãn fr1003, Töí chûác phaát triïín Quöëc tïë Hoa Kyâ, Washington, DC. North, Douglass C. 1990. Institutions, Institutional Change, and Economic Performance".Thïí chïë, thay àöíi thïí chïë, vaâ kïët quaã hoaåt àöång kinh tïë". Cambridge: Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc Cambrige. PEFA Secretariat. 2005. "Public Financial Management: Performance Measurement Framework". "Quaãn lyá taâi chñnh cöng: Khung ào lûúâng kïët quaã hoaåt àöång" World Bank, Washington, DC. 401 Caác hònh thaái tham nhuäng Ramkumar, Vivek, vaâ Warren Krafchik. 2005. "The Role of Civil Society Organizations in Auditing and Public Finance Management". "Vai troâ cuãa caác töí chûác xaä höåi dên sûå trong kiïím toaán vaâ quaãn lyá taâi chñnh cöng" Dûå aán ngên saách quöëc tïë, Trung têm vïì Ngên saách vaâ caác ûu tiïn chñnh trõ, Washington, DC. Cöång hoâa Ghana. 2005. "Report of the Auditor-General on the Public Accounts of Ghana for the Year Ended 31 December 2004". "Baáo caáo cuãa kiïím toaán trûúãng vïì caác taâi khoaãn cöng cuãa Ghana nùm taâi chñnh kïët thuác 31 Thaáng 12, 2004" Accra. Santiso, Carlos. 2005. "Budget Institutions and Fiscal Responsibility: Parliaments and the Political Economy of the Budget Process in Latin America". "Caác thïí chïë ngên saách vaâ traách nhiïåm taâi chñnh: Chñnh phuã vaâ caác nïìn kinh tïë chñnh trõ trong quy trònh ngên saách caác nûúác chêu Myä La tinh". Hoåc viïån Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Schick, Allen. 2002. "Can National Legislatures Gain Effective Voice in Budget Policy?" "Liïåu tiïëng noái cuãa caác nhaâ lêåp phaáp quöëc gia coá thïí coá troång lûúång trong chñnh saách ngên saách khöng?" OECD Túâ baáo vïì ngên saách 1 (3): 15­42. Stapenhurst, Rick. 2004. "The Legislature and the Budget". "Lêåp phaáp vaâ ngên saách" Hoåc viïån Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Stapenhurst, Rick, V. Sahgal, W. Woodley, and Riccardo Pelizzo. 2005. "Scrutinizing Public Expenditures: Assessing the Performance of Public Accounts Committees". "Nghiïn cûáu chi tiïu cöng cöång: Àaánh giaá kïët quaã hoaåt àöång cuãa caác uãy ban kïët toaán cöng cöång". Vùn baãn nghiïn cûáu chñnh saách söë 3613. Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Stapenhurst, Rick, vaâ Jack Titsworth. 2001. "Features and Functions of Supreme Audit Institutions". "Àùåc àiïím vaâ chûác nùng cuãa thïí chïë kiïím toaán töëi cao". PREM Note 59, Maång lûúái xoáa giaãm àoái ngheâo vaâ quaãn lyá kinh tïë, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Stein, Ernesto, E. Talvi, vaâ A. Grisanti. 1998. "Institutional Arrangements and Fiscal Performance: The Latin American Experience". "Caác sùæp xïëp thïí chïë vaâ hoaåt àöång taâi chñnh: Kinh nghiïåm cuãa caác nûúác chêu Myä Latinh" Vùn baãn laâm viïåc NBER söë 6358. Vùn phoâng quöëc gia vïì nghiïn cûáu kinh tïë, Cambridge, MA. Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë. Nhiïìu nùm. Global Corruption Report". Baáo caáo tham nhuäng toaân cêìu" London: Nhaâ xuêët baãn Pluto. U4 (Trung têm Thû viïån taâi liïåu chöëng tham nhuäng Utstein). 2002. "Ghana Internal Audit Report". "Baáo caáo kiïím toaán nöåi böå Ghana". Tanzi, Vito. 1998. "Corruption around the World: Causes, Consequences, Scope, and Cures". "Tham nhuäng voâng quanh thïë giúái: Nguyïn nhên, hêåu quaã, quy mö vaâ caách cûáu chûäa". IMF Staff Papers 45 (4): 559­94. 402 Khaám phaá tham nhuäng trong quaãn lyá taâi chñnh cöng Tanzi, Vito, vaâ Hamid Davoodi. 1997. "Corruption, Public Investment, and Growth". "Tham nhuäng, àêìu tû cöng cöång, vaâ tùng trûúãng". Vùn baãn laâm viïåc IMF söë 97/139, Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, Washington, DC. Ngên haâng Thïë giúái. 1997.World Development Report 1997: The State in a Changing World. "Baáo caáo phaát triïín thïë giúái 1997" Washington, DC: Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc Oxford vaâ Ngên haâng Thïë giúái. ------. 1998. Public Expenditure Management Handbook. "Söí tay quaãn lyá chi tiïu cöng cöång". Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. ------. 2004. "Supporting and Strengthening Supreme Audit Institutions: A World Bank Strategy". "Höî trúå vaâ tùng cûúâng caác thïí chïë kiïím toaán töëi cao: Möåt chiïën lûúåc cuãa Ngên haâng Thïë giúái". Maång lûúái quaãn lyá taâi chñnh, chñnh saách hoaåt àöång vaâ caác dõch vuå quöëc gia, Ngên haâng thïë giúái, Washington, DC. ------. 2005. "Punjab State: Note on the Workings of the Public Financial Management System". "Punjab State: Ghi chuá vïì hoaåt àöång cuãa hïå thöëng quaãn lyá taâi chñnh cöng" Ban xoáa àoái giaãm ngheâo vaâ vuâng Àöng Nam AÁ, Ngên haâng thïë giúái, Washington, DC. ------. n.d. "Responses to Corruption: The Role of the Media". "Àaáp laåi tïå naån tham nhuäng: Vai troâ cuãa truyïìn thöng". Mo àun trong khoáa hoåc tûâ xa Thanh niïn vò möåt chïë àöå trong saåch, Washington, DC. ------. 2006b. Global Monitoring Report 2006: Strengthening Mutual Accountability. "Baáo caáo theo doäi toaân cêìu 2006: Tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh chung". Washington, DC. Ngên haâng Thïë giúái, Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë vaâ Chñnh phuã Ghana. 2004. "Ghana: Public Expenditure Management Country Assessment and Action Plan". "Ghana: Àaánh giaá quaãn lyá quöëc gia vïì chi tiïu cöng cöång vaâ kïë hoaåch haânh àöång". Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. 403 9 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Cuöåc chiïën vêîn luön tiïëp diïîn G L E N N T . W A R E , S H A U N M O S S , J . E D G A R D O C A M P O S , VAÂ G R E G O R Y P . N O O N E "Do liïn quan àïën nhûäng khoaãn tiïìn lúán nïn mùåc duâ àaä coá nhiïìu nöî lûåc tùng cûúâng caãi caách trong àêëu thêìu nhûng àêy vêîn laâ möåt lônh vûåc maâ nguy cú tham nhuäng àang caâng ngaây caâng gia tùng trïn toaân cêìu. Àiïìu naây kïu goåi phaãi coá möåt biïån phaáp tiïëp cêån liïn tuåc àïí kòm chïë tham nhuäng, vaâ àoá phaãi laâ möåt biïån phaáp saáng suöët àïí hiïíu roä nhûäng sùæc thaái khaác nhau cuãa tham nhuäng, àûúåc taåo nïn búãi àùåc àiïím riïng cuãa tûâng ngaânh. Chûúng saách naây laâ möåt àoáng goáp quan troång cho hûúáng ài naây". Juanita Olaya, Quaãn lyá Chûúng trònh Ban Thu ngên saách, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë T ham nhuäng laâ möåt tai ûúng coá úã khùæp núi trïn thïë giúái vaâ aãnh hûúãng àïën caác quöëc gia phaát triïín cuäng nhû àang phaát triïín. Caác lônh vûåc ngaânh nghïì trong xaä höåi cêìn phaãi thûúâng xuyïn chuá yá àïën tham nhuäng nïëu muöën giûä noá trong têìm kiïím soaát cuãa mònh. Tuy nhiïn, tham nhuäng coá haåi nhêët àöëi vúái caác hïå thöëng àaä bõ suy yïëu, vò àoá laâ nhûäng hïå thöëng khöng coân mêëy khaã nùng àïí ngùn ngûâa, phaát hiïån vaâ chùån àûáng nhûäng aãnh hûúãng gêy suy yïëu cuãa tham nhuäng. (Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2006). Liïn minh chêu Phi ûúác tñnh, khoaãng möåt phêìn tû GDP cuãa toaân chêu Phi (tûúng àûúng vúái 148 tyã àöla) bõ "thêët thoaát haâng nùm do tham Chûúng naây seä khöng thïí hoaân thaânh nïëu khöng coá nhûäng nöî lûåc cuãa Nisha Narayanan, ngûúâi àaä cung cêëp nhûäng höî trúå quyá baáu vaâ kõp thúâi cho nghiïn cûáu, vaâ Tiïën sô Diana Noone, ngûúâi àaä àûa ra nhiïìu yá kiïën tû vêën vaâ àoáng goáp vïì caác khña caånh phaáp lyá vaâ àiïìu tra. 405 Caác hònh thaái tham nhuäng nhuäng". (Thachuk 2005, trang 149). Chó riïng úã Kïnya, caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë àaä ûúác tñnh rùçng kïí tûâ nùm 2002, gêìn 1 tyã àöla àaä bõ "lêëy cùæp" do tham nhuäng (Wax 2005). Ngên haâng Phaát triïín chêu AÁ (ADB 1998) cho biïët, úã Philñppin, trong hún 20 nùm vûâa qua, khoaãng 48 tyã àöla coá thïí àaä bõ thêët thoaát do tham nhuäng. ÚÃ chêu Myä Latinh, Ngên haâng Phaát triïín liïn Myä ûúác tñnh rùçng möîi nùm, trung bònh khoaãng 10% GDP bõ mêët do tham nhuäng (Mora 2004). Àaåi dõch xaä höåi naây àaä lan traân ra toaân böå lônh vûåc àêëu thêìu cöng. Noá khiïën cho taâi chñnh cöng trúã nïn meáo moá, phaá hoaåi caác dõch vuå cöng nhû xêy dûång trûúâng hoåc vaâ y tïë cöng cöång; cuöëi cuâng, noá ngùn trúã caác nöî lûåc nhùçm xoaá àoái giaãm ngheâo. Trïn quy mö toaân cêìu, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë ûúác tñnh, coá ñt nhêët 400 tyã àöla bõ mêët möîi nùm do höëi löå vaâ tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng, laâm cho chñnh phuã caác nûúác bõ mêët thïm khoaãng 20­25% chi phñ (Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2006a). ÚÃ chêu AÁ, ADB (1998) nhêån thêëy, tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng khiïën cho möåt söë quöëc gia phaãi traã thïm tûâ 20 àïën 100% chi phñ cho haâng hoaá vaâ dõch vuå. ÚÃ Uganàa, ûúác tñnh khoaãng 107 triïåu àöla bõ mêët haâng nùm do tham nhuäng, chuã yïëu laâ trong àêëu thêìu cöng (Mugazi 2005). Àêëu thêìu cöng laâ lônh vûåc àùåc biïåt dïî xaãy ra tham nhuäng do noá liïn quan àïën nhûäng nguöìn vöën lúán vaâ tñnh chêët danh muåc chi cuãa caác chûúng trònh àêëu thêìu cöng.1 Traái vúái caác thaânh phêìn chuã yïëu khaác trong chi tiïu cöng, àêëu thêìu cöng thûúâng coá söë lûúång giao dõch khöng lúán nhûng giaá trõ giao dõch cao (thöng thûúâng möîi nùm chó coá vaâi trùm giao dõch àêëu thêìu àûúåc thûåc hiïån úã möåt cú quan nhaâ nûúác, nhûng giaá trõ giao dõch lúán nhêët trong söë àoá coá thïí lïn àïën haâng triïåu, thêåm chñ haâng tyã àöla). Ngûúåc laåi, phêìn chi tiïu cöng àïí traã lûúng cho caán böå, nhên viïn nhaâ nûúác tuy coá söë lûúång giao dõch lúán hún nhiïìu, nhûng giaá trõ giao dõch thêëp, do àoá ñt hêëp dêîn hún vúái caác quan chûác coá àöång cú tham nhuäng. Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng caâng dïî xaãy ra hún do caác quan chûác nhaâ nûúác, caác nhaâ hoaåt àöång chñnh trõ vaâ àaåi biïíu quöëc höåi thûúâng quyïët àõnh caác chûúng trònh àêëu thêìu cöng möåt caách tuyâ tiïån hún nhiïìu so vúái caác lônh vûåc khaác cuãa chi tiïu cöng. Vñ duå nhû, trong möåt chu trònh àiïín hònh àïí lêåp kïë hoaåch àêìu tû cöng haâng nùm, caác àaåi biïíu quöëc höåi, thöng qua aãnh hûúãng cuãa hoå vaâ yá kiïën biïíu quyïët vïì dûå thaão chi tiïu cöng, seä quyïët àõnh xem àoaån àûúâng naâo seä àûúåc xêy dûång bùçng vöën cuãa chñnh phuã vaâ xêy úã àêu. Caác àaåi biïíu quöëc höåi luön coá àöång cú maånh meä àïí vêån àöång vaâ àem caác dûå aán "duâng tiïìn chñnh phuã" vïì khu vûåc bêìu cûã cuãa mònh nhùçm thuác àêíy hoaåt àöång kinh tïë trong vuâng, qua àoá hoå coá cú höåi truáng cûã trong àúåt bêìu cûã tiïëp theo. Tûúng tûå nhû vêåy, möåt cöng chûác cêëp cao, dûúái aáp lûåc 406 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng thûúâng xuyïn cuãa nhûäng võ àaåi biïíu quöëc höåi, seä phaãi quyïët àõnh nhaâ thêìu naâo àûúåc trao húåp àöìng xêy dûång àoaån àûúâng noái trïn, kïí caã khi àoá laâ àêëu thêìu caånh tranh. Duâ laâ trûúâng húåp naâo trong hai trûúâng húåp trïn thò cuäng vêîn töìn taåi möåt thoái quen tuyâ tiïån mang tñnh chuã quan caá nhên vaâ yïëu töë naây caâng laâm tùng nguy cú tham nhuäng. Ngûúåc laåi, caác khoaãn chi tiïu cöng khaác nhû lûúng caán böå hay núå chñnh phuã phaãi àûúåc traã trûåc tiïëp cho ngûúâi nhêån theo nhûäng quy tùæc àaä àõnh, vaâ do àoá ñt khi bõ aãnh hûúãng búãi thoái tuyâ tiïån. Nguy cú tham nhuäng êín nêëp àùçng sau thoái tuyâ tiïån thûúâng cao hún úã caác nûúác àang phaát triïín, do caác khung phaáp luêåt, thïí chïë vaâ àiïìu tiïët nhùçm haån chïë thoái tuyâ tiïån trong àêëu thêìu cöng úã àêy thûúâng khöng vûäng chùæc nhû úã caác nûúác phaát triïín. Do söë tiïìn "àûúåc cuöåc" lúán, nïn àêëu thêìu cöng thûúâng coá àùåc àiïím laâ sûå caånh tranh khöëc liïåt giûäa caác nhaâ thêìu naâo chuã yïëu dûåa vaâo caác húåp àöìng cuãa nhaâ nûúác àïí töìn taåi. ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín, caác cöng ty tû nhên phuå thuöåc nhiïìu hún vaâo caác cú höåi kinh doanh trong khu vûåc cöng, vò àêëu thêìu cöng úã àêy coá thïí tûúng àûúng vúái hún 20% GDP, trong khi àoá, nhaâ nûúác laâ thûåc thïí hoaåt àöång kinh tïë lúán nhêët vaâ khöëi tû nhên chûa phaát triïín maånh. Sûå kïët húåp cuãa caác yïëu töë nhû söë tiïìn chi tiïu lúán, thoái tuyâ tiïån quaá mûác vaâ khöng bõ kiïím soaát cuãa caác quan chûác nhaâ nûúác, vaâ sûå hiïån diïån cuãa caác nhaâ thêìu tû nhên phuå thuöåc vaâo nhaâ nûúác, thûúâng taåo ra möåt thõ trûúâng sùén saâng cho tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng. Tham nhuäng coá nguyïn nhên vaâ taác àöång khaác nhau úã tûâng quöëc gia. Nhòn chung, möåt quöëc gia ñt coá khaã nùng ngùn chùån, phaát hiïån vaâ trûâng phaåt haânh vi tham nhuäng hún ­ thöng qua caác hoaåt àöång kiïím tra vaâ cên àöëi, kiïím soaát, giaám saát, thûåc thi luêåt phaáp vaâ quy àõnh ­ thò khaã nùng xaãy ra tham nhuäng seä cao hún. Phêìn lúán caác chuyïn gia àïìu thöëng nhêët rùçng quyïìn lûåc àöåc quyïìn, thoái tuyâ tiïån, traách nhiïåm giaãi trònh yïëu keám, vaâ thiïëu tñnh minh baåch caâng laâm tùng caác cú höåi tham nhuäng (Klitgaard 1988; Rose-Ackerman 1978, 1999; Ware vaâ Noone 2003). Caác cú höåi naây bùæt rïî chùåt trong möåt hïå thöëng maâ caác cú chïë thûúãng phaåt àaä bõ boáp meáo, khiïën cho caác caá nhên, kïí caã nhûäng ngûúâi rêët coá nùng lûåc, vaâ caác àõnh chïë, nhaâ nûúác cuäng nhû tû nhên, bõ cuöën vaâo caác haânh vi tham nhuäng. Cuäng nhû möåt tin tùåc (hacker) thêm nhêåp vaâo möåt hïå thöëng maáy tñnh tûâ nhiïìu àiïím trïn maång lûúái, nhûäng keã tham nhuäng cuäng têën cöng vaâo thuã tuåc àêëu thêìu tûâ nhiïìu àiïím trong chuöîi quy trònh àêëu thêìu. Chñnh phuã Hoa Kyâ àaä xêy dûång vaâ phaát triïín möåt trong nhûäng hïå thöëng àêëu thêìu tinh vi nhêët trïn thïë giúái. Dûúái sûå hûúáng dêîn cuãa nhiïìu luêåt vaâ quy chïë, vaâ dûúái sûå giaám saát cuãa nhiïìu cú quan haânh chñnh vaâ lêåp phaáp, hïå thöëng naây quaãn lyá caác ngên quyä to lúán cho caác cú quan haânh phaáp vaâ quöëc phoâng. Tuy nhiïn, haâng nùm 407 Caác hònh thaái tham nhuäng vêîn coân xaãy ra nhiïìu vuå tham nhuäng trong hïå thöëng. Möåt trong nhûäng vuå viïåc xaãy ra gêìn àêy nhêët liïn quan àïën möåt quan chûác cêëp cao phuå traách àêëu thêìu úã Böå Quöëc phoâng. Võ quan chûác naây àaä thûâa nhêån mûu toan bñ mêåt daân xïëp vúái Boeing, möåt nhaâ thêìu lúán trong ngaânh quöëc phoâng, àïí truåc lúåi cho baãn thên, trong khi úã vai troâ chñnh thûác, baâ ta àang àaâm phaán vúái nhaâ thêìu naây vïì möåt húåp àöìng mua haâng trõ giaá 23 tyã àöla cho Lûåc lûúång Khöng quên Hoa Kyâ (Merle vaâ Markon 2004; Merle 2004). Viïåc nhûäng khoaãn ngên quyä lúán nhû vêåy coá nguy cú bõ laåm duång vaâ haânh vi phaåm töåi xaãy ra tûúng àöëi dïî daâng cho thêëy, kïí caã nhûäng hïå thöëng àêëu thêìu tiïn tiïën nhêët cuäng coá thïí bõ phaá vúä cú chïë kiïím soaát, nhêët laâ khi caác kiïím soaát dûåa vaâo àaánh giaá cuãa con ngûúâi. Vïì phêìn mònh, Boeing àaä nhêån traách nhiïåm trong vuå vi phaåm naây vaâ chêëp nhêån nöåp phaåt hún 600 triïåu àöla, àöìng thúâi sa thaãi Trûúãng ban Taâi chñnh, ngûúâi àaä thoaã thuêån giao keâo vúái baâ quan chûác Böå Quöëc phoâng.3 Àïí kiïím soaát tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng, àiïìu trûúác tiïn phaãi laâm laâ tòm hiïíu xem caác thuã tuåc àêëu thêìu cöng hoaåt àöång ra sao vaâ nhûäng phûúng phaáp naâo coá thïí giaãm nguy cú tham nhuäng möåt caách hiïåu quaã. Chûúng saách naây seä khaám phaá caách thûác maâ tham nhuäng têën cöng hïå thöëng àêëu thêìu cöng, nhêån diïån "cúâ àoã" tûác laâ nhûäng dêëu hiïåu coá thïí chó ra sûå hoaåt àöång cuãa hïå thöëng tham nhuäng, vaâ nghiïn cûáu caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong chuöîi quy trònh àêëu thêìu. Ngoaâi ra, chûúng naây cuäng trònh baây vïì möåt söë cöng cuå coá thïí giuáp ngùn ngûâa tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng. Phêìn kïët cuãa chûúng seä giúái thiïåu möåt cöng cuå múái, hûáa heån tiïìm nùng giaãm búát ruãi ro tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng ­ àoá laâ caác àaánh giaá toaân diïån vïì khaã nùng xaãy ra tham nhuäng. MUÅC ÀÑCH CUÃA ÀÊËU THÊÌU CÖNG Àïí àaåt hiïåu quaã, àêëu thêìu cöng phaãi àaáp ûáng nhu cêìu cuãa caác bïn coá lúåi ñch liïn quan, cuå thïí laâ, cöng chuáng, nhaâ nûúác, vaâ khu vûåc tû nhên. Hïå thöëng àêëu thêìu cöng cuãa möåt quöëc gia phaãi àem laåi nhûäng àêìu vaâo cêìn thiïët àïí cung cêëp caác dõch vuå cöng ­ vñ duå nhû, haâng hoaá, cöng trònh dên duång, vaâ dõch vuå ­ vúái mûác chi phñ thêëp vaâ mûác àöå chêët lûúång thñch húåp. Àïí àaåt muåc tiïu naây, phêìn lúán caác hïå thöëng àêëu thêìu cöng cöë gùæng caånh tranh vúái hoaåt àöång thõ trûúâng, chuã yïëu bùçng caách aáp duång thuã tuåc àêëu thêìu caånh tranh trong caác goái thêìu lúán (khöng phaãi luác naâo cuäng cêìn àêëu thêìu caånh tranh, vñ duå nhû trûúâng húåp àêëu thêìu khêín cêëp àûúåc giúái thiïåu trong Phuå luåc 9A). Möåt quy trònh thûåc sûå caånh tranh seä giuáp cho quöëc gia sûã duång cöng quyä möåt caách hiïåu quaã ­ bêët kïí àoá laâ thu ngên saách trong nûúác, vöën viïån trúå nûúác ngoaâi, hay vöën vay ­ àïí xêy dûång cú súã haå têìng, phaát triïín vöën con ngûúâi, giaãm ngheâo, vaâ thuác 408 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng àêíy tùng trûúãng kinh tïë. Möåt hïå thöëng àêëu thêìu cöng laânh maånh àûúåc àiïìu haânh búãi möåt söë nguyïn tùæc chuã chöët nhû sau.4 Hïå thöëng phaãi dûåa trïn caác quy tùæc. Caác quöëc gia cêìn coá möåt khung phaáp lyá vaâ luêåt àõnh roä raâng vaâ phuâ húåp àïí hûúáng dêîn cho hoaåt àöång àêëu thêìu cöng. Caác luêåt, quy chïë, chñnh saách vaâ quy tùæc thûåc hiïån phaãi thuác àêíy tñnh cöng bùçng (vaâ àûúåc têët caã caác nhaâ thêìu tiïìm nùng cöng nhêån nhû vêåy), vaâ do àoá khöng khuyïën khñch sûå phên biïåt àöëi xûã (chuã yïëu laâ phên biïåt àöëi xûã giûäa nhaâ thêìu trong nûúác vaâ nhaâ thêìu nûúác ngoaâi) cuäng nhû sûå thiïn võ. Àöëi xûã nhû nhau vúái caác nhaâ thêìu trong quy trònh àêëu thêìu cöng seä tùng cûúâng tñnh chùæc chùæn vaâ tñnh coá thïí dûå àoaán cuãa giai àoaån trao thêìu, vaâ àêy laâ àiïìu cöët yïëu àïí thuác àêíy caånh tranh laânh maånh. Hïå thöëng phaãi khuyïën khñch caånh tranh khi àêëu thêìu caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã. Trong phêìn lúán trûúâng húåp, caånh tranh àem laåi chêët lûúång töët hún vaâ chi phñ thêëp hún ­ caã hai khña caånh naây àïìu laâ nhûäng kïët quaã mong muöën àaåt àûúåc tûâ möåt hïå thöëng hoaåt àöång töët. Tuy nhiïn, trong möåt söë tònh huöëng àùåc biïåt, kïët quaã coá thïí seä töët hún nïëu aáp duång nhûäng phûúng thûác khaác àïí trao húåp àöìng. Nhûäng tònh huöëng àùåc biïåt naây cêìn àûúåc quy àõnh roä trong caác quy chïë vaâ quy tùæc cuãa hïå thöëng àêëu thêìu, àïí giaãi trònh lyá do sûã duång nhûäng phûúng thûác thay thïë àoá vaâ haån chïë sûå tuyâ tiïån khi quyïët àõnh sûã duång chuáng. Hïå thöëng phaãi thuác àêíy tñnh minh baåch. Quy trònh àêëu thêìu cöng phaãi laâm sao àïí cöng chuáng hoaân toaân tin tûúãng rùçng chñnh phuã àang cung cêëp caác dõch vuå xûáng àaáng cho ngûúâi dên, chûá khöng phaãi àang laâm giaâu cho caác quan chûác vaâ thu heåp caác lúåi ñch cuãa khu vûåc tû nhên. Caách dïî nhêët àïí àaåt àûúåc muåc tiïu naây laâ àaãm baão tñnh minh baåch cuãa cú chïë ra quyïët àõnh trong suöët quy trònh àêëu thêìu, nghôa laâ cho cöng chuáng thêëy rùçng chñnh phuã àang chi tiïu tiïìn àoáng thuïë cuãa ngûúâi dên möåt caách coá traách nhiïåm. Tñnh minh baåch coá nghôa laâ têët caã caác bïn quan têm àïìu coá thïí biïët vaâ hiïíu caác phûúng thûác vaâ quy trònh àûúåc sûã duång trïn thûåc tïë àïí trao thêìu vaâ quaãn lyá húåp àöìng. Àïí àaãm baão tñnh minh baåch, àiïìu töëi thiïíu laâ phaãi cöng böë àuã thöng tin àïí möåt ngûúâi coá trònh àöå trung bònh, khi tham gia hïå thöëng, cuäng coá thïí biïët àûúåc hïå thöëng àûúåc dûå kiïën vêån haânh nhû thïë naâo vaâ trïn thûåc tïë, noá àang vêån haânh ra sao" (Wittig 2005, trang 111). Hïå thöëng cêìn tùng cûúâng traách nhiïåm giaãi trònh. Caác quan chûác nhaâ nûúác phaãi chõu traách nhiïåm vïì viïåc thûåc hiïån àuáng caác quy tùæc vaâ quy chïë àiïìu chónh àêëu thêìu cöng, cuäng coá nghôa laâ hoå phaãi chõu traách nhiïåm vïì caác quyïët àõnh hoå àûa ra vïì quy trònh àêëu thêìu. Àïí àaãm baão traách nhiïåm giaãi trònh, cêìn coá möåt hïå thöëng chïë taâi àaáng tin cêåy àïí xûã phaåt vi phaåm theo 409 Caác hònh thaái tham nhuäng quy trònh àuáng. Hïå thöëng naây yïu cêìu aáp duång caác kiïím soaát nöåi böå vaâ thuã tuåc kiïím toaán húåp lyá, quy àõnh möåt cú chïë khiïëu naåi nïëu caác nhaâ thêìu khöng thûâa nhêån caác quyïët àõnh cuãa cú quan àêëu thêìu, vaâ xaác àõnh nhûäng cú quan haânh chñnh vaâ tû phaáp coá traách nhiïåm kiïím tra vaâ coá thêím quyïìn àûa ra caác biïån phaáp sûãa sai hoùåc khùæc phuåc vi phaåm. Hïå thöëng phaãi coá tñnh kinh tïë. Möåt yïëu töë chuã chöët trong thoaã thuêån xaä höåi ngêìm giûäa chñnh phuã vaâ dên chuáng laâ chñnh phuã seä chi tiïu tiïìn nöåp thuïë cuãa dên chuáng möåt caách thêån troång vaâ hiïåu quaã. Trong àêëu thêìu cöng, àiïìu naây coá nghôa laâ chñnh phuã phaãi àêëu thêìu haâng hoaá, cöng trònh vaâ dõch vuå vúái mûác chi phñ húåp lyá vaâ chêët lûúång töët möåt caách húåp lyá, coá nghôa laâ phaãi thu àûúåc giaá trõ töët tûâ àöìng tiïìn chi tiïu. Hïå thöëng cêìn phaãi hiïåu quaã. Thúâi gian laâ tiïìn baåc, vaâ laäng phñ thúâi gian chñnh laâ laäng phñ tiïìn baåc. Do àoá, caác quy tùæc vaâ thuã tuåc cêìn khuyïën khñch hoaân thaânh quy trònh àêëu thêìu trong möåt khoaãng thúâi gian húåp lyá vaâ àaãm baão cung cêëp haâng hoaá, dõch vuå vaâ cöng trònh àuáng haån. THAM NHUÄNG TRONG ÀÊËU THÊÌU CÖNG Trïn toaân thïë giúái, tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng thûúâng khaá giöëng nhau úã hònh thaái, daång thûác, baãn chêët vaâ cú cêëu töí chûác (Ware vaâ Noone 2005). Phêìn naây seä nghiïn cûáu möåt söë hònh thaái tham nhuäng phöí biïën nhêët, vaâ nhêën maånh cuå thïí àïën àêëu thêìu trong böëi caãnh phaát triïín, àöìng thúâi xaác àõnh caác "cúâ àoã" tûúng ûáng cho biïët khaã nùng coá tham nhuäng trong möåt hïå thöëng cuå thïí.5 Höëi löå, hay laåi quaã, laâ möåt trong nhûäng àiïím thûúâng thêëy nhêët cuãa caác hïå thöëng tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng (Ware vaâ Noone 2005). "Laåi quaã" nghôa laâ cöng ty thùæng thêìu trong möåt húåp àöìng cuãa chñnh phuã àûa laåi möåt khoaãn tiïìn cho võ quan chûác (hoùåc caác quan chûác) àaä gêy aãnh hûúãng coá lúåi cho cöng ty trong quaá trònh quyïët àõnh trao thêìu (duâ viïåc gêy aãnh hûúãng coá thïí laâ tûå nguyïån hay bõ eáp buöåc). Noái chung, khoaãn tiïìn laåi quaã àûúåc tñnh bùçng möåt tyã lïå % nhêët àõnh cuãa giaá trõ húåp àöìng, vaâ úã nhûäng möi trûúâng tham nhuäng nhiïìu, khoaãn laåi quaã trúã thaânh möåt chi phñ tùng thïm maâ têët caã caác nhaâ thêìu phaãi tñnh toaán khi tham gia àêëu thêìu caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã, vaâ àiïìu naây khiïën cho noá trúã thaânh möåt cùn bïånh "êm ó" hún. Möåt vñ duå cuå thïí laâ caác taác giaã àaä phaát hiïån nhûäng "thoaã thuêån chia tiïìn hoa höìng" rêët chi tiïët giûäa caác cöng ty àa quöëc gia tham gia liïn danh àêëu thêìu vúái caác àöëi taác, theo àoá khoaãn tiïìn laåi quaã seä àûúåc tñnh theo möåt tyã lïå % nhêët àõnh trïn tiïìn laäi cuãa cöng ty. Caác nhaâ thêìu àûa tiïìn laåi quaã nhùçm hai muåc àñch: möåt laâ àïí mua aãnh hûúãng coá lúåi cho mònh trong quaá trònh ra quyïët àõnh vïì goái thêìu, 410 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng hai laâ xin àûúåc chó àõnh thêìu (Uyã ban Volcker 2005b). Vñ duå nhû, möåt dûå aán giao thöng àö thõ úã chêu Phi vúái chi phñ hún 100 triïåu USD àaä bõ huyã boã sau khi caác nhên viïn àiïìu tra cuãa möåt töí chûác taâi chñnh quöëc tïë khaám phaá ra möåt vuå tham nhuäng lúán coá töí chûác. Caác quan chûác liïn quan àaä laåm duång quyïìn kiïím soaát cuãa hoå àöëi vúái quy trònh àêëu thêìu àïí nhêån höëi löå cuãa caác nhaâ thêìu muöën tham gia vaâo dûå aán cuäng nhû hïå thöëng tham nhuäng. Hònh thaái 1: Nhûäng ngûúâi trung gian trong hïå thöëng "laåi quaã" Trong caác dûå aán àêëu thêìu lúán cuãa chñnh phuã, thûúâng phaãi coá nhûäng nhên vêåt trung gian àïí àûa tiïìn laåi quaã ­ àêy laâ nhûäng ngûúâi coá quan hïå töët vúái caác bïn liïn quan. Nhûäng nhên vêåt àûúåc goåi laâ trung gian naây coá thïí laâ möåt àaåi lyá trong nûúác, àaåi diïån trong nûúác, hoùåc àöëi taác trong nûúác cuãa möåt cöng ty nûúác ngoaâi tham gia liïn danh àêëu thêìu. Caác àaåi diïån trong nûúác, coân goåi laâ "caác nhên viïn phaát triïín kinh doanh", laâ möåt võ trñ cöng viïåc phöí biïën trong thûúng maåi quöëc tïë vaâ àûúåc nhiïìu cöng ty lúán sûã duång àïí tiïën haânh kinh doanh úã möåt quöëc gia maâ cöng ty khöng coá vùn phoâng àaåi diïån. Thûúâng thò doanh nghiïåp seä sûã duång nhên viïn naây cho caác nhiïåm vuå nhû tòm hiïíu thõ trûúâng, phên phöëi hoùåc baán laåi haâng hoaá, saãn phêím vaâ dõch vuå cuãa doanh nghiïåp. Nhúâ coá kiïën thûác chuyïn mön, kiïën thûác àõa phûúng vaâ caác möëi quan hïå trong nûúác, nhûäng nhên viïn naây àaä chûáng toã sûå quan troång vö giaá cuãa hoå vúái caác cöng ty àang tòm caách xêm nhêåp caác thõ trûúâng múái. Caác cöng ty nûúác ngoaâi cuäng tòm àïën caác àaåi lyá trong nûúác àïí àûúåc höî trúå khi àêëu thêìu caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã. Àaåi lyá trong nûúác thûúâng àaåi diïån cho cöng ty nûúác ngoaâi àïí tham gia àêëu thêìu, mua höì sú múâi thêìu, nöåp höì sú kyä thuêåt vaâ höì sú taâi chñnh, tham dûå moåi cuöåc hoåp liïn quan àïën caác goái thêìu, bao göìm caác cuöåc hoåp trûúác khi múã thêìu, vaâ caác cuöåc hoåp múã thêìu cöng khai. Bùçng caách sûã duång àaåi lyá trong nûúác, cöng ty nûúác ngoaâi khöng cêìn phaãi duy trò sûå hiïån diïån thûúâng xuyïn cuãa mònh úã quöëc gia goåi thêìu. Nhûng caác àaåi lyá trong nûúác cuäng coá thïí àoáng vai troâ trung gian àûa tiïìn laåi quaã.6 Trong caác giao dõch coá sûå tham nhuäng, àaåi lyá trong nûúác àûúåc àïìn buâ vò àaä keáo àûúåc húåp àöìng vïì cho cöng ty nûúác ngoaâi bùçng caách taåo aãnh hûúãng vúái caác quan chûác nhaâ nûúác, kïí caã thu xïëp vaâ àûa tiïìn laåi quaã cho hoå. Phñ dõch vuå cho caác giao dõch thaânh cöng coá thïí àûúåc àûa vaâo thoaã thuêån giûäa cöng ty àa quöëc gia vaâ àaåi lyá trong nûúác. Àêy laâ caách thu xïëp hiïåu quaã khiïën àaåi lyá trong nûúác coá àöång cú maånh meä vaâ haânh àöång xöng xaáo àïí kiïëm húåp àöìng vïì cho nhaâ thêìu nûúác ngoaâi. Cú cêëu khuyïën khñch naây laâ möåt maãnh àêët maâu múä àïí nuöi dûúäng tham nhuäng. Vaâ noá àaä taåo ra möåt thöng lïå phöí biïën laâ caác àaåi lyá trong nûúác seä chia 411 Caác hònh thaái tham nhuäng möåt phêìn phñ dõch vuå thaânh cöng cuãa hoå vúái caác quan chûác coá thêím quyïìn quyïët àõnh trao thêìu. Mûác phñ naây coá thïí thay àöíi tûâ vaâi % giaá trõ húåp àöìng àïën möåt tyã lïå lúán hún nhiïìu. Chñnh phuã goåi thêìu thûúâng khoá coá khaã nùng phaát hiïån ra nhûäng giao dõch bêët húåp phaáp naây do bõ haån chïë búãi möåt thûåc tïë laâ thoaã thuêån giûäa cöng ty nûúác ngoaâi vaâ àaåi lyá trong nûúác nhòn coá veã nhû hoaân toaân húåp phaáp vaâ theo têåp quaán chung.7 Nhûng thûåc ra, vai troâ cuãa àaåi lyá trong nûúác khöng gò khaác hún laâ möåt kïnh chuyïín tiïìn tûâ nhaâ thêìu nûúác ngoaâi àïën caác quan chûác nhaâ nûúác chõu traách nhiïåm trao húåp àöìng.8 Coá nhûäng trûúâng húåp cöng ty àa quöëc gia khöng chñnh thûác uyã quyïìn cho àaåi lyá trong nûúác thûåc hiïån haânh vi höëi löå, nhûng laåi sùén saâng nhùæm mùæt laâm ngú vúái caác phûúng phaáp maâ àaåi lyá trong nûúác sûã duång àïí thùæng thêìu, kïí caã khi àaåi lyá sûã duång phûúng phaáp höëi löå. Trong nhûäng trûúâng húåp àoá, cöng ty àa quöëc gia coá thïí sûã duång àaåi lyá trong nûúác nhû möåt têëm bònh phong chùæn giûäa cöng ty vúái caác thöng lïå tham nhuäng; àêy laâ möåt àiïím cuå thïí àûúåc caác cöng ty àa quöëc gia cên nhùæc khi àùng kyá hoaåt àöång úã caác quöëc gia maâ luêåt phaáp ngùn cêëm vaâ trûâng phaåt haânh vi höëi löå quan chûác nhaâ nûúác. Ngoaâi ra, cuäng coá thïí xaãy ra trûúâng húåp maâ cöng ty àa quöëc gia thuï möåt àaåi lyá trong nûúác àïí thûåc hiïån hoaåt àöång marketing húåp phaáp trong nûúác vaâ hoaân toaân khöng biïët rùçng àaåi lyá naây àaä coá haânh vi tham nhuäng àïí àûúåc nhêån húåp àöìng. Trong möåt vuå viïåc gêìn àêy do Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë (2006b) baáo caáo, möåt cöng ty chïë taåo úã Myä thuï möåt cöng ty trong nûúác úã möåt quöëc gia khaác laâm àaåi lyá trong nûúác nhùçm höî trúå cöng ty Myä thùæng thêìu khi àêëu thêìu caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã taåi quöëc gia àoá. Cöng ty trong nûúác thuöåc súã hûäu cuãa con trai möåt quan chûác nöíi tiïëng trong nûúác. Khi thuï àaåi lyá trong nûúác, cöng ty Myä khöng biïët möëi quan hïå cuãa àaåi lyá naây vúái võ quan chûác chñnh phuã, vaâ cöng ty naây cuäng khöng biïët rùçng àaåi lyá trong nûúác àaä chia möåt phêìn phñ dõch vuå cuãa mònh vúái caác quan chûác chõu traách nhiïåm trao thêìu. Tuy nhiïn, chûúng trònh kiïím soaát tuên thuã nöåi böå rêët maånh cuãa cöng ty Myä àaä àaánh dêëu "cúâ àoã" vaâo möëi quan hïå cuãa àaåi lyá naây vúái caác quan chûác nhaâ nûúác. Viïåc naây dêîn àïën möåt cuöåc àiïìu tra phaáp lyá sau àoá vaâ kïët quaã laâ húåp àöìng àaåi lyá bõ huyã boã.9 Trong quy trònh àêëu thêìu, caác caán böå giaám saát dûå aán phaãi coá khaã nùng nhêån biïët caác dêëu hiïåu "cúâ àoã" àiïín hònh cho caác vêën àïì liïn quan àïën höëi löå vaâ àûa tiïìn laåi quaã: Quy trònh lûåa choån nhaâ thêìu bõ thûåc hiïån sai quy àõnh; vñ duå nhû, liïn tuåc trao nhiïìu húåp àöìng cho cuâng möåt nhaâ thêìu maâ khöng qua caånh tranh vaâ thûúâng laâ vúái giaá cao hún giaá thõ trûúâng. 412 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Möåt húåp àöìng vúái chñnh phuã coá sûå liïn quan hoaân toaân khöng cêìn thiïët cuãa möåt àaåi lyá trong nûúác hoùåc möåt trung gian, vò àaåi lyá trong nûúác khöng àem laåi giaá trõ böí sung roä rïåt naâo cho hiïåu quaã thûåc hiïån húåp àöìng. Caác caán böå/quan chûác phuå traách àêëu thêìu chêëp nhêån caác quaâ biïëu tùång khöng thñch húåp cuãa nhaâ thêìu hoùåc àaåi lyá trong nûúác cuãa nhaâ thêìu, vñ duå nhû caác moán quaâ àùæt tiïìn hay tiïåc chiïu àaäi töën keám. Caác caán böå/quan chûác chõu traách nhiïåm giaám saát hoùåc thûåc hiïån àêëu thêìu cöng toã ra giaâu coá khaác thûúâng maâ khoá coá thïí giaãi thñch lyá do, àùåc biïåt laâ nïëu cöng chûác úã quöëc gia àoá coá mûác lûúng thêëp. Caác quan chûác "nöíi tiïëng" trong cöång àöìng àõa phûúng vïì thoái quen nhêån hoùåc àoâi tiïìn höëi löå. Möåt nhaâ thêìu thûúâng xuyïn thùæng thêìu, duâ trûúác àoá àaä thûåc hiïån khöng thaânh cöng hoùåc keám chêët lûúång trong möåt húåp àöìng khaác cuãa chñnh phuã. Caác cûåu quan chûác chñnh phuã laâm ngûúâi cung cêëp dõch vuå cho möåt cú quan nhaâ nûúác trong caác dûå aán hoå tûâng phuå traách trûúác kia, hoùåc laâm àaåi lyá trong nûúác cuãa möåt cöng ty nûúác ngoaâi tham gia àêëu thêìu caác húåp àöìng do cú quan hoùåc dûå aán àoá goåi thêìu. Giûäa ngûúâi cung cêëp dõch vuå hoùåc àaåi lyá trong nûúác vaâ caác quan chûác chñnh phuã coá thêím quyïìn trong lônh vûåc àêëu thêìu cöng coá quan hïå caá nhên mêåt thiïët, bao göìm caã quan hïå gia àònh. Hònh thaái 2: Gian lêån trong àêëu thêìu Gian lêån trong àêëu thêìu laâ trûúâng húåp möåt húåp àöìng cuãa chñnh phuã àûúåc àêëu thêìu caånh tranh vúái muåc àñch ban àêìu laâ àaãm baão sûå caånh tranh cöng khai vaâ cöng bùçng giûäa têët caã caác nhaâ thêìu quan têm, nhûng trong thûåc tïë thûåc hiïån àaä bõ thao tuáng àïí cho nhaâ thêìu àûúåc choån tûâ trûúác thùæng thêìu.10 Trong möåt söë trûúâng húåp, sûå thao tuáng naây diïîn ra giûäa möåt vaâi hoùåc toaân böå caác nhaâ thêìu, vaâ caác caán böå phuå traách àêëu thêìu hoaân toaân khöng biïët gò vïì viïåc naây. Trong möåt söë trûúâng húåp khaác, caác caán böå/quan chûác nhaâ nûúác coá thïí tham gia rêët tñch cûåc vaâo haânh vi thao tuáng, hoùåc laâ vúái sûå phöëi húåp tûå nguyïån cuãa möåt vaâi hoùåc toaân böå caác nhaâ thêìu, hoùåc laâ vúái sûå tham gia bêët àùæc dô cuãa möåt vaâi hoùåc toaân böå caác nhaâ thêìu bõ eáp tham gia.11 Gian lêån trong àêëu thêìu coá thïí diïîn ra dûúái nhiïìu hònh thûác tinh vi.12 Vñ duå nhû, cöë yá àûa vaâo möåt söë phêìn nhêët àõnh cuãa höì sú múâi thêìu nhûäng yïu cêìu cuå thïí, nhû yïu cêìu thöng söë kyä thuêåt hoùåc yïu cêìu nùng lûåc, sao cho chó coá möåt saãn phêím duy nhêët àaáp ûáng àûúåc nhûäng yïu cêìu àoá, vaâ nhû vêåy caác nhaâ thêìu caånh tranh àïì xuêët caác saãn phêím khaác seä bõ loaåi. Hoùåc húåp àöìng coá 413 Caác hònh thaái tham nhuäng thïí àûúåc thiïët kïë sao cho chó coá möåt nhaâ thêìu àûúåc xaác àõnh tûâ trûúác (nhaâ thêìu àûúåc ûu àaäi) àaáp ûáng àûúåc yïu cêìu, coân têët caã caác nhaâ thêìu khaác seä bõ loaåi do khöng vûúåt qua yïu cêìu nùng lûåc. Vñ duå, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë (2006b) àaä baáo caáo möåt trûúâng húåp, trong àoá höì sú múâi thêìu cho möåt húåp àöìng in saách giaáo khoa quy àõnh phaãi sûã duång möåt loaåi giêëy àùåc biïåt; cuöåc àiïìu tra tiïën haânh sau àoá cho biïët, yïu cêìu sûã duång loaåi giêëy àùåc biïåt hoaân toaân khöng cêìn thiïët, vaâ chó duy nhêët möåt nhaâ thêìu (nhaâ thêìu àûúåc ûu àaäi) coá àiïìu kiïån tiïëp cêån nguöìn cung cêëp loaåi giêëy naây. Möåt hònh thûác khaác laâ nhaâ thêìu àûúåc ûu àaäi coá thïí àûúåc cung cêëp nhûäng thöng tin nöåi böå maâ nhûäng nhaâ thêìu khaác khöng thïí coá. Vúái thöng tin naây, nhaâ thêìu àûúåc ûu àaäi coá thïí chaâo mûác giaá thêëp nhêët cho húåp àöìng. Trong möåt biïën thïí khaác, caác caán böå/quan chûác chõu traách nhiïåm àêëu thêìu coá thïí cho nhaâ thêìu àûúåc ûu àaäi tiïëp cêån vúái höì sú múâi thêìu trûúác khi phaát haânh chñnh thûác. Nhû vêåy, nhaâ thêìu naây seä coá nhiïìu thúâi gian hún caác nhaâ thêìu khaác àïí chuêín bõ höì sú dûå thêìu. Dûúái àêy laâ nhûäng mö taã ngùæn goån vïì 5 hònh thaái gian lêån phöí biïën trong àêëu thêìu àûúåc xaác àõnh búãi caác quan chûác thûåc thi luêåt phaáp tham gia àiïìu tra gian lêån vaâ tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng. EÁp buöåc trong caånh tranh Möåt hoùåc nhiïìu nhaâ thêìu caånh tranh thoaã thuêån khöng nöåp höì sú dûå thêìu hoùåc bõ möåt nhaâ thêìu khaác, hoùåc trong möåt söë trûúâng húåp, bõ möåt quan chûác nhaâ nûúác eáp buöåc khöng nöåp höì sú dûå thêìu hoùåc ruát laåi höì sú àaä nöåp, muåc àñch laâ àïí cho nhaâ thêìu àûúåc chó àõnh thùæng thêìu. Àïí àöíi laåi, nhûäng nhaâ thêìu khöng nöåp höì sú coá thïí àûúåc nhêån möåt húåp àöìng phuå tûâ nhaâ thêìu thùæng thêìu hoùåc àûúåc nhêån möåt khoaãn tiïìn àïìn buâ cho viïåc khöng dûå thêìu. Daân xïëp höì sú (coân goåi laâ "quên xanh, quên àoã") Caác nhaâ thêìu thöng àöìng vúái nhau bùçng caách nöåp höì sú dûå thêìu àûúåc chuêín bõ möåt caách qua loa, trong söë àoá coá höì sú cöë yá chaâo giaá rêët cao, coá höì sú cöë yá ghi sai àïí khöng vûúåt qua yïu cêìu naâo cuãa höì sú múâi thêìu, v.v. nhùçm giuáp nhaâ thêìu àûúåc ûu àaäi thùæng thêìu. Thöng thûúâng, caác "nhaâ thêìu thua cuöåc" seä àûúåc nhaâ thêìu thùæng thêìu böìi thûúâng; vñ duå nhû, caác nhaâ thêìu naây coá thïí àûúåc chia möåt phêìn nhoã tûâ "tiïìn laäi" cuãa húåp àöìng. Caách daân xïëp höì sú nhû vêåy khiïën cho quy trònh àêëu thêìu coá veã nhû coá sûå caånh tranh thûåc sûå. 414 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Luên phiïn thùæng thêìu Caác nhaâ thêìu thöng àöìng vúái nhau àïí nöåp höì sú dûå thêìu theo thoaã thuêån luên phiïn thùæng thêìu, bùçng caách möîi nhaâ thêìu choån möåt goái thêìu trong caã àúåt àêëu thêìu àïí àûa ra giaá chaâo thêëp nhêët. Möîi nhaâ thêìu àïìu àïën lûúåt chaâo giaá thêëp nhêët cho möåt goái thêìu trong caã àúåt àêëu thêìu. Múái àêy, trong möåt àúåt àêëu thêìu cöng trònh xêy lùæp àïí nêng cêëp àûúâng giao thöng nöng thön úã 4 tónh vuâng sêu vuâng xa taåi möåt quöëc gia nhoã úã chêu AÁ, böën nhaâ thêìu trong nûúác àaä bõ phaát hiïån coá thu xïëp vúái nhau tûâ trûúác àïí luên phiïn thùæng thêìu. Do àõa àiïím xêy dûång cöng trònh laâ úã vuâng nöng thön nïn böën cöng ty naây àaä biïët roä nhau tûâ trûúác; hún nûäa, caác nhaâ thêìu tûâ nhûäng núi khaác khöng quan têm àïën caác goái thêìu naây do àõa àiïím xêy dûång xa xöi vaâ giaá trõ húåp àöìng nhoã. Lúåi duång böëi caãnh naây, caác cöng ty noái trïn àaä daân xïëp vúái nhau àïí àûúåc luên phiïn truáng thêìu. Phên chia khaách haâng hoùåc thõ trûúâng Möåt nhoám caác nhaâ thêìu cêu kïët vúái nhau thoaã thuêån phên cöng cho möîi nhaâ thêìu möåt àöëi tûúång chuã àêìu tû hoùåc vuâng àõa lyá. Nhû vêåy, goái thêìu naâo khöng phaãi cuãa àöëi tûúång chuã àêìu tû hoùåc vuâng àõa lyá àaä àûúåc phên cöng thò nhaâ thêìu seä khöng dûå thêìu àïí khoãi phaãi caånh tranh vúái möåt nhaâ thêìu khaác trong nhoám, hoùåc nïëu coá dûå thêìu thò cuäng chó laâ àoáng vai "quên xanh, quên àoã". Hònh thûác naây thûúâng xuêët hiïån phöí biïën nhêët trong ngaânh dõch vuå, vaâ coá thïí ài keâm vúái viïåc chaâo giaá cho dõch vuå möåt caách tûúng phaãn vúái caác höì sú dûå thêìu khaác (USDOJ n.d.). Boã thêìu vúái giaá thêëp Trong trûúâng húåp naây, cöng ty àûúåc chó àõnh seä nöåp höì sú dûå thêìu vúái giaá chaâo thêëp nhêët, trïn cú súã thoaã thuêån vúái võ quan chûác nhaâ nûúác phuå traách àêëu thêìu rùçng, sau khi coá quyïët àõnh truáng thêìu, húåp àöìng seä àûúåc àiïìu chónh vaâ giaá húåp àöìng seä àûúåc tùng lïn àïí nhaâ thêìu coá thïí hoaân thaânh cöng trònh àöìng thúâi tùng mûác lúåi nhuêån cuãa mònh, vaâ võ quan chûác seä àûúåc chia möåt phêìn trong söë àoá. Möåt hònh thûác khaác laâ hïå quaã cuãa hònh thaái nïu trïn, àoá laâ laåm duång quy trònh "àiïìu chónh húåp àöìng". Trong nhûäng trûúâng húåp àoá, nhaâ thêìu àûúåc ûu àaäi seä "tûå dòm giaá" àún thêìu cuãa mònh vò biïët rùçng, hoùåc cho rùçng, sau naây coá thïí buâ laåi bùçng caách àïì nghõ võ quan chûác phï duyïåt àiïìu chónh húåp àöìng. Àiïìu chónh húåp àöìng seä dêîn àïën sûå thay àöíi lúán trong giaá húåp àöìng. Trong möåt dûå aán xêy dûång gêìn àêy, möåt nhaâ thêìu àaä àûúåc chêëp nhêån àiïìu chónh giaá húåp àöìng vúái lyá do, khi khaão saát hiïån trûúâng 415 Caác hònh thaái tham nhuäng àïí chuêín bõ khúãi cöng, nhaâ thêìu àaä phaát hiïån ra nhûäng àiïìu kiïån hiïån trûúâng khöng lûúâng trûúác vaâ chûa àûúåc dûå baáo trong thöng söë kyä thuêåt cuãa höì sú múâi thêìu. Võ quan chûác phuå traách àêëu thêìu àaä phï duyïåt àiïìu chónh húåp àöìng àïí àöíi lêëy möåt khoaãn tiïìn "hêåu taå". Cúâ àoã - dêëu hiïåu caãnh baáo gian lêån trong àêëu thêìu Caác quan chûác chõu traách nhiïåm thûåc thi luêåt phaáp àaä xaác àõnh àûúåc möåt söë dêëu hiïåu phöí biïën dûúái àêy cho biïët coá thïí coá sûå gian lêån trong àêëu thêìu: Höì sú dûå thêìu cuãa caác nhaâ thêìu khaác nhau coá caác haång muåc giöëng nhau hoùåc toaân böå höì sú giöëng nhau. Têët caã caác höì sú dûå thêìu àïìu chaâo giaá cao hún nhiïìu so vúái ûúác tñnh giaá trõ húåp àöìng cuãa cú quan múâi thêìu hoùåc so vúái caác höì sú dûå thêìu tûúng àûúng cuãa cuâng caác nhaâ thêìu àoá nöåp cho möåt húåp àöìng tûúng tûå hoùåc úã caác núi khaác. Nhaâ thêìu thùæng thêìu choån möåt hoùåc möåt söë nhaâ thêìu khöng truáng thêìu laâm nhaâ thêìu phuå thûåc hiïån möåt phêìn cöng viïåc húåp àöìng, vaâ chuã àêìu tû coá thïí biïët hoùåc khöng biïët viïåc naây. Coá dêëu hiïåu cho thêëy möåt hoùåc möåt söë höì sú dûå thêìu coá nhûäng àiïím quan troång àaä bõ sûãa àöíi ngay trûúác khi nöåp hoùåc sau khi nöåp. Giaá chaâo cuãa möåt söë nhaâ thêìu cho möåt söë haång muåc cuå thïí cao hún nhiïìu so vúái giaá chaâo cuãa nhûäng nhaâ thêìu coân laåi cho caác haång muåc àoá, vaâ khöng coá liïn hïå naâo vúái chi phñ. (Àêy laâ möåt kyä thuêåt phöí biïën àïí che giêëu nhûäng khoaãn lúåi nhuêån cao bêët thûúâng trong giaá thùæng thêìu ­ khoaãn naây sau àoá seä àûúåc duâng àïí höëi löå võ quan chûác àaä cho nhaâ thêìu truáng thêìu). Giaá chaâo thêìu cuãa nhaâ thêìu thùæng thêìu vaâ têët caã caác nhaâ thêìu coân laåi caách nhau möåt khoaãng lúán, àêy coá thïí laâ dêëu hiïåu cuãa viïåc têët caã caác nhaâ thêìu, trûâ nhaâ thêìu thùæng thêìu, àaä àûúåc chó àaåo àùåt giaá chaâo thêìu cao hún möåt mûác giaá nhêët àõnh àaä xaác àõnh trûúác. Giaá chaâo thêìu cuãa têët caã caác nhaâ thêìu chïnh nhau theo quy luêåt, vñ duå nhû giaá chaâo cuãa nhaâ thêìu naây bùçng giaá truáng thêìu cöång thïm 1%, giaá chaâo cuãa nhaâ thêìu kia bùçng giaá truáng thêìu cöång thïm 2%. Möåt nhaâ thêìu chaâo mûác giaá khaác nhau cho cuâng möåt haång muåc trong nhiïìu húåp àöìng àûúåc àêëu thêìu cuâng möåt àúåt. Coá bùçng chûáng roä raâng cho thêëy sûå cêu kïët giûäa caác nhaâ thêìu, vñ duå nhû höì sú dûå thêìu cuãa caác nhaâ thêìu khaác nhau coá cuâng möåt neát chûä, hoùåc àûúåc àïí trong caác phong bò cuâng möåt loaåi, hoùåc coá nhûäng löîi tñnh toaán hay löîi chñnh taã giöëng nhau, thêåm chñ coá thöng tin liïn hïå (söë àiïån thoaåi, söë fax) giöëng nhau. 416 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Caác nhaâ thêìu coá nùng lûåc khöng nöåp höì sú dûå thêìu, àùåc biïåt laâ khi hoå àaä tham gia trong caác giai àoaån trûúác, vñ duå nhû àaä tham gia sú tuyïín (àêy coá thïí laâ dêëu hiïåu cho thêëy caác nhaâ thêìu naây bõ cú quan àêëu thêìu hoùåc möåt nhaâ thêìu khaác eáp buöåc khöng cho nöåp höì sú). Khi möåt húåp àöìng àûúåc àêëu thêìu laåi ­ vñ duå nhû, nguyïn nhên laâ do têët caã caác höì sú dûå thêìu nöåp trong lêìn àêëu thêìu àêìu tiïn àïìu khöng àûúåc chêëp nhêån ­ caác höì sú dûå thêìu múái vêîn cho kïët quaã xïëp haång caác nhaâ thêìu nhû cuä, hoùåc möåt söë nhaâ thêìu khöng nöåp höì sú dûå thêìu múái. Khi àêëu thêìu laåi, phêìn lúán caác nhaâ thêìu tùng giaá möåt söë haång muåc cao hún nhiïìu so vúái trong höì sú dûå thêìu cuä, kïí caã khi chi phñ cuãa caác haång muåc àoá khöng tùng lïn tûúng ûáng. Giaá haå xuöëng möåt caách bñ êín khi coá möåt nhaâ thêìu múái bùæt àêìu tham gia àêëu thêìu caác goái thêìu cuãa chñnh phuã; àêy coá thïí laâ dêëu hiïåu cho thêëy caác nhaâ thêìu àaä cêu kïët vúái nhau àïí giûä mûác giaá cao giaã taåo khi chûa coá sûå caånh tranh tûâ möåt nhaâ thêìu khöng nùçm trong hïå thöëng cêu kïët (USDOJ n.d.).13 Cêìn lûu yá rùçng gian lêån trong àêëu thêìu khöng phaãi laâ hiïån tûúång chó xaãy ra trong caác nïìn kinh tïë àang phaát triïín, maâ noá coá thïí xaãy ra trong têët caã caác hïå thöëng àêëu thêìu. Vñ duå, trong möåt trûúâng húåp úã New York, 11 quan chûác quaãn lyá caác trûúâng cöng lêåp àaä bõ bùæt giûä do nhêån tiïìn laåi quaã vaâ daân xïëp gian lêån trong àêëu thêìu caác húåp àöìng duy tu baão trò caác trûúâng cöng lêåp. Caác quan chûác naây taåo ra caånh tranh giaã bùçng caách yïu cêìu nhaâ thêìu àûúåc choån thu thêåp caác höì sú dûå thêìu giaã maåo tûâ caác nhaâ thêìu tiïìm nùng khaác àïí tuên thuã quy tùæc àêëu thêìu (yïu cêìu ñt nhêët phaãi coá 3 höì sú dûå thêìu caånh tranh thò àêëu thêìu múái àûúåc coi laâ húåp lïå). Tiïìn laåi quaã cho caác quan chûác naây lïn àïën 10% giaá húåp àöìng (Bang New York, Vùn phoâng Töíng chûúãng lyá Eliot Spitzer 2001). Hònh thaái 3: Sûã duång caác cöng ty laâm voã boåc hoùåc bònh phong Caác quan chûác nhaâ nûúác tham nhuäng thûúâng sûã duång caác cöng ty laâm voã boåc hoùåc bònh phong, kïët húåp vúái caác hònh thaái khaác nhû laåi quaã, àïí nguyå trang aãnh hûúãng bêët húåp phaáp cuãa hoå àöëi vúái caác quyïët àõnh trao caác húåp àöìng maâ hoå laâ ngûúâi chñnh thûác chõu traách nhiïåm (xem Hònh 9.1). Viïåc sûã duång möåt cöng ty laâm voã boåc giuáp caác quan chûác tham nhuäng taåo ra gian lêån trong àêëu thêìu, thöng thûúâng nhêët laâ gêy aãnh hûúãng eáp buöåc nhûäng nhaâ thêìu àûáng àùæn khaác, àïí àaãm baão rùçng cöng ty voã boåc cuãa hoå àûúåc nhêån húåp àöìng vaâ hoå coá thïí hûúãng thuå lúåi nhuêån phi phaáp tûâ àoá. Noái chung, nhûäng quan chûác tham nhuäng naây khöng coá yá àõnh àïí cho cöng ty voã boåc 417 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 9.1 Mö hònh laåi quaã phöí biïën thûåc sûå thûåc hiïån húåp àöìng. Möåt maánh khoeá àiïín hònh laâ cung cêëp nhûäng trang thiïët bõ cuä, àaä qua sûã duång hoùåc tên trang laåi cho cú quan àêëu thêìu theo húåp àöìng; nhûng àöi khi, cú quan àêëu thêìu khöng bao giúâ nhêån àûúåc haâng hoaá hay dõch vuå àaä kyá húåp àöìng. Hoùåc, cöng ty voã boåc coá thïí ra mùåt laâm nhaâ thêìu phuå, nhûng thûåc ra, noá seä laâ trung gian giûäa nhaâ thêìu chñnh vúái quan chûác tham nhuäng. Theo caách naây, khoaãn tiïìn laåi quaã maâ nhaâ thêìu chñnh traã cho quan chûác tham nhuäng seä àûúåc nguyå trang trong húåp àöìng phuå, têët nhiïn laâ trïn thûåc tïë khöng coá hoaåt àöång naâo trong húåp àöìng phuå àûúåc thûåc hiïån. Coá trûúâng húåp nhaâ thêìu chñnh bõ eáp buöåc phaãi chêëp nhêån tham gia vaâo nhûäng daân xïëp nhû vêåy, nhûng thöng thûúâng, quan chûác tham nhuäng àoâi höëi löå cuäng laâ ngûúâi coá quyïìn kiïím soaát thanh toaán cho caác chûáng tûâ cuãa nhaâ thêìu chñnh; do àoá, nhaâ thêìu chñnh sùén saâng höëi löå quan chûác tham nhuäng thöng qua hònh thûác húåp àöìng phuå àïí àûúåc thanh toaán nhanh choáng, àêìy àuã vaâ khöng gùåp vûúáng mùæc. Tiïìn coá thïí àûúåc nguyå trang dïî daâng bùçng caách thu xïëp cho cöng ty voã boåc trúã thaânh nhaâ thêìu phuå, àêy cuäng laâ cú chïë rûãa tiïìn hoùåc chuyïín tiïìn ra nûúác ngoaâi. Trong möåt vuå àiïìu tra maâ möåt trong caác taác giaã àaä tham gia, möåt cöng ty Têy Phi laâm trung gian cho möåt quan chûác nhaâ nûúác Têy Phi. Àïí nguyå trang vaâ têíy rûãa nguöìn göëc cuãa khoaãn tiïìn laåi quaã, cöng ty trung gian naây àaä thu xïëp àïí trúã thaânh nhaâ thêìu phuå cho nhaâ thêìu chñnh àûa höëi löå. Nhaâ thêìu phuå lêåp chûáng tûâ yïu cêìu nhaâ thêìu chñnh, möåt cöng ty chêu Êu nöíi 418 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng tiïëng, thanh toaán cho "caác dûä liïåu kyä thuêåt" vúái söë tiïìn lïn àïën 30% giaá trõ húåp àöìng. Sau naây, ngûúâi ta phaát hiïån ra rùçng nhaâ thêìu phuå àaä chuyïín söë tiïìn naây cho caác quan chûác nhaâ nûúác phuå traách àêëu thêìu. Nhaâ thêìu chñnh thanh toaán chûáng tûâ nhûng khöng nhêån àûúåc möåt "dûä liïåu kyä thuêåt" naâo àïí buâ laåi. Khi àûúåc hoãi taåi sao laåi chêëp nhêån traã tiïìn, nhûäng ngûúâi àiïìu haânh cöng ty chêu Êu noái rùçng "àoá laâ caách laâm kinh doanh úã àêy" vaâ khöng traã lúâi nhûäng cêu hoãi tiïëp theo cuãa caác nhên viïn àiïìu tra. Caác cöng ty voã boåc coá thïí àûúåc töí chûác thaânh nhiïìu têìng bêåc, do àoá rêët khoá phaát hiïån ra keã thuå hûúãng cuöëi cuâng. Viïåc naây caâng khoá hún nïëu cöng ty voã boåc àùng kyá thaânh lêåp úã nhûäng nûúác coá chïë àöå baão höå bñ mêåt thöng tin, nghôa laâ núi maâ cöng ty coá thïí che giêëu chuã súã hûäu thûåc theo caác quy àõnh vïì baão höå bñ mêåt thöng tin.14 Möåt baáo caáo gêìn àêy cuãa Vùn phoâng Giaãi trònh Traách nhiïåm Chñnh phuã Hoa Kyâ (GAO 2006, trang 30­31) àaä lûu yá vai troâ àaáng kïí cuãa caác cöng ty voã boåc trong viïåc taåo thuêån lúåi cho nhûäng hoaåt àöång töåi phaåm: "Caác quan chûác thûåc thi luêåt phaáp vaâ caác baáo caáo khaác cho rùçng caác cöng ty voã boåc àaä trúã thaânh cöng cuå phöí biïën àïí taåo thuêån lúåi cho caác hoaåt àöång töåi phaåm, nhêët laâ rûãa tiïìn". Coá leä vñ duå roä nhêët cuãa viïåc sûã duång röång raäi caác cöng ty laâm bònh phong laâ cuöåc àiïìu tra do Uyã ban Volcker (2005a) tiïën haânh vïì vuå "àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc" àûúåc khùæp thïë giúái biïët àïën cuãa LHQ. Möåt quan chûác cêëp cao Irùæc trong Chñnh phuã Saddam Hussein àaä taåo ra haâng chuåc cöng ty laâm bònh phong àïí lêëy cùæp caác nguöìn vöën viïån trúå daânh cho caác hoaåt àöång nhên àaåo cêëp thiïët vaâ àem cho chñnh quyïìn sûã duång. Caác cöng ty bònh phong àaä sûã duång nhûäng söë tiïìn naây àïí mua vuä khñ, taâi trúå cho Cú quan Tònh baáo, vaâ cung cêëp nhûäng höî trúå khaác cho Chñnh phuã Saddam Hussein (Cuåc Kho baåc Hoa Kyâ 2004). Taåi caác nûúác àang phaát triïín, caác cöng ty húåp phaáp thuöåc súã hûäu cuãa nhûäng gia àònh nöíi tiïëng, trong söë àoá coá khöng ñt ngûúâi laâ caác quan chûác chñnh phuã, coá thïí thùæng nhiïìu húåp àöìng cung cêëp caác dõch vuå húåp phaáp cho chñnh phuã. Thöng thûúâng, cöng chuáng àïìu biïët roä nhûäng cöng ty naây thuöåc súã hûäu cuãa ai, vaâ thöng tin vïì kïët quaã àêëu thêìu caác húåp àöìng cuäng khöng hùèn laâ bõ giûä bñ mêåt.15 Tuy nhiïn, nhúâ nhûäng quan hïå úã cêëp cao, caác cöng ty naây coá quyïìn lûåc àïí hûúáng caác nguöìn lûåc cöng vaâo caác dûå aán maâ trïn thûåc tïë chûa chùæc àaä coá lúåi cho dên chuáng.16 Trong vuå viïåc maâ möåt trong söë caác taác giaã àaä àiïìu tra, giaám àöëc möåt dûå aán giao thöng àö thõ àaä trao möåt söë húåp àöìng cho möåt cöng ty tû vêën maâ baãn thên öng ta laâ ngûúâi àùng kyá súã hûäu chñnh. Ngaåc nhiïn hún nûäa laâ cöng ty tû vêën naây khöng hïì cöë gùæng giêëu giïëm tïn ngûúâi chuã súã hûäu, vaâ khöng möåt caán böå giaám saát dûå aán naâo cuãa chñnh phuã 419 Caác hònh thaái tham nhuäng boã cöng ra kiïím tra àïí àaãm baão rùçng caác húåp àöìng àoá khöng bõ thao tuáng (Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2006b). Dûúái àêy laâ möåt söë dêëu hiïåu "cúâ àoã" cho thêëy coá thïí coá sûå hiïån diïån cuãa caác cöng ty voã boåc hoùåc bònh phong: Caác cöng ty duâ chûa àûúåc biïët àïën vaâ khöng coá höì sú ghi nhêån tham gia caác húåp àöìng trûúác àêy cuãa chñnh phuã nhûng àûúåc nhêån laâm nhaâ thêìu phuå cho nhaâ thêìu chñnh laâ möåt cöng ty nûúác ngoaâi hoùåc trong nûúác trong dûå aán naây. Möåt cöng ty thêìu phuå àùng kyá thaânh lêåp úã möåt nûúác coá quy àõnh baão höå bñ mêåt thöng tin. Thanh toaán theo chûáng tûâ cuãa nhaâ thêìu phuå àûúåc chuyïín vïì caác taâi khoaãn àùng kyá úã Möåt nûúác coá quy àõnh baão höå bñ mêåt thöng tin. Cöng ty thêìu phuå coá cú cêëu súã hûäu khöng roä raâng. Chuã súã hûäu cuãa cöng ty thêìu phuå àûúåc àùng kyá dûúái tïn cuãa caác cöng ty luêåt hoùåc àaåi lyá cuãa doanh nghiïåp khaác, thay vò àùng kyá theo tïn caá nhên; àêy laâ hònh thûác coá thïí àûúåc sûã duång àïí che giêëu thöng tin caá nhên cuãa nhûäng ngûúâi àûúåc hûúãng lúåi nhuêån taâi chñnh tûâ caác hoaåt àöång kinh doanh cuãa cöng ty. Cöng ty thêìu phuå thiïëu nhûäng àiïìu kiïån trang thiïët bõ vaâ phûúng tiïån hûäu hònh cho hoaåt àöång cuãa möåt doanh nghiïåp, vñ duå nhû khöng coá truå súã vùn phoâng. Söë àiïån thoaåi do cöng ty thêìu phuå cung cêëp laâ söë àiïån thoaåi àùng kyá caá nhên hoùåc sûã duång dõch vuå àiïån thoaåi traã lúâi tûå àöång. Cöng ty àûúåc trao caác húåp àöìng thûúâng xuyïn hoùåc húåp àöìng lúán cuãa chñnh phuã coá cú cêëu súã hûäu khöng roä raâng. Caác thaânh viïn trong gia àònh caác quan chûác chñnh phuã cêëp cao nùæm quyïìn súã hûäu hoùåc võ trñ quaãn lyá trong caác cöng ty truáng caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã. Caác quan chûác chñnh phuã thûúâng xuyïn xuêët hiïån úã truå súã cöng ty. Caác hònh thaái khaác Mùåc duâ nhûäng daân xïëp àïí àûa vaâ nhêån tiïìn laåi quaã laâ phûúng tiïån chuã yïëu cho tham nhuäng thêm nhêåp vaâo quy trònh àêëu thêìu cöng, nhûng ngoaâi ra coân nhiïìu hònh thaái khaác thao tuáng àêëu thêìu cöng àïí truåc lúåi caá nhên, duâ khöng coá sûå hiïån diïån cuãa tiïìn laåi quaã (vaâ caác hònh thaái tham nhuäng khaác liïn quan àïën gian lêån trong sûã duång caác nguöìn vöën cöng vaâ chó coá liïn hïå giaán tiïëp àïën àêëu thêìu; xem Phuå luåc 9B). 420 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Trònh baây sai thûåc tïë Caác quan chûác chñnh phuã coá thïí phaá vúä caác thuã tuåc àêëu thêìu cöng vaâ lêëy cùæp tiïìn cuãa chñnh phuã bùçng möåt caách àún giaãn laâ trònh baây sai caác sûå kiïån thûåc tïë. Hoå coá thïí cêu kïët vúái möåt nhaâ thêìu vaâ taåo àiïìu kiïån cho nhaâ thêìu àoá truáng möåt húåp àöìng cuãa chñnh phuã, maâ nïëu nhû thuã tuåc àêëu thêìu àûúåc thûåc hiïån àuáng quy àõnh thò nhaâ thêìu seä khöng thïí thùæng thêìu. Múái àêy, trong möåt goái thêìu göìm 2 lö thêìu cung cêëp thiïët bõ cho chñnh phuã úã möåt quöëc gia chêu AÁ, trûúãng ban xeát thêìu thuöåc möåt cú quan cêëp böå àaä cêu kïët vúái möåt nhaâ thêìu tham nhuäng àïí lêëy cùæp 56.000 àöla tûâ ngên saách cöng cho húåp àöìng naây bùçng caách cho pheáp nhaâ thêìu ruát laåi höì sú àaä nöåp trûúác khi hïët haån, vaâ thay thïë bùçng möåt àún thêìu khaác coá giaá chaâo cao hún. Húåp àöìng sau àoá àûúåc trao cho nhaâ thêìu naây vúái mûác giaá múái. Caách thûác hoaåt àöång cuãa vuå cêu kïët noái trïn àûúåc mö taã trong Baãng 9.1. Nhaâ thêìu A tham nhuäng. Giaá chaâo cho lö 2 trong höì sú dûå thêìu ban àêìu maâ nhaâ thêìu A nöåp trûúác khi hïët haån laâ 91.168 àöla. Ban xeát thêìu àaánh giaá höì sú cuãa nhaâ thêìu B nöåp cho lö 2 laâ khöng àaáp ûáng vïì mùåt kyä thuêåt, do thiïët bõ maâ nhaâ thêìu B àïì xuêët khöng thoaã maän caác thöng söë kyä thuêåt yïu cêìu trong höì sú múâi thêìu. Kïët quaã, höì sú cuãa nhaâ thêìu B nöåp cho lö 2 bõ loaåi vò lyá do húåp lyá. Àiïìu naây taåo ra mûác chïnh lïåch laâ 57.372 àöla giûäa giaá chaâo cuãa nhaâ thêìu A cho lö 2 vaâ giaá chaâo cuãa nhaâ thêìu àûúåc xïëp haång tiïëp theo laâ nhaâ thêìu C (giaá chaâo laâ 148.540 àöla). Trûúãng ban xeát thêìu àaä lúåi duång cú höåi phaát sinh naây, tiïëp cêån nhaâ thêìu A, thu xïëp cho nhaâ thêìu A ruát laåi höì sú dûå thêìu ban àêìu, vaâ thay thïë bùçng möåt höì sú múái, gian lêån vúái giaá chaâo laâ 147.168, höì sú múái naây àûúåc nöåp möåt vaâi ngaây sau khi hïët haån nöåp àún dûå thêìu. Baáo caáo vïì quaá trònh xeát thêìu àûúåc nöåp cho chñnh phuã phï duyïåt nhûng hoaân toaân khöng àïì cêåp àïën höì sú dûå thêìu lêìn àêìu cuãa nhaâ thêìu A maâ chó ghi laåi höì sú nöåp lêìn thûá hai vúái giaá chaâo cao hún. Võ quan chûác tham nhuäng àaä cöë che giêëu sûå gian lêån naây bùçng caách khöng giûä laåi biïn baãn ghi cheáp diïîn biïën lïî múã thêìu, trong àoá giaá chaâo cuãa caác nhaâ thêìu àïìu àûúåc àoåc to cho têët caã moåi ngûúâi, kïí caã giaá chaâo ban àêìu cuãa nhaâ thêìu A. Trong trûúâng húåp naây, coá möåt dêëu hiïåu "cúâ àoã" maâ chñnh phuã àaä boã soát. Höì sú múâi thêìu yïu cêìu möîi nhaâ thêìu phaãi nöåp baão laänh dûå thêìu keâm theo möîi höì sú dûå thêìu, vaâ baão laänh dûå thêìu bùçng 2% töíng giaá chaâo thêìu cho caã hai lö. Töíng giaá chaâo thêìu trong höì sú ban àêìu cuãa nhaâ thêìu A laâ 172.344 àöla, vaâ nhaâ thêìu naây àaä nöåp baão laänh dûå thêìu theo yïu cêìu vúái söë tiïìn laâ 3.446,88 àöla. Söë tiïìn baão laänh dûå thêìu naây àûúåc ghi chñnh xaác trong baáo caáo xeát thêìu do ban xeát thêìu lêåp, sau àoá àûúåc chñnh phuã thêím àõnh vaâ phï duyïåt. Tuy nhiïn, töíng giaá chaâo thêìu lêìn 2 cuãa nhaâ thêìu A àaä tùng lïn laâ 228.344 421 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 9.1 Sûå tuyâ tiïån vaâ Tham nhuäng trong gian lêån àêëu thêìu Giaá chaâo thêìu trong höì sú dûå thêìu göëc Giaá chaâo thêìu Baão laänh Baão laänh dûå thêìu/ Nhaâ thêìu Lö 1 Lö 2 Töíng cöång dûå thêìu Giaá chaâo thêìu (%) Nhaâ thêìu A 81.176 91.168 172.344 3.446,88 2.00 Nhaâ thêìu B 100.105 112.056 212.161 4.300,00 2.03 Nhaâ thêìu C -- 148.540 148.540 3.000,00 2.02 Nhaâ thêìu D 58.120 163.907 222.027 4.441,00 2.00 Baáo caáo xeát thêìu nöåp cho chñnh phuã phï duyïåt Giaá chaâo thêìu Baão laänh Baáo laänh dûå thêìu Nhaâ thêìu Lö 1 Lö 2 Töíng cöång dûå thêìu Giaá chaâo thêìu (%) Nhaâ thêìu B 100.105 112.056 212.161 4.300,00 2,03 Nhaâ thêìu A 81.176 147.168 228.344 3.446,88 1,51 Nhaâ thêìu C -- 148.540 148.540 3.000,00 2,02 Nhaâ thêìu D 58.120 163.907 222.027 4.441,00 2,00 Söë tiïìn bõ lêëy cùæp tûâ ngên quyä cho húåp àöìng: 56.000 àöla. Nguöìn: Giaãi thñch cuãa caác taác giaã dûåa trïn caác thöng tin vaâ taâi liïåu àaä àûúåc phên loaåi. àöla, do nhaâ thêìu tùng giaá chaâo cho lö 2. Nhû vêåy, baão laänh dûå thêìu múái phaãi laâ 4.566,88 (2% cuãa 228.344 àöla). Khöng may laâ cú quan thêím àõnh cuãa chñnh phuã àaä boã soát àiïím naây trong baáo caáo xeát thêìu vaâ do àoá, àaä phï duyïåt kiïën nghõ trao húåp àöìng, nghôa laâ cho pheáp võ quan chûác tham nhuäng vaâ nhaâ thêìu A hoaân thaânh troâ gian lêån cuãa hoå. Maäi sau naây, khi coá möåt nhaâ thêìu khiïëu naåi, caác cú quan chñnh phuã múái phaát hiïån ra sûå gian lêån. Dûúái àêy laâ möåt söë dêëu hiïåu cúâ àoã khaác coá thïí baáo hiïåu sûå cöë yá trònh baây sai sûå kiïån: Cú quan àêëu thêìu khöng giûä laåi biïn baãn ghi cheáp diïîn tiïën lïî múã thêìu cöng khai. Baãn göëc biïn baãn lïî múã thêìu cöng khai khöng coá chûä kyá cuãa têët caã caác thaânh viïn trong ban múã thêìu hoùåc àaåi diïån cuãa caác nhaâ thêìu dûå lïî múã thêìu. Chêåm trïî trong viïåc gûãi biïn baãn múã thêìu àïën têët caã caác nhaâ thêìu sau khi àaä hoaân têët lïî múã thêìu cöng khai. Cú quan àêëu thêìu khöng lûu giûä caác vùn baãn ghi cheáp àêìy àuã vïì quy trònh àêëu thêìu, vñ duå baáo caáo quy trònh xeát thêìu, biïn baãn múã thêìu, baãn sao caác höì sú dûå thêìu nhêån àûúåc, baãn sao caác thû tûâ trao àöíi vúái caác nhaâ thêìu. 422 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Caác höì sú dûå thêìu coá nhûäng chûä sûãa chûäa, gaåch xoaá, hoùåc viïët xen vaâo giûäa caác doâng, laâm thay àöíi nhûäng thöng tin chuã yïëu cuãa höì sú, vñ duå nhû giaá chaâo thêìu hoùåc thúâi haån hiïåu lûåc cuãa höì sú dûå thêìu (coá thïí khöng xaác àõnh àûúåc nhûäng sûãa àöíi àoá àûúåc thûåc hiïån trûúác hay sau khi nöåp höì sú). KHAÃ NÙNG XAÃY RA THAM NHUÄNG TRONG HÏÅ THÖËNG ÀÊËU THÊÌU Tham nhuäng liïn quan àïën àêëu thêìu biïíu hiïån bùçng nhiïìu caách, nhû àaä trònh baây trong phêìn trûúác, vaâ caác hònh thaái tham nhuäng thûúâng rêët hay liïn quan àïën nhau vaâ àûúåc sûã duång àïí höî trúå nhau nhùçm cuãng cöë hiïåu quaã cuãa tûâng hònh thaái vaâ khiïën cho nhûäng nöî lûåc chöëng tham nhuäng trúã nïn khoá khùn hún. Möåt hïå thöëng àûúåc thiïët kïë vaâ àiïìu tiïët töët coá thïí giaãm búát nguy cú ruãi ro, nhûng khöng coá möåt hïå thöëng àêëu thêìu cöng naâo hoaân toaân àûúåc miïîn dõch khoãi tham nhuäng. Giöëng nhû möåt chûúng trònh phêìn mïìm maáy tñnh, hïå thöëng àêëu thêìu coá thïí coá nhûäng keä húã, löî höíng hoùåc àiïím yïëu trong cú cêëu vaâ do àoá, taåo cú höåi cho tham nhuäng thêm nhêåp vaâo quy trònh àêëu thêìu.17 Möåt hïå thöëng àêëu thêìu coá nhiïìu cöíng vaâo hoùåc nhiïìu àiïím vaâo, vaâ möîi möåt àiïím nhû vêåy àïìu coá möåt "àiïìu chónh kiïím soaát thñch ûáng" àïí àaãm baão hïå thöëng khöng bõ têën cöng, cuäng giöëng nhû möåt chûúng trònh phêìn mïìm aáp duång möåt thao taác nhanh àïí àoáng cöíng vaâo khi coá hacker. Nhûäng löî höíng trong hïå thöëng àêëu thêìu coá thïí àûúåc taåo ra möåt caách vö tònh, hay trong trûúâng húåp xêëu nhêët laâ bõ caác quan chûác tham nhuäng taåo ra möåt caách cöë yá àïí coá cú höåi lúåi duång sau naây. Àïí haån chïë töëi àa nguy cú tham nhuäng, caác quan chûác chñnh phuã cêìn nghiïn cûáu kyä hïå thöëng àêëu thêìu cöng àïí xaác àõnh nhûäng nguy cú tiïìm êín. Möåt mö taã töíng quan vïì hïå thöëng seä dêîn àûúâng cho nhûäng nöî lûåc naây. Trong phêìn naây, caác taác giaã seä trònh baây 4 giai àoaån cuãa quy trònh àêëu thêìu vaâ xaác àõnh caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng ài keâm vúái tûâng giai àoaån. Khi àaä xaác àõnh àûúåc khaã nùng xaãy ra, seä xêy dûång àûúåc caác biïån phaáp khùæc phuåc vaâ cú chïë kiïím soaát àïí cuãng cöë, tùng cûúâng hïå thöëng àêëu thêìu vaâ giaãm nguy cú tham nhuäng.19 Trong phêìn naây cuäng nhùæc àïën caác dêëu hiïåu cho thêëy nguy cú tham nhuäng tûúng ûáng vúái khaã nùng xaãy ra. Àêy laâ caác dêëu hiïåu àûúåc àuác kïët tûâ caác kinh nghiïåm phong phuá cuãa NHTG trong caác nöî lûåc phoâng chöëng, phaát hiïån vaâ àiïìu tra tham nhuäng trong caác dûå aán cuãa Ngên haâng. NHTG cuäng àaä tiïën haânh nhiïìu nghiïn cûáu vaâ thöng qua àoá, àaä xaác àõnh àûúåc caác "cúâ vaâng", noái caách khaác laâ caác dêëu hiïåu caãnh baáo súám, cêìn àûúåc giaám saát trong suöët chu trònh dûå aán. Nhiïìu "cúâ vaâng" àaä xuêët hiïån trong möåt söë àiïìu tra cêëp ngaânh vaâ quöëc gia. Böën giai àoaån àêëu thêìu göìm xaác àõnh vaâ thiïët kïë dûå aán; quaãng caáo, sú 423 Caác hònh thaái tham nhuäng tuyïín, chuêín bõ höì sú múâi thêìu, nöåp höì sú dûå thêìu; xeát thêìu, hêåu tuyïín, trao húåp àöìng; vaâ thûåc hiïån, quaãn lyá giaám saát húåp àöìng. Xaác àõnh vaâ thiïët kïë dûå aán Giai àoaån naây göìm coá lûåa choån dûå aán vaâ xaác àõnh caác nguöìn vöën cho dûå aán. Giai àoaån àêìu tiïn coá yá nghôa rêët quan troång trong viïåc xaác àõnh "sùæc thaái" cho caác giai àoaån tiïëp theo. ÚÃ möåt söë quöëc gia, caác dûå aán coá thïí gùåp khoá khùn do nhûäng aãnh hûúãng chñnh trõ. Vñ duå nhû, caác dûå aán laâm àûúâng hay phaãi chõu aãnh hûúãng cuãa caác nhaâ chñnh trõ, nhûäng ngûúâi thûúâng sûã duång thêím quyïìn phï duyïåt cuãa mònh trong quaá trònh phên böí ngên saách haâng nùm cho caác cú quan àïí gêy sûác eáp cho cú quan àêëu thêìu ­ thûúâng laâ Böå Cöng trònh cöng cöång, hoùåc Böå Giao thöng ­ àïí àûa caác dûå aán àûúåc hoå uãng höå vaâo àïì xuêët ngên saách cuãa Böå. Nhû thïë, caác dûå aán àûúåc xaác àõnh vaâ lûåa choån khöng phaãi theo nhu cêìu giao thöng cöng cöång maâ chuã yïëu laâ theo àöång cú chñnh trõ: búãi vò caác dûå aán naây coá thïí laâ nguöìn gêy quyä taâi chñnh cho chiïën dõch tranh cûã. Sûå boáp meáo naây xaãy ra úã ngay àiïím bùæt àêìu cuãa dûå aán vaâ noá coá thïí taåo ra möåt àöång lûåc dêîn àïën gian lêån trong àêëu thêìu hoùåc cêu kïët thöng thêìu trong nhûäng giai àoaån sau (xem Chûúng 5 trong têåp saách naây). Nhûäng löìng gheáp vïì nhu cêìu ngên saách àaãm baão rùçng seä coá vöën cho dûå aán; gian lêån hoùåc cêu kïët trong àêëu thêìu àaãm baão rùçng nguöìn vöën cuãa dûå aán seä àûúåc chuyïín hûúáng theo caác muåc àñch chñnh trõ hoùåc caác muåc tiïu sûã duång ngoaâi dûå kiïën. Dûúái àêy laâ caác dêëu hiïåu "cúâ vaâng" cêìn àûúåc àiïìu tra thïm trûúác khi chuyïín sang giai àoaån tiïëp theo: Quy trònh phï duyïåt dûå aán khöng roä raâng, khöng coá caác tiïu chñ khaách quan àïí lûåa choån dûå aán. Àõa àiïím xêy dûång, nïëu laâ dûå aán xêy lùæp, khöng àûúåc lûåa choån trïn cú súã nhu cêìu àaä àûúåc xaác minh cuãa ngûúâi dên; hoùåc dûå aán coá quaá nhiïìu húåp phêìn nhoã nïn khöng thïí têån duång ûu thïë quy mö àïí giaãm chi phñ. Chñnh phuã khöng àuã nùng lûåc àïí giaám saát caác àún võ àûúåc phên cêëp thûåc hiïån traách nhiïåm àêëu thêìu. Kïë hoaåch àêëu thêìu coá quaá nhiïìu goái thêìu caånh tranh trong nûúác, nghôa laâ caác húåp àöìng seä khöng àûúåc àêëu thêìu quöëc tïë. Thiïët kïë dûå aán khöng àûa ra möåt kïë hoaåch kiïn quyïët àïí kiïím soaát phoâng chöëng tham nhuäng. Caác chi phñ ûúác tñnh khöng phuâ húåp vúái giaá caã thõ trûúâng. Chûa xem xeát caác giaãi phaáp töën keám ñt chi phñ nhêët. 424 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Quaãng caáo, sú tuyïín, chuêín bõ höì sú múâi thêìu vaâ nöåp höì sú dûå thêìu Giai àoaån thûá hai bùæt àêìu khi dûå aán àaä àûúåc xaác àõnh vaâ cú quan nhaâ nûúác coá thêím quyïìn quyïët àõnh rùçng phaãi coá möåt húåp àöìng àêëu thêìu cöng àïí àaåt àûúåc kïët quaã taác àöång mong muöën. Giai àoaån naây seä coá rêët nhiïìu cúâ vaâng. Quaãng caáo Quaãng caáo múâi thêìu cöng khai cho caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã laâ möåt yïëu töë thiïët yïëu àïí àaãm baão tñnh minh baåch. Ngoaâi yïu cêìu quaãng caáo cöng khai vaâ röång raäi, möåt yïu cêìu nûäa vúái thû múâi thêìu laâ phaãi quaãng caáo vaâo möåt thúâi àiïím thñch húåp trûúác khi hïët haån nöåp höì sú dûå thêìu, nhùçm àaãm baão rùçng caác nhaâ thêìu tiïìm nùng coá àuã thúâi gian àïí mua höì sú múâi thêìu, sau àoá chuêín bõ vaâ nöåp höì sú dûå thêìu. Quaãng caáo cöng khai vaâ röång raäi rêët quan troång àïí tùng cûúâng töëi àa sûå caånh tranh, vaâ qua àoá, ngùn chùån caác haânh vi cêu kïët hoùåc caác hònh thaái gian lêån àêëu thêìu khaác, vò trong trûúâng húåp naây, caác nhaâ thêìu cêu kïët vúái nhau khöng coá caách naâo àïí biïët àûúåc coá nhûäng nhaâ thêìu naâo khaác àõnh tham gia àêëu thêìu. Sûå tham gia cuãa caác nhaâ thêìu nùçm ngoaâi hïå thöëng cêu kïët laâ yïëu töë chuã chöët àïí cùæt àûát haânh vi cêu kïët. Àêy laâ lyá do taåi sao caác nhaâ thêìu cêu kïët vúái nhau thûúâng cöë gùæng àïí haån chïë nhûäng quaãng caáo múâi thêìu cöng khai hoùåc hoaân toaân khöng quaãng caáo. Dûúái àêy laâ möåt söë dêëu hiïåu "cúâ vaâng" phöí biïën nhêët liïn quan àïën bûúác quaãng caáo múâi thêìu: Möåt húåp àöìng cuãa chñnh phuã àûúåc àêëu thêìu caånh tranh khöng coá quaãng caáo múâi thêìu cöng khai. Coá quaãng caáo múâi thêìu nhûng vúái phaåm vi haån chïë; vñ duå nhû, möåt goái thêìu do chñnh quyïìn tónh quaãn lyá khöng àûúåc quaãng caáo trong caã nûúác maâ chó àûúåc quaãng caáo múâi thêìu trong phaåm vi tónh. Möåt húåp àöìng coá giaá trõ lúán, coá khaã nùng thu huát sûå quan têm cuãa caác nhaâ thêìu quöëc tïë, nhûng khöng àûúåc quaãng caáo trïn phaåm vi quöëc tïë maâ chó àûúåc quaãng caáo trïn baáo trong nûúác hoùåc baáo àõa phûúng. Thû múâi thêìu chó àûúåc quaãng caáo trïn möåt túâ baáo duy nhêët, vaâ trïn möåt söë baáo duy nhêët, nghôa laâ söë lûúång baáo in rêët haån chïë vaâ seä baán hïët rêët nhanh. Quaãng caáo múâi thêìu khöng cung cêëp àuã moåi thöng tin cêìn thiïët cho caác nhaâ thêìu tiïìm nùng quyïët àõnh coá nïn dûå thêìu hay khöng; hoùåc quaãng caáo múâi thêìu khöng nïu roä tïn vaâ àõa chó cuãa töí chûác hoùåc ngûúâi liïn hïå àïí mua höì sú múâi thêìu; hoùåc quaãng caáo múâi thêìu khöng nïu roä haån choát nöåp höì sú dûå thêìu. 425 Caác hònh thaái tham nhuäng Quaãng caáo múâi thêìu chûáa àûång têët caã caác thöng tin cêìn thiïët, nhûng quy trònh àêëu thêìu diïîn ra khöng nhêët quaán vúái thöng tin àaä àûúåc cöng böë; vñ duå nhû, àõa àiïím nöåp höì sú dûå thêìu bõ thay àöíi vaâo phuát cuöëi cuâng, vaâ khöng phaãi têët caã caác nhaâ thêìu àïìu àûúåc thöng baáo vïì sûå thay àöíi naây. Thû múâi thêìu àûúåc quaãng caáo khi chó coân 3-4 ngaây nûäa laâ àïën haån choát nöåp höì sú, hoùåc àïën thúâi haån thûåc hiïån caác bûúác àaánh giaá nùng lûåc khaác. Thû múâi thêìu àûúåc quaãng caáo trïn trang web cuãa cú quan múâi thêìu, nhûng truy cêåp vaâo trang naây laåi bõ kiïím soaát búãi yïu cêìu mêåt khêíu, hoùåc truy cêåp bõ haån chïë bùçng möåt phûúng thûác khaác. Sú tuyïín Trong caác húåp àöìng nhaâ nûúác coá baãn chêët kyä thuêåt phûác taåp hoùåc giaá trõ lúán, cú quan àêëu thêìu thûúâng hay sú tuyïín nhaâ thêìu àïí àaãm baão rùçng chó nhûäng nhaâ thêìu naâo coá kinh nghiïåm, nùng lûåc vaâ nguöìn lûåc cêìn thiïët àïí thûåc hiïån thaânh cöng húåp àöìng múái àûúåc dûå thêìu. Àïí àûúåc sú tuyïín, caác nhaâ thêìu phaãi àaáp ûáng möåt söë yïu cêìu nùng lûåc cuå thïí cuãa húåp àöìng. Giai àoaån sú tuyïín àûúåc thiïët kïë àïí loåc ra caác nhaâ thêìu khöng àuã nùng lûåc, khöng àaáng tin cêåy hoùåc khöng coá uy tñn cao. Tuy nhiïn, sú tuyïín cuäng coá thïí bõ sûã duång laâm cöng cuå àïí taåo thuêån lúåi cho möåt nhoám nhoã nhaâ thêìu hoùåc loaåi boã caác nhaâ thêìu coá nùng lûåc khaác. Dûúái àêy laâ caác dêëu hiïåu "cúâ vaâng" thûúâng aáp duång cho giai àoaån naây: Thû múâi sú tuyïín khöng àûúåc quaãng caáo àêìy àuã (xem phêìn "cúâ vaâng" vïì quaãng caáo múâi thêìu úã trïn). Khöng phên böí àuã thúâi gian húåp lyá cho nhaâ thêìu soaån thaão vaâ nöåp höì sú dûå sú tuyïín. Caác yïu cêìu sú tuyïín àûúåc mö taã möåt caách mú höì, khöng roä raâng, hoùåc khöng coá liïn hïå gò vúái húåp àöìng seä àûúåc àêëu thêìu. Vñ duå nhû, vúái möåt húåp àöìng xêy dûång coá chi phñ ûúác tñnh laâ 10 triïåu àöla vaâ dûå kiïën thûåc hiïån trong 2 nùm, möåt yïu cêìu sú tuyïín àûúåc àûa ra laâ caác cöng ty phaãi coá khaã nùng huy àöång 15 triïåu àöla tiïìn mùåt, mùåc duâ àïí thûåc hiïån töët húåp àöìng naây thò lûúång tiïìn mùåt cêìn thiïët coá thïí thêëp hún rêët nhiïìu. Höì sú múâi sú tuyïín yïu cêìu caác cöng ty phaãi nöåp caác höì sú, taâi liïåu quaãn lyá haânh chñnh göìm nhiïìu têåp vaâ phaãi sao chuåp thaânh nhiïìu baãn. Chó cêìn thiïëu möåt têåp taâi liïåu laâ cöng ty coá thïí bõ loaåi khoãi sú tuyïín. Caác cöng ty muöën dûå sú tuyïín phaãi àùng kyá trûúác vaâ danh saách àùng kyá phaãi àûúåc chñnh phuã phï duyïåt. Caác yïu cêìu sú tuyïín àûúåc cöë yá thiïët kïë riïng cho möåt nhaâ thêìu naâo àoá. 426 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Vñ duå nhû, höì sú sú tuyïín cho möåt goái thêìu xêy dûång àêåp úã möåt nûúác chêu AÁ yïu cêìu caác cöng ty tham dûå phaãi coá ñt nhêët 2 cöng trònh àêåp vúái quy mö tûúng tûå àûúåc xêy dûång trong voâng 5 nùm trúã laåi àêy. Tuy nhiïn, àaä hún 1 thêåp kyã nay trong nûúác chûa hïì xêy dûång möåt cöng trònh àêåp naâo. Phûúng phaáp àïí àaánh giaá nùng lûåc cuãa cöng ty dûå sú tuyïín khöng àûúåc nïu roä trong höì sú sú tuyïín, hoùåc phûúng phaáp àaánh giaá coá tñnh chuã quan, vñ duå nhû sûã duång möåt hïå thöëng thang àiïím khaá tuyâ tiïån. Caác nhaâ thêìu àûúåc sú tuyïín cho caác húåp àöìng cuå thïí nhûng sau àoá boã khöng àêëu thêìu cho têët caã caác húåp àöìng (Höåp 9.1). Chuêín bõ Höì sú múâi thêìu Höì sú múâi thêìu coá möåt söë yá nghôa quan troång àöëi vúái húåp àöìng goái thêìu. Höì sú múâi thêìu xaác àõnh caác quy tùæc maâ caác nhaâ thêìu phaãi tuên theo khi chuêín bõ vaâ nöåp höì sú dûå thêìu; xaác àõnh caác yïu cêìu kyä thuêåt cuãa goái thêìu, vñ duå nhû thöng söë kyä thuêåt cuãa haâng hoaá seä àûúåc mua sùæm; xaác àõnh caác tiïu chñ xeát thêìu vaâ choån nhaâ thêìu thùæng thêìu. Höì sú múâi thêìu thûúâng bao göìm caác phêìn tiïu chuêín (khöng bao giúâ thay àöíi) nhû Hûúáng dêîn nhaâ thêìu, Àiïìu kiïån chung cuãa Húåp àöìng; vaâ caác phêìn mang tñnh cuå thïí vaâ riïng biïåt cho húåp àöìng, àêy laâ caác phêìn seä àûúåc thay àöíi theo tûâng húåp àöìng àêëu thêìu. Nïëu khöng aáp duång nhûäng kiïím tra vaâ cên àöëi thñch húåp, höì sú múâi thêìu coá thïí bõ lúåi duång àïí taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho möåt hoùåc möåt söë nhoã nhaâ thêìu hay nhaâ saãn xuêët. Dûúái àêy laâ caác dêëu hiïåu "cúâ vaâng" thûúâng gùåp trong giai àoaån chuêín bõ höì sú múâi thêìu: Caác húåp àöìng mua sùæm haâng hoaá hoùåc xêy dûång cöng trònh tûúng tûå nhau khöng àûúåc gheáp vaâo cuâng möåt goái thêìu vaâ möåt höì sú múâi thêìu, maâ chia thaânh möåt söë goái thêìu. Viïåc chia nhoã goái thêìu nhû vêåy coá thïí laâ dêëu hiïåu cho thêëy cú quan àêëu thêìu khöng muöën coá sûå tham dûå cuãa caác nhaâ thêìu quöëc tïë hay cöng ty lúán, vaâ bùçng caách àoá, haån chïë töëi àa mûác àöå caånh tranh àïí caác cöng ty nhoã, thûúâng laâ cöng ty àõa phûúng, àûúåc thuêån lúåi khi tham gia àêëu thêìu, hoùåc taåo cú höåi thöng thêìu. Phñ mua höì sú múâi thêìu quaá cao so vúái giaá trõ haâng hoaá àêëu thêìu, vñ duå nhû, phñ mua höì sú lïn àïën 5.000 àöla trong khi giaá trõ ûúác tñnh cuãa haâng hoaá àûúåc àêëu thêìu chó coá 200.000 àöla. Àêy coá thïí laâ biïån phaáp cöë yá cuãa cú quan àêëu thêìu àïí loaåi trûâ möåt söë nhaâ thêìu, nhêët laâ caác cöng ty nhoã, khoãi quy trònh àêëu thêìu. Cú quan àêëu thêìu phaát haânh höì sú múâi thêìu khöng theo mêîu höì sú chuêín 427 Caác hònh thaái tham nhuäng àaä àûúåc phï duyïåt chñnh thûác. Bùçng caách naây, cú quan àêëu thêìu coá thïí sûã duång bêët kyâ tiïu chñ naâo àïí xeát thêìu, hoùåc coá thïí traánh aáp àùåt caác àiïìu kiïån húåp àöìng tiïu chuêín àöëi vúái caác nhaâ thêìu "ruöåt", nghôa laâ gêy haåi cho lúåi ñch chung. Thöng söë kyä thuêåt trong höì sú múâi thêìu quy àõnh nhûäng nhaän hiïåu haâng hoaá cuå thïí hoùåc dûåa trïn caác saãn phêím cuãa möåt nhaâ saãn xuêët duy nhêët. Nhû vêåy, coá thïí haån chïë sûå caånh tranh àöëi vúái nhaâ saãn xuêët hoùåc caác àaåi lyá phên phöëi cuãa nhaâ saãn xuêët, vaâ taåo ra sûå phên biïåt trong àöëi xûã vúái saãn phêím cuãa caác nhaâ saãn xuêët khaác. Höì sú múâi thêìu khöng hûúáng dêîn roä raâng caách thûác àïí nhaâ thêìu chuêín bõ höì sú hoùåc xaác àõnh cú cêëu giaá chaâo thêìu. Höì sú múâi thêìu khöng cöng böë caác tiïu chñ xeát thêìu, vaâ khöng giaãi thñch caách aáp duång caác tiïu chñ xeát thêìu trong quaá trònh àaánh giaá. HÖÅP 9.1 Sú tuyïín: Coá thïí sai soát úã nhûäng àiïím naâo? Chñnh quyïìn tónh úã möåt àõa phûúng thuöåc möåt quöëc gia chêu AÁ tiïën haânh sú tuyïín nhaâ thêìu cho hai húåp àöìng laâm àûúâng giao thöng àö thõ. Húåp àöìng 1 coá chi phñ ûúác tñnh chñnh thûác laâ 11.621.500 àöla, húåp àöìng 2 coá chi phñ ûúác tñnh laâ 12.000.000 àöla. Coá 8 nhaâ thêìu nöåp höì sú dûå sú tuyïín, vaâ 6 nhaâ thêìu (tûâ A àïën F) àaä qua sú tuyïín cho caã hai húåp àöìng. Àïën giai àoaån àêëu thêìu, chó coá 3 trong söë caác cöng ty àaä àûúåc sú tuyïín àïën nöåp höì sú dûå thêìu cho húåp àöìng 1, vaâ 3 cöng ty coân laåi nöåp höì sú dûå thêìu cho húåp àöìng 2. Baáo caáo xeát thêìu àaä töíng húåp giaá chaâo thêìu cuãa caác höì sú dûå thêìu cho caã 2 húåp àöìng nhû sau: Húåp àöìng 1 Giaá chaâo thêìu Giaãm giaá Giaá chaâo thêìu cuöëi cuâng Nhaâ thêìu (àoåc khi múã thêìu) (àoåc khi múã thêìu) (àoåc khi múã thêìu) Nhaâ thêìu A 12.549.756 0 12.549.756 Nhaâ thêìu B 12.401.759 0 12.401.759 Nhaâ thêìu C 15.190.019 3.568.528 11.621.499 Húåp àöìng 2 Giaá chaâo thêìu Giaãm giaá Giaá chaâo thêìu cuöëi cuâng Nhaâ thêìu (àoåc khi múã thêìu) (àoåc khi múã thêìu) (àoåc khi múã thêìu) Nhaâ thêìu D 13.933.488 0 13.933.488 Nhaâ thêìu E 13.795.146 0 13.795.146 Nhaâ thêìu F 12.008.765 0 12.008.765 Cú quan àêëu thêìu kiïën nghõ trao húåp àöìng 1 cho nhaâ thêìu coá giaá àaánh giaá thêëp nhêët laâ nhaâ thêìu C, vúái giaá trao húåp àöìng laâ 11.621.499 àöla, tûác laâ thêëp hún 1 àöla so vúái giaá dûå toaán chñnh thûác cuãa húåp àöìng; vaâ kiïën nghõ trao húåp àöìng 2 cho nhaâ thêìu F vúái giaá 12.008.765 àöla. Caác dêëu hiïåu (cúâ vaâng) trong trûúâng húåp naây göìm coá: Mùåc duâ coá 6 cöng ty àûúåc sú tuyïín cho caã hai húåp àöìng, nhûng möîi cöng ty trong söë àoá chó mua höì 428 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng HÖÅP 9.1 (Tiïëp) sú vaâ dûå thêìu cho möåt trong hai húåp àöìng. Àêy laâ dêëu hiïåu roä raâng cho thêëy, hoùåc laâ caác cöng ty àûúåc sú tuyïín àaä cêu kïët vúái nhau àïí giaãm búát sûå caånh tranh trong tûâng húåp àöìng, thêåm chñ thöng àöìng vúái nhau àïí xaác àõnh ai àûúåc truáng húåp àöìng tûâ trûúác khi àêëu thêìu, hoùåc laâ cú quan àêëu thêìu àaä eáp buöåc tûâng cöng ty trong söë 6 cöng ty naây àïí hoå chó àêëu thêìu cho möåt trong hai húåp àöìng. Àïì nghõ giaãm giaá cuãa nhaâ thêìu C cho húåp àöìng 1 khiïën cho höì sú cuãa nhaâ thêìu naây thay àöíi hùèn, tûâ giaá chaâo thêìu cao nhêët biïën thaânh giaá chaâo thêìu thêëp nhêët vaâ chó thêëp hún dûå toaán chñnh thûác coá 1 àöla. Àêy laâ dêëu hiïåu cho thêëy cú quan àêëu thêìu àaä löå thöng tin vïì dûå toaán chñnh thûác cuãa húåp àöìng cho nhaâ thêìu C trûúác khi nhaâ thêìu naây nöåp höì sú. Àiïìu naây cuäng cho thêëy coá khaã nùng 3 nhaâ thêìu cuãa húåp àöìng 1 àaä cêu kïët vúái nhau àïí daân xïëp cho nhaâ thêìu C thùæng húåp àöìng naây, hoùåc cú quan àêëu thêìu hay nhaâ thêìu C, hay coá leä caã hai bïn, àaä eáp buöåc nhaâ thêìu A vaâ B phaãi àïí cho nhaâ thêìu C thùæng húåp àöìng 1. Àïì nghõ giaãm giaá cuãa nhaâ thêìu C cho húåp àöìng 1 rêët àaáng nghi vaâ coá thïí coá yïëu töë gian lêån. Cuäng coá thïí laâ nhaâ thêìu A vaâ B khöng tham gia cêu kïët, vaâ àïì nghõ giaãm giaá naây cuäng chûa coá trong höì sú cuãa nhaâ thêìu B khi nöåp vaâ khi múã thêìu; nhûng cú quan àêëu thêìu àaä cho pheáp nhaâ thêìu C àûa àïì nghõ giaãm giaá vaâo sau khi nöåp höì sú vaâ múã thêìu, àïí thay àöíi kïët quaã xïëp haång höì sú dûå thêìu khi àaä biïët giaá chaâo thêìu cuãa nhaâ thêìu A vaâ B. Nguöìn: Do taác giaã xêy dûång dûåa trïn caác taâi liïåu thuöåc loaåi "khöng phöí biïën röång raäi" cuãa NHTG. Nöåp höì sú dûå thêìu Nhû àaä trònh baây úã trïn, baãn thên quy trònh àêëu thêìu luön luön coá nguy cú caác nhaâ thêìu cêu kïët vúái nhau, coá hoùåc khöng coá sûå tham gia cuãa caác quan chûác vaâ caán böå nhaâ nûúác; nhûäng thöng tin nöåi böå coá thïí àûúåc àem "baán" àïí möåt vaâi cöng ty àûúåc choån tûâ trûúác coá thïí thûåc hiïån haânh vi gian lêån trong quaá trònh àêëu thêìu. Khi cêu kïët, caác nhaâ thêìu coá thïí thoaã thuêån vúái nhau àïí xaác àõnh möåt nhaâ thêìu àûúåc thùæng nhûäng húåp àöìng naâo, sau àoá caã nhoám seä chia nhau caác húåp àöìng naây (Höåp 9.2). Dûúái àêy laâ caác dêëu hiïåu cúâ vaâng tûúng ûáng vúái hònh thûác cêu kïët naây: Möåt hoùåc möåt vaâi nhaâ thêìu àûúåc cú quan àêëu thêìu "ûa thñch" hún nhûäng nhaâ thêìu khaác vaâ àûúåc tiïët löå thöng tin vïì giaá ûúác tñnh cuãa húåp àöìng. Cú quan àêëu thêìu khöng giaãi thñch höì sú múâi thêìu khi coá yïu cêìu cuãa nhaâ thêìu, hoùåc chó giaãi thñch cho nhaâ thêìu (hoùåc caác nhaâ thêìu) àûúåc thiïn võ. Khoaãng thúâi gian tûâ khi hïët haån nöåp höì sú àïën khi múã thêìu cöng khai bõ keáo daâi möåt caách bêët bònh thûúâng. Àõa àiïím nöåp höì sú, hoùåc àõa àiïím múã thêìu, hoùåc caã hai, bõ thay àöíi vaâo phuát choát, vaâ khöng phaãi moåi nhaâ thêìu àïìu àûúåc thöng baáo vïì sûå thay àöíi naây. Möåt söë nhaâ thêìu, hoùåc nhoám nhaâ thêìu, bõ ngùn chùån khöng cho nöåp höì sú dûå thêìu. Vñ duå nhû, trong àúåt àêëu thêìu möåt húåp àöìng xêy dûång giaá trõ 429 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 9.2 Nhûäng maánh khoeá bêín thóu trong caác lïî múã thêìu cöng khai Möåt yïëu töë khöng thïí thiïëu àïí àaãm baão tñnh minh baåch trong àêëu thêìu cöng, àoá laâ múã thêìu cöng khai, nghôa laâ khi caác höì sú àêëu thêìu cho möåt húåp àöìng cuãa chñnh phuã àûúåc múã cöng khai vaâ giaá chaâo cuãa tûâng höì sú àûúåc àoåc to trûúác sûå chûáng kiïën cuãa caác àaåi diïån nhaâ thêìu. Tuy nhiïn, múã thêìu cuäng laâ möåt trong nhûäng giai àoaån cuãa quy trònh àêëu thêìu maâ caác quan chûác/caán böå nhaâ nûúác tham nhuäng vaâ caác nhaâ thêìu thûúâng nhùæm vaâo nhêët khi cöë gùæng phaá hoaåi sûå toaân veån cuãa quy trònh. Vñ duå dûúái àêy mö taã lïî múã thêìu cöng khai cho möåt húåp àöìng cung cêëp thiïët bõ maáy tñnh cho möåt cú quan chñnh phuã úã möåt nûúác Trung AÁ. Trûúãng Ban xeát thêìu àaä cêu kïët vúái möåt trong söë caác nhaâ thêìu, cuå thïí laâ nhaâ thêìu D. Giaá chaâo thêìu àoåc Giaá chaâo thêìu viïët Nhaâ thêìu khi múã thêìu trong höì sú dûå thêìu Nhaâ thêìu A 2.450.650 2.450.650 Nhaâ thêìu B 2.226.730 2.226.730 Nhaâ thêìu C 2.725.000 2.725.000 Nhaâ thêìu D 2.190.525 2.583.760 Trong lïî múã thêìu cöng khai, caác höì sú dûå thêìu seä àûúåc múã theo möåt thûá tûå ngêîu nhiïn. Àïí àaãm baão tñnh ngêîu nhiïn, caác nhaâ thêìu àûúåc yïu cêìu àïí höì sú trong caác tuái höì sú khöng ghi bêët kyâ chûä naâo úã bïn ngoaâi, nhû vêåy khöng ai trong lïî múã thêìu coá thïí biïët àûúåc tuái höì sú naâo laâ cuãa nhaâ thêìu naâo. Tuy nhiïn, Trûúãng Ban xeát thêìu àaä daân xïëp trûúác vúái nhaâ thêìu D. Theo àoá, nhaâ thêìu D nöåp höì sú nhû àûúåc yïu cêìu, nghôa laâ bïn ngoaâi tuái àûång höì sú khöng ghi chûä naâo, nhûng thûåc ra nhaâ thêìu àaä cùæt möåt mêíu nhoã úã goác tuái höì sú àïí àaánh dêëu. Do àoá coá thïí dïî daâng nhêån ra höì sú cuãa nhaâ thêìu trûúác khi caác tuái höì sú àûúåc múã. Trong lïî múã thêìu, Trûúãng Ban xeát thêìu cöë tònh múã vaâ àoåc giaá chaâo cuãa caác nhaâ thêìu A, B, C trûúác, vaâ àïí höì sú cuãa nhaâ thêìu D laåi cuöëi cuâng. Khi àoá, giaá chaâo cuãa ba nhaâ thêìu trïn àaä àûúåc àoåc to cho moåi ngûúâi coá mùåt cuâng nghe vaâ cuäng àaä àûúåc viïët lïn têëm baãng trong phoâng hop. Trûúãng ban xeát thêìu múã höì sú cuãa nhaâ thêìu D vaâ thêëy giaá chaâo cuãa nhaâ thêìu naây cao hún caã 3 nhaâ thêìu kia, nïn khöng coá khaã nùng truáng thêìu. Thay vò àoåc giaá chaâo àûúåc viïët trong höì sú cuãa nhaâ thêìu D (tûác laâ 2.583.760 àöla), öng ta àaä bõa ra möåt con söë laâ 2.190.525 àöla, thêëp hún giaá chaâo cuãa caã ba nhaâ thêìu kia. Caác àaåi diïån cuãa 3 nhaâ thêìu A, B, C khöng nhêån thêëy àiïìu gò sai soát trong quy trònh múã thêìu, cuäng nhû moåi ngûúâi khaác chûáng kiïën lïî múã thêìu àïìu khöng biïët rùçng Trûúãng Ban xeát thêìu àaä khöng àoåc àuáng giaá chaâo trong höì sú cuãa nhaâ thêìu D. Àaåi diïån cuãa nhaâ thêìu D taåi lïî múã thêìu, laâ ngûúâi àöìng loaä trong vuå gian lêån naây, àaä ghi laåi giaá chaâo múái do Trûúãng Ban xeát thêìu bõa ra trong lïî múã thêìu, vaâ chó vaâi tiïëng sau àoá, àaä àûúåc Trûúãng Ban xeát thêìu cho àöíi laåi höì sú. Trong höì sú múái, giaá chaâo àûúåc sûãa laåi laâ 2.190.525 àöla, vaâ baão laänh dûå thêìu cuäng àûúåc thay àöíi theo. Nguöìn: Do taác giaã xêy dûång dûåa trïn caác taâi liïåu thuöåc loaåi "khöng phöí biïën röång raäi" cuãa NHTG. lúán taåi möåt tónh thuöåc möåt quöëc gia nhoã úã vuâng Àöng Nam chêu Êu, möåt nhoám caác nhaâ thêìu trong tónh àaä cêu kïët vúái nhau àïí böë trñ möåt söë tïn cêìm suáng àûáng chùån phña ngoaâi phoâng nöåp höì sú vaâ khöng cho bêët kyâ nhaâ thêìu naâo tûâ núi khaác àïën vaâo nöåp höì sú. 430 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Nhaâ thêìu nöåp vaâ cú quan àêëu thêìu nhêån höì sú sau khi àaä hïët haån nöåp thêìu. Höì sú dûå thêìu khöng àûúåc múã cöng khai. Cú quan àêëu thêìu khöng giûä laåi biïn baãn chñnh xaác cuãa caác cuöåc hoåp trûúác àêëu thêìu, bao göìm caác cêu hoãi cuãa nhaâ thêìu vaâ traã lúâi cuãa cú quan àêëu thêìu; hoùåc khöng nhanh choáng gûãi biïn baãn naây àïën têët caã caác nhaâ thêìu. Àïì nghõ giaãm giaá cuãa möåt hoùåc vaâi höì sú dûå thêìu khöng àûúåc àoåc to trong lïî múã thêìu cöng khai, nhûng sau àoá vêîn àûúåc àaánh giaá vaâ laâm thay àöíi thûá tûå xïëp haång cuãa caác höì sú dûå thêìu. Cú quan àêëu thêìu khöng böë trñ núi an toaân àïí cêët giûä höì sú trûúác khi hïët haån nöåp thêìu, do àoá höì sú coá nguy cú bõ múã ra trûúác luác quy àõnh vaâ thöng tin vïì giaá chaâo cuãa höì sú coá thïí bõ tiïët löå cho caác nhaâ thêìu caånh tranh. Xeát thêìu, hêåu tuyïín, vaâ trao húåp àöìng Xeát thêìu (hay xeát thêìu) laâ giai àoaån quan troång nhêët trong möåt quy trònh àêëu thêìu cöng, vò àêy laâ luác cú quan àêëu thêìu quyïët àõnh nhaâ thêìu naâo seä àûúåc trao húåp àöìng. Bûúác thuã tuåc thiïët yïëu naây coá àaáng tin cêåy, toaân veån vaâ minh baåch hay khöng, chuã yïëu phuå thuöåc vaâo mûác àöå roä raâng cuãa caác tiïu chñ xeát thêìu àûúåc nïu trong höì sú múâi thêìu, vaâ liïåu caác tiïu chñ àoá coá àûúåc aáp duång trung thûåc trong quaá trònh àaánh giaá hay khöng. Khöng phaãi têët caã caác hïå thöëng xeát thêìu àïìu ngang bùçng nhau. Möåt söë hïå thöëng xeát thêìu coá thïí taåo àiïìu kiïån cho caác quan chûác/caán böå nhaâ nûúác ra quyïët àõnh möåt caách hïët sûác tuyâ tiïån, nghôa laâ coá nhiïìu khaã nùng caác quan chûác/caán böå tham nhuäng vaâ caác nhaâ thêìu thöng àöìng vúái hoå coá thïí khai thaác vaâ thao tuáng hïå thöëng naây. Mùåc duâ giaá chaâo thêìu laâ tiïu chñ àûúåc sûã duång röång raäi nhêët àïí xeát thêìu trong caác goái thêìu cuãa chñnh phuã, nhûng ngoaâi ra, coân coá nhiïìu tiïu chñ khaác khöng liïn quan àïën giaá cuäng àûúåc aáp duång khaá phöí biïën. Vñ duå nhû, thúâi gian giao haâng, lõch thanh toaán, chi phñ vêån haânh thiïët bõ, cöng suêët cuãa thiïët bõ, tñnh tûúng thñch cuãa thiïët bõ vúái caác thiïët bõ taâi saãn khaác maâ cú quan àêëu thêìu àaä coá vaâ àang sûã duång hoùåc vêån haânh, tñnh sùén coá cuãa caác dõch vuå sau baán haâng vaâ phuå tuâng thay thïë, àaâo taåo, vêën àïì an toaân, vaâ taác àöång möi trûúâng. Mûác àöå àõnh lûúång hoùåc biïíu hiïån bùçng tiïìn cuãa caác tiïu chñ khöng liïn quan àïën giaá trong quaá trònh xeát thêìu ­ chùèng haån nhû, theo yïu cêìu trong Hûúáng dêîn Àêëu thêìu cuãa NHTG ­ thûúâng cho ta biïët nguy cú quy trònh xeát thêìu bõ aãnh hûúãng búãi tham nhuäng hoùåc haânh vi phi phaáp khaác laâ cao hay 431 Caác hònh thaái tham nhuäng thêëp. Nhûäng hïå thöëng àaánh giaá dïî bõ aãnh hûúãng nhêët laâ nhûäng hïå thöëng naâo chuyïín àöíi tiïu chñ àaánh giaá, thêåm chñ khöng hiïíu vò sao coá khi cuäng chuyïín àöíi caã giaá chaâo thêìu, thaânh caác àiïím ûúác lûúång maâ caác caán böå xeát thêìu sûã duång theo quan àiïím khaách quan cuãa mònh àïí àaánh giaá vaâ cho àiïím caác höì sú dûå thêìu. Vúái caác hïå thöëng xeát thêìu nhû vêåy, thûúâng seä khöng coá cêu traã lúâi Àuáng hay Sai trong quaá trònh ra quyïët àõnh, àún giaãn laâ vò nhaâ thêìu naâo àûúåc nhiïìu àiïím nhêët thò seä truáng thêìu. Trong trûúâng húåp naây, quyïët àõnh cuãa caán böå xeát thêìu rêët dïî bõ aãnh hûúãng búãi tham nhuäng, vaâ hêìu nhû khöng àaãm baão àûúåc traách nhiïåm giaãi trònh cuãa caác caán böå xeát thêìu àöëi vúái tñnh àuáng àùæn trong quyïët àõnh cuãa hoå. Möåt giai àoaån khaác trong quy trònh àêëu thêìu cuäng dïî xaãy ra tham nhuäng laâ giai àoaån hêåu tuyïín. ÚÃ möåt söë nûúác, quy trònh sú tuyïín àaä àûúåc húåp lyá hoaá àïí thuác àêíy tùng caånh tranh. Vúái hïå thöëng àêëu thêìu trûåc tuyïën, sú tuyïín àûúåc thûåc hiïån theo hònh thûác nhaâ cung cêëp àùng kyá trûåc tuyïën, nghôa laâ caác cöng ty quan têm àïën caác goái thêìu cuãa chñnh phuã phaãi nöåp nhûäng höì sú chûáng thûåc nùng lûåc cuãa mònh qua àûúâng àiïån tûã (àêy laâ yïu cêìu khaá phöí biïën khi sú tuyïín). Sau àoá, thöng tin àûúåc lûu trûä trong möåt hïå thöëng àùng kyá nhaâ cung cêëp vaâ seä àûúåc goåi ra khi cöng ty nöåp höì sú dûå thêìu. Khi àaä choån àûúåc cöng ty thùæng thêìu, phaãi àaánh giaá xem nùng lûåc cuãa cöng ty coá phuâ húåp àïí thûåc hiïån vaâ hoaân thaânh húåp àöìng khöng. Àaánh giaá naây bao göìm caã nhûäng gò àaä nöåp vaâ àûúåc lûu giûä trong hïå thöëng àùng kyá nhaâ cung cêëp. Àêy chñnh laâ hêåu tuyïín. Nïëu khöng vûúåt qua caác yïu cêìu hêåu tuyïín, nhaâ thêìu seä bõ tuyïn böë "khöng àuã nùng lûåc" vaâ cöng ty àûúåc xïëp úã võ trñ tiïëp theo seä àûúåc choån àïí hêåu tuyïín. Caác tiïu chñ hêåu tuyïín vaâ caách thûác quyïët àõnh kïët quaã hêåu tuyïín coá thïí khiïën cho nhaâ thêìu coá nùng lûåc nhêët vaâ àûa ra phûúng aán hiïåu quaã nhêët vïì mùåt chi phñ bõ mêët cú höåi thùæng thêìu. Nïëu nhaâ thêìu töët nhêët khöng thùæng thêìu, nghôa laâ giaá haâng hoaá cung cêëp seä tùng, chêët lûúång haâng hoaá cung cêëp giaãm, vaâ caác hêåu quaã coá haåi cuãa tham nhuäng bùæt àêìu àõnh hònh. Coá rêët nhiïìu dêëu hiïåu cúâ vaâng trong giai àoaån naây (xem Höåp 9.3). Thûåc hiïån, quaãn lyá vaâ giaám saát húåp àöìng Giai àoaån naây bùæt àêìu ngay sau khi trao húåp àöìng, nghôa laâ khi nhaâ thêìu hoùåc nhaâ cung cêëp bùæt àêìu àûúåc "bêëm giúâ xuêët phaát", vaâ àûúåc tröng chúâ thûåc hiïån töët tiïën àöå cuäng nhû tuên thuã caác àiïìu kiïån vaâ àiïìu khoaãn cuãa húåp àöìng. Giai àoaån naây coá vai troâ quaãn lyá húåp àöìng cuãa cú quan àêëu thêìu, àùåc 432 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng biïåt laâ yïu cêìu giaám saát thûåc hiïån theo quy àõnh. Thuã tuåc giaám saát phaãi àûúåc xaác àõnh tûâ trûúác, vaâ àûúåc ghi laåi àêìy àuã trong caác taâi liïåu hoùåc biïn baãn, nhùçm àaãm baão sûã duång tiïìn theo àuáng quy àõnh cuãa húåp àöìng. Caác thuã tuåc vïì nhûäng trûúâng húåp nhaâ thêìu khöng àûúåc thanh toaán cuäng phaãi àûúåc quy àõnh roä. Trong giai àoaån thûåc hiïån cuäng nhû giaám saát thûåc hiïån húåp àöìng, coá rêët nhiïìu khaã nùng xaãy ra tham nhuäng. Möåt vêën àïì thûúâng gùåp úã caác nûúác àang phaát triïín laâ hïå thöëng kïë toaán yïëu keám, khiïën cho caác giao dõch taâi chñnh bêët thûúâng khoá bõ phaát hiïån, vaâ khuyïën khñch caác haânh vi phi phaáp (vñ duå nhû àûa tïn cuãa caác caán böå/nhên viïn khöng coá thêåt vaâo baãng lûúng) (Werlin2005, trang 521). Giaám saát húåp àöìng vaâ cöng trònh àaä hoaân thaânh coá yá nghôa quan troång vúái viïåc kiïím soaát tham nhuäng. Möåt húåp àöìng khöng àûúåc giaám saát thûúâng xuyïn vaâ thñch àaáng seä taåo ra nhiïìu cú höåi cho nhûäng keã truåc lúåi àuåc khoeát tiïìn cuãa dûå aán maâ khöng hoaân thaânh cöng trònh hoùåc khöng àem laåi chêët lûúång mong muöën. Kiïím tra taåi chöî laâ biïån phaáp rêët quan troång àïí àaãm baão rùçng cöng trònh àûúåc thûåc hiïån vaâ hoaân thaânh theo àuáng yïu cêìu cuãa húåp àöìng. Kiïím tra taåi chöî cêìn àûúåc tiïën haânh möåt caách ngêîu nhiïn; nïëu aáp duång möåt caách thûúâng xuyïn vaâ àõnh kyâ thò vêîn coá khaã nùng nhaâ thêìu nguyå trang vaâ che giêëu nhûäng hoaåt àöång traái pheáp. Caác dêëu hiïåu cúâ vaâng cho giai àoaån naây àûúåc trònh baây úã Höåp 9.4. Caác möëi quan ngaåi lúán hún vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác Coá ba yïëu töë cöët yïëu vaâ bao truâm àïí cuãng cöë hïå thöëng àêëu thêìu. Tuy nhiïn ba yïëu töë naây àïìu coá thïí gêy ra nhiïìu nguy cú ruãi ro hún hoùåc laâm tùng mûác àöå ruãi ro tham nhuäng trong suöët chuöîi àêëu thêìu ­ àoá laâ quaãn lyá ngên saách, quaãn lyá nhên sûå, vaâ nùng lûåc caán böå. Chûúng 8 trònh baây vïì quaãn lyá ngên saách, coân hai yïëu töë thûá hai vaâ thûá ba àûúåc nhùæc àïën trong möåt söë chûúng vïì caác ngaânh cuå thïí. Tuy nhiïn, hai yïëu töë naây àaáng àûúåc nhêën maånh trong böëi caãnh àêëu thêìu. ÚÃ nhiïíu nûúác àang phaát triïín, caãi caách cöng vuå àaä toã ra laâ möåt thaách thûác lúán, vaâ nhûäng höî trúå cuãa caác nhaâ taâi trúå trong caác chûúng trònh caãi caách naây vêîn chûa àaåt àûúåc kïët quaã khñch lïå. (Nunberg 1997; Manning vaâ Parison 2004). Tuyïín duång, thùng chûác, phên cöng cöng viïåc vêîn chûa àûúåc xaác àõnh möåt caách húåp lyá. Thêåm chñ khi àaä coá nhûäng quy tùæc roä raâng vïì quaãn lyá nhên sûå thò chuáng vêîn hay bõ gaåt sang möåt bïn do nhûäng möëi quan têm chñnh trõ. Thùng chûác caán böå hiïëm khi dûåa trïn kïët quaã cöng viïåc. Nhûäng àùåc àiïím naây chñnh laâ maãnh àêët maâu múä cho caác haânh vi kiïíu xin ­ cho vaâ gia àònh trõ (ûu 433 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 9.3 á Giaám saát quy trònh xeát thêìu: Nhûäng dêëu hiïåu caãnh baáo súám Nhûäng chêåm trïî vö lyá trong khi xeát thêìu vaâ choån nhaâ thêìu thùæng thêìu Caác caán böå xeát thêìu sûã duång caác tiïu chñ khaác so vúái quy àõnh trong höì sú múâi thêìu. Caác caán böå xeát thêìu sûã duång caác tiïu chñ xeát thêìu vúái nöåi dung nhû quy àõnh trong höì sú múâi thêìu, nhûng caách sûã duång khaác so vúái quy àõnh cuãa höì sú múâi thêìu. Caác thaânh viïn trong Ban xeát thêìu khöng coá chuyïn mön kyä thuêåt cêìn thiïët àïí àaánh giaá àuáng caác höì sú dûå thêìu. Quy trònh àêëu thêìu chõu sûå kiïím soaát cuãa möåt nhoám nhoã caán böå trong cú quan àêëu thêìu. Coá sûå can thiïåp cuãa quan chûác nhaâ nûúác cêëp cao hoùåc chñnh trõ gia, hay cêëp trïn cuãa caác thaânh viïn trong Ban xeát thêìu, trong quaá trònh àaánh giaá, kïët quaã laâ thûá tûå xïëp haång cuãa caác nhaâ thêìu thay àöíi. Trong Ban xeát thêìu lûu haânh 2 baãn baáo caáo xeát thêìu (hoùåc nhiïìu hún), möîi baáo caáo kiïën nghõ möåt nhaâ thêìu truáng thêìu khaác nhau vaâ möîi baáo caáo àïìu àûúåc möåt söë ngûúâi trong Ban xeát thêìu uãng höå. Caác nhaâ thêìu coá nùng lûåc tûå nguyïån boã cuöåc trong quaá trònh àêëu thêìu, àïí cuöëi cuâng, chó coân duy nhêët möåt nhaâ thêìu trong giai àoaån hêåu tuyïín. Nhiïìu àún khiïëu naåi vïì quy trònh àêëu thêìu vaâ xeát thêìu tûâ phña caác nhaâ thêìu khöng truáng thêìu, nhêët laâ caác nhaâ thêìu coá giaá chaâo thêëp nhûng bõ tuyïn böë laâ khöng àaáp ûáng yïu cêìu cú baãn cuãa höì sú múâi thêìu. Caác àún thû khiïëu naåi cuãa nhaâ thêìu trong thúâi gian xeát thêìu thïí hiïån mûác àöå hiïíu biïët rêët cuå thïí vïì tiïën trònh xeát thêìu, bao göìm nhûäng chi tiïët vïì caác höì sú cuãa caác nhaâ thêìu khaác. Àiïìu naây cho thêëy caác thaânh viïn cuãa Ban xeát thêìu àaä tiïët löå nhûäng thöng tin mêåt naây cho nhaâ thêìu "ruöåt" cuãa hoå. Möåt nhaâ thêìu liïn tuåc truáng thêìu möåt loaåi húåp àöìng tûúng tûå nhau. Giaá chaâo thêìu cuãa têët caã caác höì sú dûå thêìu, trûâ möåt höì sú, tûúng àöëi saát nhau vaâ àïìu cao hún nhiïìu so vúái dûå toaán cuãa chuã àêìu tû, chó coá höì sú coân laåi duy nhêët laâ thêëp hún àaáng kïí so vúái giaá chaâo cuãa têët caã caác nhaâ thêìu khaác, àöìng thúâi saát vúái dûå toaán. Coá sûå giöëng nhau giûäa höì sú cuãa caác nhaâ thêìu caånh tranh (vñ duå nhû giöëng nhau trong caách trònh baây, kiïíu chûä, àún giaá nhû nhau, löîi chñnh taã nhû nhau, löîi ngûä phaáp vaâ löîi söë hoåc nhû nhau, caác taâi liïåu sao cheáp cuãa nhau) Baão laänh dûå thêìu cuãa caác nhaâ thêìu caånh tranh vúái nhau nhûng laåi do cuâng möåt àõnh chïë taâi chñnh cung cêëp. Baão laänh dûå thêìu cuãa möåt söë nhaâ thêìu khaác nhau ghi cuâng möåt ngaây phaát haânh hoùåc cuâng söë xïri, hoùåc caã hai. Möåt nhaâ thêìu kï ra quaá nhiïìu àõa chó liïn hïå. Àún giaá trong höì sú cuãa caác nhaâ thêìu caånh tranh coá àöå biïën thiïn khöng nhêët quaán, möåt söë trûúâng húåp coá thïí lïåch nhau àïën hún 100%. Àún giaá trong höì sú cuãa caác nhaâ thêìu caånh tranh giöëng nhau y hïåt. Caác nhaâ thêìu àïì xuêët nhûäng àiïím giöëng nhau, vñ duå nhaän hiïåu vaâ kiïíu daáng thiïët bõ nhû nhau (àiïìu naây cho thêëy coá khaã nùng phêìn thöng söë kyä thuêåt cuãa caác nhaâ thêìu naây dûåa trïn cuâng möåt saãn phêím). Caác nhaâ thêìu caånh tranh coá cuâng möåt chuã súã hûäu. Baáo caáo xeát thêìu bõ sûãa àöíi hoùåc viïët laåi. Khöng kiïím tra löîi söë hoåc trong höì sú dûå thêìu, hoùåc kïët quaã kiïím tra löîi söë hoåc khiïën cho möåt nhaâ thêìu coá lúåi möåt caách bêët húåp lyá. Möåt nhaâ thêìu àûúåc àaánh giaá leä ra àaä bõ loaåi do khöng àuã nùng lûåc, theo nhûäng thöng tin trong höì sú dûå thêìu. Nhaâ thêìu chaâo giaá thêëp nhêët bõ loaåi, nhûng giaãi thñch nguyïn nhên, nïëu coá, khöng àuã thuyïët phuåc. Quy tùæc Giaãi thñch höì sú dûå thêìu bõ laåm duång àïí nguyå trang cho caác thûúng lûúång taâi chñnh vúái nhaâ thêìu thùæng thêìu. 434 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng HÖÅP 9.3 (Tiïëp) Trong söë caác thaânh viïn cuãa Ban xeát thêìu coá möåt nhoám ngûúâi coá chung lúåi ñch. Trong höì sú nöåp àïì xuêët àêëu thêìu húåp àöìng dõch vuå tû vêën, lyá lõch cuãa chuyïn gia tû vêën bõ khai sai. Trò hoaän lêu möåt caách bêët húåp lyá giai àoaån àaâm phaán vaâ thûåc hiïån húåp àöìng. Húåp àöìng khöng phuâ húåp vúái caác thöng söë kyä thuêåt trong höì sú múâi thêìu. Tïn cuãa nhaâ thêìu trong húåp àöìng khöng giöëng nhû trong baáo caáo xeát thêìu. Giaá húåp àöìng khöng giöëng nhû trong baáo caáo xeát thêìut. Húp àöìng bao göìm tiïìn trúå cêëp, phuå cêëp cho caác trûúâng húåp àiïìu chónh thay àöíi maâ khöng phaãi laâ möåt phêìn thuöåc höì sú múâi thêìu. AÁp àùåt caác yïu cêìu kyá húåp àöìng phuå. Coá hïå thöëng xûã lyá àiïìu chónh thay àöíi húåp àöìng nhanh nhaåy, vaâ caác yïu cêìu àaánh giaá khöng àûúåc xaác àõnh trong húåp àöìng. Caác caán böå tham gia quyïët àõnh kïët quaã àêëu thêìu laåi tiïëp tuåc tham gia trong giai àoaån giaám saát húåp àöìng (cú quan àêëu thêìu vûâa coá vai troâ àêëu thêìu vaâ trao húåp àöìng, vûâa coá vai troâ giaám saát thûåc hiïån húåp àöìng) Nguöìn: Do taác giaã xêy dûång dûåa trïn caác taâi liïåu thuöåc loaåi "khöng phöí biïën röång raäi" cuãa NHTG. tiïn con chaáu, hoå haâng) naãy mêìm vaâ phaát triïín. Sau möåt thúâi gian, noá coá thïí taåo ra möåt thõ trûúâng khöng chñnh thûác chuyïn cung cêëp viïåc laâm trong hïå thöëng quaãn lyá nhaâ nûúác. Trong àoá, caái "giaá" phaãi traã àïí àûúåc nhêån möåt võ trñ cöng viïåc seä àûúåc xaác àõnh dûåa trïn khaã nùng kiïëm tiïìn nhúâ tham nhuäng khi laâm viïåc úã võ trñ àoá. Trong lônh vûåc àêëu thêìu, àiïìu naây coá thïí aãnh hûúãng àïën viïåc "mua" caác võ trñ nhû kyä sû cêëp huyïån, kiïím toaán viïn nöåi böå, kiïím toaán viïn àöåc lêåp, vaâ caác cöng viïåc khaác àem laåi cú höåi kiïëm tiïìn tûâ tham nhuäng (Trepte 2005). Àïí nhùæm cuå thïí vaâo tham nhuäng trong hïå thöëng àêëu thêìu, àiïím bùæt àêìu cêìn thiïët coá thïí laâ khúãi xûúáng caãi caách cho toaân böå hïå thöëng quaãn lyá nhaâ nûúác. Möåt hïå thöëng àêëu thêìu hoaåt àöång töët vaâ taåo ra ñt àöång lûåc cho tham nhuäng, thûúâng laâ kïët quaã cuãa caác biïån phaáp thuác àêíy traách nhiïåm giaãi trònh, thiïët lêåp caác àiïìu kiïån thõ trûúâng thûåc sûå trong hïå thöëng quaãn lyá nhaâ nûúác, àïí chñnh phuã coá thïí phaát triïín nhûäng àún võ tuyïín duång lao àöång caånh tranh vaâ coá kyä nùng, àöìng thúâi khùæc sêu böå quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp trong caác cöng chûác nhaâ nûúác nhùçm nêng cao giaá trõ sûá mïånh cuãa nhaâ nûúác lïn trïn caác lúåi ñch caá nhên (Odhiambo vaâ Kamau 2003). Möåt hïå thöëng nhû vêåy cuäng seä chêëp nhêån boã ra nhûäng khoaãn "böìi thûúâng" thñch húåp àïí duy trò nùng lûåc (OECD 2005, trang 12) vaâ tùng cûúâng sûå àöåc lêåp cuãa caác caán böå àêëu thêìu trong caác cú quan nhaâ nûúác, nhùçm xoaá boã aáp lûåc maâ hoå phaãi chõu tûâ caác quan 435 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 9.4 Theo doäi quaãn lyá húåp àöìng: Caác dêëu hiïåu cúâ vaâng Thöng söë húåp àöìng hoùåc phaåm vi cöng viïåc bõ thay àöíi sau khi trao húåp àöìng. Giaám saát hiïån trûúâng cho thêëy nhaâ thêìu khöng theo àuáng caác thöng söë vaâ yïu cêìu kyä thuêåt khi thûåc hiïån cöng viïåc (caác cöng trònh xêy lùæp, haâng hoaá hay dõch vuå khöng àaåt yïu cêìu kyä thuêåt vêîn àûúåc chêëp nhêån). Giaám saát hiïån trûúâng cho thêëy, khöëi lûúång cöng viïåc hoaân thaânh nhoã hún khöëi lûúång àûúåc xaác nhêån, hoùåc dûå aán khöng hoaåt àöång sau khi hoaân thaânh. Haâng hoaá hoùåc dõch vuå khöng àûúåc sûã duång, hoùåc sûã duång cho caác muåc àñch khaác vúái muåc àñch dûå kiïën ban àêìu. Haâng hoaá vaâ vêåt tû bõ giao sai khöëi lûúång. Chêåm giao haâng hoùåc chêåm cung cêëp dõch vuå úã bêët kyâ phêìn naâo trong quaá trònh thûåc hiïån húåp àöìng. Caác caán böå tû vêën àaä böí nhiïåm khi kyá húåp àöìng bõ thay thïë búãi caác caán böå keám nùng lûåc vaâ ñt kinh nghiïåm hún. Thûúâng xuyïn thay àöíi caác caán böå chuã chöët trong Ban Quaãn lyá/thûåc hiïån dûå aán (PMO/PIU). Thay àöíi PMO/PIU chõu traách nhiïåm kiïím tra sau àêëu thêìu. Caác cöng trònh xêy dûång khöng àûúåc giaám saát hoùåc giaám saát úã mûác àöå haån chïë. Phaåm vi cöng viïåc khöng àûúåc kiïím chûáng hoùåc kiïím chûáng khöng àuã, kiïím tra thûåc tïë cöng trònh khöng àûúåc tiïën haânh hoùåc tiïën haânh úã mûác àöå haån chïë. Khöng lûu giûä nhêåt kyá cöng trûúâng vêì caác biïn baãn hoåp. Nhaâ thêìu khöng nhêån àûúåc caác vùn baãn chó àaåo, chó dêîn; thöng thûúâng nhûäng chó dêîn maâ nhaâ thêìu nhêån àûúåc liïn quan cuå thïí àïën viïåc thay àöíi àiïìu chónh húåp àöìng, vaâ thûúâng chó àûúåc noái miïång, khöng àûúåc ghi thaânh biïn baãn. Caác ghi cheáp úã PMO/PIU khöng hoaân chónh; söë lûúång taâi liïåu bõ thiïëu quaá nhiïìu. Phaãi àiïìu chónh húåp àöìng thûúâng xuyïn. Caác baãn veä "hoaân cöng" laâ baãn sao cuãa caác thöng söë kyä thuêåt trong höì sú múâi thêìu. Caác baãn veä chi tiïët, baãn veä hoaân cöng vaâ caác trang dûä liïåu böí trúå coá nhiïìu löîi hoùåc dûä kiïån bõ nhêåp laåi nhiïìu lêìn. Mùåc duâ quy àõnh thanh toaán theo tiïën àöå húåp àöìng, nhûng trïn thûåc tïë nhaâ thêìu khöng àûúåc thanh toaán hoaá àún àuáng haån. Phaãi xin quaá nhiïìu chûä kyá chó dïí duyïåt hoaá àún thanh toaán theo tiïën àöå. Khöng ghi cheáp laåi kïët quaã àaánh giaá hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa nhaâ thêìu. Caác chi phñ tiïu vûúåt mûác khöng àûúåc giaãi thñch hay giaãi trònh àêìy àuã vaâ húåp lyá. Khaách haâng khöng haâi loâng vúái nhûäng cöng trònh àaä hoaân thaânh. Nguöìn: Do taác giaã xêy dûång dûåa trïn caác taâi liïåu thuöåc loaåi "khöng phöí biïën röång raäi" cuãa NHTG. chûác cêëp cao vaâ caác chñnh trõ gia, vaâ taåo àiïìu kiïån cho hoå àûa ra nhûäng quyïët àõnh haâi hoaâ dûåa trïn àaánh giaá chuã quan cuäng nhû aáp duång àuáng àùæn caác quy chïë àêëu thêìu. Nùng lûåc caán böå laâ möåt vêën àïì khaác cêìn àûúåc chuá yá, nhûng trïn thûåc tïë laåi hay bõ boã qua trong böëi caãnh tham nhuäng. Khi caán böå khöng àûúåc àaâo taåo vaâ khöng coá kinh nghiïåm vïì àêëu thêìu, kiïím toaán, kïë toaán vaâ baáo caáo, quy trònh 436 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng àêëu thêìu seä trúã nïn thiïëu hiïåu quaã vaâ coá thïí khoá hiïíu (vaâ thiïëu roä raâng). Àiïìu naây cuäng taåo ra aáp lûåc cho tham nhuäng; möåt vñ duå tiïu biïíu laâ caác nhaâ thêìu thûúâng ài höëi löå àïí àûúåc chuã àêìu tû thanh toaán nhanh hún. Tùng cûúâng àaâo taåo ban àêìu vaâ àaâo taåo trong cöng viïåc vïì caác quy tùæc vaâ cú chïë àêëu thêìu cho caác caán böå nhaâ nûúác cuäng nhû khu vûåc tû nhên tham gia àêëu thêìu laâ biïån phaáp vö cuâng quan troång àïí duy trò möåt hïå thöëng àêëu thêìu hoaåt àöång töët. Caác quan chûác hoaåch àõnh chñnh saách cêìn raâ soaát àaánh giaá laåi caác chûúng trònh naây möåt caách thûúâng xuyïn, liïn tuåc, àïí cung cêëp àaâo taåo khi coá nhu cêìu (Burton 2005, trang 28). Nöåi dung àaâo taåo cêìn phaãi bao quaát caác kyä thuêåt àïí nhêån diïån nhûäng mö hònh khaã nghi coá thïí êín chûáa nhûäng haânh vi tham nhuäng trong àêëu thêìu (Sacerdoti 2005). Vúái caác muåc tiïu àûúåc xaác àõnh roä raâng vaâ àaâo taåo húåp lyá, tñnh hiïåu quaã cuäng nhû traách nhiïåm giaãi trònh àïìu seä àûúåc nêng cao. CAÁC CÖNG CUÅ VAÂ BIÏÅN PHAÁP KHÙÆC PHUÅC Àïí giaãi quyïët tham nhuäng trong àêëu thêìu, cêìn phaãi coá möåt biïån phaáp tiïëp cêån dûåa trïn nhiïìu bònh diïån àïí vûúåt khoãi phaåm vi caác kiïím soaát vaâ têën cöng vêën àïì tûâ nhiïìu goác àöå khaác nhau. Cêìn nghiïn cûáu tó mó möåt söë biïån phaáp hûáa heån giaãm tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng. Theo caách nhòn töíng quaát, nhûäng biïån phaáp naây coá thïí àûúåc chia thaânh 2 nhoám: caác biïån phaáp can thiïåp àïën cung, vaâ caác cú chïë cho cêìu; möîi nhoám thûúâng giaãi quyïët caác vêën àïì giaám saát, baáo caáo vaâ thûåc thi. Caác biïån phaáp can thiïåp àïën cung coá thïí àûúåc aáp duång àïí caãi tiïën caác quy trònh nöåi böå; coân caác cú chïë cho cêìu àûúåc thiïët kïë àïí böí sung vaâ cuãng cöë nhûäng can thiïåp naây. Caác biïån phaáp can thiïåp àïën cung Böën biïån phaáp can thiïåp toã ra rêët coá triïín voång àïí giaãm tham nhuäng laâ àêëu thêìu trûåc tuyïën, kiïím toaán àiïìu tra, aáp duång chïë taâi möåt caách thêån troång, vaâ caác chûúng trònh tûå nguyïån cung cêëp thöng tin. Àêëu thêìu trûåc tuyïën Coá leä möåt trong söë nhûäng àöíi múái coá triïín voång nhêët trong lônh vûåc àêëu thêìu cöng trong thúâi gian gêìn àêy laâ viïåc sûã duång caác cöng nghïå truyïìn thöng thöng tin (ICT). Vúái sûå höî trúå cuãa möåt khung phaáp lyá vaâ àiïìu tiïët thñch húåp, kïët húåp vúái àaâo taåo caán böå möåt caách húåp lyá vaâ sûå trúå giuáp àêìy àuã tûâ caác nhaâ laänh àaåo chñnh trõ, caác giaãi phaáp cöng nghïå truyïìn thöng thöng tin trong lônh vûåc àêëu thêìu, hay coân goåi laâ àêëu thêìu trûåc tuyïën, coá thïí laâm tùng tñnh caånh tranh, nêng cao tñnh minh baåch, giaãm thiïíu chi phñ haânh chñnh, caãi thiïån hiïåu 437 Caác hònh thaái tham nhuäng quaã hoaåt àöång cuãa chñnh phuã, qua àoá, goáp phêìn kiïím soaát tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng.21 Vñ duå nhû, viïåc sûã duång möåt baãng tin àêëu thêìu àiïån tûã àïí cöng böë têët caã caác thû múâi thêìu seä giuáp giaãm thiïíu àaáng kïí tyã lïå thöng thêìu. Caác àiïìu tra thûåc àõa cuãa Ngên haâng Thïë giúái vïì tham nhuäng trong caác dûå aán do Ngên haâng taâi trúå cho thêëy, úã möåt söë nûúác, caác cöng ty àaä phaát triïín möåt hïå thöëng quay voâng, trong àoá caác cöng ty seä luên phiïn nhau "truáng thêìu". Nhûng àïí haânh vi thöng thêìu xaãy ra thò söë lûúång caác cöng ty tham gia àêëu thêìu phaãi khaá haån chïë. Söë lûúång caác cöng ty tham gia àêëu thêìu caâng lúán thò caác khoaãn chi "ngoaâi" maâ "nhaâ thêìu truáng thêìu" coá thïí chõu àûúåc caâng nhoã, do àoá, caác nhaâ thêìu tiïìm nùng khaác seä coá ñt àöång cú àûa höëi löå hún. Trong möåt trûúâng húåp maâ caác taác giaã àûúåc biïët, caác cöng ty vaâ caác quan chûác ngaânh cöng chñnh úã möåt tónh cuå thïí àaä àöìng loaä vúái möåt túâ baáo àõa phûúng àïí in hai söë nhêåt baáo cho khoaãng thúâi gian laâ 2 tuêìn, göìm möåt söë baáo ra súám vaâ möåt söë baáo thûúâng. Söë baáo ra súám coá àùng quaãng caáo vïì caác húåp àöìng àêëu thêìu cuãa chñnh quyïìn àõa phûúng, vaâ caác cöng ty trong nhoám cêu kïët àaä mua toaân böå baáo cuãa söë naây. Möåt mùåt, viïåc cho àùng quaãng caáo trïn söë baáo ra súám àaä àaáp ûáng yïu cêìu phaáp lyá (ñt nhêët, thû múâi thêìu phaãi àûúåc àùng trïn möåt túâ baáo lûu haânh úã àõa phûúng trong thúâi gian töëi thiïíu laâ 2 tuêìn), mùåt khaác, khöng ai ngoaâi caác cöng ty àaä cêu kïët vúái nhau biïët vïì húåp àöìng àûúåc àêëu thêìu. Möåt baãng tin àêëu thêìu àiïån tûã seä ngùn chùån àûúåc nhûäng hònh thûác cêu kïët nhû trïn, vaâ múã röång söë lûúång caác nhaâ thêìu tiïìm nùng cho möåt húåp àöìng àêëu thêìu, qua àoá, giaãm thiïíu nguy cú tham nhuäng theo hònh thûác thöng thêìu. Möåt söë nûúác àaä aáp duång hïå thöëng àêëu thêìu trûåc tuyïën vúái muåc àñch trûúác hïët laâ giaãm búát chi phñ àêëu thêìu vaâ tiïët kiïåm cho chñnh phuã. Tûâ kinh nghiïåm thûåc tïë cuãa hoå cho thêëy, àêëu thêìu trûåc tuyïën coá thïí giuáp tiïët kiïåm nhiïìu khoaãn chi phñ lúán vaâ, qua àoá, coá thïí hiïíu laâ noá goáp phêìn giaãm búát tham nhuäng. Höåp 9.5 toám tùæt nhûäng kinh nghiïåm aáp duång àêëu thêìu trûåc tuyïën úã Chilï, Mïhicö, vaâ Cöång hoaâ Haân Quöëc. Tuy nhiïn, haäy lûu yá rùçng cöng nghïå truyïìn thöng thöng tin chó coá thïí caãi thiïån hiïåu quaã hoaåt àöång vaâ giaãm tham nhuäng nïëu nhûäng àiïím yïëu hoùåc vêën àïì coá tñnh hïå thöëng àûúåc giaãi quyïët möåt caách thoaã àaáng. Trûúác hïët, cêìn phaãi àún giaãn hoaá caác luêåt vaâ quy chïë àiïìu chónh hoaåt àöång àêëu thêìu. Hai trong söë caác lúåi ñch tiïìm nùng cuãa cöng nghïå truyïìn thöng thöng tin laâ nêng cao tñnh minh baåch vaâ caãi thiïån hiïåu quaã. Nïëu caác luêåt vaâ quy chïë quaá phûác taåp thò caác lúåi ñch naây coá thïí seä khöng thaânh hiïån thûåc. Thûá hai, cêìn phaãi húåp lyá hoaá caác hïå thöëng quaãn lyá theo caách thñch húåp àïí nêng cao tñnh minh baåch, traách nhiïåm giaãi trònh vaâ tñnh hiïåu quaã; vaâ caác caán böå àêëu thêìu cêìn àûúåc àaâo 438 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng taåo àêìy àuã àïí vêån haânh caác hïå thöëng àoá. Thûá ba, cêìn phaãi chuêín hoaá caác quy tùæc thûåc hiïån vaâ thöng lïå àêëu thêìu, nghôa laâ, cêìn coá höì sú múâi thêìu chuêín, caác quy tùæc thöëng nhêët vïì quaãng caáo, v.v.. Thûá tû, caác caán böå àêëu thêìu cêìn phaãi thaáo vaát vaâ coá töí chûác hún trong quaãn lyá quy trònh àêëu thêìu, vñ duå nhû caãi thiïån hiïåu quaã trong quaãn lyá höì sú, nêng cao tñnh cöng bùçng trong quaãn lyá húåp àöìng, vaâ aáp duång caác thöng lïå àaåo àûác. Thûá nùm, cêìn phaãi xêy dûång caác cú chïë giaám saát phuâ húåp (àêy laâ chûúng trònh sùæp túái cuãa Ngên haâng Thïë giúái). Àêëu thêìu trûåc tuyïën coá thïí laâ möåt cöng cuå hûäu ñch àïí giaãm búát tham nhuäng, nhûng noá cêìn coá sûå böí trúå tûâ caác caãi caách thïí chïë noái trïn. Caác kiïím toaán àiïìu tra Möåt hïå thöëng àêëu thêìu trûåc tuyïën vúái cêëu truác thñch húåp coá thïí giuáp nêng cao nùng lûåc giaám saát vaâ baáo caáo cuãa chñnh phuã, vaâ tùng cûúâng giaám saát quy trònh àêëu thêìu. Hoaåt àöång giaám saát cuäng coá thïí àûúåc cuãng cöë tùng cûúâng thöng qua thûåc hiïån caác kiïím toaán àiïìu tra ngêîu nhiïn. Kiïím toaán laâ möåt biïån phaáp kiïím soaát thûúâng xuyïn trong quy trònh àêëu thêìu cöng. Tuy nhiïn phêìn lúán kiïím toaán thûúâng têåp trung vaâo caác kiïím soaát quy trònh vaâ chûa ài sêu vaâo caác chi tiïët àuã cuå thïí àïí xaác àõnh xem vöën nhaâ nûúác coá àûúåc sûã duång thñch húåp khöng. Do àoá, caác kiïím toaán thûúâng xuyïn cêìn múã röång phaåm vi nöåi dung kiïím toaán bùçng àùåc àiïím àiïìu tra, nghôa laâ thuác àêíy caác kiïím toaán viïn "nhòn vaâo àùçng sau caác taâi liïåu vaâ giêëy túâ" vaâ kiïím chûáng xem caác hoaá àún cuãa nhaâ thêìu coá húåp lïå vaâ xaác thûåc khöng, hay vêåt tû ghi trïn hoaá àún àaä àûúåc giao hoùåc lùæp àùåt chûa, v.v.. Kiïím chûáng coá thïí àûúåc thûåc hiïån dûúái daång ài kiïím tra thûåc àõa àïí tòm hiïíu xem nhaâ thêìu coá thûåc sûå töìn taåi hay chó laâ cöng ty voã boåc. Kiïím toaán dûåa trïn lûåa choån ngêîu nhiïn laâm tùng mûác àöå caãnh giaác àïì phoâng caác yá àöì gian lêån tiïìm êín vaâ giaãm mûác lúåi nhuêån dûå kiïën tûâ nhûäng haânh vi tham nhuäng (do àoá, laâm giaãm àöång cú thuác àêíy caác haânh vi naây). AÁp duång chïë taâi thêån troång: Thuác àêíy nùng lûåc àiïìu tra vaâ thûåc thi luêåt Baáo caáo vaâ kiïím toaán coá vai troâ rêët quan troång àïí nhêån diïån caác giao dõch tham nhuäng vaâ tùng ruãi ro bõ phaát hiïån. Tiïëp theo, thûåc thi luêåt möåt caách hiïåu quaã seä laâm tùng ruãi ro bõ trûâng phaåt.22 Hiïåu quaã thûåc thi luêåt bùæt àêìu tûâ caác àiïìu tra viïn àöåc lêåp, àêy laâ nhûäng ngûúâi coá quyïìn kiïím tra caác húåp àöìng àang vaâ sùæp sûãa thûåc hiïån. Cêìn xêy dûång möåt hïå thöëng tiïëp nhêån àêìy àuã caác àún thû khiïëu naåi, xuác tiïën àiïìu tra, thûåc hiïån khúãi töë, àûa ra caác cú chïë phên xûã hoùåc kïët töåi, vaâ tiïën haânh caác biïån phaáp sûãa chûäa, khùæc phuåc hêåu quaã. 439 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 9.5 Ba vñ duå vïì caác lúåi ñch tiïìm nùng cuãa möåt hïå thöëng àêëu thêìu trûåc tuyïën hoaåt àöång töët Haân Quöëc àaä aáp duång àêëu thêìu trûåc tuyïën tûâ cuöëi nhûäng nùm 1990, maâ muåc àñch trûúác hïët laâ nêng cao tñnh minh baåch vaâ giaãm sûå tiïëp xuác caá nhên giûäa caác quan chûác chñnh phuã vúái caác cöng ty tû nhên tham gia àêëu thêìu caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã. Caác quy chïë àêëu thêìu àûúåc húåp lyá hoaá, vaâ chñnh phuã cuäng xêy dûång möåt hïå thöëng cöng nghïå thöng tin múái laâm nïìn taãng cho caác quy chïë múái. Trûúác caãi caách, caã chñnh phuã cuäng nhû caác nhaâ cung cêëp àïìu bõ mùæc keåt trong caác quy trònh rùæc röëi vaâ töën thúâi gian. Khöng coá thöng tin thöëng nhêët vïì caác nhaâ cung cêëp trong têët caã caác cú quan cuãa chñnh phuã, vaâ nhiïìu nhaâ cung cêëp àaä trúã nïn quen vúái caác daân xïëp trûúác khi àêëu thêìu. Hïå thöëng múái hiïån nay hoaåt àöång nhû möåt tiïu àiïím, phuåc vuå cho hún 30 cú quan bïn ngoaâi coá liïn quan àïën àêëu thêìu nhùçm muåc àñch höî trúå hoå trong viïåc lêëy thöng tin vaâ tiïëp cêån hún 420.000 saãn phêím vaâ taâi liïåu chuêín hoaá, vaâ àêíy nhanh quy trònh thanh toaán. Truy cêåp trûåc tuyïën cho pheáp caác nhaâ cung cêëp tham gia sú tuyïín, ngoaâi viïåc goåi ra caác dûä liïåu thñch húåp vïì quy trònh àêëu thêìu, kïí caã thöng tin vïì caác àaánh giaá so saánh àöëi chiïëu giûäa caác cú quan. Khöëi lûúång lúán thöng tin phuâ húåp vaâ sùén coá, keâm theo àoá laâ söë lûúång caác nhaâ thêìu tiïìm nùng cao hún, laâ nhûäng yïëu töë coá khaã nùng giaãm thiïíu nhêët caác nguy cú nhû cêu kïët, daân xïëp vaâ thöng thêìu. Àùåc biïåt, àêëu thêìu trûåc tuyïën àaä laâm giaãm söë caán böå àêëu thêìu vaâ àêíy nhanh caác bûúác thûåc hiïån giaãi ngên/thanh toaán. Nùm 2002, hïå thöëng naây àaä bao phuã àûúåc hún 25.000 cú quan nhaâ nûúác vaâ 87.000 doanh nghiïåp tham gia trong caác giao dõch vúái giaá trõ lïn àïën gêìn 20 tyã àöla. Chñnh phuã àaä tiïët kiïåm àûúåc hún 2,5 tyã àöla nhúâ tùng cûúâng hiïåu quaã vúái hïå thöëng múái. Trong nhûäng nùm 1990, chi phñ àêëu thêìu chiïëm khoaãng 25% ngên saách cöng cuãa Chñnh phuã Mïhicö. Nhûng àöìng thúâi, chñnh phuã nûúác naây cuäng caãm thêëy phaãi giaãi quyïët tònh traång thiïëu hiïåu quaã vaâ tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng: möåt thöng lïå phöí biïën luác àoá laâ caác nhaâ thêìu thûúâng tñnh mûác phuå phñ cao àïí buâ laåi chi phñ àêëu thêìu. Nhêån thûác àûúåc àiïìu naây, Chñnh phuã Mïhicö àaä xêy dûång hïå thöëng àêëu thêìu trûåc tuyïën coá tïn goåi CompraNet. Àïën nay, àaä coá hún 250 cú quan chñnh phuã trung ûúng vaâ àõa phûúng àaä giao dõch qua CompraNet vúái giaá trõ tûúng àûúng 25 tyã àöla. Chi phñ haânh chñnh àaä giaãm àûúåc 20% nhúâ giaãm khöëi lûúång giêëy túâ vaâ giaãm yïu cêìu tiïëp xuác trûåc tiïëp so vúái trûúác kia. Thû múâi thêìu, trao thêìu vaâ thanh toaán àïìu àûúåc cöng böë trûåc tuyïën, do àoá caác cöng ty quan têm vaâ cöng chuáng noái chung, cuäng nhû caác nhoám dên sûå liïn quan noái riïng, coá thïí dïî daâng tòm ra caác baãn tin "cêìn àêëu thêìu". Àùåc àiïím naây cuãa hïå thöëng àaä laâm tùng tñnh minh baåch, caånh tranh vaâ traách nhiïåm giaãi trònh. Vñ duå nhû, vuå bï böëi thûúâng àûúåc goåi laâ "Towelgate" (vuå bï böëi khùn mùåt) àaä àûúåc phaát hiïån nhúâ thöng tin trûåc tuyïën vïì caác giao dõch trïn CompraNet, trong àoá thïí hiïån sûå chïnh lïåch lúán giûäa nhûäng con söë thïí hiïån chi phñ mua khùn mùåt cho phuã töíng thöëng. Thöng qua Kïë hoaåch chiïën lûúåc vïì Hïå thöëng àêëu thêìu cöng, Chñnh phuã Chilï àaä àiïìu chónh caác quy chïë àêëu thêìu cöng, thiïët lêåp caác quy tùæc chuêín mûåc vaâ xêy dûång hïå thöëng thöng tin quöëc gia trûåc tuyïën. Luêåt Àêëu thêìu cöng cuãa Chilï quy àõnh, moåi hoaåt àöång àêëu thêìu cöng phaãi àûúååc thûåc hiïån qua hïå thöëng naây. ChileCompra àaä thiïët lêåp möåt thõ trûúâng tûúng taác àiïån tûã cho caác nhaâ cung cêëp vaâ caác cú quan nhaâ nûúác coá nhu cêìu mua sùæm, àêëu thêìu; thöng qua àoá, caác bïn coá thïí triïín khai vaâ hoaân thaânh giao dõch taåi möåt àiïím trung têm maâ möåt söë cú quan nhaâ nûúác khaác cuäng coá thïí tiïëp cêån. Àiïìu naây dêîn àïën sûå chuêín hoaá vaâ cung cêëp trûåc tuyïën têët caã taâi liïåu vaâ höì sú liïn quan àïën quy trònh àêëu thêìu cöng, vaâ taåo ra möåt danh saách àùng kyá cho têët caã caác cöng ty tham gia àêëu thêìu. Nùm 2001, thõ trûúâng àêëu thêìu cöng úã Chilï àaä àaåt giaá trõ gêìn 7 tyã àöla/nùm, vaâ chi phñ àêëu thêìu cöng chiïëm túái 10% GNP. Viïåc aáp duång hïå thöëng àêëu thêìu trûåc tuyïën ChileCompra cho pheáp coá nhiïìu cöng ty tham gia àêëu thêìu hún (do àoá laâm tùng tñnh caånh 440 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng HÖÅP 9.5 (tiïëp) tranh), giaãm thúâi gian giao dõch cuãa möåt chu trònh àêëu thêìu, vaâ àaåt hiïåu quaã chi phñ cao hún trong caách hoaåt àöång cuãa chñnh phuã. Nhûäng caãi thiïån vïì mùåt hiïåu quaã, cuâng vúái sûå giaãm thiïíu chi phñ quaãng caáo àêëu thêìu, àaä goáp phêìn tiïët kiïåm cho chñnh phuã hún 70 triïåu àöla möîi nùm. Nguöìn: Xem thöng tin vïì hïå thöëng àêëu thêìu trûåc tuyïën cuãa Haân Quöëc taåi àõa chó http://siteresources.worldbank.org/INT- PEAM/Resources/premnote90.pdf. Thöng tin vïì hïå thöëng cuãa Mïhicö coá thïí xem úã http://www.undp.org/surf-pana- ma/egov/docs/programme_activities/bpractices/e-procurement_in_mexico-compranet.pdf. Thöng tin vïì hïå thöëng cuãa Chilï coá thïí xem úã http://www.chilecompra.cl. Tuy nhiïn, khöng phaãi quöëc gia naâo cuäng àuã nùng lûåc àïí thiïët lêåp möåt hïå thöëng nhû vêåy. Do vêåy, àiïìu quan troång hún caã àöëi vúái caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë nhû Ngên haâng Thïë giúái, Ngên haâng Phaát triïín Liïn Myä, vaâ Ngên haâng chêu Êu cho Taái thiïët & Phaát triïín, àoá laâ xêy dûång vaâ duy trò nùng lûåc àiïìu tra maånh, àöåc lêåp vaâ àaáng tin cêåy. Vò caác töí chûác quöëc tïë naây nhêån àûúåc vö söë nhûäng àún thû khiïëu naåi, nïn ngûúâi phuå traách àún võ àiïìu tra cuãa töí chûác coá thïí lûåa choån caác trûúâng húåp cêìn àiïìu tra vaâ chïë taâi seä àûúåc aáp duång úã mûác töëi àa coá thïí. Bùçng caách cöng böë cöng khai vaâ phaåt caác cöng ty coá haânh vi sai traái ­ bêët kïí laâ cöng ty lúán hay nhoã, cöng ty hoaåt àöång trong möåt ngaânh hay nhiïìu ngaânh ­ caác àiïìu tra naây coá thïí taåo ra hiïåu ûáng ngùn chùån bêët àöëi xûáng, khuyïën khñch caác cöng ty coá biïån phaáp phoâng ngûâa àïí giaãm thiïíu khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong hoaåt àöång cuãa hoå. Caác chûúng trònh tûå nguyïån cung cêëp thöng tin Àïí höî trúå thïm cho caác chïë taâi, caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë coân xêy dûång caác chûúng trònh tûå nguyïån cung cêëp thöng tin, qua àoá caác nhaâ thêìu coá thïí baáo caáo nhûäng trûúâng húåp gian lêån vaâ tham nhuäng trong hoaåt àöång cuãa hoå.23 Trong caác chûúng trònh naây, nhaâ thêìu naâo cung cêëp thöng tin kõp thúâi, àêìy àuã vaâ trung thûåc seä khöng bõ cêëm tham gia àêëu thêìu trong caác húåp àöìng kinh doanh sau naây (Ware and Noone 2005). Löi keáo sûå húåp taác cuãa caác bïn liïn quan àïën haânh vi bêët húåp phaáp àïí àöíi lêëy sûå miïîn hoùåc giaãm chïë taâi laâ möåt biïån phaáp caâng ngaây caâng phöí biïën, do noá àem laåi nhiïìu thuêån lúåi cho caác caán böå thûåc thi luêåt phaáp khi hoå coá thïí tòm hiïíu vuå viïåc vúái nhûäng thöng tin "chó àûúâng" cuå thïí tûâ möåt ngûúâi trong cuöåc. Thöng lïå giaãm mûác hònh phaåt àïí àöíi lêëy thöng tin cuäng àûúåc luêåt hoaá ngaây caâng nhiïìu trong caác hïå thöëng phaáp lyá trïn khùæp thïë giúái. Caác quöëc gia chêëp nhêån miïîn giaãm chïë taâi cho caác bïn coá thaái àöå húåp taác bao göìm: AÁchentina, 441 Caác hònh thaái tham nhuäng Braxin, Phaáp, Italia, Cösövö (Xeácbia), Pakixtan, Ba Lan, vaâ Hoa Kyâ.24 Cöng ûúác LHQ vïì Chöëng tham nhuäng (àaä àûúåc 140 thaânh viïn kyá kïët vaâ 45 thaânh viïn phï chuêín) coá hiïåu lûåc tûâ thaáng 12/2005 laâ möåt tiïìn lïå maånh meä thuác àêíy caác quöëc gia xem xeát triïín khai caác chûúng trònh cung cêëp thöng tin naây.25 Caác cú chïë cho cung Giaám saát tûâ bïn ngoaâi Àöëi lêåp vúái viïåc sûã duång caác àiïìu tra viïn (àûúåc ngêìm hiïíu laâ coá thïí àaä xaãy ra haânh vi phaåm töåi), viïåc sûã duång caác giaám saát viïn coá thïí giuáp nghiïn cûáu möåt caách tó mó quy trònh àêëu thêìu ngay tûâ giai àoaån àêìu, vaâ do àoá ngùn chùån viïåc xaãy ra tham nhuäng. Caác giaám saát viïn àöåc lêåp chuyïn vïì giaám saát tuên thuã laâ nhûäng chuyïn gia vïì lônh vûåc àiïìu haânh àûúåc caác cöng ty tû nhên thuï hoùåc caác cú quan àiïìu tiïët nhaâ nûúác tuyïín duång àïí giaám saát caác chûác nùng kiïím soaát chñnh trong töí chûác cöng ty hoùåc cú quan. Caâng ngaây hoå caâng trúã thaânh nhûäng chuã thïí quan troång thûåc hiïån chûác nùng giaám saát nhùçm kiïím soaát gian lêån vaâ tham nhuäng.26 Thêåm chñ úã Myä, caác giaám saát viïn cuäng bùæt àêìu àûúåc sûã duång nhiïìu cho quy trònh àêëu thêìu. Böå Quöëc phoâng Myä vaâ Uyã ban Chûáng khoaán & Höëi àoaái Myä hiïån àang sûã duång caác giaám saát viïn àïí quan saát kïët quaã laâm viïåc cuãa caác nhaâ thêìu àaä tûâng coá nhên viïn dñnh lñu vaâo caác vuå tham nhuäng hoùåc hoaåt àöång phi phaáp trûúác àêy (Zucker 2004). Taåi caác quöëc gia àang phaát triïín, caác biïån phaáp tiïëp cêån mang tñnh saáng taåo cho thêëy, viïåc sûã duång caác giaám saát viïn coá thïí laâ möåt con àûúâng àêìy triïín voång àïí kòm haäm tham nhuäng kïí caã khi viïåc thûåc thi luêåt phaáp coân yïëu keám. ÚÃ nhûäng quöëc gia maâ tham nhuäng lan traân trong àêëu thêìu cöng, caác nhoám dên sûå coá thïí laâ nhûäng àöìng minh hûäu duång tûâ bïn ngoaâi trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng. Caác nhoám dên sûå thñch húåp coá thïí àûúåc àiïìu chónh àïí thñch ûáng vúái nhûäng giai àoaån khaác nhau trong chuöîi quy trònh àêëu thêìu. Vñ duå nhû, trong möåt dûå aán laâm àûúâng, coá thïí múâi nhûäng hiïåp höåi nhaâ thêìu hoùåc kyä sû xêy dûång coá uy tñn àïën giaám saát giai àoaån lûåa choån ban àêìu vaâ thiïët kïë dûå aán, vaâ àaánh giaá dûå aán khi hoaân thaânh, nhùçm àaãm baão rùçng dûå aán àaä tuên thuã caác thöng lïå xêy dûång töët, dûå aán hiïåu quaã vïì mùåt chi phñ, vaâ àaáp ûáng caác yïu cêìu kyä thuêåt cuãa húåp àöìng. Hoùåc, nïëu nhû möåt trûúâng àaåi hoåc khu vûåc hay àõa phûúng coá trûúâng xêy dûång thò caác sinh viïn cuãa trûúâng coá thïí àoáng vai troâ giaám saát trong chûúng trònh thûåc têåp trûúác khi töët nghiïåp. Vúái caác bûúác thuã tuåc trong giai àoaån àêëu thêìu cuäng nhû thanh toaán, caác töí chûác phi chñnh phuã (NGO) úã àõa phûúng coá thïí thñch húåp vúái vai troâ giaám saát, cuå thïí laâ nhûäng töí chûác phi chñnh phuã têåp trung vaâo muåc tiïu chöëng tham nhuäng vaâ chuá yá túái möåt söë khña caånh chuyïn mön vïì àêëu thêìu, vñ duå 442 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng nhû chi nhaánh àõa phûúng cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë. Möåt töí chûác tön giaáo cuäng coá thïí thûåc hiïån möåt söë kyä nùng giaám saát tûúng tûå. Ngoaâi ra, caác giaám saát viïn coân coá thïí àoáng vai troâ quan saát trong Ban xeát thêìu. Hiïåp ûúác Liïm chñnh cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë laâ möåt con àûúâng khaác àïí löi cuöën sûå tham gia cuãa xaä höåi dên sûå vaâo hoaåt àöång giaám saát quy trònh àêëu thêìu. Àûúåc khúãi xûúáng tûâ nhûäng nùm 1990, Hiïåp ûúác Liïm chñnh laâ möåt thoaã thuêån chñnh thûác giûäa cú quan àêëu thêìu cuãa chñnh phuã vaâ caác nhaâ thêìu, trong àoá caác bïn cam kïët "khöng àûa, khöng àïì nghõ, khöng àoâi hoãi, khöng chêëp nhêån höëi löå, hoùåc cêu kïët vúái caác bïn caånh tranh àïí giaânh húåp àöìng, hoùåc trong khi thûåc hiïån húåp àöìng". Möåt bïn thûá ba seä àûúåc múâi giaám saát quaá trònh thûåc hiïån àïí àaãm baão rùçng thoaã thuêån àaä àûúåc thûåc hiïån chñnh xaác. Vïì baãn chêët, Hiïåp ûúác Liïm chñnh àûúåc xêy dûång àïí trúã thaânh möåt cöng cuå cam kïët àaáng tin cêåy vaâ àaãm baão rùçng caã hai bïn ­ chñnh phuã cuäng nhû nhaâ thêìu ­ seä "chúi àuáng luêåt" vaâ quy trònh àêëu thêìu seä thûåc sûå trung thûåc, vaâ khöng coá thiïn võ. Mûác àöå thaânh cöng cuãa Hiïåp ûúác Liïm chñnh tuyâ thuöåc vaâo viïåc noá àûúåc aáp duång tûâ giai àoaån naâo cuãa quy trònh àêëu thêìu. Lyá tûúãng nhêët laâ cam kïët chöëng tham nhuäng naây àûúåc àûa ra tûâ giai àoaån lêåp kïë hoaåch dûå aán, vaâ khöng chó aáp duång cho viïåc sú tuyïín nhaâ thêìu, àêëu thêìu vaâ kyá húåp àöìng, maâ coân bao quaát giai àoaån thiïët kïë, xêy dûång, lùæp àùåt hoùåc vêån haânh taâi saãn. Nïëu Hiïåp ûúác Liïm chñnh àûúåc àûa ra tûâ àêìu dûå aán vaâ chó chêëm dûát khi dûå aán hoaân thaânh thò seä àaãm baão sûå thûåc hiïån nghiïm ngùåt vaâ nhêët quaán trong toaân böå quaá trònh. Hiïåp ûúác Liïm chñnh seä taåo ra möåt sên chúi bònh àùèng àïí caác cöng ty chùæc chùæn rùçng caác cöng ty caånh tranh cuãa hoå khöng àûa höëi löå àïí giaânh phêìn thùæng trong caånh tranh. Chñnh phuã cuäng coá lúåi tûâ Hiïåp ûúác Liïm chñnh, khöng chó búãi vò hiïåp ûúác naây thuác àêíy tñnh minh baåch vaâ giaãm thiïíu tham nhuäng, maâ noá coân taåo ra möåt quy trònh àêëu thêìu hiïåu quaã vïì chi phñ, nghôa laâ chñnh phuã seä àûúåc lúåi vïì mùåt taâi chñnh vaâ quöëc gia seä àûúåc lúåi vïì mùåt kinh tïë. Hiïån nay, Hiïåp ûúác Liïm chñnh cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä àûúåc aáp duång ñt nhêët laâ úã 14 quöëc gia (theo Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë nùm 2002). Caác trûúâng húåp aáp duång thaânh cöng Hiïåp ûúác Liïm chñnh vúái yá nghôa troån veån cuãa noá bao göìm AÁchentina vaâ Cölömbia (xem Höåp 9.6 àïí tòm hiïíu vñ duå vïì AÁchentina). Baáo caáo vaâ Tiïëp cêån thöng tin Truyïìn thöng àaåi chuáng vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã (NGO) trong nûúác vaâ quöëc tïë àoáng vai troâ rêët quan troång trong viïåc giaám saát vaâ phaát hiïån tham nhuäng. Caác nhaâ baáo vaâ phoáng viïn cêìn àûúåc àaâo taåo vïì quy trònh àêëu thêìu 443 Caác hònh thaái tham nhuäng Sûã duång Hiïåp ûúác Liïm chñnh trong àêëu thêìu cöng caác dõch vuå thu gom raác thaãi úã HÖÅP 9.6 AÁchentina Nùm 2000, tónh Moroán úã AÁchentina àaä àûa möåt Hiïåp ûúác Liïm chñnh vaâo quy trònh àêëu thêìu dõch vuå thu gom raác thaãi vúái chi phñ ûúác tñnh laâ 48 triïåu àöla. Hiïåp ûúác cuå thïí naây àûúåc xêy dûång tûâ caác kiïën nghõ vaâ yá kiïën àoáng goáp cuãa Höåi thaão quöëc tïë vïì Hiïåp ûúác Liïm chñnh àûúåc töí chûác vaâo nùm 2000 taåi Bogotaá, Cölömbia, vaâ trïn cú súã tham khaão Hiïåp ûúác Liïm chñnh múái nhêët àûúåc sûã duång taåi Cölömbia. Têët caã 4 nhaâ thêìu àaä qua sú tuyïín àïìu kyá vaâo Hiïåp ûúác Liïm chñnh, vaâ qua àoá, cam kïët seä tuên thuã caác yïu cêìu àaä àûúåc àùåt ra trong höì sú múâi thêìu, nhùçm muåc àñch xoaá boã nhûäng àöång cú thuác àêíy tham nhuäng trong quy trònh àêëu thêìu. Chi nhaánh quöëc gia cuãa Töí chûác Minh baåch quöëc tïë taåi Poder Cuidadono, AÁchentina, àaä giaám saát sûå tuên thuã hiïåp ûúác trong suöët giai àoaån xeát thêìu, kiïën nghõ trao thêìu, vaâ thûåc hiïån húåp àöìng. Nhûäng vi phaåm húåp àöìng coá thïí khiïën cho nhaâ thêìu bõ phaåt möåt söë tiïìn lïn àïën 10% giaá trõ húåp àöìng, àöìng thúâi coá khaã nùng bõ àûa vaâo danh saách àen trong voâng 5 nùm. Möåt phiïn àiïìu trêìn àïí giaãi thñch höì sú múâi thêìu vaâ caác àiïìu kiïån húåp àöìng àaä coá sûå tham gia cuãa hún 500 ngûúâi àïí àoáng goáp yá kiïën nhùçm àaáp ûáng bêët kyâ yïu cêìu sûãa àöíi hay àiïìu chónh naâo àöëi vúái höì sú. Sau phiïn àiïìu trêìn, höì sú múâi thêìu àûúåc àùng taãi trïn trang web. Ngoaâi viïåc xoaá boã caác cú höåi tham nhuäng, Hiïåp ûúác Liïm chñnh cuäng toã ra laâ möåt cöng cuå rêët hiïåu quaã vïì mùåt chi phñ: giaá trao húåp àöìng chó coá 32 triïåu àöla, thay vò 48 triïåu àöla so vúái ûúác tñnh ban àêìu. Nguöìn: Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë (2002). cöng àïí hiïíu roä hún, àêu laâ nhûäng vêën àïì tiïìm taâng vaâ nhûäng àiïím coá thïí xaãy ra tham nhuäng trong quy trònh àêëu thêìu. Trong böëi caãnh naây, hïå thöëng luêåt quöëc gia cêìn böí sung möåt àaåo luêåt vïì "tûå do thöng tin" àïí taåo àiïìu kiïån cho moåi ngûúâi dên, caác nhoám giaám saát dên sûå vaâ baáo chñ coá àiïìu kiïån tiïëp cêån nhûäng thöng tin hoå cêìn àïí xaác àõnh àûúåc caác cöng ty naâo àûúåc nhêån húåp àöìng theo nhûäng àiïìu khoaãn naâo, vaâ giaá trõ húåp àöìng laâ bao nhiïu.27 Nhòn chung, khöng nïn coi thûúâng yá nghôa cuãa viïåc cöng böë caác kïët quaã tòm hiïíu vïì haânh vi tham nhuäng cuãa caác caá nhên vaâ cöng ty, vò viïåc naây coá thïí giuáp giaãm búát caác haânh vi tham nhuäng (Zucker 2004). Caác töí chûác phi chñnh phuã (NGO) cuäng coá thïí àoáng vai troâ quan troång trong viïåc nêng cao nhêån thûác vïì nhûäng nguy haåi cuãa tham nhuäng vaâ sûå cêìn thiïët phaãi coá biïån phaáp giaãi quyïët vêën àïì naây. Vñ duå nhû, taåi Philñppin, Töí chûác Giaám saát Àêëu thêìu (PWI) àaä àûúåc thaânh lêåp àïí giaáo duåc caác töí chûác dên sûå, àaåi diïån baáo chñ, caác chñnh trõ gia, quan chûác chñnh phuã, vaâ cöng chuáng noái chung vïì caác lúåi ñch khi hïå thöëng àêëu thêìu hoaåt àöång hiïåu quaã vaâ khöng coá tham nhuäng; àöìng thúâi àûa ra nhûäng àïì xuêët raâ soaát kyä lûúäng hïå thöëng luêåt àêëu thêìu. Sûå hiïíu biïët trïn diïån röång cuãa cöng chuáng vïì caác lúåi ñch khi coá möåt hïå thöëng luêåt caãi tiïën laâ àiïìu cêìn thiïët nhùçm thuác àêíy sûå uãng höå cuãa caác bïn liïn quan àïí luêåt àûúåc phï chuêín (Campos vaâ Syquia, 2006). Khi luêåt àaä àûúåc thöng qua, PWI bùæt àêìu tiïën haânh caác höåi thaão àaâo taåo cho caác töí 444 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng chûác phi chñnh phuã (NGO) quan têm àïën giaám saát àêëu thêìu cöng taåi khu vûåc hoaåt àöång cuãa hoå, àaâo taåo cho giúái baáo chñ, cho caác doanh nghiïåp vûâa vaâ nhoã quan têm àïën caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã. Tûâ kinh nghiïåm cuãa mònh, PWI cho rùçng, caác NGO úã caác quöëc gia àang phaát triïín khaác coá thïí àoáng vai troâ tûúng tûå nïëu caác quöëc gia àoá tiïën haânh caãi caách àêëu thêìu cöng. Chia seã thöng tin vaâ Haânh àöång têåp thïí Möåt söë töí chûác taâi chñnh quöëc tïë àaä thaânh lêåp caác àún võ àiïìu tra nhùçm truy tòm, phaát hiïån caác vuå viïåc gian lêån vaâ tham nhuäng trong nöåi böå cuäng nhû bïn ngoaâi töí chûác. Tuy nhiïn, caác töí chûác naây khöng chia seã thöng tin vúái nhau, vaâ cuäng khöng tham gia aáp duång chïë taâi têåp thïí. Hai trong söë caác taác giaã cuãa chûúng naây àaä coá lêìn kiïën nghõ caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë nïn húåp taác trong möåt chûúng trònh chia seã thöng tin vaâ coá thïí töí chûác chûúng trònh àoá thaânh "möåt trung têm chia seã thöng tin vïì tham nhuäng giûäa caác quöëc gia" (Ware vaâ Noone 2005). Trung têm naây seä coá thïí xûã lyá caác thöng tin coá ñch cho caác quyïët àõnh àêìu tû vaâ cho vay, caác àiïìu tra, vaâ höî trúå caác nöî lûåc thûåc thi luêåt quöëc gia. Nhûäng thöng tin àûúåc chia seã cuäng seä coá ñch cho möåt haânh àöång têåp thïí, nghôa laâ möåt biïån phaáp chïë taâi chung cuãa caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë àïí xûã lyá caác chïë àöå, caác doanh nghiïåp vaâ caá nhên tham nhuäng. Caã hai hoaåt àöång naây chùæc chùæn seä gùåp phaãi nhûäng trúã ngaåi lúán vïì mùåt haânh chñnh quan liïu vaâ chñnh trõ. Caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë coá thïí tuyïn böë rùçng haânh àöång chïë taâi cuãa möåt töí chûác khaác laâ coá àöång cú chñnh trõ vaâ nhû vêåy, seä khöng thïí coá haânh àöång têåp thïí. Hoùåc möåt töí chûác coá thïí miïîn cûúäng dûåa vaâo kïët quaã àiïìu tra cuãa caác töí chûác khaác do lo ngaåi rùçng, kïët quaã àiïìu tra àoá khöng toaân veån hoùåc quy trònh àiïìu tra khöng kyä lûúäng. Coá thïí vûúåt qua nhûäng lo ngaåi naây nïëu nhû thöng tin àûúåc chia seã röång raäi giûäa caác töí chûác naây, vaâ möîi töí chûác vêîn coá quyïìn "tûå kiïím tra laåi caác kïët quaã tòm hiïíu cuãa caác töí chûác khaác vaâ àûa ra quyïët àõnh àöåc lêåp", nhû Ware vaâ Noone (2005, trang 42) àaä viïët, vaâ böí sung rùçng caác haânh àöång têåp thïí naây coá thïí ngùn chùån möåt söë trong nhûäng keã vi phaåm nghiïm troång nhêët cuãa caác hïå thöëng àêëu thêìu bêët chñnh. Caác quy tùæc vaâ cöng ûúác: Giaãi quyïët vêën àïì tham nhuäng xuyïn biïn giúái Caác xu hûúáng quöëc tïë àang coá nhiïìu tiïën triïín nhùçm haån chïë töëi àa tham nhuäng vaâ gian lêån trong quy trònh àêëu thêìu cöng, bao göìm haâi hoaâ hoaá caác quy tùæc, chuêín mûåc, thöng lïå vaâ tûâ vûång ­ têët caã nhûäng biïën chuyïín naây seä giuáp thuác àêíy tñnh minh baåch vaâ tñnh dïî dûå àoaán cuãa quy trònh àêëu thêìu. Caác 445 Caác hònh thaái tham nhuäng quy chïë vaâ böå luêåt àêëu thêìu mêîu, vñ duå nhû cuãa Uyã ban LHQ vïì Luêåt Thûúng maåi Quöëc tïë (UNCITRAL) vaâ Hiïåp höåi Luêåt gia Myä coá thïí giuáp àaåt àûúåc sûå chuêín hoaá trong lônh vûåc naây.29 Möåt phêìn then chöët trong nöî lûåc naây laâ sûå xuêët hiïån liïn tuåc cuãa caác cöng ûúác chöëng tham nhuäng quöëc tïë vaâ khu vûåc. Böën cöng ûúác àaánh dêëu sûå cam kïët cuãa caác quöëc gia àöëi vúái cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng laâ: Töí chûác Cöng ûúác Liïn Myä caác Bang Hoa Kyâ chöëng Tham nhuäng, Cöng ûúác Chöëng höëi löå caác quan chûác nûúác ngoaâi trong caác giao dõch kinh doanh quöëc tïë cuãa Töí chûác Húåp taác Kinh tïë vaâ Phaát triïín (OECD), Cöng ûúác Luêåt Hònh sûå chöëng Tham nhuäng cuãa Höåi àöìng chêu Êu, vaâ Cöng ûúác Chöëng tham nhuäng múái àûúåc phï chuêín cuãa LHQ.30 Möåt lúåi ñch gia tùng tûâ viïåc tham gia caác cöng ûúác àa phûúng naây, nhû Sandholtz vaâ Gray (2005) àaä lûu yá, àoá laâ caác quöëc gia seä "múã cûãa röång hún vúái nïìn kinh tïë quöëc tïë vaâ seä tham gia röång hún trong caác töí chûác quöëc tïë (nhû Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, OECD, Liïn Húåp Quöëc vaâ Ngên haâng Thïë giúái) vaâ qua àoá, coá xu hûúáng giaãm mûác àöå tham nhuäng quan saát àûúåc trong phaåm vi quöëc gia. KÏËT LUÊÅN: BÛÚÁC TIÏËP THEO LAÂ GÒ? Khi àaánh giaá taác àöång möi trûúâng àûúåc giúái thiïåu vaâo nhûäng nùm 1980, coá nhûäng ngûúâi cho rùçng, àaánh giaá naây seä gêy aãnh hûúãng xêëu àïën tiïën àöå dûå aán, laâm cho dûå aán trúã nïn quaá töën keám, vaâ laâm chêåm tiïën trònh phaát triïín. Tuy nhiïn, ngaây nay, caác àaánh giaá taác àöång möi trûúâng àaä trúã thaânh möåt thûåc tïë cuöåc söëng trong caác dûå aán xêy dûång cöng trònh cöng cöång quy mö lúán. YÁ tûúãng múái nhêët vaâ saáng taåo nhêët trong lônh vûåc phoâng chöëng gian lêån vaâ tham nhuäng laâ Àaánh giaá Khaã nùng xaãy ra Tham nhuäng (CVA). Cuäng giöëng nhû àaánh giaá taác àöång möi trûúâng, CVA coá thïí diïîn ra trûúác khi khúãi cöng caác dûå aán phaát triïín lúán coá hoaåt àöång àêëu thêìu cöng. CVA laâ möåt àaánh giaá dûåa trïn caác thöng tin bñ mêåt, coá thïí xaác àõnh khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong möåt dûå aán àaä àûúåc lïn kïë hoaåch. Trûúác khi cêëp vöën cho dûå aán, CVA seä àûúåc tiïën haânh àïí nghiïn cûáu möi trûúâng cuãa quöëc gia coá dûå aán nhùçm xaác àõnh khaã nùng xaãy ra tham nhuäng coá thïí gêy ruãi ro cho vöën àêìu tû cuãa dûå aán. Caác àaánh giaá, sau khi hoaân thaânh, seä cung cêëp cho caác nhaâ thiïët kïë dûå aán vaâ caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë nhiïìu thöng tin hún vïì cú súã thñch húåp àïí àùåt ra caác biïån phaáp àaãm baão rùçng tiïìn àêìu tû cuãa nhaâ nûúác àûúåc sûã duång àuáng muåc àñch. Vñ duå nhû, nïëu caác quan chûác chñnh phuã hoùåc gia àònh hoå coá nhiïìu cöí phêìn trong caác cöng ty tû nhên, thò dûå aán coá thïí quy àõnh möåt chûúng trònh cöng khai taâi chñnh bùæt buöåc nhùçm àaãm baão rùçng caác quan chûác chñnh phuã khöng "àêíy" caác húåp àöìng cuãa dûå aán vaâo tay caác cöng ty hay doanh nghiïåp cuãa baãn thên hoå. Nïëu caác caán böå giaám saát dûå aán têån têm vaâ tñch 446 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng cûåc vúái dûå aán, kïët quaã CVA coá thïí cung cêëp nhûäng thöng tin thiïët yïëu àïí àiïìu chónh thuã tuåc giaám saát trong caác hoaân caãnh cuå thïí. Noái ngùæn goån, CVA coá thïí bao göìm caác thaânh phêìn sau: Àaánh giaá ruãi ro möi trûúâng vaâ ruãi ro quöëc gia. Cöng cuå naây seä giuáp àaánh giaá möi trûúâng quöëc gia àïí xaác àõnh khaã nùng xaãy ra caác haânh vi tham nhuäng taåi quöëc gia àoá. Vñ duå nhû, caác doanh nghiïåp coá phaãi àûa höëi löå àïí àûúåc nhêån húåp àöìng, àûúåc cêëp àùng kyá hoùåc giêëy pheáp khöng? Nïëu coá, thò nhûäng phûúng phaáp vaâ hïå thöëng töí chûác höëi löå naâo àûúåc sûã duång röång raäi nhêët? Coá töìn taåi mêu thuêîn quyïìn lúåi chung giûäa caác quan chûác chñnh phuã vaâ doanh nghiïåp khöng? Hiïån traång thûåc hiïån caác chûúng trònh chöëng tham nhuäng úã cêëp quöëc gia, cêëp tónh/bang vaâ àõa phûúng ra sao? Chñnh phuã coá nùng lûåc phaát hiïån vaâ khúãi töë caác haânh vi tham nhuäng úã cêëp cao nhêët cuãa chñnh phuã khöng? Àaánh giaá hoaåt àöång kiïím soaát vaâ caác hïå thöëng. Àêy laâ cöng cuå àaánh giaá caác biïån phaáp àang àûúåc triïín khai àïí chöëng tham nhuäng trong möåt dûå aán àaä biïët. Vñ duå nhû, caác kiïím toaán viïn coá àûúåc àaâo taåo àïí phaát hiïån àûúåc nhûäng dêëu hiïåu tham nhuäng khöng? Caác quan chûác quaãn lyá dûå aán coá àûúåc yïu cêìu cöng khai taâi chñnh vaâ lúåi nhuêån tûâ quyïìn súã hûäu caác taâi saãn khaác bïn ngoaâi khöng? Coá àûúâng dêy àiïån thoaåi noáng àïí caác töí chûác giaám saát vaâ dên sûå baáo caáo vïì caác haânh vi tham nhuäng khöng? Caác cöng ty tham gia àêëu thêìu trong dûå aán coá àûúåc yïu cêìu duy trò caác chûúng trònh quaãn trõ doanh nghiïåp vaâ chûúng trònh tuên thuã trong cöng ty khöng? Coá phûúng tiïån àiïìu tra àïí theo doäi tiïëp nhûäng haânh vi gian lêån vaâ tham nhuäng khöng? Caác nhên töë con ngûúâi: phêìn naây nghiïn cûáu vïì mûác àöå uy tñn, caác hiïåp höåi, caác haânh àöång, vaâ àaåo àûác cuãa nhûäng caá nhên àang àiïìu haânh dûå aán. Hoå coá khoaãn núå naâo giêëu kñn hay vêën àïì taâi chñnh naâo àaáng ngúâ khöng? Trong quaá khûá, caác quan chûác dûå aán coá bõ buöåc töåi tham nhuäng khöng, hay hoå coá tiïëng laâ chêëp nhêån höëi löå vúái tû caách chñnh thûác khöng? Bùçng caách thu thêåp caác thöng tin töíng húåp ­ trûúác khi cêëp vöën cho dûå aán ­ vïì khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, caác phûúng thûác coá thïí àûúåc sûã duång cho muåc àñch tham nhuäng vaâ caác chuã thïí coá khaã nùng tham gia tham nhuäng, coá thïí aáp duång möåt caách thöëng nhêët vaâ cuå thïí caác biïån phaáp kiïím soaát tiïn tiïën nhùçm àaãm baão rùçng nguöìn vöën nhaâ nûúác ñt coá khaã nùng bõ tham nhuäng hún. Tûâ CVA, caác caán böå kiïím tra dûå aán, caán böå taâi chñnh tñn duång, kiïím toaán vaâ giaám saát viïn cêìn nêng cao mûác àöå traách nhiïåm vaâ têån têm thñch àaáng vúái cöng 447 Caác hònh thaái tham nhuäng viïåc haâng ngaây cuãa mònh trong suöët chu trònh dûå aán. Àiïìu naây coá nghôa laâ caác caán böå phuå traách dûå aán phaãi theo doäi möi trûúâng thûåc hiïån trong suöët chu trònh dûå aán, dûåa trïn nguyïn tùæc caác dêëu hiïåu cúâ vaâng àaä trònh baây úã trïn. Vúái caác caán böå taâi chñnh tñn duång, àïí nêng cao mûác àöå traách nhiïåm vaâ têån têm thñch àaáng, hoå phaãi àûúåc àaâo taåo àïí nhêån biïët nhûäng ruãi ro tham nhuäng vaâ coá khaã nùng nhêån ra caác dêëu hiïåu caãnh baáo súám trong chu trònh dûå aán. Bùçng caách àùåt ra möåt khung kiïím soaát, trong àoá têët caã caác caán böå taâi chñnh tñn duång laâ möåt böå phêån cuãa hoaåt àöång kiïím soaát chöëng tham nhuäng, ruãi ro phaát hiïån seä laâm tùng khaã nùng giaãm tham nhuäng. Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng laâ möåt trong nhûäng vêën àïì xaä höåi gêy nhiïìu tranh caäi nhêët maâ caác chñnh phuã phaãi àûúng àêìu. Tham nhuäng laâm suy yïëu caác nïìn kinh tïë, taåo ra sûå hoaâi nghi ùn sêu vaâo xaä höåi dên sûå, vaâ trong möåt söë trûúâng húåp, noá àe doaå sûå öín àõnh cuãa chñnh caác chñnh phuã àaä cho pheáp noá tiïëp tuåc phaát triïín. Àïí chöëng laåi tham nhuäng, cêìn phaãi xêy dûång möåt khung phaáp lyá vaâ khung àiïìu tiïët nhaâ nûúác roä raâng vaâ phuâ húåp. Nhûng àiïìu naây chûa àuã. Cêìn cuãng cöë viïåc thûåc thi luêåt vaâ quy chïë, vaâ luön thêån troång caãnh giaác möåt caách nhêët quaán vaâ bïìn bó trong moåi lônh vûåc xaä höåi.31 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng biïíu hiïån úã caác mö hònh lùåp laåi haânh vi bêët chñnh, vaâ chó ra cú höåi àïí can thiïåp. Chûúng vûâa röìi àaä cöë gùæng trònh baây böå khung chung vaâ caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong quaá trònh àêëu thêìu cöng. Bùçng caách nêng cao nhêån thûác vïì caác khaã nùng tham nhuäng trong caác ngaânh, nhûäng caách tiïëp cêån vaâ phûúng phaáp luêån múái nhùçm can thiïåp, kiïím soaát ruãi ro tham nhuäng möåt caách thaânh cöng seä àûúåc nghiïn cûáu, triïín khai vaâ àaánh giaá àïí tòm ra cú chïë hiïåu quaã nhêët nhùçm giaãm thiïíu tham nhuäng. Chuáng töi hy voång rùçng chûúng saách naây àaä taåo ra thïm möåt àöång lûåc thuác àêíy caác nöî lûåc giaãi quyïët möåt trong nhûäng trúã ngaåi nghiïm troång nhêët àöëi vúái sûå phaát triïín hiïåu quaã trïn toaân thïë giúái. PHUÅ LUÅC 9A: TRÛÚÂNG HÚÅP ÀÙÅC BIÏÅT LIÏN QUAN ÀÏËN ÀÊËU THÊÌU KHÊÍN CÊËP ­ NGOAÅI LÏÅ COÁ LYÁ DO HÚÅP LYÁ HAY CON ÀÛÚÂNG TIÏËN TÚÁI THAM NHUÄNG? Vaâo nhûäng thúâi àiïím cêëp baách hoùåc trong möåt möi trûúâng sau xung àöåt, nhu cêìu vêån àöång vöën nhanh choáng cho möåt vuâng/khu vûåc coá thïí rêët lúán, do àoá, möåt hïå thöëng àêëu thêìu phûác taåp, tinh vi nhùçm ngùn ngûâa tham nhuäng coá thïí khöng thûåc tïë vúái caác yïu cêìu àêëu thêìu hay mua sùæm khêín cêëp.32 Trong trûúâng húåp khêín cêëp, nguöìn vöën àêëu thêìu phaãi àûúåc huy àöång vaâ luên chuyïín nhanh choáng, nhûng mùåt khaác, vêîn phaãi thiïët lêåp möåt hïå thöëng kiïím tra àïí àaãm baão rùçng chi tiïu àûúåc thûåc hiïån möåt caách thñch húåp. Trong caác 448 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng trûúâng húåp thiïn tai hoùåc thaãm hoaå do con ngûúâi gêy nïn, caác kiïím soaát ngoaåi vi thûúâng àûúåc núái loãng àïí àêíy nhanh tiïën trònh cêëp vöën, do àoá cêìn phaãi giaám saát liïn tuåc vaâ viïåc cuãng cöë thûåc thi luêåt khi kïët thuác tònh hònh khêín cêëp laåi caâng coá yá nghôa quan troång hún. Sau àúåt soáng thêìn gêy taân phaá úã ÊËn Àöå Dûúng vaâo thaáng 12-2004, àaä naãy sinh nhiïìu lúâi caáo buöåc vïì caác haânh vi tham nhuäng úã möåt söë cêëp àöå khaác nhau. Trong söë àoá coá nhûäng caáo buöåc nhû lêëy cùæp thûåc phêím viïån trúå cho naån nhên thiïn tai àem baán cho thûúng nhên hoùåc àem àïën nhaâ caác võ quan chûác; lûåc lûúång quên àöåi gêy khoá khùn cho caác xe chúã haâng viïån trúå; vaâ caác quan chûác àõa phûúng cùæt möåt phêìn tiïìn lûúng cuãa nhên viïn àïí àöíi laåi cöng giúái thiïåu viïåc (Batha 2005; Harvey 2005). Taåi möåt söë núi, ngûúâi dên àöìng thúâi tûå nhêån mònh laâ naån nhên úã hai hoùåc ba vuâng àïí àûúåc böìi thûúâng thiïåt haåi hai, ba lêìn.33 Hoå lúåi duång cú höåi thiïn tai cuäng nhû nhûäng keã tin tùåc lúåi duång möåt maång maáy tñnh khöng àûúåc baão vïå. Möåt trong nhûäng trûúâng húåp tham nhuäng nghiïm troång úã Aceh, Inàönïxia, laâ kïët quaã cuãa viïåc "ùn búát" khi xêy dûång núi úã cho nhûäng naån nhên mêët nhaâ do soáng thêìn. Àêy laâ nhûäng laán göî daâi, vaâ àïí tiïët kiïåm tiïìn, nhaâ thêìu àaä khöng bùæt chùåt göî vúái nïìn bï töng. Khöng nhûäng thïë, bï töng coân chûáa nhiïìu caát (hay ñt xi mùng) hún mûác an toaân cho pheáp, vaâ quaá ñt nûúác. Noái toám laåi, nhaâ thêìu àaä ùn búát tiïìn àïí laâm giaâu cho baãn thên, hoùåc coá leä àaä höëi löå cho caác quan chûác chñnh phuã, hoùåc caã hai, trong khi caác naån nhên bõ neám vaâo nhûäng ngöi nhaâ khöng an toaân vaâ trúã thaânh naån nhên möåt lêìn nûäa.34 Nùm 2005, möåt nhoám chuyïn gia àûúåc caác ngên haâng phaát triïín àa phûúng taâi trúå àaä àïën Inàönïxia àïí nghiïn cûáu caác biïån phaáp giaãm tham nhuäng trong caác hoaåt àöång cûáu trúå. Nhoám naây àaä xaác àõnh möåt söë khaã nùng tham nhuäng liïn quan àïën caác tònh huöëng sau thiïn tai, bao göìm: Àùåc biïåt khêín cêëp trong giai àoaån cûáu trúå, vúái ûu tiïn haâng àêìu laâ cûáu ngûúâi Nhûäng khoá khùn vïì mùåt hêåu cêìn khi chuyïín cûáu trúå àïën cho nhûäng ngûúâi cêìn trúå giuáp Nhûäng luöìng vöën cûáu trúå öì aåt àïën tûâ nhiïìu nguöìn, vûúåt quaá khaã nùng tiïëp nhêån Khaã nùng cuãa chñnh phuã trong viïåc quaãn lyá caác chûác nùng àêëu thêìu vaâ taâi chñnh Sûå giaán àoaån cuãa caác hïå thöëng haânh chñnh úã àõa phûúng vaâ caác biïån phaáp kiïím soaát 449 Caác hònh thaái tham nhuäng Thiïëu sûå phöëi húåp traách nhiïåm, möåt söë nhaâ taâi trúå khùng khùng tûå mònh quaãn lyá vöën vaâ hoaåt àöång àêëu thêìu Sûå giaán àoaån cuãa caác thõ trûúâng haâng hoaá vaâ dõch vuå thöng thûúâng Caác quy tùæc vaâ cú chïë àùåc biïåt do caác töí chûác viïån trúå àùåt ra laâm àiïìu kiïån nhêån höî trúå sau thiïn tai Caác töí chûác viïån trúå khöng quen thuöåc vúái àiïìu kiïån àõa phûúng. Möåt söë gúåi yá vïì caách quaãn lyá nhûäng ruãi ro tham nhuäng ngaây caâng tùng laâ: aáp duång caác thuã tuåc àaánh giaá nhu cêìu möåt caách hïå thöëng vaâ minh baåch; löìng gheáp nhûäng ngûúâi bõ aãnh hûúãng vaâo caác quy trònh àaánh giaá vaâ ra quyïët àõnh; caác hïå thöëng quaãn lyá cuå thïí àïí àaánh giaá vaâ phên loaåi têët caã caác höî trúå àûúåc àïì nghõ vaâ chuyïín giao, vaâ phên böí viïån trúå phuâ húåp vúái nhu cêìu àaä àûúåc àaánh giaá; caác nhaâ taâi trúå phöëi húåp àïí thöëng nhêët caác caách tiïëp cêån vaâ hûúáng dêîn àêëu thêìu chung; caác kïnh baáo caáo vïì nhûäng trûúâng húåp bõ nghi laâ tham nhuäng (ADB/OECD/Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2005). ÚÃ Myä, haâng nghòn ngûúâi àaä bõ mêët nhaâ úã sau khi cún baäo Katrina aâo xuöëng têën cöng vuâng Búâ biïín Võnh vaâo cuöëi thaáng 8/2005. Trong nöî lûåc cûáu giuáp àûúåc caâng nhiïìu ngûúâi caâng töët, töí chûác Chûä thêåp àoã Myä àaä nhanh choáng phaát tiïìn cho nhûäng ngûúâi bõ aãnh hûúãng vaâ nhûäng gia àònh cêìn sûå trúå giuáp. Àiïìu khöng may laâ àaä coá rêët nhiïìu baãn khai sai sûå thêåt xuêët phaát tûâ möåt hïå thöëng phi phaáp àûúåc sùæp xïëp nhùçm ùn cùæp tiïìn cûáu trúå (CNN 2005). Do àoá, kïí caã úã nhûäng nûúác phaát triïín nhû nûúác Myä thò möåt thaãm hoaå thiïn tai cuäng laâ möåt cú höåi lúán vúái nhûäng keã coá àöång cú vaâ cú höåi, nhûäng keã coá thïí viïån ra lyá do húåp lyá vaâ coá khaã nùng tham nhuäng. Nhûng khaác vúái caác nûúác keám phaát triïín hún, nûúác Myä coá nùng lûåc to lúán àïí phaát hiïån vaâ truy töë nhûäng keã lúåi duång möi trûúâng kiïím soaát loãng leão àïí gian lêån, sau khi chêëm dûát tònh traång khêín cêëp (Yen 2005). Taåi caác nûúác àang phaát triïín, viïåc thiïëu khaã nùng phoâng chöëng tûâ trûúác vaâ cuãng cöë thûåc thi sau khi chêëm dûát tònh traång khêín cêëp seä taåo ra möåt maãnh àêët maâu múä cho tham nhuäng sinh söi maâ hoaân toaân khöng bõ kiïìm chïë. Kinh nghiïåm soáng thêìn úã chêu AÁ vaâ baäo biïín úã Myä laâ minh chûáng roä raâng cho thêëy, hiïån taåi chûa coá mö hònh naâo hiïåu quaã àïí ngùn chùån tham nhuäng xêm nhêåp vaâo caác hoaåt àöång cûáu trúå khêín cêëp. PHUÅ LUÅC 9B: CAÁC HÒNH THÛÁC DAÂN XÏËP THAM NHUÄNG COÁ LIÏN QUAN Hai hònh thûác daân xïëp tham nhuäng khaác ­ tham ö vaâ laåm duång taâi saãn nhaâ nûúác ­ laâ nhûäng vêën àïì tuy chó liïn quan giaán tiïëp àïën àêëu thêìu nhûng vêîn cêìn àûúåc nhùæc àïën. 450 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng Tham ö nghôa laâ khi caác quan chûác chñnh phuã ùn cùæp tiïìn tûâ caác dûå aán àêëu thêìu. Coá nhiïìu caách tham ö, thêåm chñ möåt söë caách rêët löå liïîu nhû tûå viïët seác cho baãn thên hoùåc ngûúâi thên trong gia àònh. Hoùåc nhêån tiïìn thanh toaán cho caác hoáa àún giaã maåo, hoùåc ghi tïn nhên viïn "ma" vaâo baãng lûúng. Àöi khi, caác nguöìn vöën àûúåc chñnh phuã huy àöång cho caác cöng trònh xêy dûång cöng cöång coá thïí bõ caác quan chûác chñnh phuã lêëy cùæp àïí sûã duång cho muåc àñch caá nhên. Laåm duång taâi saãn nhaâ nûúác nghôa laâ khi caác quan chûác chñnh phuã sûã duång xe vùn phoâng, maáy bay, maáy tñnh, theã tñn duång vaâ caác trang thiïët bõ khaác cuãa cú quan nhaâ nûúác àïí laâm lúåi cho baãn thên hoùåc àaãng phaái chñnh trõ hoùåc möåt nhoám coá chung lúåi ñch caá nhên. Nhûäng trûúâng húåp naây coá thïí xaãy ra tûâ quy mö nhoã, nhû laåm duång maáy tñnh cuãa vùn phoâng, cho àïën quy mö lúán nhû sûã duång maáy bay cuãa nhaâ nûúác cho muåc àñch caá nhên. Trong möåt trûúâng húåp maâ caác taác giaã àaä àiïìu tra, möåt maáy bay phaãn lûåc cuãa chñnh phuã àaä bõ lêëy sûã duång cho muåc àñch caá nhên, vaâ chñnh ngûúâi dên phaãi nöåp thuïë àïí traã cho khoaãn chi phñ lïn àïën haâng trùm nghòn àöla naây. Trong nhêåt kyá bay, chuyïën bay naây àûúåc nguyå trang dûúái caái tïn "têåp huêën bay qua àêët liïìn", àûúåc thûåc hiïån theo yïu cêìu khöng vêån chñnh thûác cuãa möåt quan chûác coá thêím quyïìn trong chñnh phuã. Trong möåt söë trûúâng húåp khaác, caác quan chûác chñnh phuã coá thïí lúåi duång chûác vuå àûúåc tin cêåy cuãa mònh àïí cú cêëu caác dûå aán theo caách coá lúåi cho baãn thên. Vñ duå nhû, caác caán böå quaãn lyá möåt dûå aán giao thöng àö thõ duâng vöën nhaâ nûúác coá thïí cú cêëu dûå aán àïí àaãm baão rùçng caác tuyïën àûúâng hay traåm chúâ xe buyát seä àûúåc xêy dûång úã nhûäng núi coá lúåi cho doanh nghiïåp maâ hoå súã hûäu hoùåc coá lúåi cho gia àònh hoå. Trong möåt söë dûå aán phaát triïín, caác àiïìu tra viïn thêëy rùçng sûå laåm duång xe ö tö cuãa dûå aán vaâ ùn cùæp xùng diïîn ra rêët phöí biïën. Mùåc duâ nhûäng haânh vi naây nhòn khöng coá veã nghiïm troång nhûng trong möåt dûå aán giao thöng, khöng coá xe ö tö nghôa laâ caác thanh tra chñnh phuã khöng àïën àûúåc thûåc àõa àïí kiïím tra giaám saát tiïën àöå. Kïët quaã laâ dûå aán thiïëu sûå giaám saát, vaâ àiïìu naây seä taåo ra nhiïìu àiïím coá khaã nùng bõ tham nhuäng khaác trong cú cêëu kiïím soaát vaâ taåo thuêån lúåi nhiïìu hún cho nhûäng keã ùn cùæp. Dûúái àêy laâ caác dêëu hiïåu cúâ àoã cho thêëy taâi saãn nhaâ nûúác coá khaã nùng bõ laåm duång: Xe vùn phoâng bõ sûã duång cho nhûäng cöng viïåc caá nhên Sûã duång taâi saãn vaâ nhên sûå cuãa chñnh phuã (vñ duå nhû maáy tñnh, nhên viïn höî trúå, v.v.) cho caác cöng viïåc caá nhên Chi phñ ùn úã vaâ chi phñ caá nhên khi ài cöng taác cao möåt caách bêët thûúâng Taâi saãn nhaâ nûúác xuêët hiïån úã nhaâ riïng 451 Caác hònh thaái tham nhuäng Traã tiïìn ngoaâi giúâ cho khoaãng thúâi gian àûúåc sûã duång cho cöng viïåc caá nhên Coá tiïëng laâ hay laåm duång taâi saãn nhaâ nûúác Böí nhiïåm baån beâ, ngûúâi thên, thêåm chñ vúå (chöìng) vaâo caác chûác vuå trong chñnh phuã Caác nghiïn cûáu tû vêën khöng coá lyá do húåp lyá CHUÁ THÑCH 1. Àêëu thêìu cöng thûúâng chiïëm tûâ 10 àïën 20% GDP quöëc gia. Vñ duå nhû, úã Liïn minh chêu Êu, töíng giaá trõ caác hoaåt àöång àêëu thêìu cöng (chñnh phuã caác nûúác vaâ caác cú quan nhaâ nûúác mua sùæm haâng hoaá, dõch vuå, vaâ àêëu thêìu cöng trònh cöng cöång) laâ 1,5 nghòn tyã euro, chiïëm khoaãng 16% GDP nùm 2002 cuãa Liïn minh chêu Êu 2. Quy chïë Àêëu thêìu Liïn bang, xem úã http://www.arnet.gov/far/. Ngoaâi ra, Cú quan Kiïím toaán Húåp àöìng Quöëc phoâng coá hún 4500 caán böå àûúåc giao nhiïåm vuå kiïím toaán hïå thöëng àêëu thêìu quöëc phoâng coá quy mö hïët sûác röång lúán, thïm vaâo àoá laâ haâng nghòn thanh tra àang laâm viïåc taåi caác cú quan quên chuãng quöëc phoâng https://www.jagcnet.army.mil/JAGCNETInternet/Homepages/AC/Army Fraud.nsf/(JAGCNetDocID)/86DABEE8FC6CC4DA8525703F005519E9/$FI LE/ISS%20Compliance%20Agreement.pdf. 3. P. Overby, "Boeing tiïën lïn trûúác sau khi bõ chñnh phuã phaåt", baãn tin buöíi saáng trïn Àaâi phaát thanh cöng cöång quöëc gia, ngaây 16-5-2006, http://www.npr.org/ templates/story/story.php?sto-ryId=5407530. Xem thïm Cuöåc tranh luêån haâng quyá úã quöëc höåi, ngaây 1-8-2006, "Vuå daân xïëp toaân cêìu cuãa Boeing" Uyã ban Caác quên chuãng Vuä trang Thûúång viïån nghe Phoá giaám àöëc Uyã ban, Chûúãng lyá, Böå Tû phaáp Hoa Kyâ, Paul J. McNulty trònh baây bùçng chûáng. Trûúãng phoâng Taâi chñnh cuãa Boeing, Michael Sears, àaä bõ Toaâ aán Liïn bang Hoa Kyâ xûã 4 thaáng tuâ vaâ nöåp phaåt 250.000 àöla do vi phaåm luêåt liïn bang vïì mêu thuêîn lúåi ñch. S. J. Hedges, "Cûåu Trûúãng phoâng Taâi chñnh cuãa Boeing nhêån 4 thaáng tuâ" Thúâi baáo Chicago, ngaây 19-2-2005. Quan chûác Khöng quên Darleen Druyun, bõ 9 thaáng tuâ giam. M. Sirak, "DoDIG: Druyun taác àöång àïën húåp àöìng kho haâng KC-135 cuãa Khöng quên vúái Boeing", Nhêåt baáo Quöëc phoâng, ngaây 26-5-2006. 4. Tham khaão nhûäng biïån giaãi hoaân haão vaâ bao quaát hún vïì caác quy tùæc naây trong baáo caáo cuãa Burton (2005) vaâ Wittig (2005). 5. Nhûäng dêëu hiïåu cúâ àoã liïåt kï trong chûúng saách naây àûúåc lêëy tûâ nhiïìu nguöìn khaác nhau, bao göìm caã nhûäng nghiïn cûáu thûåc àõa cuãa caác taác giaã, caác baâi hoåc do caác àiïìu tra viïn haâng àêìu nhû W. Michael Kramer chia seã, vaâ nhiïìu êën phêím khaác. Vñ duå nhû, xem trïn http://www.bhutanaudit. gov.bt/contents/ 452 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng papers/asosai-pakistan/Overview%20of%20Fraud%20and%20 Corruption%20Detection%20Process.pdf; http://www.srac.gpg.gov.za/Anti-cor- ruption%20booklet.pdf and http://www.wmkramer.com/1basics.html. 6. Möåt trong caác taác giaã àaä àûúåc möåt cöng ty lúán kyá húåp àöìng giaám saát àïí àaãm baão rùçng 400 àaåi lyá kinh doanh cuãa cöng ty úã nûúác ngoaâi khöng dñnh lñu àïën nhûäng haânh vi tham nhuäng vi phaåm Àaåo luêåt Hoa Kyâ vïì Caác haânh vi tham nhuäng úã nûúác ngoaâi nùm 1977. 7. Caác nhaâ thêìu Myä laâm ùn vúái caác àaåi lyá úã nûúác ngoaâi àang tùng cûúâng tiïën haânh caác àiïìu tra vïì mûác àöå traách nhiïåm vaâ têån têm vúái cöng viïåc cuãa caác àaåi lyá úã nûúác ngoaâi àïí xaác àõnh xem hoå coá bõ tai tiïëng vïì thoái àûa höëi löå nhùçm keáo húåp àöìng vïì cho cöng ty maâ hoå laâm àaåi lyá khöng. 8. Vñ duå nhû, Titan, möåt cöng ty thöng tin vaâ tònh baáo quên sûå taåi California, phaãi nöåp hún 28 triïåu àöla tiïìn phaåt dên sûå vaâ hònh sûå do vi phaåm Àaåo luêåt Liïn bang vïì Caác haânh vi tham nhuäng, khi sûã duång trung gian àïí àûa caác khoaãn tiïìn traái pheáp cho caác quan chûác chñnh phuã úã Benin vaâ möåt söë quöëc gia chêu AÁ. Vuå Titan laâ möåt trong nhûäng vuå khúãi töë lúán nhêët vïì tham nhuäng coá liïn quan àïën àaåi lyá trung gian, vò cöng ty naây phaãi nöåp mûác tiïìn phaåt lúán nhêët theo luêåt liïn bang. Xem Uyã ban Chûáng khoaán vaâ Höëi àoaái vúái Cöng ty Titan, Àaåo luêåt Dên sûå söë 05-0411 (U.S.D.C., D.D.C., lêåp höì sú ngaây 1-3-2005). Xem thïm "Titan nhêån töåi höëi löå theo Àaåo luêåt Caác haânh vi tham nhuäng úã nûúác ngoaâi", Tin tûác Liïn bang Myä, ngaây 1-3-2005. 9. Cêìn lûu yá rùçng caác nhaâ thêìu àõa phûúng, nhêët laâ caác nhaâ thêìu lúán, cuäng coá thïí thuï ngûúâi möi giúái àïí traánh khaã nùng bõ khúãi töë. 10. Khöng phaãi vuå thöng thêìu naâo cuäng coá laåi quaã. Do tñnh chêët phöí biïën cuãa höëi löå, nïn ngaây caâng coá khaã nùng quy trònh àêëu thêìu laâ quy trònh hoaân toaân minh baåch, vaâ nhaâ thêìu truáng thêìu chó àûa höëi löå sau khi àaä kyá húåp àöìng. Trong caác tònh huöëng naây, têët caã caác nhaâ thêìu àïìu hiïíu roä viïåc nhêët thiïët phaãi àûa höëi löå, do àoá giaá chaâo thêìu cuãa caác nhaâ thêìu àaä àûúåc tñnh toaán àïí bao göìm chi phñ naây. 11. Trong möåt vuå viïåc gêìn àêy úã chêu Phi, caác àiïìu tra viïn àaä tòm thêëy möåt biïn baãn hoåp giûäa caác quan chûác chñnh phuã, trong àoá hoå quyïët àõnh cöng ty naâo seä thùæng thêìu möåt söë húåp àöìng tû vêën cho möåt dûå aán xêy dûång àûúâng giao thöng trõ giaá nhiïìu triïåu àöla. Cuöåc hoåp naây àûúåc töí chûác nhiïìu thaáng trûúác khi thûåc sûå múã thêìu. 12. Rose-Ackerman (1978) viïët rùçng sûå caånh tranh giûäa caác chuã thïí cung cêëp dõch vuå seä laâm giaãm tham nhuäng. 13. Tham khaão möåt phên tñch sêu vïì phaát hiïån thöng thêìu nhúâ höì sú ghi cheáp caác khoaãn phuå phñ úã Thuyå Àiïín trong möåt vuå viïåc bõ nghi ngúâ laâ daân xïëp thöng thêìu cho caác húåp àöìng àûúâng giao thöng, xem M. Jakobsson, "Thöng thêìu trong caác àêëu giaá àêëu thêìu úã Thuyå Àiïín", thaáng 6/2004 http://www.joen- suu.?/taloustieteet/ott/scandale/tarto/papers/Maria%20Jakobsson.pdf.. 453 Caác hònh thaái tham nhuäng 14. Caác nûúác coá luêåt baão höå bñ mêåt thöng tin laâ nhûäng nûúác coá caác yïu cêìu àùng kyá kinh doanh, quy chïë hoaåt àöång ngên haâng vaâ yïu cêìu thuïë rêët loãng leão. 15. Trong möåt söë trûúâng húåp maâ caác taác giaã khöng nïu úã àêy, caác cöng ty àûúåc àùng kyá kinh doanh vúái caác chûác vuå nhû giaám àöëc, cöí àöng, hoùåc caán böå quaãn lyá doanh nghiïåp àïìu do caác quan chûác chñnh phuã nùæm giûä. 16. Tham khaão möåt phên tñch vaâ thaão luêån thuá võ vïì caác cöng ty bònh phong thuöåc vïì baån beâ, con caái vaâ ngûúâi thên cuãa cöë Töíng thöëng Ferdinand Marcos, vaâ quyïìn miïîn trûâ maâ caác cöng ty naây àaä sûã duång àïí mûu lúåi cho mònh, xem Manapat (1991). 17. Xem Mitchell (2005). "Caác löî höíng cú cêëu" vêîn àang töìn taåi trong caác hïå thöëng àêëu thêìu do quy trònh àêëu thêìu àûúåc taåo nïn tûâ möåt maång lûúái göìm nhiïìu ngûúâi, vaâ caác löî höíng naây thûúâng àûúåc taåo ra khi nhiïìu maång lûúái kïët nöëi thûúâng bõ khai thaác àïí taåo ra lúåi ñch caá nhên. 18. Àiïìu chónh kiïím soaát ûáng phoá laâ haânh àöång triïåt àïí nhùçm xoaá boã caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong hïå thöëng, vñ duå nhû caác löî höíng cú cêëu. 19. Caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng àûúåc xaác àõnh trong chûúng saách naây chuã yïëu lêëy tûâ Ban Hoaåt àöång Àiïìu tra, Vuå Liïm chñnh, Ngên haâng Thïë giúái. Àaánh giaá töíng söë caác khaã nùng coá thïí xaãy ra tham nhuäng trong hïå thöëng seä coá thïí cung cêëp möåt thûúác ào àïí phaãn aánh ruãi ro tham nhuäng chung khi tiïën haânh àêëu thêìu vaâ thûåc hiïån caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã. 20. Caác àiïìu tra chñnh coá thïí coá daång àaánh giaá ruãi ro tñn duång vaâ do ban àiïìu tra nöåi böå, Vuå Liïm chñnh, Ngên haâng Thïë giúái tiïën haânh. Cú quan Phaát triïín Quöëc tïë Myä (USAID) cuäng àaä phaát triïín möåt cú súã dêëu hiïåu tûúng tûå. Xem Caác Dêëu hiïåu gian lêån, Vùn phoâng Thanh tra àiïìu tra, USAID, http://www.usaid.gov/oig/hotline/fraud_awareness_handbook_052201.pdf. 21. Vïì viïåc kiïím soaát caác chi phñ haânh chñnh, haäy xem http://www.idea-knowl- edge.gov.uk/idk/core/ page.do?pageId=82701. Àïí xem trònh baây röång hún vïì taác àöång tiïìm êín cuãa àêëu thêìu trûåc tuyïën àöëi vúái viïåc kòm chïë tham nhuäng, xem taâi liïåu (sùæp xuêët baãn) cuãa NHTG. Trong möåt baáo caáo gêìn àêy cuãa OECD, viïåc Haân Quöëc sûã duång àêëu thêìu trûåc tuyïën àaä cung cêëp nhûäng thöng tin khñch lïå vïì giaá trõ cuãa diïîn àaân àêëu thêìu trûåc tuyïën. Xem down- load/3663/17219/?le/OECD-rapport 2005-aase.pdf. 22. Möåt söë hoåc giaã gúåi yá sûã duång 3 caách tiïëp cêån chñnh saách àöåc àaáo àïí chöëng tham nhuäng, àoá laâ: nguyïn hiïån traång (nghôa laâ khöng böí sung thïm nguöìn lûåc naâo àïí phaát hiïån hay xûã phaåt); ngùn chùån úã cêëp àöå caá nhên (vñ duå nhû tùng nguöìn lûåc àïí phaát hiïån vaâ xûã phaåt hiïåu quaã hún); thay àöíi caác àùåc àiïím cú cêëu liïn quan àïën tham nhuäng (vñ duå nhû giaãm búát sûå thiïëu hiïåu quaã trong hïå thöëng haânh chñnh quan liïu, hoùåc laâm cho luêåt phaáp tûúng xûáng hún vúái nhu cêìu xaä höåi). Xem See Nas, Price, vaâ Weber (1986, trang 116). 23. Nöåi dung nghiïn cûáu phaáp lyá vïì sûå töìn taåi cuãa caác chûúng trònh tûå nguyïån 454 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng cung cêëp thöng tin trïn toaân cêìu do baâ Pascale Dubois, Luêåt sû cêëp cao, Nhoám NHTG, cung cêëp. 24. ÚÃ Phaáp, àöëi vúái möåt söë vi phaåm, Böå luêåt Töë tuång Hònh sûå cho pheáp thêím phaán úã cêëp huyïån tiïën haânh thuã tuåc töë tuång thay thïë, goåi laâ composition, thay vò truy töë hònh sûå. Bõ can coá thïí traánh àûúåc thuã tuåc töë tuång hònh sûå chñnh thûác, àïí àöíi laåi, bõ can phaãi khai nhêån töåi vaâ àaáp ûáng möåt söë àiïìu kiïån (vñ duå nhû nöåp phaåt, hoùåc lao àöång cöng ñch). Xem C. PR. PEÁN. Àiïìu 41-1 àïën 41-3 (2004) (Phaáp). ÚÃ Myä, möåt söë cú quan, trong àoá coá Cú quan Baão vïå möi trûúâng, Ban Chöëng àöåc quyïìn (Böå Tû phaáp), Uyã ban Chûáng khoaán vaâ Höëi àoaái, vaâ Böå Y tïë vaâ Caác dõch vuå con ngûúâi, cuäng aáp duång chûúng trònh tûå nguyïån cung cêëp thöng tin. Xem Cú quan Baão vïå möi trûúâng, Caác cú chïë thuác àêíy tûå kiïím soaát: Phaát hiïån, Cung cêëp thöng tin, Sûãa chûäa khùæc phuåc, vaâ Ngùn ngûâa vi phaåm, 60 Quy chïë Liïn bang 66706 (ngaây 22-12-1995); vaâ Anne K. Bingaman, Trúå lyá Chûúãng lyá, Caác nhêån xeát trûúác Ban chöëng àöåc quyïìn cuãa Höåi Luêåt sû Myä (ngaây 10-8-1993), àûúåc in trong Söí tay hûúáng dêîn, Böå Tû phaáp, Àoaån 7-2A.470 vaâ 7-244.315 (1995); xem Baáo caáo cuãa Uyã ban Chûáng khoaán vaâ Höëi àoaái vïì Caác khoaãn thanh toaán vaâ Thûåc tiïîn hoaåt àöång bêët húåp phaáp vaâ àaáng ngúâ cuãa doanh nghiïåp (trònh lïn Uyã ban Caác vêën àïì Ngên haâng, Nhaâ úã vaâ Àö thõ, ngaây 12/5/1976); Trong möåt vuå viïåc àaä kheáp laåi, 676 F.2d 793 (D.C. Cir. 1982); vaâ Richard A. Feinstein vaâ Jonathan L. Diesenhaus, "Löåt mùåt naå nhûäng gian lêån vaâ laåm duång trong hïå thöëng y tïë". Thúâi baáo phaáp luêåt, ngaây 17-7-1995. Phaáp lïånh cuãa Cuåc Traách nhiïåm giaãi trònh quöëc gia Pakistan cho pheáp miïîn thûá hoaân toaân hoùåc coá àiïìu kiïån àöëi vúái nhûäng ngûúâi cung cêëp thöng tin àêìy àuã vaâ trung thûåc vïì caác vi phaåm cuãa mònh vaâ cung cêëp tïn cuãa nhûäng keã àöìng loaä trong haânh vi tham nhuäng. Phaáp lïånh naây cuäng xaá miïîn hònh phaåt ài tuâ nïëu ngûúâi vi phaåm thûâa nhêån haânh vi tham nhuäng cuãa mònh vaâ traã laåi taâi saãn hoùåc söë tiïìn phi phaáp àaä kiïëm àûúåc tûâ haânh vi tham nhuäng. Cuåc Traách nhiïåm giaãi trònh quöëc gia, Phaáp lïånh söë XVIII, nùm 1999, trang 25, 25A, vaâ 26, àûúåc sûãa àöíi trong Phaáp lïånh söë XIX, nùm 1999 vaâ Phaáp lïånh söë IV nùm 2000. Àïí àêëu tranh chöëng töåi phaåm coá töí chûác, Ba Lan sûã duång s´wiadek koronny, nghôa laâ nhên chûáng hoaâng gia, àêy laâ möåt luêåt quy àõnh: nïëu ngûúâi phaåm töåi ra laâm chûáng chöëng laåi nhûäng keã toâng phaåm thò seä àûúåc miïîn hònh phaåt, vaâ àûúåc baão vïå nhên thên nïëu coá nguy cú bõ traã thuâ. Xem Ustawa z dnia 25 czer- wca 1997 r. o s´wiadku koronnym. AÁchentina chöëng töåi phaåm buön lêåu ma tuyá bùçng caách giaãm hònh phaåt hoùåc huyã boã khúãi töë nïëu bõ can giuáp chñnh quyïìn phaát hiïån àûúåc nhên thên cuãa nhûäng keã vi phaåm khaác hoùåc xaác àõnh àûúåc caác chuyïën taâu chúã ma tuyá. Xem àoaån 29, Luêåt 23.737. AÁchentina cuäng cho pheáp giaãm hònh phaåt vúái nïëu nhû töåi phaåm cung cêëp cho nhaâ nûúác nhûäng thöng tin giuáp xaác àõnh võ trñ cuãa naån nhên bõ bùæt coác. Xem àoaån 41, Luêåt 25.742. Chûúng trònh khoan höìng cuãa Braxin khuyïën khñch tûå nguyïån cung cêëp thöng tin vïì caác haânh vi chöëng caånh tranh vaâ àaãm baão cho ngûúâi cung cêëp 455 Caác hònh thaái tham nhuäng thöng tin khöng bõ xûã phaåt, nïëu nhû Böå Tû phaáp chûa biïët àïën viïåc naây trûúác khi àûúåc cung cêëp thöng tin. Xem Luêåt chöëng àöåc quyïìn cuãa Braxin, Luêåt 10.149/2000 ngaây 21-12-2000. Luêåt pentiti cuãa Italia cho pheáp miïîn truy töë vaâ/hoùåc giaãm hònh phaåt vaâ baão vïå nhên chûáng vúái nhûäng caá nhên húåp taác vúái caãnh saát vaâ cung cêëp thöng tin liïn quan àïën nhûäng haânh vi cöë gùæng phaá hoaåi nïìn dên chuã bùçng caác phûúng thûác baåo lûåc, haânh àöång khuãng böë, töí chûác daång maphia, bùæt coác, buön ma tuyá vaâ buön lêåu. Vñ duå nhû, xem Luêåt 304 ngaây 29-5-1982; Luêåt 15 ngaây 15-2-1980; Luêåt 34 ngaây 18-2-1987; Luêåt ­ Nghõ àõnh söë 8/91; Luêåt 45/01; Luêåt - Nghõ àõnh söë 8 ngaây 15-1-1991; vaâ Luêåt 45 ngaây 15-2-2001. Caác cöng töë viïn cuãa chñnh phuã lêm thúâi do LHQ laänh àaåo úã Cösövö coá thïí yïu cêìu miïîn toaân böå thuã tuåc truy töë nïëu quan toaâ xaác àõnh rùçng bõ can hay keã bõ tònh nghi seä cung cêëp bùçng chûáng coá thïí ngùn chùån caác töåi phaåm tiïëp theo hoùåc giuáp khúãi töë thaânh cöng möåt keã tònh nghi khaác. Xem Quy chïë UNMIK söë 2001/21 vïì caác nhên chûáng coá thaái àöå húåp taác (ngaây 20- 9-2001); Quy chïë UNMIK söë 2003/26, Böå luêåt Töë tuång Hònh sûå taåm thúâi cuãa Cösövö, Àiïìu 298-303 (ngaây 6-7-2003). 25. Àiïìu 37(3) Cöng ûúác chöëng Tham nhuäng cuãa LHQ quy àõnh "Möîi bïn nhaâ nûúác seä xem xeát khaã nùng coá thïí miïîn truy töë, theo caác quy tùæc cú baãn cuãa luêåt phaáp trong nûúác, àöëi vúái möåt caá nhên coá thaái àöå húåp taác trong àiïìu tra hoùåc khúãi töë möåt töåi phaåm cêëu thaânh theo Cöng ûúác naây". 26. Vñ duå nhû, xem Homer E. Moyer, Jr., "Caác cöng ty tû vêën luêåt doanh nghiïåp, Tûå nguyïån cung cêëp thöng tin, caác giaám saát viïn àöåc lêåp giaám saát tuên thuã, vaâ caác vêën àïì khaác vïì thûåc thi FCPA". Tû vêën luêåt doanh nghiïåp trong nûúác, thaáng 6/2005 http://www.metrocorpcounsel.com/current.php?artType=view&artMonth=J une&artYear=2005&EntryNo=3063. 27. Múái àêy Vûúng quöëc Anh àaä ban haânh luêåt naây, Hoa Kyâ cuäng coá möåt luêåt tûúng tûå (http://www.epic.org/open_gov/foia/us_foia_act.html), giöëng nhû nhiïìu quöëc gia khaác. Xem http://www.freedominfo.org/. 28. Vñ duå nhû coá thïí tham khaão vïì taác àöång cuãa caác kiïím tra löëi söëng do Trung têm Phoáng viïn Àiïìu tra Philñppin thûåc hiïån (http://www.pcij.org/sto- ries/2003/bir.html). 29. Xem trang web cuãa UNCITRAL àïí tham khaão Luêåt mêîu vïì Àêëu thêìu haâng hoaá, cöng trònh vaâ dõch vuå, cuâng vúái Hûúáng dêîn ban haânh, xem thïm úã http://www.abanet.org/. 30. Xem Töí chûác cuãa caác Bang Hoa Kyâ (OAS), Cöng ûúác Liïn Myä vïì Chöëng tham nhuäng, Hiïåp ûúác söë 105-39; Cöng ûúác OECD vïì Chöëng Höëi löå caác quan chûác nûúác ngoaâi trong caác giao dõch kinh doanh quöëc tïë, Hiïåp ûúác söë 105-43, 1997 U.S.T. Lexis 105; vaâ Höåi àöìng chêu Êu, Cöng ûúác Luêåt Hònh sûå chöëng Tham nhuäng, ETS söë 173., coá hiïåu lûåc ngaây 1-7-2002. Cöng ûúác LHQ vïì Chöëng tham nhuäng (UNCAC), Taâi liïåu LHQ söë A/58/422 (thöng qua ngaây 31-10-2003), coá hiïåu lûåc ngaây 15/12/2005. 456 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng 31. Soreide (2006) lûu yá trong möåt khaão saát caác doanh nghiïåp thuöåc OECD, rùçng "coá khoaãng 55% söë ngûúâi traã lúâi khöng cho rùçng caác quy tùæc vaâ luêåt lïå àêëu thêìu coá thïí giuáp ngùn chùån àûúåc tham nhuäng. 15% cho rùçng caác quy tùæc vaâ luêåt lïå naây coá chûác nùng caãn trúã tham nhuäng, vaâ chó coá 6% cho rùçng quy tùæc vaâ luêåt lïå àêëu thêìu laâ möåt trúã ngaåi caãn trúã tham nhuäng möåt caách hiïåu quaã". 32. Phuå luåc naây do Benjamin M. Cox nghiïn cûáu vaâ viïët. 33. Xem Diïîn àaân caác Töí chûác phi chñnh phuã Quöëc tïë vïì Phaát triïín Inàönïxia, ngaây 23-5-2005, http://www.in?d.be/aceh_combating_corruption.htm. 34. Xem Diïîn àaân caác Töí chûác phi chñnh phuã Quöëc tïë vïì Phaát triïín Inàönïxia, ngaây 23-5-2005. THAM KHAÃO ADB (Ngên haâng Phaát triïín chêu AÁ). 1998. Anti-Corruption: Policies and Strategies. "Chöëng tham nhuäng: Caác chñnh saách vaâ chiïën lûúåc" Manila: ADB. ADB/OECD/Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë. 2005. Curbing Corruption in Tsunami Relief Operations. "Kòm chïë tham nhuäng trong caác hoaåt àöång cûáu trúå naån nhên soáng thêìn". Biïn baãn Cuöåc hoåp Chuyïn gia taåi Jakarta, 7-8/4. Manila: ADB. Batha, E. 2005. "Corruption and Aid" "Tham nhuäng vaâ Viïån trúå" Reuters, November 9. Burton, Robert A. 2005. "Improving Integrity in Public Procurement: The Role of Transparency and Accountability". "Tùng cûúâng tñnh liïm chñnh trong àêëu thêìu cöng: Vai troâ cuãa tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh" trong Àêëu tranh chöëng tham nhuäng vaâ Thuác àêíy sûå liïm chñnh trong àêëu thêìu cöng, 23­28. Paris: OECD. Campos, J. E., and J. Syquia. 2006. "Managing the Politics of Reform: Overhauling the Legal Infrastructure of Public Procurement in the Philippines". "Quaãn lyá chñnh trõ trong caãi caách: Raâ soaát toaân diïån haå têìng phaáp lyá vïì àêëu thêìu cöng úã Philñppin" World Bank, Washington, DC. CNN. 2005. "Dozens Indicted in Alleged Katrina Scam: Red Cross Contract Workers Accused of FilingFalseClaims", "Haâng taá lúâi caáo buöåc vïì nhûäng mûu àöì lúåi duång bêët chñnh cún baäo Katrina: Caác nhên viïn húåp àöìng cuãa Chûä thêåp àoã bõ buöåc töåi lêåp höì sú cûáu trúå giaã maåo". Ngaây 29-12. Harvey, R. 2005. "Corruption Challenge for Aceh Aid". "Thaách thûác cuãa tham nhuäng vúái Aceh Aid" BBC News, Klitgaard, Robert. 1988. Controlling Corruption. "Kiïím soaát tham nhuäng" Berkeley: University of California Press. Manapat, Ricardo. 1991. Some Are Smarter than Others: The History of Marcos' Crony Capitalism. "Möåt söë ngûúâi thöng minh hún nhûäng keã khaác: Lõch sûã chïë àöå tû baãn giaâ cöîi cuãa Marcos" New York: Aletheia Publications. Manning, Nick, and Neil Parison. 2004. International Public Administration Reform. "Caãi caách haânh chñnh cöng quöëc tïë" Washington, DC: World Bank. Merle, R., and J. Markon. "Ex-Pentagon Of?cial Admits Job Deal". "Cûåu quan chûác Lêìu Nùm goác thûâa nhêån ùn höëi löå" Washington Post, 21/4, trang A1. 457 Caác hònh thaái tham nhuäng Merle, R. 2004. "Long Fall for Pentagon Star: Druyun Doled Out Favors by the Millions". "Cuá ngaä tûâ trïn cao cuãa möåt ngöi sao Lêìu Nùm goác: Druyun söëng nhúâ haâng triïåu ngûúâi" Washington Post, 14/11, trang A1. Mitchell, L. E. 2005. "Symposium: Corporate Misbehavior by Elite Decision- Makers: Perspectives from Law and Social Psychology: Structural Holes, CEOs, and Informational Monopolies--the Missing Link in Corporate Governance". "Chuyïn àïì: Haânh vi sai traái cuãa doanh nghiïåp do caác cêëp ra quyïët àõnh: Caác triïín voång nhòn tûâ goác àöå Luêåt phaáp vaâ Têm lyá xaä höåi: Caác löî höíng cú cêëu, caác Giaám àöëc àiïìu haânh, vaâ àöåc quyïìn thöng tin ­ Mùæt xñch coân thiïëu trong quaãn trõ doanh nghiïåp" Brooklyn Law Review 70 (Summer): 1313. Mora, Jose Eduardo. 2004. "Central America: The High Cost of Corruption" "Trung Myä: Chi phñ tham nhuäng lúán" Inter Press Service, http://www.worl- drevolution.org/article/1624. Mugazi, Henry. 2005. "Corrupt Public Procurement. Civil Society Should Be Involved More in Following Up Corrupt Of?cials". "Àêëu thêìu cöng bõ tham nhuäng: Xaä höåi dên sûå cêìn tham gia nhiïìu hún trong giaám saát caác quan chûác tham nhuäng" Newsletter 3, August. Nas, T. F., A. C. Price, and C. T. Weber. 1986. "A Policy-Oriented Theory of Corruption". "Lyá thuyïët tham nhuäng theo àõnh hûúáng chñnh saách" American Political Science Review 80 (March): 107­19. New York State, Of?ce of Attorney General Eliot Spitzer. 2001. "Eleven School Custodians Arrested for Kickback and Bid Rigging Scheme". "11 caán böå quaãn lyá trûúâng hoåc bõ bùæt giûä vò nhêån tiïìn laåi quaã vaâ töí chûác thöng thêìu" Press Release, ngaây 11/12. http://www.oag.state.ny.us/press/2001/dec/dec11b_01.html. Nunberg, Barbara. 1997. "Rethinking Civil Service Reform: An Agenda for Smart Government". "Cên nhùæc laåi vïì caãi caách dên sûå: Chûúng trònh nghõ sûå cho möåt chñnh phuã thöng minh" Poverty and Social Policy Working Paper, World Bank, Washington, DC. Odhiambo, Walter, and Paul Kamau. 2003. "Public Procurement: Lessons from Kenya, Tanzania, and Uganda". "Àêëu thêìu cöng: caác baâi hoåc cuãa Kenya, Tanzania, vaâ Uganàa" Working paper 208, OECD Development Centre, Paris. OECD. 2005. "Fighting Corruption and Promoting Integrity in Public Procurement". "Àêëu tranh chöëng tham nhuäng vaâ thuác àêíy tñnh liïm chñnh trong àêëu thêìu cöng" Paris: OECD. Paine, L., R. Deshpande, J. D. Margolis, and K. E. Bettcher. 2005. "Up to Code: Does Your Company's Conduct Meet World-Class Standards?" "Theo Quy tùæc Àaåo àûác nghïì nghiïåp: Cöng ty cuãa baån coá àaáp ûáng caác chuêín mûåc haânh xûã cuãa thïë giúái khöng?" Harvard Business Review 83 (12): 122­33. Rose-Ackerman, Susan. 1978. Corruption: A Study in Political Economy. "Tham nhuäng: Möåt nghiïn cûáu vïì khña caånh kinh tïë chñnh trõ" New York: Academic Press. 458 Tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng ------. 1999. Corruption and Government: Causes, Consequences, and Reform. "Tham nhuäng vaâ Chñnh phuã: caác nguyïn nhên, hêåu quaã vaâ caãi caách" Cambridge, UK: Cambridge University Press. Sacerdoti, Giorgio. 2005. "Forum Workshop on Identifying Risks in the Bidding Process to Prevent and Sanction". "Höåi thaão diïîn àaân xaác àõnh caác ruãi ro trong quaá trònh àêëu thêìu nhùçm ngùn chùån vaâ xûã phaåt" Trong Àêëu tranh chöëng tham nhuäng vaâ thuác àêíy tñnh liïm chñnh trong Àêëu thêìu cöng, 153­60. Paris: OECD. Sandholtz, W., and M. Gray. 2005. "International Determinants of National Corruption Levels".Caác yïëu töë quöëc tïë xaác àõnh mûác àöå tham nhuäng cuãa quöëc gia" Trong Baáo caáo Tham nhuäng toaân cêìu cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2005. glob- alcorruptionreport.org/download.html#download. Soreide, Tina. 2006. "Procurement Procedures and the Size of Firms in Infrastructure Contracts". "Caác thuã tuåc àêëu thêìu vaâ quy mö cuãa caác cöng ty trong caác húåp àöìng cú súã haå têìng" Paper prepared for the World Bank ABCDE confer- ence, Tokyo, May 29­30. Stone, R. W. 2004. "The Political Economy of IMF Lending in Africa". "Kinh tïë chñnh trõ trong hoaåt àöång cho vay cuãa Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë úã chêu Phi" American Political Science Review 98 (4): 577­91. Thachuk, K. 2005. "Corruption and International Security" "Tham nhuäng vaâ An ninh quöëc tïë" SAIS Review 25 (Winter-Spring): 143­52. Transparency International. 2002. "Status Report on the Integrity Pact: The Concept, the Model, and Present Applications". "Baáo caáo hiïån traång thûåc hiïån Hiïåp ûúác Liïm chñnh: Khaái niïåm, Mö hònh vaâ caác ÛÁng duång hiïån taåi" Transparency International (ngaây 31/12). ------. 2006a. Handbook: Curbing Corruption in Public Procurement. "Söí tay hûúáng dêîn: Kòm chïë tham nhuäng trong àêëu thêìu cöng" transparency.org./glob- al_priorities/public_contracting ------. 2006b. Global Corruption Report 2006. "Baáo caáo tham nhuäng toaân cêìu nùm 2006" download.html#download. Trepte, Peter. 2005. "Transparency and Accountability as Tools for Promoting Integrity and Preventing Corruption in Procurement: Possibilities and Limitations". "Tñnh minh baåch vaâ Traách nhiïåm giaãi trònh ­ caác cöng cuå àïí thuác àêíy tñnh liïm chñnh vaâ ngùn ngûâa tham nhuäng trong àêëu thêìu: Caác khaã nùng vaâ haån chïë" OECD, Paris. (Böå Tû phaáp Hoa Kyâ). n.d. "Preventing and Detecting Bid Rigging, Price Fixing, and Market Allocation in Post-Disaster Rebuilding Projects: An Antitrust Primer for Agents and Procurement Offcials". "Ngùn ngûâa vaâ phaát hiïån thöng thêìu, cöë àõnh giaá, vaâ phên böë thõ trûúâng trong caác dûå aán taái thiïët sau thiïn tai ­ baâi hoåc vúä loâng vïì chöëng àöåc quyïìn cho caác nhên viïn vaâ quan chûác àêëu thêìu". Böå Ngên khöë Hoa Kyâ. 2004. "U.S. Identifies Front Companies for Saddam Hussein Regime". "Hoa Kyâ phaát hiïån caác cöng ty voã boåc cho chïë àöå Saddam 459 Caác hònh thaái tham nhuäng Hussein" Press Release, Offce of Public Affairs, ngaây 15-4, Washington, DC. http://www.cpa-rpa.org/transcripts/2004415_fron_companies.html. Vùn phoâng Traách nhiïåm giaãi trònh cuãa Chñnh phuã Hoa Kyâ. 2006. "Company Formations: Minimal Ownership Information is Collected". "Thaânh lêåp cöng ty: thöng tin vïì chuã súã hûäu àûúåc thu thêåp úã mûác töëi thiïíu" Baáo caáo 06­376 (thaáng 4). Uyã ban Volcker (Independent Inquiry Committee into the United Nations Oil- For-Food Programme, chaired by Paul A. Volcker). 2005a. Report on the Manipulation of the Oil-For-Food Programme "Baáo caáo vïì haânh vi thao tuáng chûúng trònh Àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc" (ngaây 27-10). ------. 2005b. "Third Interim Report" (August 8) "Baáo caáo taåm thúâi lêìn 3" (ngaây 8 -8). Ware, G. T., and G. P. Noone. 2003. "The Culture of Corruption in the Post Con?ict and Developiing World. "Vùn hoaá tham nhuäng taåi caác nûúác àang phaát triïín vaâ hêåu xung àöåt" trong Haäy tûúãng tûúång vïì sûå cuâng töìn taåi: Phuåc höìi nhên àaåo sau mêu thuêîn sùæc töåc gêy baåo lûåc, ed. A. Chayes and M. Minnow. San Francisco, CA: Jossey-Bass. ------. 2005. "The Anatomy of Transnational Corruption". "Böå khung tham nhuäng xuyïn quöëc gia" International Affairs Review 14 (Fall): 29­52. Wax, E. 2005. "Kenya Is Buffeted by Graft Scandals". "Kïnia bõ vuâi dêåp trong caác vuå bï böëi liïn quan àïën àuát loát" The Washington Post, ngaây 13/2. Werlin, H. H. 2005. "Corruption and Foreign Aid in Africa". "Tham nhuäng vaâ Viïån trúå nûúác ngoaâi úã chêu Phi" Orbis 49 (Summer): 517­27. Wittig, Wayne A. 2005. Linking Islands of Integrity to Promote Good Governance in Public Procurement: Issues for Consideration". "Kïët nöëi caác àiïím liïm chñnh nhùçm thuác àêíy àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã trong àêëu thêìu cöng: caác vêën àïì cên nhùæc" trong Àêëu tranh chöëng tham nhuäng vaâ thuác àêíy tñnh liïm chñnh trong àêëu thêìu cöng, trang 109­14. Paris: OECD. World Bank. Sùæp xuêët baãn. Corruption vs. Technology in Public Procurement. "Tham nhuäng vaâ Cöng nghïå trong àêëu thêìu cöng". Yen, H. 2005. "GAO Probes Katrina Credit Card Bills: Audits Examine Purchases by Federal Workers for Abuse, Overpayment". "GAO àiïìu tra caác phiïëu theã tñn duång Katrina: Kiïím toaán kiïím tra caác hoaåt àöång mua sùæm cuãa caác nhên viïn liïn bang àïí tòm kiïëm dêëu hiïåu laåm duång vaâ thanh toaán vûúåt mûác" Washington Post, ngaây 27/12, trang A23. Xem thïm hppt://www.cnn.com/2005/LAW/22/28/kat- rina.fraud/index.html. Zucker, J. S. 2004. "The Boeing Suspension: Has Increased Consolidation Tied the Department of Defense's Hands?" "Taåm àònh chó vuå Boeing: liïåu sûå gia tùng gùæn kïët naây coá liïn quan àïën caác tay trong úã Böå Quöëc phoâng?" The Army Lawyer, thaáng 4. https:www.jagcnet.army.mil/JAGCNETInternet/Homepages/AC/ArmyFr aud.nsf/(JAGCNetDocID)/86DABEE8FC6CC4DÙÅ703F005519E9/$FILE/Th e%20Boeing%20Suspension.pdf. 460 10 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách Töíng quan LÏ TUÊËN MINH À iïìu tra taåi caác nûúác àang phaát triïín vaâ caác nïìn kinh tïë chuyïín àöíi cho thêëy caác cú quan quaãn lyá thu ngên saách thûúâng àûúåc xïëp vaâo haâng nhûäng cú quan nhaâ nûúác tham nhuäng nhiïìu nhêët. Tham nhuäng trong quaãn lyá thuïë vaâ haãi quan dêîn túái caác vêën àïì vïì hiïåu quaã chi phñ vaâ sûå cöng bùçng. Àêy laâ möåt trong nhûäng nguyïn nhên haâng àêìu dêîn àïën thêët thoaát ngên saách (xem vñ duå cuãa Martinez- Vazquez, Arze vaâ Boex [2004]). Caác nghiïn cûáu dûåa vaâo kinh nghiïåm àaä cho thêëy caác quöëc gia vúái tyã lïå tham nhuäng cao thûúâng coá "nïìn kinh tïë boáng" (nïìn kinh tïë khöng chñnh thûác) lúán hún, nghôa laâ tiïìn thuïë bõ ruát ruöåt vaâ do àoá thu ngên saách bõ thêët thoaát nghiïm troång (Schnieder vaâ Enste 2000; Johnson, Kaufman vaâ Zoido- Lobaton 1998). Hún nûäa, do taåo ra sûå bêët cöng àöëi vúái nhûäng ngûúâi àoáng thuïë trung thûåc vaâ gêy töín haåi khaã nùng caånh tranh cuãa hoå, nïn tham nhuäng àêíy nhiïìu cú súã kinh doanh ra khoãi con àûúâng chñnh trûåc vaâ taåo ra möåt voâng luêín quêín àêíy luâi sûå phaát triïín cuãa nïìn kinh tïë chñnh thûác. Trong trûúâng húåp cuãa ngaânh haãi quan, tham nhuäng thêåm chñ coá thïí thoãa hiïåp vúái lûåc lûúång an ninh quöëc gia àïí trúã thaânh möåt àûúâng dêy quaá caãnh ma tuáy vaâ vuä khñ. Caác nghiïn cûáu dûåa trïn kinh nghiïåm cuäng cho thêëy vúái möîi loaåi thuïë, tham nhuäng coá mûác àöå taác àöång khaác nhau. Vúái caác loaåi thuïë trûåc thu, noá taác àöång tiïu cûåc hún so vúái caác loaåi thuïë giaán thu (Tanzi vaâ Davoodi 2000). Tiïìn thuïë thu àûúåc tûâ nguöìn giaán thu vaâ trûåc thu thûúâng chïnh lïåch nhau, vaâ tham nhuäng laâm cho sûå mêët cên àöëi naây trúã nïn trêìm troång hún nûäa. Noá laâm giaãm söë thu ngên saách tûâ möåt nhoám ngûúâi àoáng thuïë nhêët àõnh (thûúâng laâ nhûäng doanh nghiïåp laâm ùn phaát àaåt coá àuã khaã nùng höëi löå caác caán böå thuïë vuå) vaâ laâm tùng gaánh nùång thuïë khoáa tûúng ûáng cuãa nhoám ngûúâi àoáng thuïë ngheâo hún. 461 Caác hònh thaái tham nhuäng ÀÖÅNG CÚ VAÂ CÚ HÖÅI THAM NHUÄNG TRONG QUAÃN LYÁ THU NGÊN SAÁCH Trong quaãn lyá thu ngên saách, àöång cú cho tham nhuäng rêët maånh vaâ cú höåi tham nhuäng thò vö söë. Caán böå phuå traách thu ngên saách coá nhiïìu khaã nùng tham nhuäng hún nïëu caái lúåi maâ anh ta kyâ voång lúán hún caái giaá maâ anh ta phaãi traã nïëu bõ bùæt vaâ bõ phaåt. (Huther vaâ Shah 2000). Nhûäng kyâ voång vïì lúåi ñch vaâ caái giaá phaãi traã laåi phuå thuöåc vaâo möi trûúâng àiïìu haânh nhaâ nûúác cuå thïí, núi diïîn ra hoaåt àöång quaãn lyá thuïë vaâ haãi quan. Nhòn chung, khuön khöí phaáp lyá vïì quaãn lyá thu ngên saách úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín coá àùåc àiïím chung laâ hïå thöëng thuïë vaâ chïë àöå thûúng maåi phûác taåp, bao göìm nhiïìu quy àõnh miïîn thuïë àûúåc quyïët àõnh möåt caách tuây tiïån khi thêëy phuâ húåp; caác thuã tuåc aáp duång thuïë khoá hiïíu vaâ khöng minh baåch; vaâ quyïìn tûå yá quyïët àõnh thaái quaá cuãa caác thanh tra thuïë. Hún nûäa, nhiïìu baáo caáo cho thêëy caán böå thuïë vuå vaâ haãi quan taåi nhiïìu nûúác thiïëu tñnh chuyïn nghiïåp, laâm viïåc trong nhûäng cú quan vúái cú chïë thûúãng phaåt khöng thoãa àaáng, vaâ caác biïån phaáp kiïím soaát nöåi böå vaâ kiïím soaát bïn ngoaâi yïëu keám. CAÁC CAÁCH TIÏËP CÊÅN CHÖËNG THAM NHUÄNG Nhûäng nguyïn nhên muön hònh vaån traång cuãa tham nhuäng khiïën cho caác chûúng trònh chöëng tham nhuäng muöën thaânh cöng phaãi toaân diïån vaâ nhùçm àuáng vaâo caác àöång cú vaâ cú höåi tham nhuäng. Das-Gupta, Engelschalk vaâ Mayville (1999) àaä àïì xuêët möåt vaâi biïån phaáp caãi caách coá khaã nùng laâm dõu caác àöång cú, àöång lûåc vaâ caác cú höåi tham nhuäng. Nhûäng biïån phaáp naây àûúåc toám tùæt úã Baãng 1 dûúái àêy. Caác chûúng trònh chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách, nïëu töìn taåi möåt mònh, thò hiïëm khi bïìn vûäng. Thay vaâo àoá, caãi caách chöëng tham nhuäng cêìn dûåa trïn nïìn taãng röång lúán hún, àoá laâ caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác. Tûâ cuöëi thêåp kyã 90, caác dûå aán höî trúå kyä thuêåt cuãa Ngên haâng Thïë giúái vïì quaãn lyá thu ngên saách àaä lûåa choån möåt khuön khöí thiïët kïë toaân diïån, coá quan têm thñch àaáng àïën traách nhiïåm giaãi trònh, xêy dûång thïí chïë vaâ hiïåu quaã chi phñ. Chûúng 10 giúái thiïåu möåt vñ duå nhû vêåy, àoá laâ caãi caách Cú quan Thuïë Quöëc gia Bölivia. Möåt nöî lûåc tûúng tûå cuäng àaä triïín khai taåi Latvia. Taåi àêy caãi caách thuïë àûúåc gùæn liïìn vúái caác nöî lûåc caãi caách haânh chñnh cöng. Caác caãi caách cuãa Latvia göìm coá: xêy dûång möëi quan hïå chùåt cheä vúái Höåi àöìng chöëng Tham Nhuäng, thay àöíi vïì töí chûác vaâ cöng nghïå trong Cú quan Quaãn lyá Thu ngên saách nhaâ nûúác, húåp nhêët viïåc thu thuïë vúái viïåc thu caác àoáng goáp xaä höåi khaác, vaâ húåp nhêët quaãn lyá haãi quan, thiïët lêåp möåt hïå thöëng chó söë hiïåu quaã hoaåt àöång, vaâ xêy dûång cú chïë minh baåch àïí tham khaão yá kiïën caác bïn liïn quan. 462 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Töíng quan BAÃNG 1 Caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng trong caãi caách quaãn lyá thu ngên saách Caác biïån phaáp caãi caách àïí têën cöng caác àöång cú Caác biïån phaáp caãi caách àïí têën cöng caác cú höåi vaâ àöång lûåc dêîn àïën tham nhuäng dêîn àïën tham nhuäng Àöång cú cú baãn Caãi caách cú cêëu thuïë Caác tuyïn böë vïì tön chó muåc àñch Thuïë àaánh thêëp. Ñt bêåc thuïë vaâ haån chïë miïîn Caác àiïím ûu tuá cuãa möåt têåp thïí vaâ tinh thêìn àöìng àöåi thuïë. Thuïë lúåi tûác vaâ thuïë khoaán Hònh phaåt khöng mang tñnh tuây yá àõnh àoaåt Caác biïån phaáp khuyïën khñch Töí chûác vaâ quaãn lyá Tûå chuã cuãa töí chûác Töí chûác coá hoaåt àöång Caác quy trònh ngên saách minh baåch vaâ ngên saách gùæn liïìn Tùng sûã duång söë liïåu cuãa bïn thûá ba vúái hiïåu quaã hoaåt àöång Haån chïë sûå tiïëp xuác vúái nhaâ cung cêëp vaâ Àaäi ngöå gùæn liïìn vúái hiïåu quaã cöng viïåc ngûúâi àoáng thuïë Caånh tranh trong nöåi böå cú quan vaâ giûäa caác cú quan - Caác quy trònh cöng viïåc chñnh àaáng, minh Traã lûúng coá tñnh caånh tranh baåch vaâ khöng mang tñnh tuây yá Caác thuã tuåc xeát thûúãng minh baåch vaâ khöng mang tñnh tuây yá Caác quy trònh thuã tuåc minh baåch vïì nhên sûå, àêëu thêìu vaâ ngên saách Tin hoåc hoaá vaâ tûå àöång hoáa Tû nhên hoáa möåt söë chûác nùng nhêët àõnh Caác biïån phaáp àïí phoâng chöëng Kiïím tra nöåi böå vaâ bïn ngoaâi- Coá hònh phaåt thñch àaáng àöëi vúái tham nhuäng Coá kiïím toaán àöåc lêåp caã nöåi böå vaâ bïn ngoaâi Ngûúâi àoáng thuïë coá tiïëng noái maånh hún thöng qua caác Quy trònh giaám saát quaãn lyá hiïåu quaã àiïìu tra àöåc lêåp Cöng dên giaám saát vaâ àaánh giaá Ngûúâi dên theo doäi vaâ àaánh giaá Coá àún võ chöëng tham nhuäng nöåi böå Caác yïëu töë vïì phña cung Coá hònh phaåt thñch àaáng àöëi vúái keã àûa höëi löå Caác cú quan àöåc lêåp àïí baão vïå nhûäng ngûúâi àoáng thuïë khöng bõ gêy phiïìn haâ hoùåc bõ boân ruát Cöng böë röång raäi caác hònh phaåt Nguöìn: Das-Gupta, Engelschalk, Mayville (1999). Xu hûúáng múái àêy trong caãi caách quaãn lyá thu ngên saách, àùåc biïåt laâ úã Myä Latinh vaâ chêu Phi, laâ taåo ra caác cú quan quaãn lyá thu ngên saách baán tûå quaãn (SARA). Muåc tiïu chung cuãa caác nöî lûåc naây laâ giaãi quyïët vêën àïì tham nhuäng vaâ keám hiïåu quaã trong hoaåt àöång thu ngên saách.(Kidd vaâ Crandall 2006; Fjeldstad 2005). Trong nhiïìu trûúâng húåp, SARA àûúåc coi laâ chêët xuác 463 Caác hònh thaái tham nhuäng taác dêîn túái caãi caách maånh meä. SARA coân àûúåc àaánh giaá laâ thïí chïë quan troång trong toaân böå chiïën lûúåc caãi caách cöng. Tuy nhiïn, möåt vaâi àaánh giaá vïì kinh nghiïåm thûåc hiïån SARA (xem Kidd vaâ Crandall [2006]) àaä cho thêëy, SARA, vúái tû caách laâ mö hònh àiïìu haânh nhaâ nûúác, khöng phaãi laâ phûúng thuöëc chûäa baách bïånh, thaânh cöng cuãa noá phuå thuöåc phêìn lúán vaâo sûå töìn taåi cuãa möåt kïë hoaåch caãi caách toaân diïån, cuâng vúái cam kïët chñnh trõ maånh meä vaâ bïìn vûäng. Chûúng 10 vaâ 11 töíng kïët chi tiïët hún vïì quy mö, caác yïëu töë quyïët àõnh vaâ taác àöång cuãa tham nhuäng trong quaãn lyá thuïë vaâ haãi quan. Caã hai chûúng têåp trung vaâo caác biïån phaáp caãi caách dïî vêån duång vaâo thûåc tïë, vaâ khaám phaá taác duång cuãa viïåc "lêåp baãn àöì" caác ruãi ro tham nhuäng trong doâng quy trònh taác nghiïåp, laâm cú súã àïí thiïët kïë caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng phuâ húåp. THAM KHAÃO Das-Gupta, Aridam, Michael Engelschalk, vaâ William Mayville. 1999. "Chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách". PREM Notes 33, Maång lûúái quaãn lyá kinh tïë vaâ giaãm ngheâo, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Fjeldstad, Odd-Helge. 2005. "Tham nhuäng trong quaãn lyá thuïë: Nhûäng baâi hoåc cuãa caác caãi caách thïí chïë taåi Uganda". CMI Taâi liïåu laâm viïåc, Chr. Michelsen Institute, Bergen, Norway. Huther, Jeff, and Anwar Shah. 2000. "Caác chñnh saách vaâ chûúng trònh chöëng tham nhuäng: Khuön khöí àaánh giaá ". Taâi liïåu àaánh giaá chñnh saách 2501, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC (thaáng 12). Johnson, Simon, Daniel Kaufmann, and Pablo Zoido-Lobaton. 1998. "Àaánh giaá thûúâng kyâ vaâ nïìn kinh tïë phi chñnh thûác ". Àaánh giaá kinh tïë Myä 88 (2): 387­92. Kidd, Maureen, and William Crandall. 2006. "Caác cú quan thu thuïë: Vêën àïì vaâ khoá khùn trong àaánh giaá thaânh cöng cuãa hoå". Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, Washington, DC. Martinez-Vazquez, Jorge, F. Javier Arze, and Jameson Boex. 2004. "Tham nhuäng, Chñnh saách taâi khoáa vaâ quaãn lyá taâi khoáa" Taâi liïåu laâm viïåc chuêín bõ cho caãi caách taâi khoáa àûúåc höî trúå búãi dûå aán Tûå do hoáa thûúng maåi, Caác saáng kiïën phaát triïín, Inc. (thaáng 10). Schneider, Friedrich, and Dominik Enste. 2000. "Caác "nïìn kinh tïë boáng" trïn thïë giúái: Quy mö, nguyïn nhên vaâ hêåu quaã" Taâi liïåu laâm viïåc cuãa IMF WP/00/26, Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, Washington, DC (thaáng 2). Tanzi, Vito, and Hamid Davoodi. 2000. "Tham nhuäng, tùng trûúãng, vaâ taâi chñnh cöng" IMF Working Paper WP/00/182, Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, Washington, DC (thaáng 11). 464 10 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách Trûúâng húåp hoaân thuïë GTGT taåi Bölivia J U A N C A R L O S Z U L E T A , A L B E R T O L E Y T O N , VAÂ E N R I Q U E F A N T A I V A N O V I C "Vêën àïì suåt giaãm thu ngên saách gêìn nhû bao giúâ cuäng gùæn liïìn vúái tham nhuäng. Àïí giaãi quyïët vêën àïì tham nhuäng, nhêët thiïët phaãi coá möåt giaãi phaáp töíng thïí. Khung lögñch löìng gheáp caãi caách thuïë do Chñnh phuã Bölivia thiïët kïë àïí giaãi quyïët vêën àïì naây bao göìm caãi caách caã chñnh saách thuïë vaâ quaãn lyá thuïë, tûâ viïåc ban haânh möåt luêåt thuïë múái àïën viïåc thaânh lêåp möåt Cú quan Thu Thuïë múái. Àêy laâ möåt vñ duå töët vaâ roä neát vïì möåt cuöåc caãi caách thuïë thûåc sûå, möåt caãi caách têåp trung vaâo nhûäng vêën àïì thûåc sûå bûác thiïët vïì quaãn lyá thuïë, àoá laâ hiïåu quaã hoaåt àöång vaâ traách nhiïåm giaãi trònh". Rene G. Banez, Cûåu uyã viïn höåi àöìng, Cuåc Quaãn lyá Nguöìn Thu Trong nûúác, Chñnh phuã Philñppin C höëng tham nhuäng àaä trúã thaânh möåt thaách thûác lúán àöëi vúái hêìu hïët caác cú quan quaãn lyá thu ngên saách trïn thïë giúái, chuã yïëu laâ vò tham nhuäng laâm giaãm àaáng kïí söë thu ngên saách tûâ thuïë. Dûåa trïn caác nghiïn cûáu taåi möåt söë nûúác, gêìn àêy, Fjeldstad (2005b) cho rùçng ñt nhêët 50% söë tiïìn phaãi thu vaâo kho baåc nhaâ nûúác àaä coá thïí bõ thêët thoaát do tham nhuäng vaâ tröën thuïë, laâm giaãm ngên saách àaáng ra phaãi daânh cho caác dõch vuå cöng cöång.1 Ngoaâi ra, tham nhuäng vaâ tröën thuïë laâm giaãm sûå tûå nguyïån tuên thuã luêåt phaáp vaâ caác quy àõnh vïì thuïë, laâm naãn loâng nhûäng ngûúâi nöåp thuïë trung thûåc, àöìng thúâi taåo ra bêìu khöng khñ àêìy hoaâi nghi. Cuöëi cuâng, tham nhuäng xuái giuåc caán böå thuïë vuå phaãn àöëi viïåc caãi caách cú chïë thuïë. Nhûäng àiïìu naây 465 Caác hònh thaái tham nhuäng vïì lêu daâi seä dêîn túái sûå xoái moân loâng tin cuãa ngûúâi dên àöëi vúái caác cú quan chñnh phuã vaâ laâm suy yïëu tñnh húåp phaáp cuãa nhaâ nûúác. Vïì lyá thuyïët, tham nhuäng xêíy ra do caán böå nhaâ nûúác (caán böå thuïë vuå) àûúåc àöåc quyïìn àöëi vúái khaách haâng (ngûúâi nöåp thuïë), àûúåc tuyâ yá àõnh àoaåt viïåc cung cêëp dõch vuå (vñ duå nhû trong viïåc àõnh giaá trõ tñnh thuïë), vaâ hoaåt àöång vúái traách nhiïåm giaãi trònh thêëp vaâ khöng minh baåch (Klitgaard 1988). Caách phên tñch naây aám chó rùçng caán böå thuïë vuå àöëi mùåt vúái caã àöång cú vaâ cú höåi tham nhuäng. Caái lúåi coá àûúåc tûâ tham nhuäng caâng cao, thò àöåc quyïìn vaâ quyïìn tuây yá cuãa caán böå thuïë vuå seä caâng lúán. Ngûúåc laåi, nïëu nhû caái lúåi hy voång kiïëm àûúåc nhoã hún, thò traách nhiïåm giaãi trònh vaâ mûác àöå minh baåch maâ caán böå thuïë vuå phaãi chõu cuäng ñt hún. (Fjeldstad 2005b). Do vêåy, caãi caách vïì quaãn lyá thuïë cêìn giaãi quyïët hoùåc laâ àöång cú, hoùåc laâ cú höåi tham nhuäng. Cuå thïí, caác biïån phaáp caãi caách cêìn giaãm thiïíu nhûäng lúåi ñch kiïëm àûúåc tûâ tham nhuäng, àöìng thúâi tùng khaã nùng bõ bùæt vaâ quy mö hònh phaåt nïëu bõ phaát hiïån (Rose-Ackerman 1999). Nïëu nhû caái lúåi kyâ voång tûâ tham nhuäng cao hún caái giaá phaãi traã, thò caán böå seä quyïët àõnh tham nhuäng vaâ ngûúåc laåi. Chûúng naây coá hai muåc tiïu. Thûá nhêët, nïu roä vai troâ tûúng àöëi cuãa caác biïån phaáp caãi caách àïì xuêët àöëi vúái quaãn lyá thuïë. Chuáng töi phên tñch kinh nghiïåm cuãa Cuåc Thuïë Quöëc gia (NTS) Bölivia, möåt cú quan múái àûúåc caãi caách vaâ àaä triïín khai tûúng àöëi thaânh cöng möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng trong hoaân thuïë giaá trõ gia tùng (GTGT) cho haâng xuêët khêíu. Thöng thûúâng, viïåc hoaân thuïë GTGT chó àûúåc thûåc hiïån sau möåt chuöîi thuã tuåc daâi vaâ rêët phûác taåp theo phûúng phaáp khêëu trûâ. Quaá trònh hoaân thuïë liïn quan àïën nhiïìu bïn nhû ngûúâi nöåp thuïë, ngûúâi xuêët khêíu, nhaâ cung cêëp trong nûúác, caán böå thuïë vuå vaâ chñnh quyïìn trung ûúng. Trong möåt nghiïn cûáu gêìn àêy vïì kinh nghiïåm cuãa caác nûúác, Harrison vaâ Krelove (2005) àaä lêåp luêån rùçng hoaân thuïë coá thïí laâ goát chên Asin cuãa hïå thöëng thuïë GTGT. Búãi noá gêy ra möåt loaåt caác vêën àïì nghiïm troång trong quaá trònh thûåc hiïån, kïí caã caác cú höåi cho gian lêån vaâ tham nhuäng, vaâ tûâ chöëi hoaân thuïë khi chñnh phuã thiïëu tiïìn mùåt. Trong böëi caãnh àoá, chûúng naây àûa ra möåt nghiïn cûáu tònh huöëng, mö taã caách thûác maâ caác caán böå thuïë vuå roát tiïìn hoaân thuïë GTGT phi phaáp cho caác nhaâ xuêët khêíu àïí àöíi lêëy tiïìn höëi löå. Chûúng naây cuäng chó roä laâm thïë naâo maâ viïåc caãi caách dõch vuå thu thuïë, àùåc biïåt laâ caãi tiïën caác quaá trònh thanh tra kiïím soaát, àaä goáp phêìn giaãm tham nhuäng trong Cuåc Thuïë Quöëc gia vaâ ngùn chùån viïåc thêët thoaát cöng quyä. Thûá hai, thöng qua nghiïn cûáu tònh huöëng naây, taác giaã cöë gùæng minh hoåa caách tiïëp cêån theo doâng quy trònh àïí xaác àõnh caác ruãi ro hay nguy cú tham nhuäng trong tûâng lônh vûåc cuå thïí, vaâ caác biïån phaáp khùæc phuåc tûúng ûáng àïí 466 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia haån chïë caác nguy cú naây xaãy ra. Viïåc thu thuïë noái chung, vaâ hoaân thuïë GTGT noái riïng, coá baãn chêët rêët phuâ húåp vúái caách tiïëp cêån naây. Dûåa vaâo àoá maâ ta seä coá cú súã àïí xêy dûång chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng thaânh cöng. Chûúng naây trûúác hïët mö taã caác loaåi hònh tham nhuäng khaác nhau trong lônh vûåc quaãn lyá thu ngên saách, cuäng nhû caác nhên töë aãnh hûúãng túái haânh vi cuãa caác àöëi tûúång tham gia khaác nhau vaâ caác maång lûúái göìm nhûäng ngûúâi quen biïët nhau tham gia vaâo caác haânh vi naây.2 Chûúng naây cuäng phên tñch möi trûúâng chñnh saách hoaåt àöång cuãa Cú quan Quaãn lyá Thuïë, vaâ chó ra caác quy trònh cöng viïåc (vaâ caác khêu cuãa quy trònh), àùåc trûng cuãa quaãn lyá thuïë hiïån àaåi cuäng nhû tñnh nhaåy caãm vúái tham nhuäng. Ngoaâi ra, coân coá caác dêëu hiïåu caãnh baáo súám vïì sûå hiïån diïån cuãa tham nhuäng, vaâ caác biïån phaáp caãi caách coá thïí thûåc hiïån àïí giaãi quyïët caác nguy cú àoá. Tiïëp àoá, chûúng naây toám tùæt ngùæn goån nhûäng nïìn moáng cú baãn cuãa caãi caách quaãn lyá thuïë, têåp trung vaâo nhûäng cên nhùæc vïì kinh tïë chñnh trõ vaâ caác yïëu töë thïí chïë khaác coá yá nghôa cöët yïëu àïí chöëng tham nhuäng toaân diïån hún trong khu vûåc nhaâ nûúác. Sau cuâng, laâ trûúâng húåp nghiïn cûáu vïì caãi caách thïí chïë cuãa Cú quan Quaãn lyá Thuïë Bölivia vaâ möåt söë kïët luêån chung. GIAÃI PHÊÎU THAM NHUÄNG TRONG LÔNH VÛÅC QUAÃN LYÁ THU NGÊN SAÁCH Caác hònh thûác tröën thuïë vaâ tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách àûúåc trònh baây trong Baãng 10.1. Thoaåt nhòn, tröën thuïë dûúâng nhû chó giúái haån úã ngûúâi nöåp thuïë, coân caác loaåi tham nhuäng khaác thò liïn quan àïën möåt töí húåp caác bïn liïn quan (trong àoá dûúâng nhû luön coá mùåt caán böå thuïë vuå), bao göìm caã caác maång lûúái göìm nhûäng ngûúâi quen biïët nhau trong caác trûúâng húåp nhêët àõnh. Tuy nhiïn, bêët kïí phên biïåt nhû thïë naâo thò cuäng thêëy coá ranh giúái roä raâng giûäa hai khaái niïåm naây. Thêåt ra, nhû seä trònh baây úã phêìn sau, tröën thuïë hoáa ra laåi do tham nhuäng dung tuáng. Hún nûäa, baãng liïåt kï caác hònh thûác tham nhuäng dûúái àêy cuäng phaác hoåa hai àùåc trûng lúán cuãa tham nhuäng. Möåt laâ coá sûå cêu kïët giûäa caán böå quaãn lyá thu ngên saách vúái ngûúâi nöåp thuïë vaâ hai laâ, khöng coá sûå tham gia trûåc tiïëp cuãa ngûúâi nöåp thuïë nhûng laåi liïn quan àïën caác maång lûúái göìm nhûäng ngûúâi quen biïët nhau. Cuöëi cuâng, caác chñnh trõ gia àûúåc coi laâ tham gia vaâo hai hònh thûác tham nhuäng: cêëp quyïët àõnh miïîn thuïë àïí àöíi lêëy tiïìn höëi löå vaâ boân ruát tiïìn thuïë. Baãng 10.2 miïu taã nhûäng nhên töë quan troång nhêët taác àöång àïën haânh vi tham nhuäng cuãa caác bïn liïn quan vaâ caác maång quan hïå thên quen. Caác nhên töë khaác nhau taác àöång khaác nhau àïën tûâng àöëi tûúång coá liïn quan vaâ caác maång quan hïå thên quen, cuäng nhû laâ sûå tiïëp xuác, giao dõch giûäa caác àöëi tûúång àoá, caâng khiïën ta thêëy roä sûå phûác taåp trong àêëu tranh chöëng tham nhuäng. 467 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 10.1 Caác hònh thûác tröën thuïë vaâ tham nhuäng Àöëi tûúång coá liïn quan/caác STT Hònh thûác tröën thuïë/tham nhuäng Cú chïë vi phaåm sûå liïm chñnh maång lûúái ngûúâi quen 1. Tröën thuïë (Khöng coá sûå dñnh lñu cuãa caán böå thuïë vuå) 1.1 Khöng khai baáo hoùåc khai thiïëu phêìn thu Thûúâng sûã duång nhiïìu hïå thöëng söí caái, Ngûúâi nöåp thuïë laâ nhêåp/giao dõch chõu thuïë trong söí saách kïë toaán trong àoá coá möåt söí duâng cho muåc àñch doanh nghiïåp thuïë, thûúâng baáo caáo löî, thêm huåt 1.2 Khöng kï khai àêìy àuã doanh thu Thûúâng xêíy ra trong caác lônh vûåc baán buön Ngûúâi nöåp thuïë laâ vaâ baán leã doanh nghiïåp 1. Khai tùng chi phñ Möåt thuã thuêåt kïë toaán àïí giaãm gaánh nùång Ngûúâi nöåp thuïë laâ thuïë doanh nghiïåp 2. Cêu kïët giûäa caán böå quaãn lyá thu ngên saách vaâ ngûúâi nöåp thuïë 2.1 Miïîn thuïë Trong möåt söë trûúâng húåp, ngûúâi nöåp thuïë Ngûúâi nöåp thuïë, caán böå khöng àùng kyá nöåp thuïë cho nhaâ nûúác, thuïë vuå, chñnh trõ gia maâ "nöåp riïng" cho caán böå thu thuïë möåt khoaãn thuïë thêëp hún. 2.2 Gian lêån thuïë GTGT Caác trûúâng húåp laâm giaã höì sú hoaân thuïë Ngûúâi nöåp thuïë, caán böå GTGT vúái sûå höî trúå cuãa möåt caán böå trong thuïë vuå, caác cöng ty ngaânh quaãn lyá thuïë khöng coá thûåc 3. Tham nhuäng khöng coá sûå dñnh lñu trûåc tiïëp cuãa ngûúâi nöåp thuïë 3.1 Boân ruát Lúåi duång sûå hiïíu biïët khöng àêìy àuã caác Caán böå thuïë vuå vaâ quy àõnh vïì thuïë cuãa ngûúâi nöåp thuïë, caán chñnh trõ gia böå quaãn lyá thuïë (vaâ cuöëi cuâng laâ caác chñnh trõ gia) doåa ngûúâi nöåp thuïë phaãi nöåp mûác thuïë cao hún 3.2 Biïín thuã tiïìn thuïë thu àûúåc Caán böå quaãn lyá thuïë biïín thuã tiïìn thu thuïë. Caán böå thuïë vuå, caán böå Coá thïí xêíy ra vúái sûå cêu kïët cuãa caán böå ngên haâng, caác maång ngên haâng vaâ/hoùåc kiïím toaán viïn trong quan hïå thên quen. caác Cú quan Quaãn lyá Thuïë. 3.3 Gian lêån Phöí biïën laâ trûúâng húåp laâm giaã biïn lai Caán böå thuïë vuå, nhaâ in thuïë àûúåc uãy quyïìn 3.4 Thanh tra/kiïím toaán viïn tham nhuäng Kiïím toaán nöåi böå coá thïí khöng hiïåu quaã Caán böå thuïë vuå,å chñnh hoùåc bõ mua chuöåc. Laâm trêìm troång hún trõ gia, caác maång lûúái caác vêën àïì tham nhuäng vò khiïën cho ngûúâi quen chñnh saách giaám saát khöng coân àaáng tin cêåy. Tuy nhiïn, caán böå thuïë vuå laâm viïåc trong lônh vûåc naây coá thïí àûúåc bao che búãi böå maáy quaãn lyá vaâ caác chñnh trõ gia Nguöìn: Trñch tûâ Baãng 1 trong Fjeldstad (2005b). 468 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia BAÃNG 10.2 Caác nhên töë aãnh hûúãng àïën haânh vi cuãa caác bïn liïn quan vaâ maång lûúái quan hïå thên quen trong tham nhuäng Caác bïn liïn quan Nguúâi nöåp thuïë 1. Khaã nùng caác chñnh trõ gia vaâ caán böå thuïë vuå coá thïí tuây yá quyïët àõnh caác trûúâng húåp miïîn thuïë 2. Khaã nùng bõ phaát hiïån vaâ bõ phaåt 3. Thuïë cao 4. Sûå tin tûúãng vaâo chñnh quyïìn, àiïìu naây liïn quan àïën nùng lûåc cuãa chñnh phuã trong viïåc cung cêëp dõch vuå thuïë vaâ caãm nhêån sûå tuên thuã cuãa nhûäng ngûúâi nöåp thuïëa Caán böå thuïë vuå 1. Tham nhuäng trong caác àûúâng dêy, dûåa trïn quan hïå tin tûúãng vaâ coá ài coá laåi giûäa caác thaânh viïn trong àûúâng dêy, theo àoá caái giaá phaãi traã cho giao dõch tûâ tham nhuäng giaãm, maâ àaåo àûác cuäng bõ baán vúái giaá reã hún. (ñt caãm giaác töåi löîi hún). 2. Sûå phöí biïën cuãa tham nhuäng, tònh traång gêìn nhû têët caã moåi ngûúâi àïìu tham nhuäng, vaâ do vêåy giaãm quyïët têm xûã sûå trung thûåc. 3. Lûúng thêëp vaâ cao: Lûúng thêëp coá thïí taåo ra aáp lûåc lúán àoâi höëi löå àïí àaáp ûáng caác khoaãn chi tiïu cuãa gia àònh, coân lûúng cao coá thïí laâ àöång cú cuãa tham nhuäng vò caác võ trñ cöng viïåc hêëp dêîn coá thïí àûúåc mua ài baán laåi. 4. Sûå chïnh lïåch lûúng böíng giûäa caán böå thuïë vuå úã caác cêëp khaác nhau 5. Giaãm dêìn tiïìn lûúng àûúåc nhêån trïn thûåc tïë 6. Khaã nùng bõ phaát hiïån vaâ bõ trûâng phaåt 7. Töìn taåi cú höåi cöng viïåc thay thïë: Sa thaãi caán böå tham nhuäng coá thïí coá taác duång ngûúåc búãi vò caác caán böå naây rêët hêëp dêîn vúái caác cöng ty tû nhên do hoå biïët roä nöåi tònh bïn trong hïå thöëng thuïë, cú quan thuïë 8. Coá thõ trûúâng mua baán caác võ trñ cöng viïåc hêëp dêîn, gêy phûúng haåi àïën quaá trònh tuyïín duång 9. Böå maáy quaãn lyá tham nhuäng húåp phaáp hoáa viïåc tham nhuäng Chñnh trõ gia 1. Miïîn thuïë cho nhûäng ngûúâi uãng höå 2. Duâng kiïím toaán àïí nhuäng nhiïîu caác àöëi tûúång chöëng àöëi chñnh trõ 3. Can thiïåp chñnh trõ trong quaá trònh tuyïín duång vaâ sa thaãi nhên sûå cuäng nhû sûå tuên thuã nghôa vuå thuïë cuãa ngûúâi nöåp thuïë Caán böå thuïë vuå 1. Caán böå thuïë vuå coá lûúng cao hún coá thïí phaãi àûúng àêìu vúái traách nhiïåm xaä höåi lúán hún vaâ caâng dïî daâng dñnh lñu àïën tham nhuäng 2. Sûå ûu aái maâ caán böå quaãn lyá thu ngên saách daânh cho caác thaânh viïn trong maång lûúái coá thïí coá haâm yá tha thûá cho caác haânh vi tham nhuäng 3. Trong trûúâng húåp ngûúâi dên khöng tin tûúãng nhaâ nûúác khi thûåc hiïån caác dõch vuå cú baãn, hoå seä buöåc phaãi tòm àïën quan hïå hoå haâng vaâ caác quan hïå xaä höåi khaác àïí coá thïí tiïëp cêån caác dõch vuå naây, do vêåy laâm giaãm yá thûác chêëp haânh nöåp thuïë. Nguöìn: Trñch tûâ Fjeldstad (2005b). a. Nhû söë liïåu khaão saát gêìn àêy cho thêëy, vêën àïì khöng nöåp tiïìn thuïë coá thïí àûúåc giaãi quyïët thöng qua cung cêëp dõch vuå, quaãn lyá töët hún vaâ caác chûúng trònh tuyïn truyïìn cuäng nhû huy àöång sûå tham gia cuãa cöång àöìng (Fjeldstad 2004). 469 Caác hònh thaái tham nhuäng Möi trûúâng chñnh saách Tham nhuäng trong quaãn lyá thu chõu aãnh hûúãng búãi möi trûúâng phaáp lyá, quy àõnh vaâ chñnh saách àiïìu chónh hïå thöëng thuïë. Sûå vêån haânh cuãa hïå thöëng thuïë àûúåc quy àõnh trong luêåt thuïë. Caác luêåt thuïë thûúâng laâ nhûäng cöng cuå cöìng kïình vaâ phûác taåp, taåo ra caã àöång cú lêîn cú höåi cho tham nhuäng úã caác àöëi tûúång khaác nhau. Vñ duå, luêåt thuïë phûác taåp ài keâm vúái viïåc cho miïîn thuïë tuây yá cuãa caác chñnh trõ gia vaâ caán böå thuïë vuå, khiïën nhûäng ngûúâi àoáng thuïë phaãi cêåy nhúâ àïën tham nhuäng. Tûúng tûå nhû vêåy, caác quy àõnh vaâ thuã tuåc cöìng kïình vïì thuïë, cuâng vúái mûác thuïë cao, dêîn ngûúâi àoáng thuïë àïën chöî tröën thuïë hay dñnh lñu vaâo haânh vi tham nhuäng. Hún nûäa, chñnh baãn chêët vaâ tñnh phûác taåp cuãa luêåt phaáp àiïìu chónh hïå thöëng thuïë vaâ cú cêëu thuïë àaä taåo ra quyïìn tuây yá lúán cho caán böå thuïë vuå. Hoå tuây yá diïîn giaãi luêåt thuïë àïí cho pheáp hoùåc khöng cho pheáp khoaãn chi tiïu naây hay khoaãn phñ kia àûúåc tñnh khi haåch toaán thuïë. Trong trûúâng húåp ngûúâi nöåp thuïë hay caán böå thu thuïë vi phaåm luêåt phaáp thò caác hònh thûác xûã phaåt nheå hêìu nhû khöng coá taác duång ngùn chùån tham nhuäng. Caác trûúâng húåp dïî xêíy ra tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách Noái chung, möåt hïå thöëng quaãn lyá thuïë hiïån àaåi coá 3 quy trònh nghiïåp vuå cú baãn: dõch vuå cho ngûúâi nöåp thuïë vaâ tuên thuã tûå nguyïån; kiïím soaát hoaåt àöång thu; vaâ truy thu thuïë, hoaân thuïë vaâ thu phñ.3 Baãng 10.3 liïåt kï ba quy trònh naây (cuâng caác bûúác tûúng ûáng trong àoá), ài keâm theo laâ caác àiïím coá nhiïìu khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, möåt söë dêëu hiïåu caãnh baáo súám vïì sûå hiïån diïån cuãa tham nhuäng vaâ caác biïån phaáp khùæc phuåc àïí giaãi quyïët vêën àïì naây. Nhû àaä noái úã trïn vaâ minh hoåa trong Baãng 10.3, ranh giúái giûäa tröën thuïë vaâ tham nhuäng khöng coân roä raâng, vò trïn thûåc tïë, tröën thuïë phaãi baám vaâo tham nhuäng thò múái töìn taåi àûúåc, nhû trong caác bûúác 2.2 vaâ 2.4). Hún nûäa, caác biïån phaáp khùæc phuåc khaác nhau àûa ra trong cöåt 3 cuãa baãng àûúåc coi nhû möåt chûúng trònh chöëng tham nhuäng thu nhoã trong lônh vûåc quaãn lyá thu, giaãi quyïët àûúåc caã àöång cú vaâ cú höåi tham nhuäng.4 Nhû mö taã trong baãng naây, giaãi quyïët vêën àïì tham nhuäng trong khêu dõch vuå cho ngûúâi nöåp thuïë vaâ tuên thuã tûå nguyïån àoâi hoãi phaãi coá caác biïån phaáp töí chûác vaâ àiïìu tiïët àöìng böå. Caác biïån phaáp naây, tûâ húåp lyá hoáa thuã tuåc àïën àún giaãn hoáa möåt söë bûúác nhoã, nhúâ tûå àöång hoáa, viïåc laâm naây chñnh laâ (hay àöìng nghôa vúái viïåc) quan têm phaát hiïån caác cú höåi tham nhuäng. Tûúng tûå nhû vêåy, àïí àöëi phoá vúái tham nhuäng trong kiïím soaát hoaåt àöång thu thuïë, phaãi thiïët lêåp caác hïå thöëng kiïím soaát thöng minh vaâ kiïím tra ngêîu nhiïn tûå àöång. Ngoaâi ra, nïn coá caác hònh thûác khuyïën khñch cho ngûúâi laâm 470 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia töët, xûã phaåt caác haânh vi tham nhuäng, cho hoå cú höåi phaát triïín sûå nghiïåp vaâ mûác lûúng caånh tranh. Têët caã caác biïån phaáp naây chñnh laâ raâ soaát caác cú höåi vaâ àöång cú tham nhuäng. Cuöëi cuâng, àïí àöëi mùåt vúái tham nhuäng trong vêën àïì truy thu thuïë, hoaân thuïë vaâ thu phñ, àoâi hoãi phaãi caãi caách vïì quaãn lyá chung vaâ quaãn lyá nhên sûå, cuäng àöìng nghôa vúái chuá troång caác àöång cú tham nhuäng. Thêåt thuá võ laâ, tûå àöång hoáa dûúâng nhû coá vai troâ then chöët, vûâa laâ cöng cuå hiïåu quaã, vûâa laâ biïån phaáp chöëng tham nhuäng chuã yïëu trong lônh vûåc dõch vuå cho ngûúâi nöåp thuïë vaâ tuên thuã tûå nguyïån vaâ caã vúái quaãn lyá thu ngên saách, tuy úã mûác àöå thêëp hún. Nhûng, phaát triïín nguöìn nhên lûåc, laåi àoáng vai troâ chñnh trong viïåc tùng cûúâng tñnh hiïåu quaã vaâ giaãm tham nhuäng trong khêu truy thu thuïë, hoaân thuïë vaâ thu phñ, tuy ñt taác àöång hún vúái kiïím soaát dõch vuå thu thuïë. CAÁC YÏËU TÖË THÏÍ CHÏË LAÂM RÛÚÂNG CÖÅT CHO CAÃI CAÁCH Noái chung, caác cên nhùæc vïì kinh tïë chñnh trõ laâ nhên töë then chöët, aãnh hûúãng àïën viïåc caãi caách seä àûúåc aáp duång vaâ thûåc hiïån sêu sùæc àïën mûác àöå naâo. Vïì baãn chêët, nïìn kinh tïë chñnh trõ àang caãi caách phaãi vûúåt qua sûå phaãn khaáng cuãa caác nhoám coá lúåi ñch cöë hûäu. Nhû Koromzay (2004) lêåp luêån, caãi caách coá nghôa laâ seä cùæt giaãm caác khoaãn phaãi nöåp àõnh kyâ, nïn nhûäng ngûúâi àûúåc hûúãng nhûäng khoaãn àõnh kyâ àoá seä phaãn àöëi caãi caách. Hún nûäa, nhûäng ngûúâi àûúåc hûúãng lúåi tûâ caãi caách thûúâng ñt nhêån thêëy caác lúåi ñch naây, vaâ vò thïë, hoå cuäng ñt nhiïåt tònh uãng höå caãi caách. Ngoaâi ra, viïåc giaãm caác khoaãn phaãi nöåp thûúâng xuyïn coá thïí bõ ngûúâi ta coi laâ khöng cöng bùçng, búãi vò ngûúâi àûúåc hûúãng lúåi vaâ ngûúâi chõu thiïåt thoâi do giaãm khoaãn tiïìn nöåp laâ hai ngûúâi khaác nhau. Àiïìu naây àùåc biïåt àuáng úã nhûäng nûúác àang phaát triïín, vò coá nhiïìu lônh vûåc khöng chñnh ngaåch nïn caãi caách thuïë chùèng dñnh daáng gò àïën hoå, ñt nhêët laâ trong giai àoaån àêìu. Trong böëi caãnh àoá, caác caãi caách theo chiïìu röång chó thûåc hiïån àûúåc khi ngûúâi ta thêëy coá nguy cú khuãng hoaãng. Tuy nhiïn, thúâi gian bùæt àêìu caãi caách coân tuây thuöåc vaâo sûå àaánh giaá cuãa böå maáy laänh àaåo chñnh trõ àïí quyïët àõnh khi naâo thò cêìn coá sûå thay àöíi. Trong bêët kyâ tònh huöëng naâo, chñnh phuã caác nûúác cuäng cêìn dêën bûúác vïì phña trûúác, trong caác lônh vûåc maâ nïìn taãng caãi caách àaä àûúåc chuêín bõ sùén saâng. Trong têët caã caác nhên töë aãnh hûúãng àïën caãi caách nhùçm chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thuïë, coá ba nhên töë rêët quan troång: viïåc thûåc thi phaáp luêåt vaâ quy àõnh, vaâ khúãi töë nhûäng ngûúâi vi phaåm; quaãn lyá vaâ nguöìn nhên lûåc; vaâ nhûäng haån chïë vïì nùng lûåc. Trûúác hïët, möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng thaânh cöng àoâi hoãi phaáp 471 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 10.3 Caác nguy cú vaâ caác biïån phaáp khùæc phuåc trong caác quy trònh chñnh cuãa quaãn lyá thuïë Quy trònh/caác bûúác nhoã hún Nguy cú Caác dêëu hiïåu caãnh baáo Biïån phaáp khùæc phuåc trong quy trònh tham nhuäng súám coá thïí coá coá thïí tiïën haânh 1. Dõch vuå cho ngûúâi nöåp thuïë vaâ tuên thuã tûå nguyïån 1.1 Giaáo duåc trûúác khi cöng dên Khöng Khöng Khöng trúã thaânh ngûúâi nöåp thuïë 1.2 Xaác àõnh ngûúâi nöåp thuïë Xûã lyá nhanh höì sú àïí àûúåc Caãm nhêån vïì tham nhuäng Tûå àöång hoáa àïí àêíy nhanh nhêån tiïìn höëi löå tùng lïn quaá möåt mûác naâo àoá viïåc xûã lyá höì sú 1.3 Thöng qua caác höì sú taâi Laâm giaã hoáa àún thuïë àïí àûúåc Caãm nhêån vïì tham nhuäng Tûå àöång kiïím tra ngêîu nhiïn chñnh (hoáa àún) nhêån tiïìn höëi löå tùng lïn quaá möåt mûác naâo àoá àïí phaát hiïån nhûäng bêët thûúâng; Tûå àõnh mûác thuïë 1.4 Hoaåt àöång cuãa ngûúâi nöåp Cung cêëp thöng tin chuyïn sêu Caãm nhêån cuãa ngûúâi nöåp thuïë Caác quy trònh múái àûúåc àûa thuïë vïì caác quy trònh múái àûúåc aáp vïì chêët lûúång dõch vuå ra thûúâng xuyïn vaâ àûúåc duång àïí àûúåc nhêån tiïìn höëi löå cöng böë röång raäi àïí moåi ngûúâi coá thïí tiïëp cêån; Nêng cêëp dõch vuå cho ngûúâi nöåp thuïë 1.5 Àùng kyá hoaåt àöång cuãa ngûúâi Laâm nhanh viïåc àùng kyá hoaåt Thúâi gian boã ra àïí àùng kyá Tûå àöång hoáa àïí ruát ngùæn thúâi nöåp thuïë àöång cuãa ngûúâi nöåp thuïë àïí gian àùng kyá hoaåt àöång cuãa àûúåc nhêån tiïìn höëi löå ngûúâi nöåp thuïë 1.6 Kï khai thuïë coá cam àoan Giuáp hoaân thaânh caác mêîu túâ Caãm nhêån cuãa ngûúâi nöåp thuïë Àún giaãn hoáa caác mêîu túâ khai (STS) khai phûác taåp àïí àûúåc nhêån vïì chêët lûúång dõch vuå vaâ sùén saâng cung cêëp cho têët tiïìn höëi löå caã moåi ngûúâi; tûå àöång hoáa 1.7 Nöåp thuïë Giuáp nöåp thuïë thuêån tiïån àïí Thúâi gian boã ra àïí nöåp thuïë Húåp lyá hoáa thuã tuåc nöåp thuïë; àûúåc nhêån tiïìn höëi löå tûå àöång hoáa 2. Kiïím soaát hoaåt àöång thu thuïë 2.1 Kiïím soaát quaá trònh xaác àõnh Laâm giaã höì sú àïí àûúåc nhêån Söë liïåu khöng thöëng nhêët vûúåt Kiïím soaát vaâ kiïím tra cheáo àöëi tûúång nöåp thuïë tiïìn höëi löå quaá möåt ngûúäng quy àõnh (vñ vúái Hïå thöëng Nhêån daång duå: àùåt ra möåt tyã lïå sai soát coá Quöëc gia; tûå àõnh mûác thuïë thïí chêëp nhêån àûúåc, 5% chùèng haån, vaâ nïëu nhû sai soát trïn mûác naây thò coá lyá do àïí lo lùæng vïì tham nhuäng) 2.2 Kiïëm soaát hoaåt àöång cuãa Boã qua phêìn thu nhêåp chõu Söë liïåu khöng thöëng nhêët vûúåt Tûå àöång kiïím tra ngêîu nhiïn ngûúâi nöåp thuïë thuïë/caác giao dõch khöng àûúåc quaá möåt ngûúäng quy àõnh (vñ àïí phaát hiïån nhûäng bêët kï khai hoùåc kï khai khöng duå: àùåt ra möåt tyã lïå khaác biïåt thûúâng; Tûå àõnh mûác thuïë àêìy àuã trong caác baáo caáo àïí so vúái söë liïåu quaá khûá coá thïí àûúåc nhêån tiïìn höëi löå chêëp nhêån àûúåc, 5% chùèng haån, vaâ nïëu nhû sai soát trïn mûác naây thò coá lyá do àïí lo lùæng àïën tham nhuäng) 2.3 Kiïím soaát baãng kï khai thuïë Phúát lúâ viïåc nöåp baãng kï khai Söë liïåu khöng thöëng nhêët vûúåt Tûå àöång kiïím tra ngêîu nhiïn coá cam àoan thuïë sau khi àaä hïët thúâi haån quaá möåt ngûúäng quy àõnh (vñ àïí phaát hiïån nhûäng bêët àïí àûúåc nhêån tiïìn höëi löå duå: àùåt ra möåt tyã lïå sai söë thûúâng; Tûå àõnh mûác thuïë 472 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia BAÃNG 10.3 (Tiïëp) Quy trònh/caác bûúác nhoã hún Nguy cú Caác dêëu hiïåu caãnh baáo Biïån phaáp khùæc phuåc trong quy trònh tham nhuäng súám coá thïí coá coá thïí tiïën haânh chêëp nhêån àûúåc, 5% chùèng haån, vaâ nïëu nhû sai soát trïn mûác naây thò coá lyá do àïí lo lùæng vïì tham nhuäng) Tûå àöång kiïím tra ngêîu nhiïn 2.4 Kiïím soaát sûå nhêët quaán giûäa Söë liïåu khöng thöëng nhêët vûúåt Phúát lúâ viïåc kï khai thiïëu àïí phaát hiïån nhûäng bêët kï khai thuïë (STS) vaâ nöåp quaá möåt ngûúäng quy àõnh (vñ doanh thu hoùåc khai khöëng chi thûúâng; Tûå àõnh mûác thuïë thuïë duå: àùåt ra möåt tyã lïå khaác biïåt phñ àïí àûúåc nhêån tiïìn höëi löå so vúái söë liïåu quaá khûá coá thïí chêëp nhêån àûúåc, 5% chùèng haån, vaâ nïëu nhû sai soát trïn mûác naây thò coá lyá do àïí lo lùæng àïën tham nhuäng) Coá caác hònh thûác khuyïën 2.5 Kiïím soaát tùng cûúâng Söë trûúâng húåp phaåt thuïë giaãm Boã qua viïåc phaåt thuïë àïí àûúåc xuöëng dûúái möåt mûác naâo àoá khñch àïí caán böå laâm töët cöng nhêån tiïìn höëi löå viïåc; Coá caác biïån phaáp phaåt àöëi vúái haânh vi tham nhuäng; Phaát triïín nghïì nghiïåp; Lûúng caånh tranh cho ngûúâi laâm töët; 3. Khiïëu naåi viïåc nöåp thuïë, thu tiïìn núå thuïë vaâ thu phñ núå thuïë Coá caác hònh thûác khuyïën 3.1. Caác vuå kiïån tuång Söë vuå kiïån tuång bõ thua kiïån Phúát lúâ haån choát vaâ caác thuã tùng lïn quaá möåt mûác naâo àoá khñch àïí caán böå laâm töët cöng tuåc àïí àûúåc nhêån tiïìn höëi löå viïåc; Coá caác biïån phaáp phaåt àöëi vúái haânh vi tham nhuäng; Phaát triïín nghïì nghiïåp; Lûúng caånh tranh cho ngûúâi laâm töët; Coá caác hònh thûác khuyïën 3.2 Thu tiïìn núå thuïë vaâ thu phñ Tyã lïå thu tiïìn núå thuïë vaâ thu Trò hoaän viïåc thu tiïìn núå thuïë khñch àïí caán böå laâm töët cöng núå thuïë phñ núå thuïë giaãm xuöëng dûúái vaâ thu phñ núå thuïë maâ khöng möåt mûác naâo àoá viïåc; Coá caác biïån phaáp phaåt coá lyá do thoãa àaáng àöëi vúái haânh vi tham nhuäng; Phaát triïín nghïì nghiïåp; Lûúng caånh tranh Nguöìn: NTS, La Paz, Bölivia. quyïìn; àiïìu naây coá nghôa laâ, möåt khung phaáp lyá thoãa àaáng laâ chûa àuã, maâ coân phaãi thûåc thi noá vaâ nhûäng ngûúâi vi phaåm phaãi bõ xeát xûã. Têët nhiïn, àiïìu naây gùæn liïìn vúái hïå thöëng thûåc thi cöng lyá vaâ cêëu thaânh möåt àiïìu kiïån bïn ngoaâi thuác àêíy caãi caách. 473 Caác hònh thaái tham nhuäng Thûá hai, caán böå thuïë vuå cêìn nhiïìu thûá khaác, khöng chó laâ lûúng cao. Hoå cuäng cêìn coá cú höåi phaát triïín sûå nghiïåp (tuyïín duång vaâ thùng tiïën dûåa vaâo nùng lûåc), caác hïå thöëng höî trúå, vaâ coá àuã ngên saách àïí thûåc hiïån cöng viïåc cuãa hoå. Trong nhûäng nùm gêìn àêy, caác vêën àïì dai dùèng cuãa cöng taác quaãn lyá thuïë àaä khiïën nhiïìu nûúác àang phaát triïín (chuã yïëu laâ úã Myä Latinh vaâ chêu Phi) chuyïín àöíi chûác nùng naây tûâ böå taâi chñnh sang möåt cú quan baán tûå quaãn (Fjeldstad 2005a). Coá ba vêën àïì cùn baãn àoáng goáp cho sûå phaát triïín naây. Thûá nhêët, do aáp lûåc thêm huåt taâi chñnh vaâ nhu cêìu phaãi coá nguöìn ngên saách nhiïìu hún cho caác dõch vuå cöng, chñnh phuã caác nûúác thêëy thêët voång vò sûå keám hiïåu quaã vaâ tó lïå thu thuïë thêëp taåi caác cú quan quaãn lyá thu thuïë cuãa chñnh phuã. Thûá hai, caãm nhêån sûå lan traân cuãa tham nhuäng vaâ tröën thuïë, vaâ nhiïìu chi phñ phaãi boã ra àïí ngûúâi ta tuên thuã viïåc nöåp thuïë, hai thûåc tïë àaä bûác baách chñnh phuã phaãi caãi caách khêín trûúng lônh vûåc quaãn lyá thuïë. Thûá ba, caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë khuyïën khñch viïåc thaânh lêåp caác cú quan quaãn lyá thu ngên saách baán tûå quaãn ­SARA- vaâ hûáa heån höî trúå caác caãi caách haânh chñnh böí sung nïëu coá caác SARA. Theo möåt lêåp luêån gêìn àêy cuãa William McCarten, mùåc duâ caác cú quan baán tûå quaãn coá thïí mang laåi nhûäng tiïën böå lúán trong chöëng tham nhuäng vaâ tùng hiïåu quaã, nhûng chó baãn thên caác cú quan naây thöi thò chûa àuã.5 Thûá ba, àïí àaåt àûúåc nhûäng lúåi ñch tûâ SARA, thò caác SARA phaãi coá kyä nùng quaãn lyá töët vaâ tinh thêìn laänh àaåo töët, cam kïët xêy dûång laåi caác quy trònh laâm viïåc, thiïët lêåp caác hïå thöëng kiïím tra hiïåu quaã. Ngoaâi ra, SARA cêìn thûåc hiïån möåt söë thay àöíi vïì töí chûác àïí têån duång thaânh quaã cuãa cöng nghïå thöng tin vaâ truyïìn thöng, xêy dûång cú chïë thûúãng nïëu laâm töët. Phaãi àaãm baão SARA àûúåc giaám saát búãi möåt ai àoá úã bïn ngoaâi chõu traách nhiïåm trûúác dên, chùèng haån nhû ngûúâi àûáng àêìu nhaánh lêåp phaáp (chuã tõch quöëc höåi).6 TRIÏÍN KHAI CAÁC CAÃI CAÁCH VÏÌ QUAÃN LYÁ THU NGÊN SAÁCH ÚÃ BÖLIVIA Trong suöët nhûäng nùm 1990, Bölivia laâ möåt nûúác caãi caách maånh lônh vûåc àiïìu haânh nhaâ nûúác.7 Àûúåc nhiïìu nhaâ taâi trúå höî trúå, chñnh phuã caác nhiïåm kyâ khaác nhau àaä liïn tuåc thûåc hiïån möåt söë saáng kiïën nhùçm caãi thiïån khu vûåc cöng, dûåa trïn thaânh cöng vïì öín àõnh kinh tïë vô mö giûäa nhûäng nùm 80. Möåt haânh lang phaáp lyá hiïån àaåi phuåc vuå quaãn lyá vaâ kiïím soaát taâi chñnh cuãa chñnh phuã (Luêåt Quaãn lyá vaâ Kiïím soaát Taâi chñnh [SAFCO]) àaä àûúåc àûa vaâo aáp duång. Àöìng thúâi, chñnh phuã àaä coá nhiïìu nöî lûåc àïí àêíy maånh caãi caách dõch vuå dên sûå, bùæt àêìu tûâ àêìu nhûäng nùm 90. Tuy nhiïn, caác nöî lûåc cuãa chñnh phuã nhùçm caãi caách lônh vûåc quaãn lyá cöng then chöët, chó àem laåi ñt kïët quaã. Tònh traång khöng chñnh quy diïîn ra phöí biïën ­ nghôa laâ, caác "àêìy túá cuãa nhên dên" coá xu hûúáng laâm theo lïå, quy àõnh do mònh àùåt ra - (pheáp vua thua lïå laâng) tiïëp 474 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia tuåc laâ neát àùåc trûng cuãa quaãn lyá taâi chñnh cuäng nhû quaãn lyá nhên sûå. Thaáng 9-1997, chó möåt thaáng trûúác khi lïn nùæm quyïìn, chñnh phuã múái cuãa öng Hugo Banzer hoaân toaân bêët ngúâ trûúác thöng baáo rùçng Bölivia laâ àêët nûúác tham nhuäng àûáng thûá hai trong danh saách 70 nûúác trïn toaân thïë giúái, theo Chó söë Caãm nhêån Tham nhuäng nùm 1997, do Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë cöng böë. Thöng tin naây àûúåc coi laâ möåt cú höåi àïí chuêín bõ vaâ bùæt àêìu caác saáng kiïën chöëng tham nhuäng cuãa chñnh phuã, nhùçm giaânh àûúåc sûå uãng höå maånh meä cuãa toaân dên àöëi vúái chñnh phuã múái. Kïë Hoaåch vò Liïm chñnh Quöëc gia (NIP) Bêët chêëp, hoùåc coá thïí cuäng vò nhûäng caãi caách thêët baåi trûúác àoá, chñnh phuã cam kïët maånh meä viïåc tiïën haânh caãi caách toaân diïån khu vûåc nhaâ nûúác vaâ caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng. Vò muåc tiïu naây, chñnh phuã xêy dûång möåt chûúng trònh caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác toaân diïån goåi laâ Kïë hoaåch vò Liïm chñnh Quöëc gia (NIP). Vúái sûå höî trúå cuãa Ngên haâng Thïë giúái, Dûå aán Caãi caách Thïí chïë (IRP) àêìy tham voång àaä àûúåc àûa ra àïí triïín khai caác nöåi dung chñnh cuãa NIP. Ngên haâng Thïë giúái cuäng höî trúå nöî lûåc caãi caách cuãa chñnh phuã thöng qua möåt chûúng trònh àaánh giaá laåi thïí chïë vaâ quaãn lyá möåt caách saáng taåo. Chûúng trònh naây àaä àaánh giaá nïìn kinh tïë chñnh trõ cêìn caãi caách cuãa chñnh phuã vaâ hiïåu quaã cuãa caác cú quan nhaâ nûúác àaä bõ suy giaãm nhû thïë naâo khi bõ can thiïåp búãi caác hònh thûác baão trúå chñnh trõ cûåc àoan.8 Sau khi hoaân thaânh àaánh giaá naây vaâ möåt vaâi nghiïn cûáu, àiïìu tra vaâ tham khaão yá kiïën, chñnh phuã àaä cöng böë chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng vaâo àêìu nùm 1998. Àñch thên thuã tûúáng àaåi diïån cho NIP. Caác ngaânh khaác vaâ caác àaãng phaái khaác rêët hoaâi nghi vïì NIP nhûng vêîn nhiïåt tònh phöëi húåp. NIP àûúåc xêy dûång dûúái hònh thûác möåt chiïën lûúåc daâi haån àïí giaãi quyïët caác vêën àïì cú chïë trïn mùåt trêån àiïìu haânh nhaâ nûúác úã khu vûåc cöng. Chûúng trònh naây xaác àõnh tham nhuäng laâ triïåu chûáng cuãa nhûäng yïëu keám vïì cêëu truác thïí chïë vaâ xaác àõnh caác mùåt cêìn cuãng cöë, bùçng caách tùng cûúâng nùng lûåc vaâ tñnh minh baåch àïí khùæc phuåc tham nhuäng. NIP bao göìm ba húåp phêìn lúán: caãi caách tû phaáp, nhùçm nêng cao quaãn lyá tû phaáp cuäng tùng cûúâng nùng lûåc thûåc thi phaáp luêåt; caãi caách quaãn lyá haânh chñnh cöng, nhùçm tùng cûúâng nùng lûåc bùçng caách triïín khai möåt hïå thöëng hiïån àaåi àïí quaãn lyá chi tiïu nhaâ nûúác vaâ nguöìn nhên lûåc cuãa nhaâ nûúác; vaâ caãi caách chöëng tham nhuäng trong ngùæn haån, nhùçm triïín khai caác hoaåt àöång cuå thïí àïí xêy dûång loâng tin vaâo toaân böå chûúng trònh (Hònh 10.1). Vúái sûå hûúãng ûáng tñch cûåc tûâ toaân böå cöång àöìng caác nhaâ taâi trúå daânh cho saáng kiïën cuãa chñnh phuã, vùn phoâng phoá thuã tûúáng àaä xêy dûång möåt àïì aán 475 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 10.1 Kïë hoaåch NIP Nguöìn: Leyton vaâ Matsuda (2004). vaâ tòm kiïëm nguöìn höî trúå taâi chñnh. Ngên haâng Thïë giúái àaä coá phaãn höìi ngay lêåp tûác vaâ àõnh chïë taâi chñnh quöëc tïë naây àaä xêy dûång IRP thaânh cöng cuå àiïìu haânh àïí höî trúå cho viïåc triïín khai NIP. IRP trúã thaânh cú súã àïí gêy quyä böí sung tûâ caác nhaâ taâi trúå song phûúng, huy àöång àûúåc möåt khoaãn tiïìn lúán àïí höî trúå cho dûå aán. Dûå aán IRP chûáng kiïën nhûäng bûúác tiïën quan troång maâ Bölivia àaåt àûúåc trong nhiïìu lônh vûåc quaãn lyá cöng vaâ phaát triïín dûåa trïn khung thïí chïë àang töìn taåi. Àöìng thúâi, IRP àaä xaác àõnh àûúåc möåt söë biïån phaáp, trong àoá coá viïåc thöng qua luêåt múái, àûúåc cho laâ cêìn thiïët àïí triïín khai coá hiïåu quaã viïåc xêy dûång thïí chïë. Caách tiïëp cêån naây bao göìm viïåc uãng höå möåt söë "caãi caách theo chiïìu ngang", theo möåt quy chuêín chung vaâ khung thïí chïë chung, àöëi vúái caác chûác nùng quaãn lyá nhaâ nûúác then chöët nhû caãi caách quaãn lyá nhên sûå, quaãn lyá ngên saách, quaãn lyá àêëu thêìu. Sau àoá, caác caãi caách naây dêìn dêìn àûúåc triïín khai thöng qua möåt loaåt nhûäng "caãi caách theo chiïìu doåc", lêëy cú quan nhaâ nûúác àïí thñ àiïím triïín khai caác bûúác caãi caách. Caác caãi caách theo chiïìu ngang dûåa trïn khuön khöí chung àûúåc xêy dûång tûâ nùm 1990 theo luêåt SAFCO. SAFCO àûúåc cöng nhêån laâ möåt khuön khöí phaáp lyá hiïån àaåi vaâ thoaã àaáng nhûng viïåc thûåc hiïån thò rêët keám. Viïåc chñnh trõ hoaá caác dõch vuå dên sûå àaä àûúåc xaác àõnh laâ khoá khùn cêìn giaãi quyïët. Vò thïë, nïn chiïën lûúåc cuãa chñnh phuã cuäng nhêën maånh àïën sûå cêìn thiïët phaãi ban haânh möåt khuön khöí tûúng tûå àïí thûåc hiïån àiïìu haânh nhaâ nûúác àöëi vúái nguöìn nhên lûåc. 476 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia YÁ àõnh cuãa caác caãi caách theo chiïìu doåc laâ laâm cho ngûúâi ta tin tûúãng vaâo quaá trònh caãi caách, vaâ biïën noá thaânh mö hònh hoåc hoãi caách thûác triïín khai caác cöng cuå vaâ quy chuêín. Theo kïë hoaåch, caác cöng cuå vaâ quy chuêín naây seä laâm trong saåch möåt söë cú quan àûúåc lûåa choån vaâ tùng cûúâng hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa caác cú quan àoá. NTS laâ möåt trong söë caác cú quan àûúåc choån àïí thñ àiïím.9 Caãi caách thïí chïë trong NTS Ngaây 22 thaáng 12 nùm 2000, sau khi ban haânh Luêåt 2166, Cú Quan Thuïë Vuå Quöëc gia phuå traách caác vêën àïì thuïë trong nûúác àûúåc chuyïín àöíi thaânh Cuåc Thuïë Quöëc gia (NTS). Têët nhiïn, viïåc àöíi tïn cú quan chûa àuã àïí thay àöíi hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa noá. NTS phaãi vûúåt qua nhiïìu trúã ngaåi khaác, àûúåc mö taã roä raâng trong Thoaã thuêån Caãi caách Thïí chïë kyá ngaây 2 thaáng 7 nùm 2002. Thoãa thuêån naây àûúåc kyá kïët giûäa àaåi diïån Böå Taâi chñnh, IRP vaâ NTS.10 Nhûäng trúã ngaåi naây laâ: chñnh trõ hoaá quaá trònh tuyïín duång nhên sûå; caác chñnh saách thuïë cho pheáp miïîn thuïë vaâ ûu àaäi thuïë, ûu tiïn vúái möåt söë ngûúâi nöåp thuïë nhêët àõnh; caác quy tùæc vaâ thuã tuåc yïëu keám caãn trúã cho cöng taác quaãn lyá thuïë möåt caách hiïåu quaã. Ngoaâi ra, coân coá: quan hïå khöng töët vúái caác cú quan nhaâ nûúác vaâ caác töí chûác tû nhên khaác, do àoá caãn trúã viïåc trao àöíi vaâ khai thaác thöng tin vïì kïë toaán vaâ kinh tïë àïí phuåc vuå muåc àñch thu thuïë; thiïëu nhên lûåc, vaâ nhên lûåc ñt àûúåc àaâo taåo. Trúã ngaåi nûäa laâ: caác nguöìn lûåc taâi chñnh thiïëu thöën, khöng kõp thúâi vaâ phên phöëi khöng hiïåu quaã gêy khoá khùn cho viïåc àaáp ûáng nhu cêìu vaâ muåc tiïu cuãa töí chûác; töí chûác haânh chñnh vaâ kyä thuêåt khöng thoaã àaáng. Cuöëi cuâng, thiïëu vùn hoaá nöåi böå vïì dõch vuå khaách haâng; vaâ möåt chiïën lûúåc truyïìn thöng khöng roä raâng àïí tung ra hònh aãnh chung cuãa NTS vaâ khuyïën khñch ngûúâi dên tuên thuã nghôa vuå vïì thuïë. Caác muåc tiïu chñnh cuãa thoaã thuêån caãi caách laâ nêng cao hiïåu quaã quaãn lyá thuïë; thay àöíi vïì chêët dõch vuå nöåp thuïë; àêíy maånh hiïån àaåi hoaá, sûå haâi hoaâ vaâ húåp lyá hoáa caác chuêín mûåc; taåo tñnh minh baåch cho caác chûác nùng quaãn lyá thuïë; caãi thiïån sûå tuên thuã nghôa vuå thuïë cuãa ngûúâi dên; vaâ thïí chïë hoaá NTS.11 Chûúng trònh caãi caách naây têåp trung vaâo ba truå cöåt lúán: phaát triïín nguöìn nhên lûåc, húåp lyá hoáa caác quy chuêín vaâ thuã tuåc vaâ tùng cûúâng cöng taác thanh kiïím tra vaâ tònh baáo taâi chñnh.12 Trong phêìn tiïëp theo àêy, chuáng töi seä cöë gùæng mö taã tiïën àöå chung trong möîi lônh vûåc kïí trïn. Phaát triïín nguöìn nhên lûåc Tñnh túái nùm 2001, Cú quan Quaãn lyá Thuïë coá 991 cöng chûác. Thúâi gian laâm viïåc trung bònh laâ 8 thaáng, do vêåy sûå cam kïët vúái töí chûác laâ rêët ñt. Àaâo taåo gêìn 477 Caác hònh thaái tham nhuäng nhû khöng töìn taåi trong thûåc tïë, coân mûác lûúng thò cûåc kyâ thêëp, trung bònh laâ 350 USD/thaáng. Sûå luên chuyïín nhên sûå liïn tuåc ài keâm vúái sûå can thiïåp chñnh trõ sêu trong quaá trònh tuyïín duång. Khöng coá hïå thöëng dõch vuå dên chñnh (nghïì haânh chñnh), do àoá, viïn chûác nhaâ nûúác khöng coá con àûúâng phaát triïín sûå nghiïåp, hoå mêët àöång cú laâm viïåc vaâ dïî coá nguy cú tham nhuäng. Bûúác àêìu tiïn trong quaá trònh caãi caách NTS laâ àiïìu chónh cú cêëu töí chûác cuãa cú quan naây. Nhên viïn vùn phoâng àûúåc töí chûác theo chûác nùng cöng viïåc vaâ phêìn mö taã cöng viïåc mang tñnh kyä thuêåt hún. Lûúng àûúåc tùng bònh quên 36%, tûúng ûáng theo tûâng mûác lûúng trûúác khi caãi caách. Sau àoá, cú quan thuïë naây bùæt tay vaâo triïín khai möåt quy trònh tuyïín duång toaân diïån, dûåa trïn nùng lûåc, nhùçm thay múái hún 80% nhên lûåc quaãn lyá vaâ nhên viïn giao dõch vúái khaách haâng. Ngay khi àûúåc tuyïín duång (vúái sûå giuáp àúä cuãa caác cöng ty tû vêën chuyïn nghiïåp), caác caán böå naây àûúåc tham gia quy trònh giúái thiïåu vaâ àaâo taåo ban àêìu; möîi caán böå, theo dûå kiïën, àaä àûúåc àaâo taåo ñt nhêët 80 giúâ. Húåp lyá hoáa caác quy chuêín vaâ thuã tuåc Nhòn chung, caác quy chuêín vaâ thuã tuåc cuäng nhû caách thûác aáp duång chuáng laâ troång têm trong vêën àïì chöëng tham nhuäng. Trûúác khi caác caãi caách àûúåc thûåc hiïån, hïå thöëng thuïë bao göìm haâng trùm quy àõnh phaáp lyá, trong àoá coá nhiïìu quy àõnh mêu thuêîn nhau, cho pheáp miïîn thuïë vaâ àöëi xûã àùåc biïåt vúái rêët nhiïìu loaåi àöëi tûúång nöåp thuïë khaác nhau.13 Thaáng 8 nùm 2003, möåt luêåt thuïë múái àûúåc ban haânh, chuã yïëu laâ nhùçm hiïån àaåi hoaá hïå thöëng thuïë àïí theo kõp sûå phaát triïín cuãa thûúng maåi quöëc tïë vaâ cöng nghïå.14 Luêåt thuïë múái naây cuäng tùng cûúâng cöng taác thanh kiïím tra, àoâi hoãi phaãi àûa ra nhûäng hûúáng dêîn múái nhùçm caãi tiïën dõch vuå vúái ngûúâi nöåp thuïë, vaâ taåo cú súã àïí xêy dûång caác thuã tuåc àiïìu haânh múái. Ngay khi quaá trònh caãi caách diïîn ra, NTS àaä vûát boã hïå thöëng thöng tin cuä, vaâ bùæt àêìu laåi tûâ àêìu vúái hïå thöëng cöng nghïå hiïån àaåi àûúåc thiïët kïë riïng cho cú quan naây. Vúái sûå trúå giuáp cuãa cöång àöìng quöëc tïë, möåt trung têm àiïån toaán múái àûúåc xêy dûång vúái biïån phaáp quaãn lyá thöng tin múái, theo hûúáng tiïëp cêån têåp trung trong sûã duång thöng tin. Dõch vuå thöng tin thò kyá húåp àöìng vúái möåt doanh nghiïåp tû nhên. NTS khöng nhûäng tùng khaã nùng xûã lyá àiïån toaán vaâ lûu trûä dûä liïåu lïn gêëp vaâi lêìn, maâ coân lùæp àùåt möåt hïå thöëng thöng tin vaâ cú súã dûä liïåu hiïån àaåi. Hïå thöëng naây bao göìm möåt hïå thöëng thu thuïë trûåc tuyïën múái, vêån haânh thöng qua maång lûúái ngên haâng thûúng maåi. Vò möåt nûãa söë ngûúâi nöåp thuïë úã nûúác naây àaä khöng nöåp kï khai thuïë trong vaâi nùm gêìn àoá, hoùåc khöng liïn hïå àûúåc theo àõa chó cû truá múái nhêët, nïn NTS quyïët àõnh yïu cêìu têët caã caác àöëi tûúång nöåp thuïë àùng kyá múái 478 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia laåi, röìi sau àoá nhêåp thöng tin cuãa hoå vaâo hïå thöëng thöng tin múái. Bùæt àêìu tûâ thaáng 1 nùm 2005, àa söë caác àöëi tûúång nöåp thuïë (chiïëm khoaãng 75% töíng söë thuïë thu àûúåc) àaä coá thïí nöåp kï khai thuïë coá cam àoan qua maång Internet. Caãi tiïën quy trònh thanh tra kiïím soaát vaâ tònh baáo taâi chñnh Ngaây nay, hoaåt àöång thanh tra kiïím soaát laâ rûúâng cöåt cuãa hïå thöëng quaãn lyá thuïë hiïåu quaã. Möåt trong nhûäng bêët cêåp quan troång nhêët cuãa hïå thöëng quaãn lyá thuïë cuä laâ thiïëu caác thöng tin taâi chñnh àïí xaác àõnh xem àöëi tûúång naâo coá nhiïìu khaã nùng tröën thuïë nhêët. Trûúác khi coá caãi caách, caác àöëi tûúång nöåp thuïë thuöåc diïån kiïím toaán cuãa cú quan thuïë thûúâng àûúåc choån möåt caách tuây tiïån vaâ khöng coá tiïu chñ khaách quan naâo àïí xaác àõnh khaã nùng tröën thuïë. Do vêåy, ngaânh xuêët khêíu hydrocarbon, chiïëm khoaãng 30% töíng söë thu thuïë, laåi thuöåc diïån bõ kiïím toaán. Cuäng khöng coá caán böå naâo àûúåc àaâo taåo àïí kiïím toaán caác ngaânh chiïën lûúåc. Tûúng tûå, khöng coá ûáng duång CNTT naâo àûúåc aáp duång àïí theo doäi quy trònh kiïím tra hoùåc kïët quaã cuãa viïåc kiïím tra, vïì söë lêìn kiïím tra vaâ söë tiïìn thu thuïë. Nhúâ caãi caách, möåt caách tiïëp cêån múái trong cöng taác thanh tra àaä àûúåc aáp duång. Caách tiïëp cêån naây khai thaác maånh caác ûáng duång cöng nghïå thöng tin, caác hïå thöëng thöng tin cuãa bïn thûá ba, vaâ tònh baáo taâi chñnh àïí quyïët àõnh àöëi tûúång naâo phaãi chõu kiïím toaán loaåi naâo. Thaáng 6 nùm 2005, khoaãng 80% töíng söë caác trûúâng húåp thuöåc diïån thanh tra àaä àûúåc lûåa choån bùçng caác phûúng phaáp tûå àöång, khöng coá sûå tham gia cuãa caán böå thuïë vuå. Chó caách àoá böën nùm vïì trûúác, 75% söë trûúâng húåp thanh tra laâ lûåa choån möåt caách tuây tiïån, khöng coá sûå höî trúå cuãa caác hïå thöëng tûå àöång. Giúâ àêy NTS sûã duång caác cöng cuå tûå àöång àïí tra soaát möåt söë loaåi giao dõch quan troång: So saánh caác khoaãn mua àaä thöng baáo vúái doanh söë baán àaä khai. Doanh söë baán àaä khai cuãa nhaâ cung cêëp àûúåc so saánh vúái töíng söë mua vaâo do ngûúâi mua haâng cuãa nhaâ cung cêëp naây khai. Theã tñn duång: Quy trònh xaác minh sûã duång caác thöng tin baán haâng qua theã tñn duång àïí phaát hiïån ra (i) ngûúâi nöåp thuïë àaä kï khai doanh söë baán thêëp hún so vúái con söë thïí hiïån qua theã tñn duång, vaâ (ii) nhûäng ngûúâi nöåp thuïë coá maä söë thuïë àaä hïët haån maâ vêîn tiïëp tuåc chêëp nhêån baán haâng bùçng theã tñn duång, (iii) nhûäng ngûúâi nöåp thuïë sûã duång hïå thöëng àaä àûúåc àún giaãn hoáa, vaâ (iv) nhûäng ngûúâi chêëp nhêån thanh toaán bùçng theã tñn duång. Söí saách ghi cheáp mua vaâ baán: Ngûúâi nöåp thuïë khöng nöåp söí saách ghi 479 Caác hònh thaái tham nhuäng cheáp mua vaâo baán ra theo nhû cú quan thuïë yïu cêìu seä phaãi chõu phaåt tûå àöång. Hoáa àún truâng: hïå thöëng cuäng coá thïí phaát hiïån ra caác hoáa àún àûúåc sûã duång búãi hai ngûúâi nöåp thuïë trúã lïn vúái muåc àñch khêëu trûâ VAT. Cuöëi cuâng, bùæt àêìu tûâ thaáng 8 nùm 2005, möåt cú quan thanh tra múái ­ fedatario ­ àûúåc thaânh lêåp trïn phaåm vi toaân quöëc àïí phaát hiïån caác trûúâng húåp tröën thuïë bùçng caách sûã duång mö hònh mö phoãng thuã tuåc mua haâng. Hònh 10.2 cho thêëy taác àöång chung cuãa caãi caách àöëi vúái viïåc thu thuïë. Ngoaåi trûâ chïë àöå böí sung thuïë GTGT vaâ chûúng trònh chuyïín àöíi, têët caã caác loaåi thuïë do Cú quan Quaãn lyá Thuïë tiïën haânh thu àïìu àaåt àûúåc kïët quaã xuêët sùæc. Caác phaát hiïån naây àûúåc cuãng cöë vûäng chùæc hún nûäa búãi caác con söë vïì tröën thuïë GTGT, coá leä laâ möåt chó söë töët hún àïí àaánh giaá hiïåu quaã quaãn lyá thuïë. Söë trûúâng húåp tröën thuïë GTGT coá xu hûúáng giaãm, tûâ 42% trong nùm 2001 xuöëng coân 39% nùm 2002, 35% nùm 2003 vaâ 29% nùm 2004.15 HÒNH 10.2 Söë thu thuïë theo loaåi thuïëa Nguöìn: Cuåc Thuïë Quöëc gia, La Paz. a. Bao göìm thuïë traã bùçng tiïìn mùåt vaâ cöí phiïëu b. Thïë do haãi quan thu 480 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia CHÖËNG THAM NHUÄNG: TRÛÚÂNG HÚÅP HOAÂN THUÏË GTGT HAÂNG XUÊËT KHÊÍU Àïí àaánh giaá roä hún baãn chêët cuãa caác caãi caách vaâ möëi liïn hïå vúái caác kïët quaã, thò viïåc tòm hiïíu tûâng "laát cùæt" cuãa caãi caách laâ rêët cêìn thiïët. Àïí laâm nhû vêåy, chuáng töi àaä choån trûúâng húåp hoaân thuïë GTGT haâng xuêët khêíu vò loaåi thuïë GTGT naây coá vai troâ quan troång nhêët taåi caác nûúác àang phaát triïín trong thêåp kyã qua. Cú súã hoaân thuïë GTGT Hoaân thuïë GTGT àûúåc àõnh nghôa laâ quaá trònh hoaân laåi tiïìn thuïë maâ ngûúâi xuêët khêíu àaä nöåp àïí coá àûúåc saãn phêím xuêët khêíu vaâ noá dûåa trïn nguyïn tùæc thûúng maåi quöëc tïë phöí biïën laâ "caác nûúác khöng àûúåc xuêët khêíu thuïë".16 Viïåc hoaân thuïë àûúåc chêëp nhêån nhû laâ möåt chuêín mûåc quöëc tïë, dûåa trïn caác nguyïn tùæc sau: Àõa àiïím hay àiïím àïën cuöëi cuâng àûúåc hiïíu laâ thuïë phaãi àaánh vaâo ngûúâi sûã duång cuöëi cuâng. Trong trûúâng húåp àõa àiïím cuöëi cuâng hoùåc ngûúâi tiïu duâng haâng hoáa xuêët khêíu laâ nûúác nhêåp khêíu thò nûúác xuêët khêíu khöng àûúåc àaánh thuïë àöëi vúái caác loaåi haâng hoáa naây vaâ bêët kyâ khoaãn thuïë naâo maâ ngûúâi xuêët khêíu àaä nöåp àïìu phaãi àûúåc hoaân laåi. Sûå trung lêåp vïì thuïë àïí traánh àaánh thuïë hai lêìn àöëi vúái haâng hoáa vöën, nguyïn vêåt liïåu, dõch vuå vaâ caác chi phñ khaác maâ nhaâ xuêët khêíu thûåc sûå chi àïí saãn xuêët ra haâng hoáa xuêët khêíu. Sûác caånh tranh ­ thuïë laâ möåt böå phêån quan troång cêëu thaânh chi phñ saãn xuêët haâng hoáa vaâ do vêåy, thuïë cuäng goáp phêìn taåo nïn sûác caånh tranh cuãa haâng hoáa Trong trûúâng húåp naây, theo luêåt phaáp Bölivia, chó coá ba loaåi thuïë cuå thïí àûúåc hoaân, àoá laâ thuïë GTGT, thuïë tiïu thuå àùåc biïåt, vaâ thuïë haãi quan.17 Thuïë GTGT àûúåc hoaân töëi àa laâ 13% giaá trõ haâng hoáa theo giaá FOB sau khi cên nhùæc giaá vöën haâng hoaá töëi àa vaâ tûúng ûáng vúái tyã lïå haâng xuêët khêíu so vúái baán trong nûúác, haâng baán trong nûúác thò khöng thuöåc diïån àûúåc chuyïín giao thuïë.18 Chûáng nhêån hoaân thuïë GTGT coá thïí àûúåc baán cho bïn thûá ba vaâ nhûäng ngûúâi naây coá thïí sûã duång chuáng àïí traã tiïìn thuïë cuãa chñnh hoå. Chûáng nhêån hoaân thuïë àûúåc cêëp theo quy trònh xaác minh sau hoùåc xaác minh trûúác theo yïu cêìu cuãa ngûúâi xuêët khêíu. ÚÃ trûúâng húåp thûá nhêët, viïåc xaác minh ­ xem xeát höì sú vaâ nhûäng dûä liïåu vïì thuïë ­ àûúåc thûåc hiïån trûúác khi cêëp chûáng nhêån hoaân thuïë GTGT. ÚÃ trûúâng húåp thûá hai, ngûúâi xuêët khêíu àûúåc hoaân thuïë VAT ngay khi hoå xuêët trònh möåt baão laänh vúái söë tiïìn bùçng 481 Caác hònh thaái tham nhuäng vúái söë yïu cêìu hoaân thuïë vaâ sau àoá, trong voâng 120 ngaây kïí tûâ ngaây cêëp chûáng nhêån hoaân thuïë GTGT, viïåc xaác minh ­ caác hoaåt àöång kiïím tra, hay kiïím toaán vaâ giaám saát ­ seä àûúåc thûåc hiïån. "Baãn àöì" nguy cú tham nhuäng trong hoaân thuïë GTGT trûúác caãi caách Caác quy trònh, thuã tuåc àïí kiïím tra, kiïím soaát hoaân thuïë GTGT, trûúác khi coá caãi caách thïí chïë NTS, laâ cûåc kyâ phûác taåp19, lïå thuöåc vaâo caác cú chïë lêåp chûúng trònh vaâ caác phûúng phaáp xaác minh tuây yá cuãa caán böå, vaâ chùèng mêëy khi sûã duång cöng nghïå vaâ caác hïå thöëng thöng tin.20 Do vêåy, rêët dïî xêíy ra tham nhuäng. Haäy xem "baãn àöì" tham nhuäng taåi Hònh 10.3, thïí hiïån nhûäng àiïím coá khaã nùng tham nhuäng cao trong quy trònh hoaân thuïë GTGT trûúác caãi caách. Neát nöíi bêåt trong "baãn àöì" theo tûâng khêu thuã tuåc naây laâ toaân böå quy trònh phuå thuöåc vaâo hai caán böå thuïë vuå, caán böå hoaân thuïë GTGT vaâ caán böå thanh tra thuïë, nhûäng ngûúâi àûúåc toaân quyïìn laâm theo yá mònh. Àûúâng dêy gian lêån vaâ tham nhuäng trong hoaân thuïë GTGT Àïí àûúåc hoaân thuïë GTGT duâ laâ theo caã hïå thöëng thuïë cuä hay múái, ngûúâi xuêët khêíu àïìu phaãi nöåp hoáa àún taâi chñnh phaát haânh khi mua àêìu vaâo, nguyïn liïåu hay dõch vuå cêìn thiïët àïí saãn xuêët ra haâng hoáa seä xuêët khêíu. Baãn thên hoáa àún cuäng phaãi theo mêîu àûúåc Cú quan Quaãn lyá Thuïë coá thêím quyïìn phï duyïåt. Dûåa trïn möåt söë quy trònh kiïím tra do cú quan thuïë Bölivia tiïën haânh, caác loaåi hoáa àún chûáng tûâ sau àûúåc xaác àõnh laâ gian lêån trong hoaân thuïë GTGT21: Hoáa àún giaã hoùåc khöëng. Hoáa àún giaã laâ hoáa àún khöng àûúåc pheáp lûu haânh theo quy àõnh cuãa cú quan thuïë, trong khi àoá hoáa àún khöëng laâ baãn sao cuãa hoáa àún àûúåc pheáp lûu haânh, duâng àïí ghi nhûäng vuå mua baán haâng hoáa dõch vuå khöng coá thêåt. Caác loaåi hoáa àún naây àûúåc caác nhaâ in chui, in lêåu saãn xuêët ra vaâ àûúåc bïn thûá ba àem baán. Hoáa àún húåp phaáp, tûâ caác nhaâ cung cêëp hû cêëu. Caác nhaâ cung cêëp hû cêëu laâ nhûäng ngûúâi noái chung coá àõa võ kinh tïë thêëp, coá àûúåc maä söë thuïë nhúâ giaã laâm nhaâ cung cêëp, sau khi nhêån àûúåc hoáa àún húåp phaáp tûâ Cú quan Quaãn lyá Thuïë, thò baán hoùåc tuöìn hoáa àún cho caác nhaâ xuêët khêíu gian lêån. Hoáa àún húåp phaáp tûâ caác nhaâ cung cêëp giaã maåo hoùåc khöng töìn taåi. Loaåi hoáa àún naây lêëy àûúåc thöng qua möåt quy trònh phûác taåp hún, bùçng caách àùng kyá nhûäng ngûúâi khöng töìn taåi hoùåc ngûúâi coá thöng tin nhêån daång giaã maåo trong hïå thöëng àùng kyá thuïë; hoáa àún húåp phaáp àûúåc cung cêëp 482 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia HÒNH 10.3 Baãn àöì nguy cú tham nhuäng hoaân thuïë GTGT trûúác caãi caách Nguöìn: Mario Arduz, cûåu Cuåc trûúãng Cuåc Thuïë Quöëc gia, La Paz. 483 Caác hònh thaái tham nhuäng cho caác tïn àùng kyá giaã naây, vaâ sau àoá àûúåc caác nhaâ xuêët khêíu gian lêån sûã duång àïí lêëy tiïìn hoaân thuïë GTGT. Hoáa àún húåp phaáp tûâ caác nhaâ cung cêëp coá àùng kyá. Caác hoaá àún naây àûúåc cêëp möåt caách húåp phaáp, trûâ viïåc noá àûúåc sûã duång cho muåc àñch gian lêån. Mùåc duâ têët caã höì sú yïu cêìu hoaân thuïë GTGT àïìu phaãi keâm theo möåt túâ khai xuêët khêíu duy nhêët (UES) do haãi quan cung cêëp nhûng viïåc xuêët khêíu coá thïí àaä diïîn ra thêåt hoùåc coá thïí khöng, hay söë lûúång hay chêët lûúång haâng hoáa thûåc xuêët coá thïí bõ haå xuöëng àïí giaá trõ thûåc xuêët nhoã hún so vúái giaá trõ àùng kyá trong UES. Hún nûäa, trong trûúâng húåp töìi tïå hún, cöng ty xuêët khêíu coá thïí laâ cöng ty ma. Cöng ty xuêët khêíu ma thûúâng bõ phaát hiïån búãi hoå khöng thïí cung cêëp höì sú chûáng minh hoå àang súã hûäu, hay thuï cú súã haå têìng thûåc tïë, hoùåc àang thûåc sûå caånh tranh trïn thõ trûúâng xuêët khêíu. Theo nhûäng biïën tûúáng naây, seä phaát sinh ñt nhêët ba loaåi gian lêån hoaân thuïë GTGT. Caách thûá nhêët, möåt cöng ty hû cêëu seä coá àûúåc hoáa àún giaã hay hoáa àún húåp phaáp tûâ caác nhaâ cung cêëp giaã maåo, nhaâ cung cêëp khöng töìn taåi hoùåc nhaâ cung cêëp hû cêëu, sau àoá duâng caác hoáa àún naây àïí lêëy tiïìn hoaân thuïë GTGT, thêåm chñ caã khi cöng ty khöng xuêët khêíu möåt haâng hoáa naâo (xem Höåp 10.1 vaâ Hònh 10.4 àïí coá vñ duå cuå thïí.) Caách thûá hai, möåt cöng ty coá thûåc coá thïí mua àêìu vaâo hoùåc dõch vuå maâ khöng coá hoáa àún vaâ do vêåy traánh àûúåc viïåc nöåp thuïë cho caác àêìu vaâo naây, sau àoá cöng ty naây sûã duång hoáa àún giaã hoùåc hoáa àún húåp phaáp tûâ nhûäng nhaâ cung cêëp giaã, khöng töìn taåi hoùåc khöng coá thûåc àïí yïu cêìu àûúåc hoaân thuïë GTGT. Caách thûá 3, cöng ty coá thûåc coá thïí mua haâng hoáa, dõch vuå coá hoáa àún húåp phaáp, sau àoá laåi baán haâng hoáa, dõch vuå ngay trong nûúác, nhûng vêîn duâng caác hoáa àún àoá àïí xin hoaân thuïë GTGT. Ba hònh thûác gian lêån naây chó coá thïí thûåc hiïån àûúåc vúái sûå thöng àöìng cuãa caác caán böå thuïë vuå biïën chêët, nhûäng ngûúâi cho pheáp, phï duyïåt caác höì sú hoaân thuïë GTGT gian lêån. Hònh 10.5 minh hoåa ba hònh thûác gian lêån naây. "Baãn àöì" nguy cú tham nhuäng hoaân thuïë GTGT sau caãi caách Trong nhûäng nùm àêìu caãi caách, cú quan thuïë àaä tûå àuác ruát kinh nghiïåm vaâ xêy dûång caác quy trònh múái àïí hoaân thuïë GTGT. Khöng giöëng nhû caác quy trònh vaâ thuã tuåc trûúác khi caãi caách, nhûäng quy trònh sau caãi caách àaä àún giaãn hún rêët nhiïìu, àaáng tin cêåy hún vaâ àûúåc CNTT höî trúå maånh meä.22 Caác biïån phaáp naây vïì cú baãn laâm giaãm tiïëp xuác trûåc tiïëp giûäa caán böå thuïë vuå vaâ ngûúâi nöåp thuïë vaâ laâm cho quy trònh giao dõch minh baåch hún. Nhû Hònh 10.6 cho thêëy, theo quy trònh hoaân thuïë GTGT múái, nhûäng àiïím coá nhiïìu khaã nùng 484 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia HÖÅP 10.1 Vuå ARGOSUR Theo möåt àiïìu tra do NTS tiïën haânh nùm 2003, möåt cöng ty xuêët khêíu tû nhên coá tïn laâ ARGOSUR àaä àïì nghõ hoaân thuïë vúái söë tiïìn khoaãng 25 triïåu Böliviano (trïn 3 triïåu USD) tûâ nùm 1998. NTS àún giaãn laâ traã tiïìn hoaân thuïë vò caán böå thuïë vuå phúát lúâ viïåc caác àún baão laänh àaä hïët haån. (Caác àún baão laänh naây do caác ngên haâng thûúng maåi phaát haânh vúái söë tiïìn bùçng söë tiïìn xin hoaân thuïë nhû möåt àaãm baão rùçng höì sú xin hoaân thuïë laâ àuáng). Giöëng nhû bêët kyâ vùn baãn naâo khaác thuöåc loaåi naây, caác àún baão laänh coá ngaây hïët haån, nghôa laâ sau ngaây àoá thò caác àún naây khöng coân taác duång gò nûäa). Cöng ty naây khai baáo rùçng chuyïn xuêët khêíu caác que vaâng duâng trong haâng khöng, möåt saãn phêím cöng nghïå cao àûúåc baán cho Cöng ty Buön baán Vaâng Nam Myä (South American Gold Traders), möåt cöng ty ma taåi Myä. Sûå àùåc biïåt cuãa loaåi haâng hoáa xuêët khêíu naây dêëy lïn möåt söë nghi ngúâ giûäa caác caán böå thuïë vuå vïì tñnh xaác thûåc cuãa caác giao dõch naây. Höì sú yïu cêìu hoaân thuïë chuã yïëu dûåa trïn nhûäng vuå mua vaâo tûâ cöng ty cung cêëp coá tïn laâ MIXCO. MIXCO kï khai trong mêîu àún àïì nghõ hoaân thuïë GTGT rùçng möåt cöng ty tû nhên coá tïn INCOBOL laâ nhaâ cung cêëp duy nhêët saãn phêím vaâng thanh cho hoå. INCOBOL hoáa ra laâ möåt cöng ty ma. Hún nûäa, caác hoáa àún do ARGOSUR xuêët trònh bõ phaát hiïån laâ giaã, vaâ NTS cuöëi cuâng àaä xaác àõnh àûúåc nhaâ cung cêëp lúán vïì saãn phêím vaâng que laâ möåt ngûúâi laái xe öm vúái thu nhêåp haâng ngaây khoaãng 30 Böliviano (chûa àêìy 4 USD). Ngûúâi naây àaáng nheä phaãi baán söë vaâng trõ giaá trïn 150 triïåu Boliviano (18,75 triïåu USD) àïí coá söë tiïìn 25 triïåu Boliviano hoaân thuïë maâ ARGOSUR nhêån àûúåc. Cuöåc àiïìu tra cuäng phaát hiïån ra 5 ngûúâi dñnh lñu àïën êm mûu baán giêëy chûáng nhêån hoaân thuïë GTGT, trong àoá coá möåt ngûúâi laâ cûåu nhên viïn thuïë trong böå phêån thanh kiïím tra cuãa Cú quan Quaãn lyá Thuïë cuä.a Têët caã thu nhêåp tûâ viïåc baán caác chûáng nhêån naây àûúåc gûãi vaâo taâi khoaãn ngên haâng cuãa tay caán böå naây, röìi duâng vaâo viïåc xin caác àún baão laänh tûâ ngên haâng. Caác àún baão laänh naây laåi giuáp yïu cêìu hoaân thuïë cho 15 cöng ty xuêët khêíu nûäa. Ngûúâi naây coá luác àaä giûä trïn 2 triïåu USD trong caác taâi khoaãn cuãa mònh, trong khi lûúng anh ta chó laâ 312 USD möåt thaáng. Möåt söë cûåu caán böå thuïë vuå hiïån cuäng àang bõ àiïìu tra vò nghi ngúâ dñnh lñu àïën àûúâng dêy naây. NTS àaä chuyïín toaân böå chûáng cûá thu thêåp àûúåc cho vùn phoâng cöng töë. Cú quan naây àang tiïën haânh àiïìu tra riïng vaâ vêîn chûa kïët töåi. Trong khi àoá, caác caán böå cuãa NTS tham gia cuöåc àiïìu tra ban àêìu àaä phaãi àöëi mùåt vúái moåi loaåi "rùn àe" vaâ doåa dêîm. a. Theo nhûäng thöng tin gêìn àêy, do möåt túâ baáo coá uy tñn cuãa Bölivia cöng böë, thò tûâ 2002 àïën nûãa àêìu 2004, vaâ sau möåt söë kiïím toaán, NTS àaä phaát hiïån 207 caán böå thuïë vuå coá tham nhuäng, nhûäng ngûúâi naây sau àoá àaä bõ àuöíi khoãi ngaânh thuïë. Trong söë àoá, 134 ngûúâi bõ kïët aán, 60 ngûúâi khaác bõ xûã phaåt haânh chñnh vaâ 4 ngûúâi bõ kïët töåi hònh sûå. Hún nûäa, lêìn àêìu tiïn kïí tûâ khi tiïën haânh caãi caách thïí chïë, hai cûåu caán böå thuïë vuå àaä bõ kïët aán vúái töåi danh töëng tiïìn (xem túâ La Prensa, söë ra ngaây 5-1-2005). tham nhuäng àaä giaãm àaáng kïí. Möåt hïå thöëng tûå àöång hoáa àaä thay thïë möåt loaåt caác thao taác trûúác àêy thuöåc quyïìn kiïím soaát cuãa möåt hay hai caán böå; viïåc thanh tra vaâ kiïím tra cheáo àûúåc thûåc hiïån búãi caác caán böå khaác; vaâ caác hoaåt àöång bõ quyïët àõnh tuây yá àaä àûúåc haån chïë àïën mûác töëi àa. Mùåc duâ tiïën böå khaá roä rïåt, nhûng möåt söë àiïím nhaåy caãm vúái tham nhuäng 485 Caác hònh thaái tham nhuäng vêîn töìn taåi dai dùèng trong quy trònh hoaân thuïë GTGT hiïån taåi. Baãng 10.4 nïu ra möåt söë biïån phaáp khùæc phuåc, coân caác dêëu hiïåu nguy hiïím úã caác àiïím nhaåy caãm (vúái tham nhuäng) àûúåc xaác àõnh trong Hònh 10.6. Taác àöång cuãa caãi caách àöëi vúái hoaân thuïë GTGT haâng xuêët khêíu Xeát vïì kïët quaã àaåt àûúåc, caãi caách naây àaä coá taác àöång lúán, tñch cûåc. Hònh 10.7, 10.8 vaâ 10.9 àûa ra caác dûä liïåu vïì xuêët khêíu (khöng coá mùåt haâng hydrocar- HÒNH 10.4 "Baãn àöì"nguy cú tham nhuäng trong quy trònh hoaân thuïë GTGT sau caãi caách Nguöìn: Trñch tûâ túâ La Prensa, söë ra ngaây 13/ 6/2003. 486 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia HÒNH 10.5 "Chuöîi tham nhuäng" trong hoaân thuïë GTGT Nguöìn: Caác taác giaã chên thaânh caãm ún Ed Campos àaä cung cêëp baãn cuöëi cuâng cuãa hònh naây bon, haânh lyá caá nhên vaâ haâng taái xuêët), hoaân thuïë GTGT vaâ thu thuïë GTGT. Trûâ nùm 1998, haâng xuêët khêíu (nhû àaä xaác àõnh úã trïn) khaá öín àõnh trong thúâi kyâ 1994-2001. Tuy nhiïn, bùæt àêìu tûâ nùm 2002, coá thïí xu hûúáng ài lïn laâ khaá roä. Àaáng chuá yá laâ xu hûúáng hoaân thuïë GTGT, traái laåi, laâ àûúâng ngang, khaá öín àõnh. Lûu yá rùçng tiïìn hoaân thuïë GTGT theo tyã lïå xuêët khêíu àaä giaãm maånh trong thúâi kyâ caãi caách thïí chïë taåi NTS (2002-2005). Tiïìn hoaân thuïë GTGT xuêët khêíu trong töíng thu thuïë GTGT cuäng giaãm kïí tûâ khi bùæt àêìu caãi caách taåi NTS. Cuöëi cuâng, tiïìn hoaân thuïë GTGT trong töíng tiïìn thu thuïë cuäng giaãm xuöëng. Têët caã nhûäng kïët quaã naây cho thêëy caác hoaân thuïë GTGT khöng coá baão laänh ngên haâng àaä giaãm nhiïìu, thïí hiïån tham nhuäng trong quy trònh hoaân thuïë GTGT àaä bõ kòm chïë.23 Mùåc duâ coá tiïën böå lúán nhû vêåy, nhûng nhûäng haån chïë, yïëu keám vaâ nguy cú quan troång àe doåa caãi caách vêîn coân àoá. Haån chïë quan troång nhêët laâ nhûäng löî höíng trong khung phaáp lyá hiïån taåi. Chûâng naâo caác luêåt, lïå aáp duång trong hoaân thuïë GTGT coân taåo ra àöång cú cho gian lêån hoùåc tham nhuäng thò haânh vi phaåm phaáp naây coân töìn taåi, bêët kïí àaä caãi tiïën nhû thïë naâo vïì quy trònh, thuã tuåc.24 Hoaân thuïë GTGT cuäng àûúåc xem nhû höî trúå thûåc tïë cho xuêët khêíu, kiïíu höî trúå naây hêëp dêîn khöng chó cöng ty xuêët khêíu thûåc, maâ caã caác cöng ty giaã vaâ cöng ty ma. Nhûúåc àiïím chñnh cuãa chiïën dõch chöëng tham nhuäng naây laâ thiïëu sûå phöëi húåp thûúâng xuyïn vúái Haãi quan, mùåc duâ hêìu hïët caác gian lêån, tham nhuäng nïu ra trong nghiïn cûáu tònh huöëng naây, àïìu laâ caác vuå viïåc khöng coá haâng hoáa thûåc xuêët.25 487 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 10.6 "Baãn àöì"nguy cú tham nhuäng trong quy trònh hoaân thuïë GTGT sau caãi caách Nguöìn: Mario Arduz, cûåu Cuåc trûúãng Cuåc Thuïë Quöëc gia, La Paz. 488 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia BAÃNG 10.4 Caác nguy cú vaâ biïån phaáp khùæc phuåc trong quy trònh hoaân thuïë GTGT sau caãi caách Caác bûúác trong quaá trònh Biïån phaáp khùæc phuåc Caác dêëu hiïåu hoaân thuïë Nguy cú tham nhuäng coá thïí tiïën haânh caãnh baáo súám Xin hoaân thuïë GTGTNgûúâi nöåp thuïë: Nöåp höì sú yïu cêìu hoaân thuïë Khöng Khöng Khöng GTGT taåi phoâng quaãn lyá thuïë Gûãi keâm theo caác taâi liïåu caã baãn Khöng Khöng Khöng giêëy vaâ baãn àiïån tûã Kiïím tra höì sú caán böå thuïë vuå phuå traách hoaân thuïë GTGT Nhêåp dûä liïåu vaâo hïå thöëng Àêíy nhanh viïåc nhêåp dûä liïåu Tûå àöång hoáa àïí àêíy nhanh Caãm nhêån vïì tham nhuäng vaâo hïå thöëng àïí àûúåc nhêån viïåc nhêåp dûä liïåu vaâo hïå thöëng tùng vûúåt quaá möåt mûác naâo tiïìn höëi löå àoá Khöi phuåc laåi höì sú dûúái daång Phúát lúâ caác sai soát vïì höì sú Kiïím tra ngêîu nhiïn tûå àöång Sûå khöng nhêët quaán vïì dûä àiïån tûã hoùåc thiïëu höì sú àïí àûúåc àïí phaát hiïån bêët thûúâng; tûå liïåu vûúåt quaá möåt ngûúäng nhêån tiïìn höëi löå àõnh mûác thuïë àûúåc xaác àõnh trûúác Xaác minh caác loaåi höì sú (nïëu Boã qua caác sai soát cuãa böå höì Kiïím tra ngêîu nhiïn tûå àöång Sûå khöng nhêët quaán vïì dûä phaát hiïån coá vêën àïì thò caán böå sú àïí àûúåc nhêån tiïìn höëi löå àïí phaát hiïån bêët thûúâng; tûå liïåu vûúåt quaá möåt ngûúäng thuïë vuå seä in ra baãn tûâ chöëi) àõnh mûác thuïë àûúåc xaác àõnh trûúác Hïå thöëng kiïím soaát sûå nhêët quaán Kiïím tra baáo caáo taâi chñnh Khöng Khöng Khöng Kiïím tra túâ khai xuêët khêíu Khöng Khöng Khöng Kiïím tra kï khai töíng húåp cuãa Khöng Khöng Khöng haãi quan Àïì nghõ giaãi ngên Khöng Khöng Khöng Nhêåp dûä liïåu vaâ thúâi gian àïì nghõ Khöng Khöng Khöng Hïå thöëng phên böí ngên saách Cam kïët vaâ phên böí ngên saách Khöng Khöng Khöng Hïå thöëng xaác minh núå Xaác minh núå àaä traã Khöng Khöng Khöng Cêëp chûáng nhêån hoaân thuïë GTGT Caán böå thuïë vuå phuå traách hoaân thuïë GTGT Àùng kyá àún baão laänh vaâ baáo Àêíy nhanh quaá trònh àùng kyá Tûå àöång hoáa àïí àêíy nhanh Khaão saát cho thêëy nhêån thûác caáo kiïím tra cuöëi cuâng trong àún baão laänh vaâ àûa ra baáo quaá trònh àùng kyá àún baão vïì tham nhuäng tùng lïn quaá trûúâng húåp xaác minh trûúác caáo kiïím tra cuöëi cuâng àïí laänh hoùåc baáo caáo cuöëi cuâng möåt mûác naâo àoá; Söë trûúâng àûúåc nhêån tiïìn höëi löå húåp xin hoaân thuïë GTGT tùng lïn quaá möåt mûác naâo àoá Cêëp chûáng nhêån hoaân thuïë Àêíy nhanh viïåc cêëp chûáng Tûå àöång hoáa àïí àêíy nhanh Khaão saát cho thêëy nhêån thûác GTGT nhêån hoaân thuïë GTGT àïí viïåc cêëp chûáng nhêån hoaân vïì tham nhuäng tùng lïn quaá àûúåc nhêån tiïìn höëi löå thuïë GTGT möåt mûác naâo àoá; Söë trûúâng húåp àûúåc cêëp chûáng nhêån hoaân thuïë GTGT tùng lïn quaá möåt mûác naâo àoá Hïå thöëng lûåa choån kiïím tra Lûåa choån caác trûúâng húåp kiïím tra Khöng Khöng Khöng theo caác tiïu chñ ruãi ro 489 Caác hònh thaái tham nhuäng BAÃNG 10.4 (Tiïëp) Caác bûúác trong quaá trònh Biïån phaáp khùæc phuåc coá Caác dêëu hiïåu hoaân thuïë Nguy cú tham nhuäng thïí tiïën haânh caãnh baáo súám Bùæt àêìu kiïím tra Caán böå thanh tra thuïë (A) Thöng baáo vïì viïåc kiïím tra Trò hoaän viïåc bùæt àêìu thanh tra Tûå àöång hoáa àïí thöng baáo Söë ngaây tûâ khi cêëp chûáng thuïë àïí àûúåc nhêån tiïìn höëi löå viïåc bùæt àêìu kiïím tra nhêån hoaân thuïë GTGT àïën khi bùæt àêìu kiïím tra; Söë Quaá trònh kiïím tra trûúâng húåp xin hoaân thuïë tùng Caán böå thanh tra thuïë (A) vûúåt quaá möåt mûác naâo àoá Thûåc hiïån caác quy trònh kiïím tra Boã qua caác quy trònh kiïím tra Tuên thuã caác quy trònh kiïím Söë trûúâng húåp xaác minh sau àïí àûúåc nhêån tiïìn höëi löå tra thuöåc diïån xaác minh sau phaát hiïån thêëy coá chïnh lïåch vûúåt quaá möåt ngûúäng naâo àoá Choån mêîu (choån möåt söë hoáa Boã qua quy trònh choån mêîu Tuên thuã caác quy trònh choån Söë trûúâng húåp xaác minh sau àún) àïí kiïím tra hoáa àún theo ngêîu nhiïn caác hoáa àún àïí mêîu ngêîu nhiïn caác hoáa àún phaát hiïån thêëy coá chïnh lïåch quy trònh àûúåc nhêån tiïìn höëi löå thuöåc diïån xaác minh sau vûúåt quaá möåt ngûúäng naâo àoá Lûåa choån nhaâ cung cêëp Boã qua quy trònh lûåa choån nhaâ Tuên thuã caác quy trònh lûåa Söë trûúâng húåp xaác minh sau cung cêëp àïí àûúåc nhêån tiïìn choån nhaâ cung cêëp thuöåc diïån phaát hiïån thêëy coá chïnh lïåch höëi löå xaác minh sau vûúåt quaá möåt ngûúäng naâo àoá Xaác minh viïåc nöåp thuïë trong hïå Boã qua viïåc xaác minh àïí àûúåc Tûå àöång hoáa àïí xaác minh viïåc Dûä liïåu khöng nhêët quaán vûúåt thöëng vaâ STS nhêån tiïìn höëi löå nöåp thuïë trong hïå thöëng vaâ quaá möåt mûác naâo àoá STS Phaát hiïån caác hoáa àún giaã vaâ hoáa Boã qua caác hoáa àún giaã vaâ Tûå àöång hoáa viïåc kiïím tra Dûä liïåu khöng nhêët quaán vûúåt àún khöëng hoáa àún khöëng àïí àûúåc nhêån ngêîu nhiïn àïí phaát hiïån caác quaá möåt mûác naâo àoá tiïìn höëi löå àiïím bêët thûúâng Lûåa choån kiïím tra cheáo Boã qua caác thuã tuåc kiïím tra Tuên thuã caác quy trònh lûåa Söë trûúâng húåp xaác minh sau nhùçm lûåa choån kiïím tra cheáo choån kiïím tra cheáo thuöåc diïån phaát hiïån thêëy coá chïnh lïåch vúái muåc àñch nhêån tiïìn höëi löå xaác minh sau vûúåt quaá möåt ngûúäng naâo àoá Kiïím tra cheáo Caán böå thanh tra thuïë (B) Thûåc hiïån kiïím tra cheáo Boã qua caác quy trònh tiïën haânh Tuên thuã caác quy trònh lûåa Söë trûúâng húåp xaác minh sau kiïím tra cheáo àïí àûúåc nhêån choån kiïím tra cheáo thuöåc diïån phaát hiïån thêëy coá chïnh lïåch tiïìn höëi löå xaác minh sau vûúåt quaá möåt ngûúäng naâo àoá Baáo caáo cuöëi cuâng Caán böå thanh tra thuïë (A) Dûå thaão baáo caáo cuöëi cuâng Àïì nghõ cêëp chûáng nhêån hoaân Coá cú chïë khuyïën khñch thaânh Söë tiïìn hoaân thuïë GTGT tùng Ra quyïët àõnh haânh chñnh thuïë GTGT maâ khöng coá giaãi tñch, xûã phaåt haânh vi tham lïn quaá möåt mûác naâo àoáa thñch húåp lyá; nhuäng, phaát triïín sûå nghiïåp, lûúng caånh tranh cho caán böå; Thûåc hiïån àún baão laänh aáp duång tûå àöång hoáa Caán böå thanh tra thuïë (A) Thûåc hiïån àún baão laänh hoùåc Boã qua viïåc àún baão laänh àaä Coá cú chïë khuyïën khñch thaânh Söë trûúâng húåp thûåc hiïån àún giaãm khêëu trûâ hïët haån hoùåc trò hoaän viïåc tñch, xûã phaåt haânh vi tham baão laänh giaãm quaá möåt giaãm khêëu trûâ àïí àûúåc nhêån nhuäng, phaát triïín sûå nghiïåp, ngûúäng xaác àõnh trûúác höëi löå lûúng caånh tranh cho caán böå; aáp duång tûå àöång hoáa Nguöìn: Caác taác giaã a. So saánh söë lûúång naây vúái söë lûúång chûáng nhêån hoaân thuïë GTGT àûúåc cêëp. Nïëu hai con söë naây chïnh lïåch quaá xa thò coá thïí laâ coá vêën àïì. 490 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia HÒNH 10.7 Xuêët khêíua vaâ hoaân thuïë GTGT Nguöìn: Cuåc Thuïë Quöëc gia vaâ Viïån Thöëng kï Quöëc gia, La Paz. a. Trûâ xuêët khêíu hydrocarbon, xuêët khêíu caá nhên, vaâ taái xuêët. HÒNH 10.8 Xuêët khêíua vaâ thuïë GTGT Nguöìn: Cuåc Thuïë Quöëc gia vaâ Viïån Thöëng kï Quöëc gia, La Paz. a. Trûâ xuêët khêíu hydrocarbon, xuêët khêíu caá nhên, vaâ taái xuêët. 491 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 10.9 Tyã lïå % hoaân thuïë GTGT so vúái thu thuïë GTGT Nguöìn: Cuåc Thuïë Quöëc gia vaâ Viïån Thöëng kï Quöëc gia, La Paz. KÏËT LUÊÅN Phêìn thaão luêån vaâ phên tñch trong chûúng naây àûa túái möåt söë kïët luêån. Thûá nhêët, caãi caách thïí chïë do Cuåc Thuïë Quöëc gia thûåc hiïån bùæt àêìu tûâ nùm 2001 àaä goáp phêìn laâm giaãm söë tiïìn thuïë GTGT àûúåc hoaân laåi cho caác nhaâ xuêët khêíu. Àiïìu naây nghôa laâ tònh traång tham nhuäng àaä giaãm.26 Thûá hai, möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng thaânh cöng, nhû chiïën lûúåc àûúåc nghiïn cûáu naây, seä khöng thïí laâm àûúåc nïëu taách khoãi caãi caách thïí chïë chung trong ngaânh quaãn lyá thuïë. Viïåc thiïët kïë möåt caãi caách quaãn lyá thuïë phaãi dûåa trïn nïìn taãng laâ hïå thöëng àiïìu haânh nhaâ nûúác töët, toaân diïån. Tham nhuäng laâ triïåu chûáng cho thêëy àiïìu haânh nhaâ nûúác yïëu keám. Khöng thïí haån chïë tham nhuäng möåt caách hiïåu quaã, nïëu nhû khöng giaãi quyïët caác vêën àïì lúán hún vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác, nhû tñnh minh baåch, tñnh traách nhiïåm vaâ quaãn lyá theo hiïåu quaã hoaåt àöång.27 Cêìn lûu yá rùçng ngûúâi ta coá thïí khöng nhêån thêëy lúåi ñch cuãa möåt "hoân àaão liïm chñnh", giöëng nhû NTS, nöíi lïn trong möåt möi trûúâng xung quanh coân nhiïìu vêën àïì nghiïm troång vïì quaãn lyá cöng. Hoùåc nïëu ngûúâi ta coá nhêån ra, thò noá cuäng coá thïí khöng bïìn vûäng. Caãi caách NTS súã dô thaânh cöng laâ vò coá laänh àaåo vaâ uãng höå cuãa kïë hoaåch chung, IRP. Latvia cuäng laâ trûúâng húåp tûúng tûå: nûúác naây caãi caách quaãn lyá thuïë thaânh cöng song song vúái caãi caách quaãn lyá haânh chñnh nhaâ nûúác, vúái troång têm laâ giaãm nguy cú xêíy ra tham nhuäng taåi caác cú quan nhaâ nûúác. 492 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia Thûá ba, nhûäng caãi tiïën trong quy trònh hoaân thuïë GTGT àoâi hoãi phaãi ûáng duång nhiïìu cöng nghïå thöng tin. Trong viïåc thu thuïë, chñnh sûå tiïëp xuác trûåc tiïëp giûäa caán böå thuïë vuå vaâ ngûúâi nöåp thuïë àaä taåo cú höåi cho höëi löå vaâ tham nhuäng. Tûå àöång hoáa bùçng caách ûáng duång húåp lyá cöng nghïå thöng tin laâm giaãm quyïìn quyïët àõnh tuây yá cuãa caác caán böå thuïë vuå vaâ tùng cûúâng tñnh minh baåch trong quy trònh quaãn lyá vaâ hoaân thuïë GTGT. Thûá tû, àïí töëi àa hoáa hiïåu quaã cuãa noá, möåt chûúng trònh chöëng tham nhuäng phaãi huy àöång sûå tham gia cuãa têët caã caác bïn liïn quan chñnh. Quaá trònh caãi caách úã Bölivia diïîn ra trïn nhiïìu lônh vûåc, göìm caã phaát triïín nguöìn nhên lûåc, thiïët kïë laåi quy trònh taác nghiïåp vaâ húåp lyá hoáa chuêín mûåc vaâ quy trònh ­ têët caã àïìu höî trúå búãi cöng nghïå thöng tin. Tuy vêåy, möåt haån chïë lúán vïì thïí chïë vêîn töìn taåi: sûå phöëi húåp chûa àêìy àuã vúái caác bïn liïn quan, àùåc biïåt laâ vúái haãi quan. Nhûúåc àiïím naây àaä caãn trúã chñnh phuã khai thaác töëi àa hiïåu quaã cuãa caãi caách trong hoaân thuïë GTGT haâng xuêët khêíu. Tûúng tûå nhû vêåy, cêìn coá sûå phöëi húåp vaâ löìng gheáp hiïåu quaã hún vúái caác bïn khaác, nhû Böå Taâi chñnh, àïí àaãm baão sûå thöëng nhêët cao trong möi trûúâng chñnh saách thuïë. Sûå phöëi húåp vúái Cuåc Thanh tra vaâ caác cú quan töë tuång vaâ tû phaáp khaác cuäng phaãi chùåt cheä hún, àïí àaãm baão luêåt phaáp àûúåc thûåc thi. Cuöëi cuâng, ngûúâi ta àùåt cêu hoãi liïåu caác nöî lûåc caãi caách coá àûúåc giûä vûäng nïëu chñnh quyïìn múái lïn thay khöng. Hêìu hïët caác yïëu töë àïí àaãm baão tñnh liïn tuåc àïìu liïn quan àïën: (i) thiïët lêåp möåt möi trûúâng phaáp lyá laânh maånh àïí chöëng laåm duång vaâ quyïët àõnh tuây yá trong quy trònh quaãn lyá thuïë; (ii) quy àõnh vïì böë trñ caác cú quan, trong viïåc böí nhiïåm böå maáy quaãn lyá cêëp cao cuãa NTS, àïí ngùn chùån viïåc lúåi ñch chñnh trõ vaâ kinh tïë chi phöëi sûå böí nhiïåm naây; (iii) cuãng cöë quaá trònh chuyïn nghiïåp hoáa caác cöng chûác nhaâ nûúác (àêìy túá cuãa nhên dên) trong caác cú quan. Ba thaânh töë naây seä coá vai troâ nhêët àõnh, giuáp duy trò tñnh bïìn vûäng cuãa caãi caách, nhûng nïëu thiïëu yá chñ chñnh trõ thò cuäng khöng thaânh cöng. Nhû vêåy, yïëu töë duy nhêët àïí duy trò àöång lûåc vaâ cam kïët vúái caãi caách laâ caác kïët quaã lúán maâ noá àem laåi. Cùn cûá vaâo thûåc tïë laâ thu ngên saách àaä tùng rêët êën tûúång, nhúâ quaãn lyá töët hún viïåc thu thuïë, hêìu nhû khöng coá khaã nùng laâ caãi caách seä bõ àaão chiïìu. Vò, quaá trònh caãi caách luác naây àaä àem laåi nhûäng lúåi ñch quaá lúán, caã vïì chñnh trõ vaâ taâi khoáa, khiïën cho khöng möåt nhaâ cêìm quyïìn múái naâo muöën traã caái giaá quaá àùæt khi àaão ngûúåc laåi quaá trònh naây. CHUÁ THÑCH 1. Tuy nhiïn, möëi quan hïå giûäa tham nhuäng vaâ thu thuïë coá thïí khöng trûåc tiïëp nhû vêåy, àùåc biïåt laâ taåi caác nûúác tiïën böå hún. Vñ duå nhû Mookherjee (1997), trñch dêîn 493 Caác hònh thaái tham nhuäng trong Fjeldstad (2005a), lêåp luêån rùçng tham nhuäng trong lônh vûåc taâi chñnh, ñt nhêët laâ vïì lyá thuyïët, coá thïí goáp phêìn laâm tùng thu thuïë. Búãi vò caán böå thuïë vuå seä laâm viïåc tñch cûåc hún àïí phaát hiïån tröën thuïë, vò thïë thò hoå múái thûúng lûúång àûúåc tiïìn höëi löå tûâ nhûäng ngûúâi tröën thuïë. Trong trûúâng húåp ngûúâi nöåp thuïë biïët trûúác löëi cû xûã naây, hoå seä cöë gùæng khöng tröën thuïë búãi vò khaã nùng bõ phaát hiïån tùng. Nhû vêåy, bùçng caách laâm cho ngûúâi nöåp thuïë thêëy rùçng chùèng hay ho gò maâ tröën thuïë, tham nhuäng coá thïí laâm tùng söë thuïë thu àûúåc. Tuy nhiïn, Fjeldstad vaâ Tungodden (2003) lêåp luêån rùçng lêëy tham nhuäng taâi chñnh àïí tùng thu thuïë cuäng khöng thïí àûáng vûäng àûúåc, vïì lêu vïì daâi. 2. Fjeldstad (2005b) àïì cêåp àïën caác maång quan hïå thên quen. Öng àõnh nghôa àêy laâ quan hïå hoå haâng hoùåc caác quan hïå xaä höåi khaác, theo kiïíu coá ài coá laåi khaác. Maång thên quen naây àûúåc sûã duång àïí huy àöång caác liïn kïët hiïåu quaã, kïët húåp caã nghôa vuå àaåo àûác vaâ gùæn kïët tònh caãm. Muåc àñch àïí coi viïåc naây chùèng qua cuäng laâ phên phöëi laåi thu nhêåp trong xaä höåi möåt caách cöng bùçng. Nhûäng àiïìu naây khiïën tham nhuäng trúã nïn trún tru. Caác quan hïå naây seä aãnh hûúãng maånh àïën haânh vi cuãa caán böå thuïë vuå, ngûúâi nöåp thuïë vaâ caác chñnh trõ gia dñnh lñu vaâo tham nhuäng. Àiïìu naây khiïën ta thêëy roä rùçng phaãi coá caách tiïëp cêån khaác khi caãi caách úã caác nûúác àang phaát triïín (àùåc biïåt laâ taåi chêu Phi). Caách tiïëp cêån naây nïn àûa vaâo caác biïån phaáp vúái muåc tiïu laâ "thay àöíi vùn hoáa" trong dõch vuå cöng. 3. Lyá tûúãng nhêët, caác quy trònh naây nïn aáp duång cho moåi loaåi thuïë naâo, kïí caã thuïë GTGT. 4. Àïí phên biïåt giûäa àöång cú vaâ cú höåi tham nhuäng, xem Chûúng 11 vïì tham nhuäng trong quaãn lyá haãi quan. 5. Theo caác nhêån xeát cuãa McCarten trong caác email trao àöíi vúái caác taác giaã. Àïí biïët thïm vïì SARA, xem Mann (2004) vaâ Taliercio (2004), caã hai taác giaã àïìu cho rùçng kinh nghiïåm thûåc hiïån SARA cho àïën nay bao göìm caã thaânh cöng cuäng nhû thêët baåi. 6. Tûâ möåt goác nhòn khaác, Di John (2006) cho rùçng nêng cao nùng lûåc trong quaãn lyá thuïë chó àûúåc ngûúâi ta coi laâ "baâi têåp kyä thuêåt", têåp trung vaâo caác thiïët kïë thïí chïë (chuã yïëu liïn quan àïën mûác àöå tûå quaãn) vaâ caãi caách haânh chñnh (tùng lûúng cuãa cöng chûác nhaâ nûúác, tùng cú höåi àaâo taåo vaâ troång duång taâi nùng), maâ phúát lúâ baãn chêët chñnh trõ cuãa viïåc àaánh thuïë. Nïëu hiïíu theo nghôa naây, möåt caách tiïëp cêån bïìn vûäng trong quaãn lyá thuïë töíng húåp àoâi hoãi phaãi chuá troång hún àïën thuïë trûåc thu, thuïë thu nhêåp luäy tiïën vaâ thuïë taâi saãn. Di John cho rùçng àiïìu naây àùåc biïåt àuáng vúái caác nûúác chêu Myä Latinh, vúái àùåc trûng laâ phên phöëi thu nhêåp rêët khöng àöìng àïìu. Do thuïë trûåc thu bao giúâ cuäng khoá thu hún, caã vïì mùåt haânh chñnh vaâ chñnh trõ, nïn caác caách tiïëp cêån khöng mang tñnh chñnh trõ vaâ khöng coá tñnh kïë thûâa lõch sûã, àïìu khöng phuâ húåp, khi aáp duång cho nùng lûåc cuãa nhaâ nûúác. Vò thïë, thaách thûác lúán, theo lêåp luêån cuãa Di 494 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia John, laâ xêy dûång möåt chiïën coá tñnh lõch sûã hún vaâ àêìy àuã thöng tin chñnh trõ hún, àïí thuác àêíy caãi caách thuïë, vöën khoá khùn hún úã nhûäng nûúác naây. Chiïën lûúåc caãi caách naây phaãi tñnh àïën hoaân caãnh cuå thïí vaâ trònh àöå phaát triïín cuãa möîi nûúác. 7. Phêìn naây chuã yïëu dûåa vaâo taâi liïåu cuãa Leyton vaâ Matsuda (2004). 8. Àaánh giaá vïì thïí chïë àiïìu haânh nhaâ nûúác cuãa Bölivia coá muåc tiïu laâ hiïíu roä khu vûåc cöng cuãa nûúác naây. Àöìng thúâi, àaánh giaá laâ àïí xaác àõnh caác thaách thûác vaâ phûúng hûúáng coá thïí lûåa choån cho möåt chûúng trònh caãi caách thïë hïå thûá hai àêìy tham voång vaâ têët yïëu. Vúái viïåc tòm hiïíu caác quan niïåm vaâ nguyïn nhên dêîn àïën sûå khöng chñnh quy vaâ tuây tiïån naây, àaánh giaá àaä àiïím laåi nhûäng caãn trúã lúán nhêët maâ nïìn haânh chñnh non treã cuãa Bölivia phaãi àöëi mùåt. Nïëu hiïíu theo nghôa röång, laâ möåt loaåt caác haânh vi cuãa cöng chûác khöng cên nhùæc gò àïën cêu chûä hay tinh thêìn cuãa caác quy àõnh hiïån coá, thò sûå khöng chñnh quy naây coá thïí böåc löå trong nhiïìu trûúâng húåp quaãn lyá haânh chñnh, àún cûã nhû viïåc thûåc hiïån luêåt SAFCO, chi tiïu nhaâ nûúác, vaâ quaãn lyá nhên sûå. Nhòn chung, nguyïn nhên sêu xa cuãa sûå khöng chñnh quy naây gùæn liïìn vúái àöång cú chñnh trõ. Ngoaâi ra, àaánh giaá naây cuäng chó ra (i) möåt khu vûåc tû nhên yïëu keám, khöng coá khaã nùng taåo viïåc laâm; (ii) caác lúåi ñch cuãa caác chñnh trõ gia khi daânh àûúåc sûå uãng höå trong bêìu cûã tûâ böå maáy haânh chñnh, vaâ lúåi ñch chñnh trõ khi kiïím soaát àûúåc böå maáy naây; (iii) hïå thöëng àaãng phaái manh muán buöåc caác töí chûác chñnh trõ phaãi thûúng lûúång vúái nhau caác thoãa thuêån liïn minh, àêy chñnh laâ nguöìn göëc cuãa sûå baão trúå, àúä àêìu vaâ chuã nghôa "quen thên". Cuöëi cuâng, (iv) nhûäng bêët cêåp, löî höíng vïì thuã tuåc vaâ luêåt lïå, (v) yïëu keám trong caác àõnh chïë höî trúå khi tiïën haânh caái goåi laâ "phên cêëp àiïìu haânh" úã caác cú quan, maâ khöng tûúng ûáng vúái phaát triïín nùng lûåc thïí chïë, vúái muåc tiïu "têåp trung quy chuêín", (vi) lo ngaåi truyïìn thöëng cuãa Böå Taâi chñnh vïì kyã cûúng taâi chñnh maâ phaãi hy sinh tñnh chiïën lûúåc vaâ hiïåu quaã trong sûã duång nguöìn lûåc, (vii) chêåm trïî trong viïåc triïín khai thûåc hiïån Quy chïë Cöng chûác Nhaâ nûúác, têët caã àïìu laâ nhûäng trúã ngaåi cho viïåc xêy dûång möåt chñnh phuã vêån haânh hiïåu quaã. Àaánh giaá naây àûa ra 4 kiïën nghõ trung têm: (i) Phi chñnh trõ hoaá viïåc quaãn lyá nhên sûå trong khu vûåc nhaâ nûúác, (ii) cuãng cöë nùng lûåc giaám saát cuãa trung ûúng trong quaãn lyá taâi chñnh vaâ nhên sûå, (iii) hoåc hoãi kinh nghiïåm tûå quaãn tûâ thaânh cöng gêìn àêy cuãa caác cú quan àiïìu tiïët (siïu thuã trûúãng), cöë gùæng nhên röång mö hònh naây trong töí chûác nhaâ nûúác khaác, vaâ (iv) sûã duång "tiïëng noái cöng dên" nhû laâ möåt phûúng caách àïí giaám saát xaä höåi àöëi vúái quaãn lyá cöng (xem Zuleta 2000). 9. Ban àêìu, caác chuã thïí nhaâ nûúác sau àûúåc choån àïí thñ àiïím trong IRP: Böå Taâi chñnh (bao göìm caã Cuåc Haãi quan vaâ Quaãn lyá Thu ngên saách); Böå Nhaâ cûãa vaâ Dõch vuå Cú baãn; Böå Phaát triïín bïìn vûäng; Böå Nöng nghiïåp, Gia suác vaâ Phaát triïín Nöng thön; Böå Giaáo duåc, Vùn hoaá vaâ Thïí thao; vaâ Vùn phoâng Quêån trûúãng Oruro. 495 Caác hònh thaái tham nhuäng 10. Mùåc duâ thoaã thuêån caãi caách àûúåc kyá vaâo ngaây àoá, nhûng trïn thûåc tïë caãi caách thïí chïë NTS àaä diïîn ra tûâ ngaây 15-9-2001, sau khi töíng thöëng múái nùæm quyïìn vaâ ban àiïìu haânh àûúåc Töíng thöëng Bölivia böí nhiïåm (sau khi 2/3 thaânh viïn Haå viïån àöìng yá tiïën cûã). Ngaây naây cuäng àaánh dêëu sûå khúãi àêìu cuãa NTS vúái tû caách laâ möåt SARA (Fjeldstad 2005a). 11. Àiïìu thuá võ laâ, giöëng nhû lêåp luêån cuãa Koromzay (2004), caãi caách theo chiïìu röång àûúåc khúãi xûúáng giûäa luác khuãng hoaãng kinh tïë. Trïn thûåc tïë, nïìn kinh tïë Bölivia tùng tûúãng úã mûác 1,97%, giai àoaån 1999-2003, tñnh trung bònh vaâ theo mûác giaá so saánh nùm 1990, trong khi àoá töëc àöå tùng trûúãng àaåt 4,74%, trong thúâi kyâ 1993-1998, (xem http://www.ine.gov.bo ). 12. Taác giaã rêët biïët ún Mario Aruduz, cûåu chuã tõch NTS, vïì nhûäng thöng tin maâ öng àaä cung cêëp vïì chiïën lûúåc caãi caách cuãa NTS. 13. Mùåc duâ àaä coá nhûäng tiïën böå trong lônh vûåc naây, viïåc miïîn thuïë cho caác nhoám coá thïë lûåc vïì chñnh trõ vaâ xaä höåi tiïëp tuåc "beã vuån" hïå thöëng thuïë thaânh nhiïìu chïë àöå àùåc biïåt (chïë àöå thuïë àún giaãn hoáa, chïë àöå thuïë töíng húåp, chïë àöå thuïë nöng nghiïåp húåp nhêët), gêy khoá khùn cho viïåc aáp thuïë GTGT möåt caách phuâ húåp. Möåt haån chïë khaác cuãa hïå thöëng hiïån taåi laâ thiïëu loaåi hònh thuïë thu nhêåp húåp lyá àïí thay thïë cho cú chïë thuïë GTGT böí sung. Cú chïë thuïë GTGT böí sung naây trïn thûåc tïë coá vai troâ nhû thuïë thu nhêåp úã Bölivia. Tònh huöëng naây cho thêëy quan àiïím Di John (2006) trûúác àêy àûa ra laâ àuáng. 14. Liïn quan àïën vêën àïì naây, ûáng duång cöng nghïå àaä àûúåc quan têm àùåc biïåt trong viïåc nhêån kï khai thuïë coá cam àoan qua maång Internet, thöng baáo qua email vaâ caác hònh thûác tûúng tûå. 15. Xem http://www.impuestos.gov.bo. Lûu yá rùçng, coá hai nhên töë dûúâng nhû àoáng vai troâ chñnh trong kïët quaã naây. Àoá laâ tinh thêìn laänh àaåo vaâ sûå uãng höå cuãa kïë hoaåch IRP. Thûá nhêët, ngûúâi àûáng àêìu cú quan naây coá yá chñ cao vaâ giûä chûác vuå naây trong phêìn lúán thúâi gian caãi caách. Thûá hai, mùåc duâ thiïëu yá chñ chñnh trõ trong suöët thúâi gian caãi caách (Thaáng 8-2002 ­ 12-2005), nhûng böå phêån kyä thuêåt cuãa IRP vêîn höî trúå kyä thuêåt vaâ taâi chñnh hiïåu quaã, liïn tuåc cho NTS; Vò sao? Trong trûúâng húåp naây, sûå tuyïín duång caånh tranh vaâ tùng lûúng chñnh laâ àiïìu cöët loäi khiïën caãi caách thïí chïë thaânh cöng. Vñ duå: hïå söë tûúng liïn giûäa söë liïåu vïì thuïë thu àûúåc (úã thõ trûúâng trong nûúác) vaâ söë nhên sûå àûúåc tuyïín duång caånh tranh laâ tûúng àöëi cao (76%) trong thúâi kyâ caãi caách. 16. Phêìn naây dûåa nhiïìu vaâo taâi liïåu kyä thuêåt cuãa Suaárez (2004). 17. Theo Harrison vaâ Krelove (2005), 100% caác höì sú yïu cêìu hoaân thuïë GTGT úã Bölivia laâ tûâ caác cöng ty xuêët khêíu. 18. Quy àõnh naây dûúâng nhû phöí biïën taåi kho baåc búãi vò thûåc tïë, noá nhû möåt hònh thûác höî trúå xuêët khêíu. Hún nûäa, xeát theo khña caånh laâ, möåt söë chi phñ hoaåt àöång nhêët àõnh maâ caác nhaâ xuêët khêíu phaãi traã nhû chi phñ lao àöång, àoáng goáp phuác lúåi xaä höåi hay khêëu hao khöng thuöåc diïån chõu thuïë GTGT, thò 496 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia chuêín mûåc naây cuäng mêu thuêîn trong chñnh noá, búãi noá aám chó rùçng nhaâ xuêët khêíu laâ möåt trung gian àún giaãn, khöng coá khaã nùng taåo ra giaá trõ hay chi traã caác chi phñ naây. 19. Hûúáng dêîn DAF söë 02-09-07, ban haânh ngaây 5/4/1997 laâ möåt vùn baãn khoá hiïíu, daâi 60 trang vaâ khöng coá sú àöì quy trònh, vúái caã nhûäng thöng tin khöng liïn quan àïën chûác nùng cuå thïí cuãa nhên sûå phuå traách caác hoaåt àöång thanh tra, kiïím toaán vaâ kiïím soaát. 20. Caác taác giaã rêët biïët ún Mario Arduz, cûåu töíng cuåc trûúãng NTS, vïì nhûäng thöng tin maâ öng cung cêëp àïí xêy dûång phêìn nöåi dung naây. 21. Khùæt khe maâ noái thò nhûäng vuå hoaân thuïë phi phaáp phaãi thuöåc loaåi gian lêån gùæn vúái töåi phaåm coá töí chûác, hún laâ caác kiïíu tröën thuïë thöng thûúâng. "Àiïím khaác biïåt chñnh laâ, khöng nhû tröën thuïë GTGT thöng thûúâng, caác vuå hoaân thuïë naây dûåa trïn caác giao dõch khöëng, khöng bao giúâ xêíy ra trïn thûåc tïë". (Pashev 2005). 22. Hûúáng dêîn kyä thuêåt söë FIS-GT-CED-V01-019, ban haânh ngaây 10/7/2003, laâ möåt taâi liïåu àún giaãn dïî hiïíu, daâi 21 trang, coá sú àöì quy trònh, vaâ chó coá thöng tin phuâ húåp vïì caác quy trònh vaâ thuã tuåc thanh tra, kiïím soaát àöëi vúái hoaân thuïë GTGT. Theo quy trònh thanh tra múái, toaân böå hoáa àún cêìn xaác minh àûúåc lûúång hoáa, hoáa àún cuãa caác nhaâ cung cêëp àûúåc nhoám laåi theo thûá tûå têìm quan troång, caác tiïu chñ phên tñch àûúåc aáp duång, vaâ ñt nhêët möåt nûãa söë hoáa àún àaä àûúåc xaác minh vïì tñnh húåp lïå. 23. Ron Myers, trong möåt thû àiïån tûã gûãi túái caác taác giaã, àaä cho rùçng viïåc hoaân thuïë GTGT giaãm ài coá thïí laâ do thay àöíi chñnh saách hoùåc àöëi xûã bêët cöng vúái caác nhaâ xuêët khêíu. Tuy nhiïn, trong suöët thúâi kyâ caãi caách (2002­05), khöng coá thay àöíi chñnh saách gò àaáng kïí trong hoaân thuïë GTGT. Coân vïì àöëi xûã bêët cöng vúái ngûúâi xuêët khêíu vêîn laâ möåt cêu hoãi quan troång cêìn tòm hiïíu kyä hún. 24. Cêìn khaám phaá thïm caác khuön khöí quy àõnh khaác, laâm giaãi phaáp thay thïë böí sung, trong quaãn lyá hoaân thuïë GTGT. Möåt phûúng aán coá thïí thûã laâ sûã duång hïå thöëng giûä laåi thuïë GTGT nhû mö hònh hiïån nay àang àûúåc aáp duång taåi Argentina, Chile vaâ Peru. Harrison vaâ Krelove (2005) mö taã möåt söë caách tiïëp cêån khaác, àaä aáp duång àïí giaãi quyïët vêën àïì hoaân thuïë GTGT úã caác nûúác khaác. 25. Coá nhiïìu phûúng aán phöëi húåp giûäa Haãi quan vaâ NTS, möåt söë vñ duå laâ kiïím toaán chung vaâ trao àöíi thöng tin vïì nhûäng àöëi tûúång nöåp thuïë gian lêån, göìm caã nhaâ nhêåp khêíu vaâ xuêët khêíu; phöëi húåp caác hoaåt àöång kiïím soaát, vaâ giao möåt söë nhiïåm vuå cuãa NTS cho Haãi quan thûåc hiïån (vñ duå: cêëp maä söë thuïë taåi cûãa khêíu giûäa Bölivia vaâ caác nûúác laáng giïìng). 26. Tuy nhiïn, kïët luêån naây cêìn àûúåc xem xeát möåt caách thêån troång. Nhû Harrison vaâ Krelove (2005) àaä gúåi yá, thaách thûác àöëi vúái caác Cú quan Quaãn lyá Thuïë thûåc ra laâ « taåo àûúåc sûå cên bùçng giûäa: aáp duång caác kiïím soaát hiïåu quaã àïí baão àaãm thu ngên saách, vaâ laâm sao àïí caác chi phñ cho viïåc naây khöng quaá lúán, àïí ngûúâi 497 Caác hònh thaái tham nhuäng nöåp thuïë theo phaáp luêåt khöng phaãi coäng thïm caã gaánh nùång naây (tûác laâ chi phñ thûåc thi phaáp luêåt). » Liïn quan àïën vêën àïì naây, möåt vêën àïì quan troång khaác cêìn phaãi tòm hiïíu kyä hún nûäa, àùåc biïåt laâ àöëi vúái möåt nûúác nhoã, hoaân toaân nùçm trong àêët liïìn, khöng coá àûúâng búâ biïín nhû Bölivia. Àoá laâ, liïåu caác nhaâ xuêët khêíu Bölivia coá àang phaãi chõu chi phñ giao dõch cao hún so vúái caác nûúác àang phaát triïín khaác hay khöng? Àiïìu naây cuäng aám chó caác biïån phaáp kiïím soaát hiïåu quaã àïí baão àaãm thu ngên saách cuäng coá thïí àaä gêy aãnh hûúãng tiïu cûåc àïën nïìn kinh tïë noái chung. 27. Kinh nghiïåm cuãa Bölivia cuäng giöëng nhû kinh nghiïåm úã nhûäng nûúác khaác, chùèng haån nhû viïåc thaânh lêåp SUNAT, möåt cú quan quaãn lyá thu ngên saách baán tûå quaãn, úã Pïru. Vïì SUNAT, xem Taliercio vaâ Engelschalk (2001); xem Mann (2004) àïí tòm hiïíu vïì caác kinh nghiïåm thaânh cöng àaáng hoåc têåp khaác. Viïåc thaânh lêåp SARA khöng àaãm baão rùçng tham nhuäng seä giaãm ài. Kinh nghiïåm vúái SARA taåi möåt söë nûúác, trong àoá coá nhiïìu nûúác chêu Phi, cho thêëy tham nhuäng coá thïí giaãm trong nhûäng nùm àêìu, nhûng sau àoá laåi tùng nhanh; vñ duå: xem Kidd vaâ Crandall (2006); vaâ Fjeldstad (2005b). THAM KHAÃO Di John, Jonathan. 2006. "Kinh tïë chñnh trõ cuãa viïåc àaánh thuïë vaâ caãi caách thuïë taåi caác nûúác àang phaát triïín". Taâi liïåu nghiïn cûáu UNU-WIDER 2006/74. Àaåi hoåc Liïn Húåp Quöëc ­ Viïån Nghiïn cûáu Kinh tïë Phaát triïín Thïë giúái (Thaáng 7), http://www.wider.unu.edu/publications/publications.htm. Fjeldstad, Odd-Helge. 2004. "Nöåp thuïë hay khöng nöåp thuïë? Quan àiïím cuãa ngûúâi dên vïì viïåc àaánh thuïë cuãa caác cú quan àõa phûúng taåi Tanzania", Taâi liïåu nghiïn cûáu 8, Hoåc viïån Chr. Michelsen, Bergen, Na Uy. ------. 2005a. "Tham nhuäng trong quaãn lyá thuïë: Baâi hoåc tûâ caãi caách thïí chïë úã Uganda". Taâi liïåu nghiïn cûáu CMI. Hoåc viïån Chr. Michelsen, Bergen, Na Uy. http://www.cmi.no/pdf/??le=/publications/2005/wp/wp2005-10.pdf. ------. 2005b. "Quaãn lyá thu ngên saách vaâ tham nhuäng". U4 söë 2:2005, Hoåc viïån Chr. Michelsen, Bergen, Na Uy. http://www.u4.no/themes/pfm/u4issue2_05fjeld- stad.pdf. Fjeldstad, Odd-Helge, vaâ B. Tungodden. 2003. "Tham nhuäng taâi chñnh: Töåi löîi hay àûác haånh?" Phaát triïín Thïë giúái 31 (8): 1459­67. Harrison, Graham, vaâ Russell Krelove. 2005. "Hoaân thuïë GTGT: Nghiïn cûáu vïì kinh nghiïåm cuãa möåt nûúác". Höì sú cöng taác cuãa IMF WP/05/218, Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, Washington, DC (Thaáng 11). Kidd, Maureen, vaâ William Crandall. 2006. "Caác cú quan quaãn lyá thu ngên saách: caác chuã àïì vaâ vêën àïì trong àaánh giaá thaânh cöng cuãa hoå". Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, Washington, DC. 498 Chöëng tham nhuäng trong quaãn lyá thu ngên saách: Trûúâng húåp hoaân thuïë giaá trõ gia tùng taåi Bölivia Klitgaard, Robert. 1988. Kiïìm chïë tham nhuäng. Berkeley: Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc California. Koromzay, Val. 2004. "Möåt söë phaãn aãnh vïì kinh tïë chñnh trõ cuãa caãi caách". Caác yá kiïën nhêån xeát àûúåc àûa ra taåi Höåi nghõ Quöëc tïë vïì Caãi caách Kinh tïë úã chêu Êu: Cú höåi tùng trûúãng trong möåt liïn minh chêu Êu múã röång, Bratislava, Slovakia, 18 thaáng 3. Leyton, Alberto, vaâ Yasuhiko Matsuda. 2004. "Vûúåt qua sûå khöng chñnh quy trong Nhaâ nûúác Bölivia: Nghiïn cûáu vïì thïí chïë vaâ quaãn lyá thïë hïå möåt vaâ Kïë hoaåch Liïm chñnh Quöëc gia". Taâi liïåu àûúåc chuêín bõ àïí phuåc vuå Höåi nghõ Quöëc tïë lêìn thûá 9 cuãa Trung têm Quaãn lyá Phaát triïín Myä Latinh, Madrid, 2­4 thaáng 11. Mann, Arthur J. 2004. "Liïåu caác cú quan quaãn lyá thu baán tûå quaãn coá phaãi laâ giaãi phaáp àöëi vúái caác vêën àïì quaãn lyá thuïë úã caác quöëc gia àang phaát triïín? - Möåt hûúáng dêîn thûåc haânh". Taâi liïåu nghiïn cûáu cuãa dûå aán "Caãi caách Taâi chñnh àïí Tûå do hoáa Thûúng maåi", Cú quan Phaát triïín Quöëc tïë Myä, Washington, DC (Thaáng 8). Mookherjee, D. 1997. "Caãi caách khñch lïå trong nïìn dên chuã cuãa caác nûúác àang phaát triïín: Baâi hoåc tûâ quaãn lyá thuïë". Àêy laâ möåt höì sú chuêín bõ cho Höåi nghõ Ngên haâng Thûúâng niïn vïì phaát triïín kinh tïë, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Pashev, Konstantin. 2005. "Tham nhuäng vaâ tuên thuã phaáp luêåt thuïë: nhûäng thaách thûác àöëi vúái chñnh saách vaâ quaãn lyá thuïë". Baáo caáo söë 16 cuãa Trung têm Nghiïn cûáu Dên chuã, So?a, http://www.csd.bg/ Rose-Ackerman, Susan. 1999. Tham nhuäng trong chñnh phuã: nguyïn nhên, hêåu quaã vaâ giaám saát. Cambridge: Cambridge University Press. Suaárez, Sauál. 2004. "Evaluacioán del proceso de devolucioán impositiva". Cuåc Thuïë Quöëc gia, Phoâng Thanh tra toaân quöëc, Taâi liïåu kyä thuêåt, La Paz (thaáng 6). Taliercio, Robert. 2004. "Nùng lûåc hoaåt àöång: mö hònh cú quan quaãn lyá thu baán tûå quaãn úã chêu Phi vaâ chêu Myä Latinh". Taâi liïåu cöng taác nghiïn cûáu chñnh saách söë 3423, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Taliercio, Robert, and Michael Engelschalk. 2001. "Cuãng cöë cú quan thuïë Peru". PREM phêìn ghi chuá 60, maång lûúái giaãm ngheâo vaâ quaãn lyá kinh tïë, Ngên haâng Thïë giúái Washington, DC. Zuleta, Juan Carlos. 2000. "Lúâi noái àêìu". ÚÃ Bölivia: Tûâ nhaâ nûúác baão trúå àïën chuyïn nghiïåp, Bölivia Baáo caáo nghiïn cûáu thïí chïë vaâ quaãn lyá, söë l.1: Baáo caáo chñnh. Baáo caáo 20115-BO. Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. 499 11 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan C A R L O S F E R R E I R A , M I C H A E L E N G E L S C H A L K , VAÂ W I L L I A M M A Y V I L L E "Tuyïn Böë Arusha cuãa Töí chûác Haãi quan Thïë giúái vïì liïm chñnh trong ngaânh haãi quan àaä àïì xuêët hai nhên töë chñnh àïí tùng cûúâng liïm chñnh: àún giaãn hoáa thuã tuåc, bao göìm caã tûå àöång hoáa, vaâ quaãn lyá nhên sûå möåt caách thoãa àaáng. Tuyïn böë naây, cuâng vúái Hûúáng dêîn Tùng cûúâng liïm chñnh, möåt böå cöng cuå toaân diïån vïì liïm chñnh àûúåc thiïët kïë àùåc biïåt àïí giuáp caác cú quan haãi quan thûåc hiïån caác nguyïn tùæc àaä nïu trong Tuyïn böë Arusha, laâ nhûäng taâi liïåu soi saáng cöng cuöåc caãi caách vaâ hiïån àaåi hoáa ngaânh haãi quan xeát tûâ goác àöå chöëng tham nhuäng, vò tùng cûúâng liïm chñnh phaãi laâ nïìn taãng trong bêët cûá hoaåt àöång xêy dûång nùng lûåc naâo. Vïì vêën àïì àún giaãn hoáa thuã tuåc haãi quan, Cöng ûúác Kyoto sûãa àöíi cuãa Töí chûác Haãi quan Thïë giúái (WCO) àaä àûa ra möåt baãn hûúáng dêîn chi tiïët vïì caác thuã tuåc vaâ quaãn lyá haãi quan hiïån àaåi möåt caách rêët toaân diïån vaâ chùåt cheä. Nhûng chuáng ta phaãi höî trúå caác nhaâ quaãn lyá ngaânh haãi quan trong vai troâ laänh àaåo quaá trònh thûåc hiïån cöng ûúác bùçng yá chñ chñnh trõ maånh meä vaâ vúái sûå uãng höå cuãa doanh nghiïåp. Xêy dûång möëi quan hïå àöëi taác vúái doanh nghiïåp laâ àiïìu cöët yïëu, vò chuáng ta cêìn phaãi giaãi quyïët hai chiïìu cuãa vêën àïì àûa vaâ nhêån höëi löå. Vò thïë, Cöng ûúác Kyoto sûãa àöíi àaä kïu goåi caác cú quan haãi quan nhanh choáng coá nhûäng biïån phaáp àïí khuyïën khñch doanh nghiïåp tuên thuã luêåt phaáp hún, goáp phêìn tùng cûúâng quan hïå àöëi taác vúái ngaânh thûúng maåi àïí cuâng chöëng tham nhuäng. Ngên haâng Thïë giúái àaä vaâ àang laâ möåt àöëi taác tin cêåy trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng. Töi àaánh giaá cao caách tiïëp cêån phöëi húåp trong viïåc khuyïën khñch ngaânh haãi quan àêíy maånh caác nöî lûåc cuãa hoå, cuäng nhû kïu goåi caác chñnh phuã, cöång àöìng kinh doanh, caác nhaâ taâi trúå vaâ têët caã caác bïn liïn quan uãng höå nhûäng nöî lûåc cuãa ngaânh haãi quan". Phaát biïíu cuãa öng Kunio Mikuriya, Phoá Töíng Thû kyá, Töí Chûác Haãi quan Thïë giúái 501 Caác hònh thaái tham nhuäng N gaânh quaãn lyá haãi quan àoáng vai troâ söëng coân trong hïå thöëng phuác lúåi kinh tïë cuãa möåt àêët nûúác. Do àoá, nïëu caác cú quan quaãn lyá haãi quan khöng thûåc hiïån àûúåc chûác nùng cuãa mònh thò caác quan hïå thûúng maåi cuäng nhû àêìu tû nûúác ngoaâi seä bõ töín haåi. Nhòn chung, têìm quan troång cuãa nguöìn thu ngên saách tûâ thuïë thûúng maåi àang giaãm dêìn úã caác nûúác àang phaát triïín cuäng nhû úã caác nïìn kinh tïë chuyïín àöíi. Tuy nhiïn, nguöìn thu ngên saách tûâ thuïë haãi quan vêîn àoáng goáp möåt phêìn àaáng kïí trong töíng söë thu thuïë. Vñ duå nhû, úã Liïn bang Nga, thuïë haãi quan chiïëm gêìn 34% töíng thu ngên saách liïn bang nùm 2001 vaâ gêìn àaåt 40% nùm 2005. Hún nûäa, vai troâ cuãa cú quan haãi quan trong hoaåt àöång cuãa hïå thöëng thuïë VAT àaä àùåt noá vaâo võ trñ noâng cöët trong söë caác cú quan quaãn lyá thu ngên saách ­ ngay caã khi biïíu thuïë thêëp. Nhûng hoaåt àöång cuãa ngaânh haãi quan cuäng àùåt ra möåt söë thaách thûác cho quaãn lyá cöng. Taåi hêìu hïët caác nûúác, cú quan haãi quan laâ möåt trong nhûäng cú quan cöng quyïìn lúán nhêët do coá maång lûúái vùn phoâng traãi khùæp nûúác vaâ söë lûúång lúán caán böå, nhên viïn. Mùåt khaác, cöång àöìng doanh nghiïåp thûúâng nhòn nhêån haãi quan laâ möåt trong nhûäng trúã ngaåi nghiïm troång nhêët àöëi vúái àêìu tû kinh doanh (Ngên haâng Thïë giúái 2003), vaâ cho rùçng àêy laâ möåt trong nhûäng cú quan nhaâ nûúác tham nhuäng nhêët. Thûúác ào tham nhuäng toaân cêìu cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä xaác àõnh haãi quan laâ cú quan nhaâ nûúác àûáng thûá 3 vïì tham nhuäng, chó sau caãnh saát vaâ cú quan thuïë vuå. (Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë 2005, trang 3). Tham nhuäng trong caác cú quan haãi quan khaác vúái caác tham nhuäng trong caác cú quan chñnh quyïìn khaác úã chöî, noá thêåm chñ khöng bõ cho laâ tham nhuäng trong suy nghô cuãa caác nhaâ xuêët nhêåp khêíu haâng hoáa. Viïåc caán böå haãi quan àoâi höëi löå àïí taåo àiïìu kiïån thöng quan haâng nhêåp khêíu hay xuêët khêíu dïî àûúåc ngûúâi ta ngêìm chêëp nhêån vaâ coi àoá laâ möåt loaåi chi phñ kinh doanh, hay möåt phêìn chi phñ thöng thûúâng trong töíng chi phñ thöng quan cuãa ngûúâi möi giúái haãi quan. Theo thöng lïå, caác chi phñ naây àûúåc buâ laåi bùçng caách tùng phñ dõch vuå möi giúái haãi quan cuãa khaách haâng laâ nhaâ xuêët nhêåp khêíu haâng hoáa. Vêåy àiïìu gò khiïën caác cú quan haãi quan dïî mùæc vaâo daång tham nhuäng "thïí chïë hoáa" naây àïën vêåy? Chûúng naây xaác àõnh caác lyá do phaát sinh tham nhuäng trong caác cú quan haãi quan vaâ caác àiïìu kiïån khiïën têåp quaán naây phaát triïín maånh. Caác giaãi phaáp àûúåc àa söë ûa thñch, chùèng haån nhû caác giaãi phaáp do Töí chûác Haãi quan Thïë giúái (WCO) kiïën nghõ, àûúåc thûåc hiïån trong nhûäng möi trûúâng töí chûác maâ tham nhuäng laâ möåt thaách thûác lúán. Caác bònh luêån trong chûúng naây têåp trung vaâo caác lônh vûåc vöën coá trong cöng taác quaãn lyá haãi quan, núi dïî xaãy ra tham nhuäng nhêët, vaâ caác möëi liïn kïët giûäa vaâ trong caác lônh vûåc àoá. Caác 502 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan khaã nùng dïî xaãy ra tham nhuäng àûúåc nhêën maånh bùçng möåt söë vñ duå cuãa caác nûúác, cuâng vúái caác cöng cuå àïí chêín àoaán caác cùn nguyïn göëc rïî cuãa tham nhuäng. Baån àoåc coá thïí tòm hiïíu thïm thöng tin vïì caách giaãi quyïët caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, bao göìm caã caách lêåp kïë hoaåch caãi caách haãi quan toaân diïån, trong Söí tay Hiïån àaåi hoáa Haãi quan (De Wulf vaâ Sokol 2005) cuãa Ngên haâng Thïë giúái. KHAÃ NÙNG DÏÎ XAÃY RA THAM NHUÄNG TRONG NGAÂNH HAÃI QUAN VAÂ BAÃN CHÊËT ÀÖÅC NHÊËT VÖ NHÕ CUÃA NOÁ Ñt cú quan cöng quyïìn naâo biïíu hiïån roä raâng nhûäng àiïìu kiïån tiïìn àïì mang tñnh kinh àiïín cho tham nhuäng thïí chïë nhû caác cú quan haãi quan. Àöåc quyïìn haânh chñnh kïët húåp vúái quyïìn haån lúán àïí coá thïí quyïët àõnh tuây yá ­ nhêët laâ trong möåt möi trûúâng laâm viïåc khöng coá, hoùåc nïëu coá thò cuäng dïî bõ vi phaåm, hïå thöëng kiïím soaát vaâ giaãi trònh traách nhiïåm dûåa trïn yïëu töë ruãi ro. Àêy laâ nhûäng àiïìu kiïån töët àïí taåo ra têåp quaán tham nhuäng (Shaver 1997). Theo quan saát cuãa Klitgaard (1988, trang 75), tham nhuäng xaãy ra khi àöåc quyïìn kïët húåp vúái sûå tuây yá trong quy trònh ra quyïët àõnh vaâ sûå thiïëu vùæng traách nhiïåm giaãi trònh. (tham nhuäng = àöåc quyïìn + quyïìn tuây yá quyïët àõnh ­ traách nhiïåm giaãi trònh). Hún nûäa, do vai troâ àöåc quyïìn àöëi vúái sûå lûu thöng haâng hoáa nïn möåt cú quan haãi quan coá thïí dïî daâng gêy trúã ngaåi àïën khaã nùng kinh doanh cuãa möåt cöng ty. Do vêåy, hoaân toaân khöng quaá lúâi nïëu noái rùçng möi trûúâng haãi quan laâ möi trûúâng "rêët tiïìm nùng" cho tham nhuäng phaát triïín. (Lane 1998). Möåt quyïët àõnh cuãa möåt caán böå haãi quan chêëp nhêån möåt baãn khai gian lêån coá thïí laâm giaãm àaáng kïí söë tiïìn thuïë vaâ phñ phaãi nöåp, àem laåi nhûäng khoaãn lúâi lúán cho nhaâ xuêët nhêåp khêíu haâng hoáa cuäng nhû caán böå haãi quan ­ "chiïën lúåi phêím" àûúåc chia àöi coân phñ töín do bïn thûá ba ­ kho baåc nhaâ nûúác ­ chi traã. "Chiïën lúåi phêím" coá thïí coá giaá trõ rêët lúán. Vñ duå nhû, theo möåt baáo caáo maâ Trung têm Nghiïn cûáu nïìn Dên chuã lêåp theo yïu cêìu cuãa Bungari, söë tiïìn höëi löå, àuát loát bònh quên chiïëm gêìn 30% töíng söë thuïë vaâ phñ haãi quan khöng thu àûúåc. Vúái tû caách laâ möåt cú quan baão vïå biïn giúái, haãi quan phaãi nöî lûåc hïët sûác àïí ngùn chùån naån nhêåp khêíu haâng hoáa traái pheáp. Tuy nhiïn, buön lêåu ma tuáy vaâ vuä khñ, cöång thïm buön lêåu rûúåu vaâ thuöëc laá úã quy mö lúán, àaä trûåc tiïëp àùåt caác cú quan haãi quan vaâo voâng xoaáy töåi phaåm coá töí chûác ­ vúái nhûäng keã töåi phaåm coá thïí duâng bêët kyâ phûúng tiïån naâo, tûâ höëi löå, àuát loát nhûäng khoaãn tiïìn cûåc lúán, cho àïën hùm doåa vaâ sûã duång baåo lûåc, àïí daân xïëp trún tru nhûäng giao dõch phi phaáp cuãa chuáng. Àêy laâ nhûäng "canh baåc" lúán, maâ cú höåi kiïëm lúâi àûúåc nhên lïn nhiïìu lêìn, do àoá rêët khoá àïí khöëng chïë. Lane 503 Caác hònh thaái tham nhuäng (1998) àaä trñch dêîn trûúâng húåp möåt thanh tra haãi quan Myä àaä boân ruát tiïìn höëi löå lïn àïën 1 triïåu àö la àïí daân xïëp möåt vuå nhêåp khêíu nguyïn liïåu dïåt hoâng che mùæt luêåt phaáp Myä. Thêët thoaát lúán vïì taâi chñnh do quyïët àõnh cuãa caác caán böå haãi quan sa ngaä, seä caâng nghiïm troång hún khi gùæn liïìn vúái noá laâ sûå tuây yá, hay tuây tiïån, trong quyïìn quyïët àõnh cuãa caán böå haãi quan vúái àöìng lûúng ñt oãi. Vúái quyïìn haån naây, hoå coá thïí tûå do lûåa choån chêëp nhêån hay tûâ chöëi túâ khai haãi quan cho haâng hoáa xuêët nhêåp khêíu, hoùåc coá thïí tuây tiïån quyïët àõnh viïåc chùån hay khöng chùån möåt chuyïën haâng laåi àïí kiïím tra. Trong tònh hònh thiïëu vùæng möåt hïå thöëng hiïåu quaã àïí kiïím soaát sau khi thöng quan, khaã nùng àïí nhûäng haânh vi tuây tiïån nhû vêåy bõ phaát hiïån laâ cûåc kyâ haän hûäu. Khöng giöëng nhû cú quan thuïë vuå, caác cú quan haãi quan nùçm úã nhûäng àõa phûúng xa xöi, heão laánh, söë lûúång caán böå tûúng àöëi ñt oãi vaâ thûúâng xuyïn phaãi laâm viïåc 24/24 tiïëng. Trong möåt möi trûúâng nhû vêåy, àïí àaãm baão traách nhiïåm giaám saát thoãa àaáng cuãa caã traåm haãi quan hay möåt caá nhên caán böå quaã laâ vêën àïì lúán. Nguy cú tûâ caác àûúâng dêy tham nhuäng phaát triïín nhanh nhû coã daåi moåc trïn àêët hoang, vaâ nhûäng trûúâng húåp maâ toaân böå traåm haãi quan cêu kïët, thöng àöìng àïí tham nhuäng khöng phaãi laâ hiïëm. Thêåm chñ, nhûäng caán böå múái àïën cuäng khoá maâ tûâ chöëi tham gia àûúâng dêy phi phaáp naây. Àiïìu naây hoaân toaân coá thïí hiïíu àûúåc, khi maâ xung quanh àïìu laâ nhûäng keã tham nhuäng, vaâ ngûúâi múái àïën thaâ choån tham gia coân hún bõ caã nhoám hùm doåa vaâ tûå rûúác hoåa vaâo thên. Caác caách kiïím soaát truyïìn thöëng àöëi vúái nhûäng traåm haãi quan nùçm úã vuâng heão laánh, nhû kiïím soaát thöng qua truå súã chñnh hay thöng qua caác böå phêån kiïím toaán nöåi böå úã cêëp vuâng, toã ra bêët lûåc vò khöng coá nhûäng nöî lûåc mang tñnh hïå thöëng àïí "bùæt maåch" vaâ àiïìu trõ dûát àiïím caác nguyïn nhên gêy bïånh. (Höåp 11.1) ÚÃ rêët nhiïìu nûúác, kiïím soaát cuãa haãi quan vêîn coân phuå thuöåc quaá nhiïìu vaâo caác giao dõch trûåc tiïëp giûäa caán böå haãi quan vaâ nhaâ nhêåp khêíu. Thêåm chñ vúái nhûäng quy trònh thuã tuåc thöng quan hiïån àaåi vaâ tinh vi, cuäng khöng traánh khoãi sûå tiïëp xuác trûåc tiïëp khi kiïím tra thûåc tïë haâng hoáa. Kiïím tra haãi quan chûáa àûång möåt ruãi ro cöë hûäu laâ noá coá thïí àûúåc thûåc hiïån búãi möåt caá nhên caán böå haãi quan, thay vò möåt nhoám caán böå, nhêët laâ úã nhûäng traåm nhoã vaâ trong nhûäng ca trûåc àïm hay trûåc cuöëi tuêìn, do àoá caâng nuöi dûúäng cú höåi cho caác haânh vi truåc lúåi. Nhûng khöng phaãi moåi trûúâng húåp tham nhuäng taåi biïn giúái àïìu do löîi cuãa cú quan haãi quan. Haãi quan laâ cú quan nhaâ nûúác nöíi bêåt vaâ dïî thêëy nhêët úã vuâng biïn aãi, nïn thûúâng bõ mang tiïëng búãi nhûäng gian lêån maâ thûåc chêët laâ sûå vi phaåm cuãa caác cú quan quaãn lyá biïn giúái khaác. ÚÃ Nga, ngoaâi caán böå haãi quan thò cöng taác kiïím soaát biïn giúái phaãi thûåc hiïån theo tiïu chuêín quy àõnh, cuå thïí laâ vúái caác chuyïën haâng nhêåp khêíu vaâo nöåi àõa bùçng àûúâng böå, phaãi coá 504 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan HÖÅP 11.1 Khoá khùn khi phaát hiïån àûúâng dêy tham nhuäng úã caác traåm haãi quan heão laánh Thaáng 11 nùm 2004, caác àiïìu tra viïn úã Nga àaä lêåt têíy möåt àûúâng dêy tham nhuäng lúán úã traåm haãi quan Rylsk vaâ bùæt giûä trûúãng traåm vaâ phoá traåm. Traåm haãi quan naây nùçm taåi möåt laâng nhoã úã vuâng Kursk nûúác Nga, caách biïn giúái Ucraina khöng àêìy 5km, chó coá möåt con àûúâng àöåc àaåo nöëi khu laâng vúái vuâng cûãa khêíu. Caác caán böå trong traåm bõ buöåc töåi cêëp chûáng nhêån haãi quan sai cho caác nhaâ nhêåp khêíu àöì àiïån tûã vaâ quêìn aáo. Chó tñnh riïng tûâ thaáng 12 nùm 2003 àïën thaáng 3 nùm 2004, khoaãng 3 àïën 6 triïåu àö la tiïìn thuïë haãi quan àaä bõ thêët thoaát qua àûúâng dêy naây. Tuy nhiïn, phaãi khoá khùn lùæm múái àiïìu tra vaâ phaát hiïån àûúåc vò têët caã nam giúái trong laâng àïìu laâm viïåc cho traåm haãi quan, vaâ võ trñ heão laánh cuãa traåm khiïën ngûúâi ta khöng thïí bñ mêåt quan saát àûúåc hoaåt àöång cuãa noá trïn thûåc tïë. Lêìn àêìu tiïn, khi thûã tòm caách kiïím tra kho haãi quan Rylsk, caác àún võ tònh baáo àaä bõ ngùn caãn búãi 10 "chiïën sô" coá vuä khñ cuãa cú quan haãi quan Kursk, àûúåc yïím höå búãi lûåc lûúång an ninh àõa phûúng coá trang bõ suáng trûúâng. Nguöìn: Trung têm Nghiïn cûáu An ninh thuöåc Viïån Cöng nghïå Liïn bang Thuåy Sô (ETF) vaâ Trung têm Töåi phaåm vaâ Tham nhuäng xuyïn Quöëc gia (TraCCC) 2004. sûå tham gia cuãa caác bïn hûäu quan khaác nhû kiïím soaát nhêåp caãnh, cöng an biïn phoâng, thanh tra vêån taãi, vaâ kiïím dõch vïå sinh dõch tïî. Tham nhuäng coá thïí phaát sinh tûâ bêët kyâ lûåc lûúång quaãn lyá naâo trong söë naây; hún nûäa, caác nhaâ nhêåp khêíu coá thïí nhêìm lêîn khöng biïët cú quan naâo chõu traách nhiïåm gò trong tûâng bûúác cuå thïí cuãa quy trònh kiïím soaát taåi biïn giúái ­ nhêët laâ khi coá vö söë thuã tuåc phaãi thûåc hiïån trûúác khi haâng hoáa àûúåc thöng quan. Do àoá, bêët kyâ chûúng trònh naâo nhùçm höî trúå mêåu dõch qua biïn giúái vaâ giaãm tham nhuäng úã khu vûåc naây, cuäng phaãi têåp trung vaâo toaân böå hïå thöëng quaãn lyá biïn giúái, khöng nïn chó taác àöång riïng àïën ngaânh haãi quan, maâ nïn "lêåp baãn àöì" àõnh võ nguy cú tham nhuäng úã têët caã caác cú quan kiïím soaát biïn giúái khaác. THAM NHUÄNG AÃNH HÛÚÃNG ÀÏËN KÏËT QUAÃ HOAÅT ÀÖÅNG Caác cú quan haãi quan hiïån àaåi khöng chó chõu traách nhiïåm thu ngên saách maâ coân àoáng hai vai troâ khaác coá têìm quan troång quöëc gia: àoá laâ xuác tiïën mêåu dõch qua biïn giúái àïí àêíy maånh phaát triïín kinh tïë; vaâ ngùn chùån buön lêåu quöëc tïë nhûäng haâng hoáa bõ cêëm nhû vuä khñ hay ma tuáy, àïí baão vïå nhaâ nûúác. Tuy nhiïn, caác thöng lïå tham nhuäng thûúâng ngùn caãn cú quan haãi quan vûúåt qua nhûäng thaách thûác naây bùçng caách chuã àöång thoãa hiïåp trong caác hoaåt àöång thu ngên saách, höî trúå thûúng maåi vaâ caác yïu cêìu an ninh trong nûúác. Hoaåt àöång cuãa hïå thöëng thu ngên saách Sûå suåt giaãm roä rïåt trong söë thu ngên saách thûåc tïë tûâ thuïë haãi quan so vúái söë thu 505 Caác hònh thaái tham nhuäng dûå kiïën laâ dêëu hiïåu roä raâng chûáng toã tham nhuäng àang lan traân. Nhûäng àiïím chõu aáp lûåc lúán bao göìm thu caác loaåi thuïë nhêåp khêíu ­ nghôa laâ thuïë haãi quan, thuïë tiïu thuå àùåc biïåt vaâ thuïë VAT ­ vaâ hoaåt àöång cuãa hïå thöëng thuïë trong nûúác. Gian lêån trong caác yïu cêìu hoaân thuïë VAT vaâ sûå thiïëu chñnh xaác trong àõnh giaá ban àêìu laâ caác sai phaåm chuã yïëu àöëi vúái hïå thöëng thuïë VAT trong nûúác. Nïëu khöng coá biïån phaáp kiïím soaát àuáng àùæn, tònh traång gian lêån höì sú hoaân thuïë VAT seä lan traân khùæp núi. Haãi quan phaãi àaãm baão tñnh húåp phaáp cuãa caác khoaãn hoaân thuïë cho nhaâ xuêët khêíu, bùçng caách kiïím tra tñnh chñnh xaác cuãa caác túâ khai xuêët khêíu, vaâ àaãm baão chó cêëp baãn sao chûáng thûåc cuãa túâ khai xuêët khêíu cho söë haâng thûåc sûå ra khoãi biïn giúái. Nïëu chûác nùng kiïím soaát naây yïëu keám, seä xuêët hiïån àöång cú maånh meä àïí laåm duång hïå thöëng naây. (Xem Chûúng 10 - phêìn phên tñch vïì hoaân thuïë VAT xuêët khêíu úã Bölivia). Tham nhuäng haãi quan cuäng seä laâm suy yïëu toaân böå hïå thöëng thuïë VAT ­ thuïë àaánh vaâo ngûúâi tiïu duâng seä "böëc húi" nïëu khöng àõnh mûác vaâ hoaân thuïë doåc theo chuöîi saãn xuêët. Vúái haâng nhêåp khêíu, thuïë nhêåp khêíu àuáng laâ thuïë àûúåc àaánh tûúng ûáng vúái cöng àoaån saãn xuêët àêìu tiïn. Àaãm baão viïåc thu thuïë VAT vúái haâng nhêåp khêíu úã cöng àoaån saãn xuêët àêìu tiïn coá yá nghôa rêët quan troång àïí àaåt hiïåu quaã thu thuïë trong suöët chuöîi saãn xuêët, vò àêy laâ nïìn taãng àïí toaân böå hïå thöëng VAT hoaåt àöång chñnh xaác. (Ebrill vaâ caác taác giaã khaác, 2001, trang 49). Haâng nhêåp khêíu tröën thuïë VAT hiïëm khi vaâo àûúåc nïìn kinh tïë chñnh ngaåch. Vúái gaánh nùång thuïë àûúåc giaãm búát theo caách naây, caác nhaâ buön úã nïìn kinh tïë ngêìm àûúåc hûúãng lúåi thïë so saánh so vúái caác nhaâ nhêåp khêíu khaác tuên thuã nghôa vuå thuïë. Àiïìu naây xaãy ra khi thõ trûúâng àêìy rêîy haâng hoáa buön lêåu, laâm cho caác tñn hiïåu giaá bõ boáp meáo, buöåc caác nhaâ saãn xuêët trong nûúác vaâ caác nhaâ nhêåp khêíu vöën tuên thuã phaáp luêåt phaãi tûâ boã con àûúâng kinh doanh húåp phaáp vaâ sa chên vaâo nïìn kinh tïë ngêìm. Nhû vêåy, thoái tham nhuäng trong ngaânh haãi quan coá aãnh hûúãng trûåc tiïëp àïën quy mö nïìn kinh tïë boáng (kinh tïë phi chñnh thûác) cuãa möåt nûúác, vaâ giaãm àaáng kïí tó troång söë thu thuïë trong töíng saãn phêím quöëc nöåi (GDP). Viïåc ûúác tñnh caác nguöìn thu bõ boã soát do tham nhuäng trong ngaânh haãi quan laâ rêët phûác taåp. Hêìu nhû khöng thïí taách riïng caác hêåu quaã do haãi quan hoaåt àöång keám hiïåu quaã vúái hêåu quaã do khöng ngùn chùån àûúåc naån buön lêåu, àïí phên biïåt àûúåc àêu laâ gian lêån tûâ caác vuå buön lêåu thûåc tïë, vaâ àêu laâ gian lêån chó dñnh lñu àïën tham nhuäng. Noái chung, caác söë liïåu khai thaác tûâ kinh nghiïåm thûåc tïë vaâ nhûäng ûúác tñnh khaác àïìu khöng àïì cêåp riïng àïën thêët thoaát thu ngên saách do tham nhuäng haãi quan maâ thûúâng noái chung chung àïën sûå thêët thoaát do nguyïn nhên keám hiïåu quaã. Tuy nhiïn, caác söë liïåu töíng húåp cho thêëy tham nhuäng haãi quan coá thïí gêy hêåu quaã nghiïm troång cho 506 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan ngên saách quöëc gia. ÚÃ Nga, böå trûúãng kinh tïë than phiïìn rùçng nùm 2004, nûúác naây àaä thêët thoaát 4,5 tó àö la tiïìn thuïë àaánh vaâo haâng hoáa nhêåp khêíu tûâ chêu Êu. Öng cho rùçng con söë thêët thoaát naây coá thïí quy cho sai phaåm trong kï khai haãi quan, chuã yïëu dñnh lñu àïën tham nhuäng coá töí chûác1. Taåi Bùnglaàeát, nùm 2000, söë tiïìn thuïë haãi quan bõ boã soát do tham nhuäng vaâ keám hiïåu quaã, cuäng nhû do cú quan thuïë thu nhêåp, àûúåc ûúác tñnh vûúåt quaá 5% GDP (OECD 2003, trang 9). May thay, caác biïån phaáp àïí àöëi phoá möåt caách coá hïå thöëng vúái naån tham nhuäng haãi quan àaä àem laåi nhûäng kïët quaã êën tûúång. ÚÃ Ucraina, sau khi chñnh phuã múái khúãi xûúáng chiïën dõch chöëng tham nhuäng vaâ haån chïë buön lêåu tûâ cuöëi nùm 2004, söë thu thuïë nhêåp khêíu trong 6 thaáng àêìu nùm 2005 àaä tùng 61,5% so vúái cuâng kyâ nùm 2004. Trong thúâi gian naây, mûác thuïë suêët trong biïíu thuïë haãi quan khöng hïì tùng.2 Hiïåu quaã chi phñ trong caác hoaåt àöång thûúng maåi quöëc tïë Thoái tham nhuäng trong ngaânh haãi quan gêy trúã ngaåi cho viïåc höî trúå xuác tiïën thûúng maåi, keáo theo hêåu quaã laâ giaãm sûác caånh tranh quöëc gia trïn thõ trûúâng quöëc tïë. Tûâ quan àiïím kinh doanh, tham nhuäng laâm giaãm tñnh dïî àoaán biïët trûúác cuãa hoaåt àöång haãi quan vaâ laâm tùng chi phñ mêåu dõch qua biïn giúái. Àöëi vúái nhûäng ngaânh kinh doanh phuå thuöåc nhiïìu vaâo töëc àöå thöng quan, nhû dõch vuå chuyïín phaát thû hay bûu kiïån, hoùåc caác saãn phêím phaãi àûúåc xûã lyá kõp thúâi, doanh nghiïåp coá thïí phaãi mêët nhûäng khoaãn chi phñ lúán vaâ bêët húåp phaáp àïí thûåc hiïån kinh doanh coá hiïåu quaã. Taåi möåt nûúác coá nïìn kinh tïë àang chuyïín àöíi, àaåi diïån cuãa möåt haäng dõch vuå chuyïín phaát nhanh quöëc tïë cho biïët anh ta phaãi "thuï"("traã lûúng") möåt söë caán böå haãi quan àïí àaåt àûúåc caác chó tiïu hoaåt àöång. Caác nhaâ buön khöng muöën coá haânh vi tham nhuäng chùæc chùæn seä phaãi chõu thiïåt thoâi theo nhiïìu caách, vñ duå nhû thuã tuåc thöng quan nhêåp khêíu bõ trò hoaän lêu, bõ kiïím tra thûåc tïë kyä caâng hún, hoùåc caán böå haãi quan tuây yá àûa ra nhûäng quyïët àõnh haânh chñnh bêët lúåi cho nhaâ nhêåp khêíu. Tham nhuäng coá thïí vö hiïåu hoáa caác nöî lûåc nhùçm àún giaãn hoáa thuã tuåc haânh chñnh vaâ trúã thaânh àöång lûåc tiïn phong àïí dûång lïn caác raâo caãn haânh chñnh vaâ gêy thiïåt haåi àïën hiïåu quaã chi phñ. Höåi nghõ Liïn Húåp Quöëc vïì Thûúng maåi vaâ Phaát triïín (UNCTAD) vaâ Ngên haâng Thïë giúái, trong möåt àaánh giaá chung nùm 1996 (de Castro 1996), àaä quan saát thêëy vêën àïì mêëu chöët trong höî trúå mêåu dõch khöng phaãi laâ nguy cú tûâ viïåc boã ra caác chi phñ "bêët thûúâng" àïí haâng hoáa qua àûúåc nhûäng hïå thöëng quy àõnh nghiïm khùæc nhêët, cuäng khöng phaãi laâ nguy cú tûâ caác loaåi phuå phñ "khöng chñnh thûác" maâ têët caã caác nhaâ xuêët khêíu trung thûåc hay gian lêån àïìu phaãi nöåp. Thay vaâo àoá, chñnh viïåc duy trò caác thuã tuåc phûác taåp khöng cêìn thiïët gêy ra cùn bïånh chêåm 507 Caác hònh thaái tham nhuäng trïî kinh niïn trong xûã lyá caác lö haâng múái laâ nguy cú lúán nhêët, vò noá taåo ra caái cúá àuát loát àïí àûúåc hûúãng "ngoaåi lïå" laâ àún giaãn hoáa thuã tuåc. ÚÃ nhiïìu nûúác, haãi quan laâm thïm giúâ, kïí caã laâm viïåc 24/24 giúâ vaâ 7 ngaây möåt tuêìn. Viïåc giaãm söë giúâ phuåc vuå thöng quan haãi quan laâ möåt thöng lïå àiïín hònh taåo ra cú höåi àïí truåc lúåi tûâ nhaâ nhêåp khêíu. Möåt vñ duå rêët phuâ húåp cho nhêån àõnh naây laâ Cùmpuchia, cuå thïí laâ úã caác àiïím ra vaâo caãng Sihanoukville vaâ thaânh phöë Phnöm Pïnh. Haãi quan ngûâng laâm viïåc luác 5h chiïìu, mùåc duâ caã caãng vaâ thaânh phöë àïìu àûúåc trang bõ àïí xûã lyá taâu thuyïìn vaâ caác phûúng tiïån vêån taãi khaác trong suöët 24/24 h möîi ngaây. Chó khi àûúåc traã "phñ laâm thïm ngoaâi giúâ" khöng chñnh thûác, múái coá thïí thuyïët phuåc àûúåc caác caán böå haãi quan laâm viïåc sau 5h chiïìu. (Khung löìng gheáp 2001). Viïåc chuyïín hûúáng chuyïn chúã haâng nhêåp khêíu sang caác tuyïën àûúâng khöng kinh tïë àïí traánh tham nhuäng "cû truá chñnh thûác" úã caác caãng thöng quan haãi quan gêìn nhêët laâ möåt vñ duå khaác vïì thiïåt haåi hiïåu-quaã-chi-phñ do tham nhuäng gêy ra. Nhûäng hêåu quaã maâ tham nhuäng gêy ra cho tiïën trònh xuác tiïën thûúng maåi khöng dûâng laåi úã nhûäng aãnh hûúãng tai haåi àöëi vúái tûâng nhaâ nhêåp khêíu, maâ xa hún thïë, noá àe doåa sûác caånh tranh chung cuãa quöëc gia. Sûå caånh tranh giûäa caác quöëc gia nhùçm thu huát thûúng maåi vaâ àêìu tû quöëc tïë àang tùng lïn khöng ngûâng úã khùæp núi trïn thïë giúái. Cöång àöìng thûúng maåi ngaây caâng nhêån thûác sêu sùæc hún vïì caác chi phñ giao dõch, cuäng nhû yá nghôa quan troång cuãa tñnh chêët dïî àoaán biïët trûúác vaâ hiïåu quaã chi phñ trong thuã tuåc thöng quan nhùçm tùng khaã nùng sinh lúâi trong kinh doanh. Naån tham nhuäng lan traân trong ngaânh haãi quan seä taåo ra hêåu quaã kinh tïë trûåc tiïëp cho àêët nûúác, dûúái hònh thûác laâ nûúác naây seä bõ xïëp haång thêëp hún trong àiïìu tra möi trûúâng àêìu tû toaân cêìu. Trong khi àoá, thûúng maåi quöëc tïë thûúâng dêîn àûúâng cho tùng trûúãng kinh tïë bùçng caách àêíy maånh chuyïín giao cöng nghïå; tuy nhiïn, khaã nùng naây seä bõ kòm haäm àaáng kïí búãi tham nhuäng trong ngaânh haãi quan. (Yang 2005, trang 2). An ninh Hiïån nay, tham nhuäng trong ngaânh haãi quan àûúåc nhòn nhêån laâ nguy cú lúán trong möi trûúâng nhêån thûác vïì an ninh quöëc gia, xeát tûâ goác àöå laâ haãi quan àoáng vai troâ quan troång trong cuöåc chiïën chöëng buön baán traái pheáp nhûäng haâng hoáa coá ruãi ro cao vaâ haâng cêëm, nhû ma tuáy, vuä khñ, vaâ thuöëc nöí. Taåi Àûác, hún 70% töíng söë ma tuáy bõ phaát hiïån vaâ thu giûä möîi nùm àûúåc cho laâ cöng lao cuãa caán böå haãi quan. Sûå cêu kïët giûäa töåi phaåm coá töí chûác vaâ caán böå haãi quan tha hoáa laâ möåt ruãi ro an ninh lúán vaâ coá thïí dïî daâng vö hiïåu hoáa caác hïå thöëng an ninh tinh vi, phûác taåp. Chùèng haån nhû, khi möåt traåm haãi quan 508 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan àaä bõ mua chuöåc thò maáy queát tia X cöng nghïå cao cuäng coá thïí phaá hoaåi moåi nöî lûåc nhùçm xaác àõnh khaã nùng xaãy ra khuãng böë. Caác chûúng trònh tùng cûúâng liïm chñnh vaâ caác hïå thöëng an ninh liïn quan chñnh laâ "xûúng söëng" àïí baão vïå moåi cöng àoaån trong chuöîi cung cêëp cuãa thûúng maåi thïë giúái. (Mikuriya 2005) LÊÅP BAÃN ÀÖÌ ÀÕNH VÕ RUÃI RO VAÂ CÚ HÖÅI THAM NHUÄNG Haãi quan bõ phúi baây trûúác nguy cú tham nhuäng dûúái nhiïìu hònh thûác. Trûúâng húåp nghiïm troång nhêët laâ toaân böå ngaânh haãi quan coá thïí bõ thao tuáng chñnh trõ, theo àoá haãi quan trúã thaânh cöng cuå àïí taåo thu nhêåp cho giúái hoaåt àöång chñnh trõ àûúåc hûúãng àùåc quyïìn àùåc lúåi.3 Trong nhûäng trûúâng húåp naây, caác chñnh trõ gia cêëp cao seä "phï chuêín" caác haânh vi tham nhuäng, vaâ khöng hïì coá yá chñ chñnh trõ àïí tùng cûúâng sûå liïm chñnh hay minh baåch. Tham nhuäng chñnh trõ loaåi naây coá thïí àûúåc chñnh phuã taåo àiïìu kiïån bùçng caách böë trñ cho ngaânh haãi quan töìn taåi àöåc lêåp vúái cú cêëu chung cuãa chñnh phuã, vaâ àöëi xûã vúái cú quan naây vúái tû caách laâ cú quan "gêy quyä" àùåc biïåt, vaâ chó phaãi baáo caáo trûåc tiïëp vúái töíng thöëng hoùåc thuã tûúáng. Ngoaâi trûúâng húåp àùåc biïåt vïì thao tuáng chñnh trõ, caác nguy cú tham nhuäng coá thïí naãy sinh vaâ phaát triïín do thïí chïë bïn ngoaâi bao boåc ngaânh haãi quan, hoùåc do chñnh nhûäng nhûúåc àiïím vöën coá bïn trong töí chûác vaâ quy trònh thuã tuåc cuãa haãi quan. Cú súã phaáp lyá vaâ quy àõnh àiïìu tiïët àöëi vúái hoaåt àöång haãi quan cuäng coá thïí laâ möåt yïëu töë quan troång gêy ra nguy cú tham nhuäng. Möåt söë vñ duå (Walsh 2003) bao göìm: hïå thöëng thuïë vaâ ngoaåi thûúng phûác taåp vaâ coá nhiïìu haån chïë, taåo ra àöång cú truåc lúåi vaâ tham nhuäng; mûác thuïë vaâ thuïë suêët cao, taåo ra àöång cú höëi löå àïí giaãm gaánh nùång thuïë. Viïåc miïîn thuïë, àùåc biïåt laâ miïîn thuïë möåt caách tuây tiïån theo quyïët àõnh cuãa böå trûúãng hoùåc ngûúâi àûáng àêìu cú quan haãi quan, taåo ra cú höåi àïí thûúng lûúång; nhûäng àiïím mú höì, khoá hiïíu trong luêåt haãi quan vaâ luêåt thuïë, nhêët laâ quy àõnh phên nhoám haâng hoáa, thûúâng dêîn àïën haânh vi quyïët àõnh möåt caách tuây tiïån. Biïíu thuïë quan thûúng maåi coá tñnh àa daång cao seä taåo ra àöång cú àïí caán böå haãi quan àoâi nhaâ nhêåp khêíu àuát loát, nïëu khöng haâng hoáa cuãa hoå seä bõ xïëp vaâo nhoám phaãi chõu mûác thuïë suêët cao hún (Gatti 1999). Hïå thöëng quaãn lyá nguöìn nhên lûåc chung cuãa möåt quöëc gia cuäng coá thïí laâ möåt nhên töë bïn ngoaâi khaác aãnh hûúãng maånh àïën tñnh liïm chñnh trong ngaânh haãi quan. Vêën àïì mêëu chöët úã àêy laâ, hïå thöëng cöng chûác coá taåo àiïìu kiïån àïí aáp duång möåt quy trònh tuyïín duång àuã nghiïm khùæc àöëi vúái caán böå haãi quan hay khöng. Do tiïìm nùng quaá lúán cuãa ngaânh naây trong viïåc taåo ra nhûäng haânh vi nhêån höëi löå hay àuát loát, nïn khöng coá gò laå khi caác võ trñ cöng 509 Caác hònh thaái tham nhuäng viïåc trong ngaânh haãi quan cuäng àûúåc mua baán giûäa nhûäng ngûúâi quan têm vaâ coá yá àõnh duâng võ trñ àoá àïí mûu lúåi caá nhên. Taåi Cùmpuchia, coá tin àöìn laâ "mûác phñ ûu àaäi" àïí àûúåc àaãm baão möåt võ trñ cöng viïåc trong ngaânh haãi quan àaä tùng tûâ 2000 lïn 10000 àö la chó trong vaâi nùm qua. (Khung löìng gheáp 2001). Vêën àïì thûá hai laâ, mûác lûúng cho caán böå coá àuã àïí hoå uãng höå saáng kiïën liïm chñnh hay khöng. Nïëu mûác lûúng cöë àõnh cuãa möåt caán böå haãi quan thêëp hún mûác lûúng trung bònh àuã àïí söëng úã nûúác àoá, thò thûåc tïë laâ ngûúâi caán böå seä khöng thïí cûúäng laåi àûúåc caác khoaãn höëi löå, àïí taåo thïm thu nhêåp cho mònh vaâ phuåc vuå nhûäng nhu cêìu thiïët yïëu cuãa cuöåc söëng. Nhûng mùåt khaác, mûác lûúng cuãa caán böå haãi quan vaâ thu nhêåp "tiïìm nùng" tûâ caác haânh vi tham nhuäng luön luön chïnh nhau möåt khoaãng lúán (xem úã dûúái). Vêåy hïå thöëng dên chñnh vaâ tû phaáp coá taåo àiïìu kiïån cho caác haânh àöång phaãn ûáng nhanh vaâ phuâ húåp àïí xûã lyá caác trûúâng húåp tham nhuäng àaä xaác àõnh àûúåc khöng? Àêy cuäng laâ möåt yïëu töë quan troång vaâ laâ trúã ngaåi thûúâng gùåp khi cöë gùæng duy trò tñnh liïm chñnh trong ngaânh haãi quan. Cuöëi cuâng, sûå thiïëu vùæng möåt hïå thöëng giaãi trònh traách nhiïåm phuâ húåp vúái bïn ngoaâi cuäng tiïëp tay cho tham nhuäng trong ngaânh haãi quan. Caác chó tiïu kïët quaã cöng viïåc roä raâng vaâ vûâa phaãi ­ khöng quaá tham voång, khöng chó àïì cêåp àïën söë tiïìn thuïë phaãi thu maâ coân bao göìm caác yïu cêìu àaáp ûáng tiïu chuêín chêët lûúång dõch vuå cuäng nhû xuác tiïën thûúng maåi, vaâ àûúåc giaám saát thûúâng xuyïn ­ seä cho pheáp caác bïn liïn quan trong ngaânh haãi quan àaánh giaá caác xu hûúáng chêët lûúång cuãa hoaåt àöång haãi quan. Trong lônh vûåc töí chûác vaâ quy trònh thuã tuåc, àïí xêy dûång möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng trong ngaânh haãi quan, cêìn phaãi xaác àõnh nhûäng nguy cú tham nhuäng cuå thïí úã caác giai àoaån khaác nhau trong quy trònh thöng quan haãi quan. McLinden (2005) àaä lêåp möåt "baãn àöì" àõnh võ ruãi ro ­ thûåc chêët àêy laâ möåt danh saách caác chûác nùng chñnh cuãa haãi quan vaâ khaã nùng xaãy ra tham nhuäng úã tûâng chûác nùng (Baãng 11.1). Caác àiïìu kiïån tiïn quyïët àïí thiïët kïë möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng bao göìm: (i) phên tñch caác yïëu töë cuå thïí trong quy trònh thöng quan haãi quan, (ii) lêåp baãn àöì àõnh võ ruãi ro, (iii) chó roä mûác àöå "taåo àiïìu kiïån" cuãa caác quy trònh hiïån taåi àöëi vúái caác haânh vi vi phaåm liïm chñnh. Phên tñch ruãi ro phaãi xaác àõnh caác bûúác thuã tuåc haânh chñnh khöng cêìn thiïët trong quy trònh thöng quan, caác bûúác thuã tuåc chûa minh baåch, vaâ caác lônh vûåc khuyïën khñch thaái quaá sûå tiïëp xuác trûåc tiïëp giûäa caán böå haãi quan vaâ khaách haâng. CAÁC CHIÏËN LÛÚÅC GIAÃM NGUY CÚ THAM NHUÄNG Giaãm tham nhuäng àaä trúã thaânh ûu tiïn haâng àêìu trong caác nöî lûåc caãi caách 510 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan BAÃNG 11.1 Baãn àöì àõnh võ ruãi ro haãi quan Möåt söë chûác nùng haãi quan Vñ duå vïì haânh vi tiïu cûåc (vi phaåm liïm chñnh) Xûã lyá túâ khai nhêåp khêíu, xuêët khêíu Àoâi hoùåc nhêån tiïìn höëi löå àïí: vaâ quaá caãnh àêíy nhanh tiïën àöå xûã lyá höì sú boã qua thûåc tïë laâ chuã haâng khöng khai baáo haãi quan möåt söë haâng hoáa coá tïn úã baãn khai haâng hoáa chúã trïn taâu chûáng thûåc viïåc xuêët khêíu caác chuyïën haâng khöng coá thêåt hoùåc taåo àiïìu kiïån cho chuã haâng kï khai sai phên loaåi haâng hoáa ­ (sai maä HS - Hïå thöëng Haâi hoâa hoáa Biïíu Thuïë) Cho pheáp haâng hoáa quaá caãnh àûúåc àem vaâo tiïu thuå úã thõ trûúâng trong nûúác Àaánh giaá nguöìn göëc xuêët xûá, giaá trõ Àoâi hoùåc nhêån tiïìn höëi löå àïí: vaâ phên loaåi haâng hoáa cho pheáp ghi hoáa àún vúái giaá thêëp hún thûåc tïë boã qua viïåc chuã haâng kï khai haâng hoáa theo maä phên loaåi khaác àûúåc hûúãng mûác thuïë suêët thêëp hún; boã qua giêëy chûáng nhêån nguöìn göëc xuêët xûá (CO) giaã maåo, taåo àiïìu kiïån cho nhaâ nhêåp khêíu àûúåc hûúãng cú chïë thuïë quan ûu àaäi) Kiïím tra thûåc tïë, xem xeát vaâ giaãi Àoâi hoùåc nhêån höëi löå àïí: phoáng haâng àaãm baão rùçng seä choån caán böå kiïím tra "cuâng quan àiïím"; boã qua thuã tuåc kiïím tra gêy aãnh hûúãng àïën nhûäng phaát hiïån sau khi kiïím tra àêíy nhanh töëc àöå kiïím tra Quaãn lyá hïå thöëng quy àõnh miïîn Àoâi hoùåc nhêån höëi löå àïí: giaãm thuïë, baão thuïë vúái nguyïn cho pheáp nhaâ nhêåp khêíu nhêån haâng àïí tiïu thuå trong nöåi àõa maâ khöng phaãi liïåu àêìu vaâo traã thuïë nhêåp khêíu: vúái nhûäng haâng hoáa nhêåp vaâo theo cú chïë baão thuïë hoùåc haâng hoáa coá nguyïn liïåu àêìu vaâo àûúåc hûúãng cú chïë baão thuïë cêëp chûáng nhêån baão thuïë vúái haâng hoáa taåm nhêåp, kïí caã khi khöng coá àuã höì sú giêëy túâ húåp lïå cho pheáp nhaâ xuêët khêíu khai tùng hïå söë caác nguyïn liïåu àêìu vaâo trong haâng hoáa àïí hûúãng cú chïë baão thuïë cho nhûäng nguyïn liïåu phuâ húåp cho pheáp nhaâ nhêåp khêíu yïu cêìu hoaân thuïë vúái haâng xuêët khêíu khöëng cho pheáp nhaâ nhêåp khêíu chuyïín nhûúång söë haâng nhêåp khêíu àûúåc giaãm thuïë cho ngûúâi khöng àûúåc uãy quyïìn hoùåc khöng àuáng muåc àñch sûã duång, hoùåc cho pheáp nhêåp haâng vúái söë lûúång vûúåt quaá söë lûúång àûúåc àöìng yá. Tiïën haânh caác kiïím tra sau thöng Àoâi hoùåc nhêån tiïìn höëi löå àïí gêy aãnh hûúãng àïën kïët quaã kiïím tra sau thöng quan quan Cêëp giêëy pheáp nhêåp khêíu, chûáng Àoâi hoùåc nhêån tiïìn höëi löå àïí àûúåc cêëp giêëy pheáp vaâ chûáng nhêån maâ khöng cêìn nhêån cuãa kho haãi quan, chûáng giaãi trònh húåp lyá nhêån tû caách àûúåc uãy quyïìn cuãa nhaâ xuêët nhêåp khêíu Xûã lyá haâng hoáa kyá gûãi khêín cêëp Àoâi hoùåc nhêån tiïìn höëi löå àïí àûúåc hûúãng cú chïë ûu tiïn hoùåc thöng quan nhanh Nguöìn: McLinden (2005, trang 69). 511 Caác hònh thaái tham nhuäng haãi quan úã nhiïìu nïìn kinh tïë chuyïín àöíi vaâ caác nûúác àang phaát triïín trong thêåp niïn 90. Vaâo thúâi àiïím àoá, caác töí chûác haãi quan trïn toaân thïë giúái àaä coá möåt cam kïët tùng cûúâng liïm chñnh; sau àoá, thïë giúái àaä coá rêët nhiïìu kinh nghiïåm phong phuá vïì thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng. Nùm 1993, töí chûác WCO, trong phiïn hoåp thûúâng niïn taåi Arusha, Tanzania, àaä xêy dûång möåt tuyïn böë (Tuyïn böë Arusha) hûúáng dêîn chi tiïët caách thûåc hiïån caác biïån phaáp toaân diïån àïí cuâng nhau giaãm thiïíu caác cú höåi vaâ àöång cú tham nhuäng trong ngaânh haãi quan. Tuyïn böë naây àûúåc sûãa àöíi vaâo thaáng 6 nùm 2003, dûåa trïn nhûäng kinh nghiïåm toã ra hiïåu quaã nhêët trong thûåc tiïîn chöëng tham nhuäng úã caác nûúác thaânh viïn WCO. Tuyïn böë Arusha sûãa àöíi kiïën nghõ 10 lônh vûåc cuå thïí phaãi giaãi quyïët àïí taåo ra sûå minh baåch cêìn thiïët cho hoaåt àöång haãi quan: tinh thêìn laänh àaåo vaâ sûå cam kïët, khung àiïìu tiïët, tñnh minh baåch, tûå àöång hoáa, caãi caách vaâ hiïån àaåi hoáa, kiïím tra vaâ àiïìu tra, quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp, quaãn lyá nguöìn nhên lûåc, vùn hoáa töí chûác vaâ àaåo àûác, vaâ quan hïå vúái thaânh phêìn tû nhên. WCO cuäng àaä xêy dûång nhûäng cöng cuå "chêín àoaán" khaác, trong àoá coá Hûúáng dêîn tùng cûúâng liïm chñnh, vaâ Quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp mêîu, àûúåc àùng taãi trïn trang web cuãa töí chûác naây (http://www.wcoomd.org). Ngoaâi ra, gêìn àêy, WCO àaä biïn soaån taâi liïåu Toám tùæt caác Thöng lïå Liïm chñnh töët nhêët àïí cöng böë röång raäi vaâ cêåp nhêåt àõnh kyâ. Cú súã dûä liïåu cho taâi liïåu toám tùæt cuäng àaä àûúåc xêy dûång vaâ àùng taãi trïn trang web cuãa WCO. Chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng trong hoaåt àöång haãi quan cuäng cêìn phaãi laâm cho caác yïëu töë xoáa boã cú höåi tham nhuäng "ùn khúáp" vúái caác biïån phaáp giaãm àöång cú tham nhuäng. (Das-Gupta, Engelschalk, vaâ Mayville 1999). Àïí giaãm àöång cú tham nhuäng, chuã yïëu cêìn phaãi têën cöng nhûäng yïëu keám trong chñnh saách nhên lûåc vaâ quaãn lyá noái chung; tuy nhiïn, yïu cêìu caãi caách coá thïí ài xa hún thïë (Baãng 11.2). Viïåc xêy dûång yá thûác tûå tön ngaânh vaâ tinh thêìn àöìng àöåi cuäng laâ möåt vêën àïì vïì nhên lûåc vaâ àaâo taåo, àoâi hoãi caác caán böå haãi quan phaãi àûúåc àaâo taåo àïí nhêån thûác àêìy àuã vïì têìm quan troång cuãa cöng taác quaãn lyá haãi quan àöëi vúái àêët nûúác, phaãi xêy dûång vaâ truyïìn baá möåt tuyïn böë vïì têìm nhòn vaâ sûá mïånh àuáng àùæn cuãa töí chûác, phaãi thiïët kïë caác chiïën lûúåc vaâ chûúng trònh liïn quan nhùçm xêy dûång tinh thêìn laâm viïåc theo nhoám (tinh thêìn àöìng àöåi). Tuy nhiïn, àïí laâm cho möåt caán böå haãi quan caãm thêëy tûå haâo àûúåc àûáng trong haâng nguä cuãa töí chûác, cêìn phaãi xêy dûång möi trûúâng laâm viïåc thoãa àaáng, vúái caác àiïìu kiïån laâm viïåc phuâ húåp, kïí caã viïåc trang bõ àöìng phuåc chuêín cho caán böå haãi quan. Àiïìu naây khöng phaãi luác naâo cuäng dïî daâng vò ngên saách haânh chñnh thûúâng eo heåp. Trong möåt söë trûúâng húåp, viïåc thiïët lêåp cú quan haãi quan theo cú chïë baán tûå quaãn coá thïí laâ möåt phûúng aán húåp lyá àïí giaãi quyïët nhûäng haån chïë naây; nhûng kinh nghiïåm 512 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan Caác biïån phaáp têën cöng àöång cú vaâ cú höåi tham nhuäng úã caác cú quan haãi quan BAÃNG 11.2 Caác biïån phaáp têën cöng cú höåi tham nhuäng Caác biïån phaáp têën cöng cú höåi tham nhuäng YÁ thûác tûå tön ngaânh vaâ tinh thêìn àöìng Khung phaáp lyá roä raâng àïí giaãm búát sûå tuây yá trong quy trònh ra àöåi quyïët àõnh Triïín voång phaát triïín sûå nghiïåp saáng laån Laâm roä caác thuã tuåc, quy trònh àõnh giaá Cú súã traã lûúng caånh tranh Tin hoåc hoáa Àaäi ngöå àïí nêng cao hiïåu quaã laâm viïåc Thanh tra dûåa trïn phên tñch ruãi ro Trûâng phaåt caác haânh vi tham nhuäng Kiïím soaát vaâ giaám saát chùåt cheä hún Àiïìu tra, khaão saát caác bïn liïn quan Giao dõch chñnh àaáng vaâ giaãm búát sûå tuây yá trong quyïìn haån quyïët àõnh cuãa caán böå haãi quan Minh baåch hoáa caác yïu cêìu thöng quan Luên chuyïín caán böå Töí chûác vêån haânh töët, àuáng chûác nùng Àún võ kiïím toaán nöåi böå Àiïìu tra, khaão saát caác bïn liïn quan Nguöìn: Das-Gupta, Engelschalk, vaâ Mayville (1999). quöëc tïë cho thêëy rùçng sûå àöåc lêåp vïì cú cêëu khöng phaãi laâ phûúng thuöëc baách bïånh àïí chûäa "cùn bïånh tham nhuäng" vöën coá tñnh àùåc thuâ theo tûâng böëi caãnh cuå thïí. Viïåc xêy dûång yá thûác tûå tön ngaânh haãi quan coá thïí àûúåc höî trúå búãi viïåc xêy dûång möåt böå quy tùæc haânh xûã vaâ àaåo àûác nghïì nghiïåp àùåc biïåt cho ngaânh haãi quan. Thöng thûúâng, quy tùæc haânh xûã vaâ àaåo àûác nghïì nghiïåp cho ngaânh dên chñnh noái chung cuäng coá thïí àûúåc aáp duång cho ngaânh haãi quan. Mùåc duâ böå quy tùæc chung naây cuäng coá hûúáng dêîn vïì chuêín mûåc àaåo àûác vaâ haânh xûã maâ caác cöng chûác nhaâ nûúác phaãi tuên thuã, nhûng caác thaách thûác vïì liïm chñnh trong ngaânh haãi quan seä àûúåc giaãi quyïët töët hún nïëu coá möåt böå quy tùæc àaåo àûác vaâ haânh xûã riïng cuãa ngaânh. Quy tùæc naây seä miïu taã caác chuêín mûåc àaåo àûác vaâ haânh vi maâ têët caã caán böå haãi quan phaãi tuên thuã trong möi trûúâng cöng viïåc àùåc thuâ cuãa hoå. Caác yïëu töë cú baãn cuãa böå quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp riïng cho ngaânh haãi quan göìm coá: cûúng lônh hay tuyïn böë caác giaá trõ niïìm tin; hûúáng dêîn vïì viïåc ra quyïët àõnh khi gùåp phaãi tònh huöëng tiïën thoaái lûúäng nan vïì àaåo àûác; nhûäng quy tùæc àùåc biïåt cêëm caác caán böå haãi quan thûåc hiïån möåt söë haânh vi nhêët àõnh hoùåc yïu cêìu hoå thûåc hiïån möåt söë haânh vi nhêët àõnh khaác; caác àõnh nghôa, cùn cûá húåp lyá vaâ vñ duå minh hoaå cho caác haânh vi coá thïí chêëp nhêån àûúåc, cuäng nhû caác haânh vi khöng thïí dung thûá àûúåc trong nhûäng tònh huöëng cuå thïí; vaâ caác thöng tin vïì nguöìn lûåc vaâ àûúâng 513 Caác hònh thaái tham nhuäng dêy noáng.4 Caác nhên töë quyïët àõnh sûå thaânh baåi cuãa bêët kyâ böå quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp naâo cuäng bao göìm (i) phöí biïën thöng tin àêìy àuã cho àöåi nguä caán böå, (ii) liïn tuåc theo doäi giaám saát quaá trònh thûåc hiïån quy tùæc, (iii) thi haânh caác hònh thûác kyã luêåt, trûâng phaåt trong trûúâng húåp phaát hiïån vi phaåm caác nguyïn tùæc cú baãn, (vi) àõnh kyâ cêåp nhêåt vaâ àaâo taåo vïì quy tùæc naây. Kinh nghiïåm úã möåt söë nûúác cho thêëy quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp nhanh choáng trúã nïn khöng coân phuâ húåp, nïëu nhû cêëp quaãn lyá cuãa töí chûác khöng coá haânh àöång roä raâng vaâ cûáng rùæn àïí xûã lyá caác sai phaåm cuãa caán böå hay nhên viïn khi thûåc hiïån caác quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp. Roä raâng laâ, mûác lûúng caånh tranh vaâ chïë àöå àaäi ngöå töët laâ möåt nhên töë khaác khöng keám phêìn quan troång àïí xoaá boã caác àöång cú tham nhuäng ­ nhêët laâ vúái caác caán böå haãi quan úã nhûäng võ trñ coá quyïìn ra quyïët àõnh, vaâ laâ nhûäng ngûúâi thûúâng tiïëp xuác trûåc tiïëp vúái khaách haâng. Caác cú quan haãi quan phaãi coá khaã nùng àaãm baão möåt mûác lûúng àuã söëng cho caán böå vaâ nhên viïn. Tuy nhiïn, khöng thïí noái tuyïåt àöëi chùæc chùæn rùçng viïåc tùng lûúng thûúãng cho caán böå, nhên viïn seä taác àöång àïën mûác àöå liïm chñnh cuãa möåt cú quan. Kinh nghiïåm úã Nïpan cho thêëy, möåt caán böå haãi quan tha hoáa, chó trong möåt vaâi thaáng, coá thïí kiïëm àûúåc söë tiïìn höëi löå bùçng tiïìn lûúng chñnh thûác cuãa anh ta trong 1.000 nùm. Caác söë liïåu naây gúåi yá rùçng, ngay caã khi tùng lûúng thêåt nhiïìu vaâ vûúåt xa mûác lûúng caånh tranh, thò möåt söë caán böå haãi quan cuäng khöng thïí gaåt boã hoaân toaân sûå caám döî cuãa caác cú höåi mûu lúåi, vaâ cuäng khöng àaãm baão rùçng hoå seä haânh xûã theo chuêín mûåc àaåo àûác. Nhû vêåy, caác caán böå, nhên viïn cêìn àûúåc taåo àiïìu kiïån àïí hoå khöng chó àûúåc hûúãng mûác lûúng cú baãn töët maâ coân coá khaã nùng àûúåc nhêån caác khoaãn tiïìn thûúãng liïn quan àïën hiïåu quaã laâm viïåc vaâ theo traách nhiïåm cöng viïåc hay chûác nùng cuãa hoå ­ giaã sûã nhû ngaânh haãi quan coá nhûäng chïë àöå linh hoaåt àïí böí sung cho mûác lûúng cú baãn cuãa caán böå, nhên viïn, nhû Ban Quaãn lyá thu ngên saách trung ûúng Pakistan. Têët nhiïn, khöng phaãi têët caã caác cú quan haãi quan àïìu coá thêím quyïìn vaâ nguöìn lûåc ngên saách cêìn thiïët àïí thûåc hiïån caác cú chïë thûúãng tûúng tûå, vò nhû vêåy coá thïí mêu thuêîn vúái caác quy chïë lûúng thûúãng trong khu vûåc dên chñnh, trûâ phi nhaâ nûúác phï chuêín cho ngaânh haãi quan quyïìn lúåi àùåc biïåt àoá. Möåt trong nhûäng thaách thûác lúán khi thûåc hiïån chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng laâ laâm sao thiïët kïë àûúåc möåt chñnh saách nhên lûåc coá thïí giaãm àöång cú tham nhuäng, taåo ra nhûäng àiïìu kiïån cêìn thiïët cho caán böå haãi quan thïí hiïån tñnh liïm chñnh trong cöng viïåc, nghôa laâ tûâ chöëi tham gia haânh vi tham nhuäng. Àiïìu naây coá nghôa laâ, caác biïån phaáp thñch húåp khöng chó dûâng laåi vúái viïåc àaãm baão mûác lûúng thûúãng àêìy àuã, maâ coân phaãi laâm nhiïìu hún nûäa, nhû caãi caách böí sung trong tuyïín duång nhên sûå, taåo cú höåi thùng tiïën vaâ quy 514 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan hoaåch thïë hïå caán böå kïë cêån. Hïå thöëng quaãn lyá nhên sûå chung cuãa khu vûåc nhaâ nûúác coá thïí seä taåo ra nhûäng trúã ngaåi nghiïm troång cho nhûäng yá àõnh caãi caách vïì maãng naây. Trong möåt söë trûúâng húåp, thiïët lêåp cú quan quaãn lyá thu ngên saách theo hònh thûác baán tûå quaãn àûúåc cho laâ giaãi phaáp duy nhêët àïí khùæc phuåc nhûäng trúã ngaåi naây, tuy nhiïn, giaãi phaáp naây cuäng vêîn phaãi ài keâm vúái caác biïån phaáp caãi caách toaân diïån khaác. Àïí haån chïë cú höåi tham nhuäng, cêìn coá sûå kïët húåp giûäa caác biïån phaáp phaáp lyá vaâ töí chûác, tûâ àún giaãn vaâ húåp lyá hoáa khung hoaåt àöång phaáp lyá chung cuãa ngaânh haãi quan, àïën húåp lyá hoaá vaâ tin hoåc hoaá caác quy trònh, thuã tuåc nghiïåp vuå cuå thïí. Khung phaáp lyá vaâ àiïìu tiïët cuãa ngaânh haãi quan àaä àûúåc xaác àõnh laâ lônh vûåc ruãi ro cöët loäi coá thïí dêîn àïën haânh vi tham nhuäng. Àún giaãn hoáa maä haãi quan vaâ húåp lyá hoáa caác vùn baãn dûúái luêåt coá leä laâ hai biïån phaáp quan troång nhêët àïí haån chïë cú höåi tham nhuäng, khöng nhûäng thïë, hai biïån phaáp naây coân coá thïí giuáp tùng hiïåu quaã kinh tïë. Vñ duå: giaãm vaâ haâi hoaâ hoaá caác mûác thuïë suêët thuïë quan, xoaá boã caác quy àõnh miïîn thuïë àùåc biïåt, àûa ra caác quy tùæc roä raâng vïì phên nhoám haâng hoáa, giaãm söë lûúång vaâ caác loaåi chûáng tûâ phaãi nöåp cho haãi quan khi thöng quan ­ nhûäng haânh àöång cuå thïí naây seä laâm roä vaâ tùng cûúâng tñnh minh baåch trong caác nghôa vuå cuãa ngûúâi nhêåp khêíu, vaâ giuáp hoå giaãm chi phñ tuên thuã phaáp luêåt. Hún nûäa, àïí coá sûå minh baåch, cêìn phaãi àaãm baão khaã nùng tiïëp cêån dïî daâng vúái caác thöng tin cêåp nhêåt vïì luêåt lïå vaâ caác quy trònh thuã tuåc cuãa ngaânh haãi quan. Nhiïìu cú quan haãi quan àaä àùng taãi caác vùn baãn luêåt, caác thöng tû hûúáng dêîn coá liïn quan lïn trang web cuãa hoå. Ngoaâi ra, möåt cú chïë haânh chñnh vaâ tû phaáp roä raâng, hiïåu quaã àïí giaãi quyïët khiïëu naåi chñnh laâ cöng cuå àïí àaãm baão khung phaáp lyá àûúåc aáp duång àuáng, vaâ baão vïå caác nhaâ nhêåp khêíu. Noá giuáp cho caác nhaâ nhêåp khêíu khöng phaãi tòm àïën caác haânh vi tham nhuäng vaâ coi àêëy laâ cûáu caánh duy nhêët àïí àaãm baão quyïìn lúåi cuãa mònh. Quan troång hún nûäa, nïn cöng böë röång raäi trong nöåi böå cuäng nhû cho cöång àöìng doanh nhên biïët vïì caác kïët quaã xûã lyá khiïëu naåi àïí tiïëp tuåc giaãm caác cú höåi boân ruát hay àoâi tiïìn höëi löå trong tûúng lai. Hiïån àaåi hoáa thuã tuåc gùæn liïìn vúái minh baåch hoáa, vaâ laâ àiïìu kiïån thiïët yïëu àïí thaânh cöng trong caác saáng kiïën tin hoåc hoáa trong ngaânh haãi quan. Húåp lyá hoáa quy trònh thöng quan haãi quan, loaåi boã caác yïu cêìu haânh chñnh khöng cêìn thiïët, giaãm söë lûúång caán böå haãi quan tham gia trong quy trònh thöng quan ­ àêy laâ nhûäng biïån phaáp coá thïí giaãm àaáng kïí cú höåi tham nhuäng. Kinh nghiïåm tûâ caác nûúác àang phaát triïín cho thêëy viïåc húåp lyá hoáa quy trònh thöng quan "coá maãnh àêët röång" àïí phaát huy taác duång. Chûúng trònh caãi caách haãi quan úã Philñppin trong nhûäng nùm 90, vúái sûå höî trúå cuãa Ngên haâng Thïë giúái, àaä laâm giaãm àaáng kïí söë lûúång caác chûä kyá cêìn thiïët àïí giaãi phoáng 515 Caác hònh thaái tham nhuäng möåt chuyïën haâng úã caãng, tûâ 92 chûä kyá trûúác kia xuöëng coân 5 chûä kyá. Sûå cùæt giaãm naây ài keâm vúái viïåc thay thïë gêìn 30 loaåi giêëy túâ bùçng möåt taâi liïåu haânh chñnh duy nhêët. Tûúng tûå nhû vêåy, trong caãi caách khung phaáp lyá, húåp lyá hoáa quy trònh khöng chó giaãm tham nhuäng maâ coân mang laåi lúåi ñch kinh tïë lúán. ÚÃ Philñpin, "saãn phêím phuå" cuãa caãi caách laâ tiïët kiïåm àûúåc phêìn lúán thúâi gian xûã lyá thöng quan haâng hoáa ­ tûâ 8 ngaây xuöëng coân khoaãng 2 tiïëng (UNCTAD 2005). Ngoaâi lúåi ñch vïì hiïåu quaã chi phñ khi àêíy nhanh töëc àöå thöng quan, viïåc tin hoåc hoáa caác quy trònh àaä húåp lyá hoaá coân coá thïí giaãm àaáng kïí nhu cêìu tiïëp xuác trûåc tiïëp giûäa caán böå haãi quan vaâ nhaâ nhêåp khêíu, hay àaåi lyá cuãa hoå. Hún nûäa, noá cuäng taåo àiïìu kiïån àïí triïín khai vaâ tùng cûúâng thûåc thi caác thöng lïå nghiïåp vuå thöëng nhêët úã têët caã caác traåm haãi quan, giaãm àaáng kïí sûå tuyâ yá trong quaá trònh ra quyïët àõnh vaâ ngùn chùån caác caán böå haãi quan muöën àûa ra quyïët àõnh möåt caách tuyâ tiïån. Tin hoåc hoaá cuäng giuáp kiïím tra roä raâng vaâ ài theo tûâng bûúác trong quy trònh thöng quan, buöåc caán böå haãi quan phaãi tuên thuã àuáng caác quy tùæc vaâ thuã tuåc àaä quy àõnh. Theo kinh nghiïåm cuãa Mali vaâ Sïnïgan, caãi caách thïí chïë quan troång nhêët àûúåc caãm nhêån laâ viïåc tin hoåc hoaá dõch vuå haãi quan (Stasavage vaâ Daubree 1998, trang 31). Tin hoåc hoaá roä raâng laâ cöng cuå kyä thuêåt quan troång nhêët àïí thûåc hiïån chûúng trònh chöëng tham nhuäng. Tuy nhiïn, noá vêîn chó laâ möåt cöng cuå höî trúå, vaâ khöng phaãi laâ àöång lûåc chñnh thuác àêíy quaá trònh caãi caách. Àöång lûåc naây phaãi xuêët phaát tûâ quaá trònh phaát triïín thïí chïë chung. (Engelschalk, Melhem, vaâ Weist 2000). Sûå tiïëp xuác trûåc tiïëp giûäa caán böå haãi quan vaâ nhaâ nhêåp khêíu hay àaåi lyá cuãa hoå dûúâng nhû laâ têët yïëu, vaâ taåo ra möåt lônh vûåc coá nguy cú tham nhuäng lúán nhêët: àoá laâ quy trònh kiïím tra thûåc tïë haâng hoáa. Nguy cú tham nhuäng seä nhên lïn gêëp àöi nïëu quy trònh thöng quan àûúåc quyïìn kiïím tra thûåc tïë 100% haâng hoáa nhêåp khêíu maâ khöng coá aáp duång caách tiïëp cêån dûåa trïn ruãi ro ­ thûåc tïë naây vêîn töìn taåi úã möåt söë cú quan haãi quan. Sûå thûåc laâ kiïím tra thûåc tïë 100% haâng hoaá nhêåp khêíu laâ viïåc bêët khaã thi, nhêët laâ úã nhûäng caãng vaâ traåm haãi quan phaãi xûã lyá lûúång haâng hoáa nhêåp khêíu lúán. Ngoaâi thiïåt haåi vïì hiïåu quaã kinh tïë do phaãi laäng phñ nguöìn lûåc àïí kiïím tra caác loaåi haâng nhêåp khêíu coá àöå ruãi ro thêëp, yïu cêìu phaáp lyá vïì viïåc kiïím tra têët caã haâng hoáa nhêåp khêíu àaä taåo ra nhûäng àiïìu kiïån rêët thuêån lúåi àïí caán böå haãi quan àoâi höëi löå tûâ têët caã caác nhaâ nhêåp khêíu, chùèng haån nhû, caán böå haãi quan coá thïí àe doåa keáo daâi thúâi gian kiïím tra thûåc tïë haâng hoáa, hoùåc yïu cêìu àaåi lyá nhêåp khêíu dúä têët caã haâng hoáa ra khoãi cöngtennú hoùåc xe taãi àïí kiïím tra. Viïåc aáp duång möåt hïå thöëng hiïåu quaã vaâ dûåa trïn ruãi ro àïí choån lûåa caác trûúâng húåp cêìn kiïím tra thûåc tïë seä cho pheáp phêìn lúán haâng hoáa nhêåp khêíu àûúåc thöng quan maâ khöng phaãi kiïím tra. Noá cuäng buöåc caán böå haãi quan phaãi choån loåc caác 516 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan trûúâng húåp cêìn kiïím tra thûåc tïë dûåa vaâo caác kïët quaã phên tñch ruãi ro, thay vò boã qua yïu cêìu kiïím tra kyä lûúäng haâng hoaá sau khi àaä nhêån tiïìn "böìi dûúäng laâm thuã tuåc nhanh". Caác cú chïë giaám saát vaâ kiïím soaát àa daång laâ cêìn thiïët àïí vö hiïåu hoáa caác cú höåi tham nhuäng. Trong bêët kyâ cú quan nhaâ nûúác naâo, àún võ kiïím toaán nöåi böå cuäng phaãi àùåt ra caác biïån phaáp kiïím soaát phuâ húåp àïí àaãm baão sûå tuên thuã caác quy tùæc vaâ thuã tuåc trong töí chûác. Àùåc biïåt laâ úã caác nûúác lúán, möîi vuâng trong nûúác laåi coá nhûäng caách aáp duång vaâ caách hiïíu khaác nhau vïì caác quy tùæc vaâ luêåt lïå haãi quan. Do àoá, möåt söë vuâng coá thïí nhêån àûúåc nhiïìu khiïëu naåi vïì tham nhuäng hún caác vuâng khaác (vñ duå nhû caác kïët quaã cuãa möåt àiïìu tra cêëp vuâng úã Nga àaä phên tñch úã möåt phêìn khaác trong chûúng naây). Vò thïë, caác truå súã chñnh cêìn giaám saát chùåt cheä vaâ liïn tuåc caác traåm haãi quan tûâng vuâng, tûâng àõa phûúng, àïí haâi hoâa sûå khaác biïåt giûäa caác vuâng, vaâ àöìng thúâi nhêën maånh triïín khai chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng àùåc biïåt úã nhûäng vuâng töìn taåi nhiïìu haânh vi tham nhuäng. Cuöëi cuâng, möëi quan hïå cúãi múã, minh baåch vaâ tin tûúãng giûäa haãi quan vúái thaânh phêìn tû nhên, nhêët laâ caác hiïåp höåi kinh doanh vaâ hiïåp höåi caác nhaâ möi giúái haãi quan, cuäng laâ yïëu töë quyïët àõnh sûå thaânh baåi cuãa bêët kyâ chûúng trònh tùng cûúâng liïm chñnh naâo. Vúái tû caách laâ ngûúâi hûúãng lúåi àêìu tiïn vaâ chuã yïëu khi tñnh liïm chñnh cuãa ngaânh haãi quan àûúåc caãi thiïån, thaânh phêìn tû nhên coá thïí huy àöång, höî trúå caác saáng kiïën liïm chñnh, vaâ vêån àöång haânh lang àïí duy trò kïët quaã thûåc hiïån trong thúâi gian lêu daâi. Thaânh phêìn tû nhên cuäng coá thïí àûa ra yá kiïën phaãn höìi thöng qua caác khaão saát caãm nhêån tham nhuäng àûúåc töí chûác àõnh kyâ vaâ caác àúåt tham vêën thûúâng xuyïn theo thöng lïå giûäa böå maáy quaãn lyá haãi quan vaâ àaåi diïån cuãa thaânh phêìn kinh tïë tû nhên. Caác phaãn höìi naây coá thïí höî trúå àaánh giaá tñnh hiïåu quaã cuãa chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng, àöìng thúâi nhêën maånh caác xu hûúáng vaâ nhêån daång caác khu vûåc coá vêën àïì. TÊËN CÖNG THAM NHUÄNG ÀAÄ ÙN SÊU VAÂO HÏÅ THÖËNG: TRÛÚÂNG HÚÅP CUÃA CUÅC HAÃI QUAN NGA Cuåc Haãi quan Liïn bang Nga laâ hònh aãnh thu nhoã cuãa moåi thaách thûác chöëng tham nhuäng àaä phaác hoåa trong chûúng naây. Chûúng trònh caãi caách Cuåc Haãi quan àaä têåp trung giaãi quyïët haâng loaåt caác àöång cú tham nhuäng, vaâ hiïån nay vêîn àang tiïëp tuåc àûúng àêìu vúái nhûäng thaách thûác coá thïí khiïën ngûúâi ta naãn chñ, àoá laâ nhûäng thaách thûác trong nöåi böå cuäng nhû bïn ngoaâi. Nhû têët caã caác caãi caách khaác cuâng loaåi, caãi caách naây hiïån vêîn àang trong quaá trònh thûåc hiïån nhûng àaä coá thïí minh hoåa cho caác caãi caách haãi quan ngaây caâng toaân diïån maâ 517 Caác hònh thaái tham nhuäng Ngên haâng Thïë giúái àang tiïën haânh dûåa trïn nhûäng baâi hoåc ruát ra tûâ caác chûúng trònh caãi caách trûúác àoá. Nhû úã caác nûúác khaác, Cuåc Haãi quan Liïn bang Nga laâ möåt trong nhûäng cú quan lúán nhêët cuãa chñnh phuã, vúái hún 60.000 caán böå hoaåt àöång trïn khùæp 11 vuâng coá muái giúâ khaác nhau. Cú quan naây àùåt truå súã chñnh úã Matxcúva vaâ coá 7 vùn phoâng khu vûåc; 141 traåm haãi quan xûã lyá haâng hoáa vaâ phûúng tiïån vêån taãi; 670 chöët haãi quan, trong àoá 416 chöët nùçm úã biïn giúái vaâ 216 chöët nùçm trong nöåi àõa. 38 chöët coân laåi laâ caác chöët àùåc biïåt, vñ duå caác chöët daânh cho hoaåt àöång xuêët khêíu nùng lûúång, vaâ caác chöët nùçm trong cú ngúi cuãa caác nhaâ nhêåp khêíu lúán, nhû IKEA úã vuâng Maátxcúva. Cöång àöìng doanh nghiïåp luác naâo cuäng coi cú quan haãi quan Nga laâ möåt vêåt caãn lúán trïn con àûúâng xuác tiïën thûúng maåi. ÚÃ àêy, thúâi gian giaãi phoáng haâng lêu hún so vúái caác nûúác khaác, vaâ nguyïn nhên àûúåc cho laâ vò hêìu hïët haâng hoáa vaâ höì sú chûáng tûâ liïn quan àïìu bõ caác caán böå haãi quan kiïím tra tûâng thûá möåt. Thêåm chñ möåt sú xuêët nhoã, hay möåt löîi chñnh taã, cuäng coá thïí laâm ngûng trïå caã quy trònh. Vò vêåy, ngûúâi ta àaä ûúác tñnh rùçng khoaãng 10 àïën 15% söë chuyïën haâng seä bõ chêåm khoaãng hai tuêìn, vaâ nhûäng chêåm trïî naây cuâng vúái nhûäng chi phñ phaát sinh cho haâng hoaá khi bõ chêåm trïî trong thuã tuåc thöng qua seä laâm cho töíng chi phñ chuyïën haâng tùng thïm khoaãng 12%. Nhiïìu cöng ty àaä phaãi thuï möåt nhên viïn chñnh thûác chuyïn ài xûã lyá caác thuã tuåc haãi quan àïí giaãm thiïíu caác ruãi ro bõ chêåm trïî (OECD 2005, trang 63). Chó vaâi thöng tin ngùæn goån trïn àaä cho thêëy Cuåc Haãi quan Liïn bang Nga hoaåt àöång trong möåt möi trûúâng "àêìy ùæp" nhûäng cú höåi tham nhuäng. Nùm 2006, CPI cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä xïëp nûúác Nga úã gêìn cuöëi baãng vò tham nhuäng ­ àûáng thûá 121 trïn 163 nûúác àûúåc àiïìu tra. Caác doanh nghiïåp àaánh giaá thoái quen àoâi tiïìn höëi löå cuãa caán böå haãi quan Nga laâ möåt trong nhûäng vêën àïì nghiïm troång nhêët aãnh hûúãng àïën cöng viïåc kinh doanh cuãa hoå. (OECD 2005, trang 72). Chûúng trònh caãi caách haãi quan Thaáng 12/2000, chñnh phuã Nga àaä triïín khai Chûúng trònh Muåc tiïu Liïn bang vïì Phaát triïín ngaânh Haãi quan cho giai àoaån 2001-2003. Quan àiïím thöëng nhêët chung laâ ngoaâi sûå thay àöíi cú baãn trong löëi suy nghô cuãa ngaânh haãi quan, tûâ viïåc baão vïå nïìn kinh tïë trong nûúác chuyïín sang khai thaác bïn ngoaâi àïí àêíy maånh thûúng maåi quöëc tïë vaâ phaát triïín thaânh phêìn kinh tïë tû nhên, coân coá möåt nhu cêìu cêëp baách phaãi tùng cûúâng liïm chñnh vaâ kyä nùng chuyïn mön cuãa caán böå haãi quan, cuäng nhû giaãm àaáng kïí caác cú höåi truåc lúåi cho caác caán böå haãi quan cuäng nhû caác nhaâ kinh doanh. 518 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan Chûúng trònh muåc tiïu àaä taåo ra tiïìn àïì chiïën lûúåc àïí hiïån àaåi hoáa ngaânh haãi quan, trïn cú súã taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho thöng quan haãi quan; àem laåi sûå minh baåch vaâ tñnh dïî àoaán biïët trûúác trong hoaåt àöång haãi quan; khuyïën khñch thaái àöå húåp taác trong quan hïå giûäa ngaânh haãi quan vaâ cöång àöìng thûúng nhên, kïí caã viïåc xêy dûång caác cú chïë giaãi quyïët tranh chêëp hiïåu quaã. Chûúng trònh Muåc tiïu Liïn bang cuöëi cuâng àaä trúã thaânh cú súã cho möåt dûå aán höî trúå kyä thuêåt cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Muåc tiïu cuãa dûå aán naây, cuâng vúái chûúng trònh muåc tiïu cuãa chñnh phuã, laâ tòm caách hiïån àaåi hoáa Cuåc Haãi quan Liïn bang trïn hai mùåt trêån. Thûá nhêët laâ, xuác tiïën viïåc haãi quan Nga aáp duång caác têåp quaán quöëc tïë àïí xûã lyá caác luöìng haâng hoáa trong thûúng maåi thïë giúái. Bûúác naây seä khiïën nûúác Nga höåi nhêåp hún nûäa vaâo cöång àöìng thûúng maåi thïë giúái, caãi thiïån möi trûúâng àêìu tû, àaãm baão nhûäng lúåi ñch tûâ caác àêìu tû trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi àem laåi cho nïìn kinh tïë. Mùåt trêån thûá hai laâ nêng cao yá thûác tuên thuã luêåt haãi quan cuãa ngûúâi nöåp thuïë, vaâ àaãm baão chuêín mûåc thöëng nhêët khi aáp duång luêåt naây. Haânh àöång naây seä höî trúå öín àõnh kinh tïë vô mö, vaâ tùng cûúâng tñnh minh baåch, tñnh kõp thúâi khi chuyïín tiïìn thuïë thu àûúåc vïì ngên saách liïn bang, àöìng thúâi caãi thiïån sûå cöng bùçng vaâ tñnh dïî àoaán biïët trûúác trong hoaåt àöång cuãa haãi quan. Dûå aán naây àaä àûúåc phï duyïåt vaâo thaáng 3/2003 vaâ dûå kiïën seä kïët thuác vaâo thaáng 6-2009. Chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng cuãa Chûúng trònh caãi caách ngaânh haãi quan Tùng cûúâng liïm chñnh trúã thaânh yïëu töë then chöët trong caã hai chûúng trònh - Chûúng trònh Muåc tiïu Liïn bang vaâ Dûå aán cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng àûúåc thiïët kïë theo caác thöng lïå quöëc tïë, cuå thïí laâ Tuyïn böë Arusha sûãa àöíi. Liïn bang Nga àaä àöìng yá xêy dûång möåt phuå luåc trong Taâi liïåu Thêím àõnh Dûå aán cuãa Ngên haâng Thïë giúái àïí mö taã cuå thïí yïu cêìu xêy dûång möåt chiïën lûúåc löìng gheáp nhùçm thuác àêíy liïm chñnh trong UÃy ban Haãi quan Nhaâ nûúác (tïn goåi vaâo luác àoá). Chiïën lûúåc naây àaä tòm caách àïí giaãi quyïët nhûäng àöång cú vaâ cú höåi tham nhuäng trong ngaânh haãi quan, trong àoá coá caác hoaåt àöång chuã yïëu sau àêy. Haâi hoâa hoáa vaâ àún giaãn hoáa khung àiïìu tiïët caác hoaåt àöång haãi quan Möåt böå luêåt haãi quan múái àaä àûúåc soaån thaão vaâ coá hiïåu lûåc tûâ ngaây 1-1-2004, taåo cú súã phaáp lyá cho hoaåt àöång caãi caách cuãa dûå aán. Böå luêåt múái naây laâm roä vaâ àún giaãn hoáa luêåt lïå haãi quan, tiïën túái thoãa maän nhûäng yïu cêìu cêìn thiïët cho viïåc Liïn bang Nga gia nhêåp Töí chûác Thûúng maåi Thïë giúái dûå kiïën seä thaânh hiïån thûåc trong nùm 2006. Böå luêåt múái cuäng àaä löìng gheáp nhûäng 519 Caác hònh thaái tham nhuäng nguyïn tùæc cuãa Cöng ûúác Kyoto sûãa àöíi vïì Àún giaãn hoáa vaâ Haâi hoâa hoáa Thuã tuåc Haãi quan. Têët caã caác vùn baãn dûúái luêåt àïìu àûúåc raâ soaát vaâ soaån thaão laåi àïí giaãm sûå mú höì, khoá hiïíu vaâ haån chïë mûác àöå tuyâ yá trong quyïìn ra quyïët àõnh cuãa caán böå haãi quan. Böå luêåt múái cuäng quy àõnh caác giêëy túâ cêìn thiïët trong thöng quan, nhùçm haån chïë phaåm vi thïí hiïån tñnh chuyïn quyïìn àöåc àoaán vaâ nhûäng yïu cêìu bêët húåp lyá cuãa caác caán böå haãi quan. Quy trònh thuã tuåc àún giaãn vaâ minh baåch Caác biïån phaáp xaác minh dûåa vaâo ruãi ro àaä àûúåc aáp duång vúái dûå kiïën laâm giaãm àaáng kïí cú höåi tham nhuäng vaâ àoâi tiïìn höëi löå, vò caác biïån phaáp naây haån chïë têåp quaán kiïím tra thûåc tïë haâng hoáa möåt caách traân lan cuãa Cuåc Haãi quan Liïn bang. Cuåc Haãi quan seä aáp duång caách tiïëp cêån àa kïnh, coá choån loåc trong kiïím tra vaâ giaãi phoáng caác chuyïën haâng. Caách laâm minh baåch hún vaâ dïî tiïëp cêån thöng tin hún seä àêíy nhanh töëc àöå quy trònh thöng quan, àöìng thúâi tùng niïìm tin vaâo tñnh liïm chñnh cuãa cú quan haãi quan. Cuåc Haãi quan cuäng seä caãi tiïën thiïët kïë trang web cuãa ngaânh vaâ khuyïën khñch cöång àöìng trong nûúác vaâ quöëc tïë sûã duång trang web naây nhû möåt nguöìn thöng tin chñnh vïì caác luêåt lïå, quy àõnh, caác phaán quyïët vaâ quyïët àõnh cuãa toaâ aán vïì caác vêën àïì haãi quan. Tûå àöång hoáa caác thuã tuåc haãi quan Sûå tuyâ yá trong quy trònh ra quyïët àõnh cuãa caác caán böå haãi quan seä giaãm búát nhúâ caãi thiïån vaâ àaãm baão trao àöíi dûä liïåu vaâ kiïím tra cheáo; tûå àöång chiïët xuêët caác baáo caáo vïì hoaåt àöång nhaåy caãm, vñ duå nhû quaá caãnh caác haâng hoáa giaá trõ cao; aáp duång thöëng nhêët caác thuã tuåc haãi quan; sûã duång hïå thöëng choån loåc vaâ phaát hiïån nhûäng haâng hoáa bõ phên loaåi sai hoùåc àõnh giaá thêëp. Trong vaâi nùm trúã laåi àêy, cú quan haãi quan àaä àêìu tû rêët nhiïìu cho cöng nghïå thöng tin. Hiïån taåi, ngaânh àang trong quaá trònh tñch húåp möåt vaâi quy trònh phuå thuöåc lêîn nhau àïí sùén saâng cung cêëp àûúåc caác thöng tin quan troång cho caác traåm haãi quan biïn giúái, caác àiïím thöng quan nöåi àõa, vaâ phuåc vuå hïå thöëng ngên haâng, khi cêìn thiïët. Sûå tñch húåp naây àoâi hoãi phaãi coá cú súã haå têìng viïîn thöng àöìng böå, vaâ möåt hïå thöëng thöng tin tûå àöång hoaá, thöëng nhêët, caãi tiïën vaâ coá thïí àûúåc thiïët kïë laåi úã phêìn lúán caác tñnh nùng cho phuâ húåp vúái yïu cêìu múái cuãa Cuåc Haãi quan Liïn bang. Cuãng cöë tñnh chuyïn nghiïåp cuãa cú quan haãi quan Bûúác naây àûúåc thûåc hiïån theo caách tiïëp cêån ba-muäi-nhoån, göìm coá chñnh saách nhên sûå, cú cêëu laåi töí chûác, vaâ caãi thiïån hïå thöëng quaãn lyá. Àïí taåo chöî dûåa 520 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan vûäng chùæc cho ba biïån phaáp naây, möåt böå quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp sûãa àöíi àaä àûúåc xêy dûång. Böå quy tùæc naây phaãi àûúåc têët caã caán böå trong ngaânh haãi quan kyá cam kïët thûåc hiïån, vaâ hoå cuäng àûúåc àaâo taåo cuå thïí vïì vai troâ vaâ giaá trõ cuãa böå quy tùæc naây trong viïåc nêng cao tñnh liïm chñnh trong ngaânh haãi quan. Trong giai àoaån khúãi àêìu, dûå aán àaä höî trúå möåt nghiïn cûáu àaánh giaá vïì cú cêëu töí chûác hiïån taåi cuãa ngaânh. Sau àoá, Cuåc Haãi quan Liïn bang àaä tiïën haân àiïìu chónh úã têët caã caác cêëp àïí àaáp ûáng yïu cêìu hiïån àaåi hoáa quy trònh nghiïåp vuå haãi quan, kïí caã viïåc àõnh hònh laåi caác àún võ töí chûác doåc theo caác tuyïën chûác nùng cuãa ngaânh. Cuöëi cuâng, dûå aán àaä höî trúå ngaânh haãi quan caãi thiïån cú chïë quaãn lyá àïí àaãm baão traách nhiïåm giaãi trònh vaâ tñnh liïm chñnh. Cuãng cöë nùng lûåc cho àún võ thanh tra caán böå Bûúác naây têåp trung vaâo caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng bùçng caách nghiïn cûáu caác mö hònh haânh vi tröën thuïë, vaâ thiïët kïë möåt chiïën lûúåc chöëng laåm duång quyïìn haån, àöìng thúâi phaát hiïån caác trûúâng húåp coá haânh vi sai traái, vaâ thi haânh caác hònh thûác kyã luêåt. Àaãm baão cú chïë khiïëu naåi àöåc lêåp Cú chïë naây nhùçm muåc àñch giaãi thñch roä raâng caác thuã tuåc haãi quan, caác ûu àaäi vaâ miïîn giaãm thuïë haãi quan, vaâ goáp phêìn giaãm búát söë lûúång lúán caác vuå viïåc hiïån nay àang phaãi àûa ra toaâ. Tùng cûúâng cú chïë phaãn höìi tûâ bïn ngoaâi Cuåc Haãi quan Liïn bang tûâ lêu àaä nhêån ra têìm quan troång cuãa caác bïn coá lúåi ñch liïn quan vúái hoaåt àöång cuãa ngaânh. Cuåc trûúãng Cuåc Haãi quan laâ chuã tõch hai höåi àöìng cöë vêën vïì tùng cûúâng quan hïå vúái caác doanh nhên. Höåi àöìng thûá nhêët göìm nhûäng ngûúâi àiïìu haânh caác hiïåp höåi cöng cöång àaåi diïån cho cöång àöìng doanh nhên Nga, coân höåi àöìng thûá hai göìm caác cöng ty nûúác ngoaâi vaâ caác töí chûác taâi chñnh quöëc tïë. Hai höåi àöìng naây cuäng goáp phêìn tùng cûúâng minh baåch trong kinh doanh. Caác chiïën lûúåc ngùæn haån, trung haån vaâ daâi haån àaä àûúåc xêy dûång àïí thöng baáo cho cöng chuáng vaâ cöång àöìng doanh nhên biïët nhûäng cùn cûá vaâ nöî lûåc cêìn thiïët àïí caãi tiïën cú quan haãi quan. Trong söë àoá, coá möåt khaão saát mêîu vïì yá kiïën ngûúâi sûã duång àaä àûúåc thûåc hiïån àïí thu thêåp nhûäng dûä liïåu phaãn aánh caãm nhêån cuãa caác bïn liïn quan vïì tñnh liïm chñnh trong ngaânh haãi quan úã thúâi àiïím möëc cú baãn, nghôa laâ khi bùæt àêìu dûå aán. Khaão saát naây seä àûúåc tiïëp tuåc thûåc hiïån àõnh kyâ trong suöët thúâi gian dûå aán àïí cung cêëp cho caác nhaâ quaãn lyá cêëp cao cuãa ngaânh haãi quan 521 Caác hònh thaái tham nhuäng nhûäng phaãn höìi trûåc tiïëp tûâ caác khaách haâng, caác doanh nhên vaâ caác cöng ty vïì nhûäng thay àöíi trong hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa cú quan haãi quan. Theo doäi nhûäng chuyïín biïën vïì tñnh liïm chñnh cuãa ngaânh qua caác chó söë vïì hiïåu quaã hoaåt àöång Àïí caãi thiïån tñnh liïm chñnh trong ngaânh haãi quan, sûã duång caách tiïëp cêån theo hûúáng caãi caách thïí chïë tûâng bûúác seä thiïët thûåc vaâ hiïåu quaã hún àïí àaåt àûúåc nhûäng kïët quaã bïìn vûäng, so vúái caách tiïëp cêån theo triïåu chûáng vaâ khöng theo thïí thûác. Trong khi quy trònh nghiïåp vuå múái seä taåo ra taác àöång trïn toaân quöëc, thò trong giai àoaån ban àêìu, caác àêìu tû cho haå têìng cöng nghïå seä chó giúái haån úã caác traåm haãi quan naâo àaåt kïët quaã thu thuïë cao hún. Cuåc Haãi quan hy voång sau naây cuäng seä hiïån àaåi hoáa nhûäng traåm haãi quan coân laåi àïí traánh tònh traång nhûäng keã àiïìu haânh thõ trûúâng chúå àen seä tòm caách lúåi duång nhûäng traåm coá nguy cú cao naây. Taác àöång àêìy àuã cuãa caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng trong dûå aán seä phaãi mêët vaâi nùm múái "beán rïî" trong àúâi söëng xaä höåi. Caác yïëu töë chñnh trõ vaâ phaáp lyá mang tñnh hïå thöëng coá aãnh hûúãng àïën möi trûúâng tham nhuäng cuãa bêët kyâ nûúác naâo, chuáng cuäng aãnh hûúãng àïën ngaânh haãi quan tuy khöng thuöåc phaåm vi kiïím soaát cuãa ngaânh. Àïí ào hiïåu quaã tñch cûåc cuãa chûúng trònh liïm chñnh, möåt loaåt caác chó söë àaä àûúåc xêy dûång vaâ àang àûúåc giaám saát àõnh kyâ. Caác chó söë naây bao göìm caác chó söë coá taác àöång giaán tiïëp, thay vò taác àöång trûåc tiïëp, àïën tham nhuäng, vñ duå nhû: tùng mûác àöå tuên thuã chung liïn quan àïën thu thuïë vaâ phñ haãi quan tùng mûác àöå tuên thuã bùæt buöåc liïn quan àïën thu thuïë vaâ phñ haãi quan sûã duång caách tiïëp cêån dûåa trïn ruãi ro, giaãm söë lûúång baãn khai nhêåp khêíu vaâ söë lûúång baãn khai xuêët khêíu cho haâng hoáa khöng phaãi laâ nùng lûúång àûúåc choån àïí kiïím tra thûåc tïë haâng hoáa giaãm thúâi gian trung bònh cho haãi quan xûã lyá vaâ thöng quan haâng hoáa úã biïn giúái vaâ úã caác traåm thöng quan nhêåp khêíu. caãm nhêån cuãa caác doanh nhên vaâ caác bïn liïn quan khaác vïì chêët lûúång dõch vuå, viïåc giaãi quyïët khiïëu naåi, vaâ tñnh liïm chñnh cuãa cú quan haãi quan, theo phaãn aánh qua caác khaão saát àõnh kyâ. Caác kïët quaã àaåt àûúåc àïën nay Giaãm tham nhuäng laâ möåt quaá trònh lêu daâi, vaâ dûå aán àaä ài àûúåc gêìn möåt nûãa chùång àûúâng thûåc hiïån. Kïët quaã ban àêìu tuy coá caã thaânh cöng lêîn thêët baåi, nhûng cuäng àaä àem laåi möåt söë hïå quaã tñch cûåc. Àêìu nùm 2005, cöång àöìng 522 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan doanh nhên úã Nga àaä àaánh giaá Cuåc Haãi quan Liïn bang laâ cú quan chñnh phuã àûáng àêìu vïì tñnh minh baåch vaâ cöng khai. Ngûúåc laåi, caác cöng ty nûúác ngoaâi hoaåt àöång úã Nga cho biïët hoå vêîn gùåp phaãi nhûäng àiïìu mú höì, khoá hiïíu vïì phaáp lyá vaâ kyä thuêåt, tuy ngaânh toã ra àaä coá möåt söë tiïën triïín. Ñt nhêët, dêëu hiïåu tûâ chûúng trònh ngaânh haãi quan chöëng tham nhuäng cuäng cho thêëy möåt söë thaânh cöng bûúác àêìu. Nùm 2005, Ban Kiïím soaát nöåi böå úã cêëp trung ûúng cuäng nhû úã caác chi nhaánh khu vûåc, àaä tiïën haânh 100 vuå kiïím tra höì sú vaâ 42 vuå kiïím tra cuå thïí haâng hoáa. Caác vi phaåm taâi chñnh bõ phaát hiïån lïn túái gêìn 47 triïåu Ruáp (khoaãng 1,5 triïåu àöla), khiïën cho 27 caán böå bõ kyã luêåt vaâ 14 ngûúâi bõ phaåt tiïìn. Ngoaâi ra, caác böå phêån an ninh nöåi böå àaä bùæt àêìu xûã lyá 530 vuå phaåm töåi, trong àoá 252 vuå coá liïn quan àïën tham nhuäng, (so vúái 218 vuå tham nhuäng trong töíng söë 413 vuå vi phaåm cuãa nùm 2004). Töíng cöång coá 216 vuå vi phaåm do caán böå haãi quan. Àaáng chuá yá laâ, 107 caán böå àaä nhêån töåi, so vúái caác con söë tûúng ûáng cuãa nùm ngoaái laâ 192 vuå phaåm töåi, trong àoá coá 188 vuå tham nhuäng vaâ 80 vuå laâ vi phaåm do caán böå haãi quan. Ngoaâi ra, trong nùm 2005, coá 36 vuå êm mûu höëi löå caán böå haãi quan, vúái 37 caán böå bõ töë caáo, vaâ 16 ngûúâi coá yá àõnh höëi löå caán böå haãi quan àaä nhêån töåi ­ tùng so vúái con söë töíng cuãa nùm 2004. Àïí phoâng ngûâa tham nhuäng trong àöåi nguä caán böå haãi quan, trong nùm 2005, 9.432 caán böå àaä àûúåc kiïím tra höì sú lyá lõch nghiïm ngùåt trong quaá trònh tuyïín duång vaâ thùng chûác. Trong söë àoá, 272 ûáng cûã viïn àaä bõ Cuåc Haãi quan Liïn bang tûâ chöëi khöng tuyïín duång hay thùng chûác, trong àoá 35 ngûúâi bõ phaát hiïån coá liïn hïå vúái caác töí chûác töåi phaåm vïì caác vêën àïì haãi quan. 91 trûúâng húåp bõ phaát hiïån laâ caán böå haãi quan àang tham gia hoaåt àöång kinh doanh, hoùåc höî trúå caác vuå laâm ùn thûúng maåi trong khi thi haânh chûác phêån cuãa möåt caán böå haãi quan. Töíng cöång àaä coá 728 àúåt kiïím tra caán böå haãi qua, khiïën cho 45 ngûúâi bõ sa thaãi, 761 ngûúâi bõ thi haânh aán kyã luêåt, vaâ 12 ngûúâi bõ thuyïn chuyïín. Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë (IMF) nhêån àõnh rùçng caác biïån phaáp àaä thûåc hiïån àïí caãi caách haãi quan laâ möåt bûúác tiïën lúán trong quaá trònh minh baåch hoáa Cuåc Haãi quan Liïn bang. (IMF 2004, trang 15). Tuy nhiïn, Thûúác ào tham nhuäng toaân cêìu cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë nùm 2005 cho thêëy cú quan naây vêîn bõ caãm nhêån laâ coá vêën àïì tham nhuäng nghiïm troång. Cuåc Haãi quan Liïn bang bõ xïëp úã mûác 3,7 trïn thang àiïím tûâ 1 (khöng hïì tham nhuäng) àïën 5 (cûåc kyâ tham nhuäng), vaâ mùåc duâ laâ noá "trong saåch hún" ngaânh caãnh saát (4,2 àiïím) nhûng vêîn coân xa múái àaåt yïu cêìu. Coá nhûäng bùçng chûáng cho thêëy mûác àöå tham nhuäng cuãa caác àún võ haãi quan chïnh lïåch nhau rêët lúán giûäa caác vuâng miïìn, àiïìu naây cuäng laâ dïî hiïíu 523 Caác hònh thaái tham nhuäng úã möåt àêët nûúác röång lúán nhû nûúác Nga. Trung têm Nghiïn cûáu Kinh tïë vaâ Taâi chñnh (CEFIR) taåi Matxcúva àaä tiïën haânh möåt àiïìu tra vïì 510 cöng ty trong 7 khu vûåc àïí àaánh giaá nhûäng chuyïín biïën trong hoaåt àöång cuãa haãi quan trong 6 thaáng àêìu nùm 2004. Kïët quaã cuãa àiïìu tra naây cho thêëy, tham nhuäng àûúåc cho laâ hêìu nhû khöng coân töìn taåi úã Karelia, nhûng vêîn coân àaáng kïí úã vuâng Kaliningraát vaâ Maátxcúva. (Hònh 11.1) Töí chûác IMF (2004, trang 15) àaä lûu yá rùçng luêåt haãi quan múái ­ vúái muåc tiïu laâm roä quyïìn lúåi vaâ traách nhiïåm cuãa doanh nhên vaâ caán böå haãi quan, vaâ giaãm àaáng kïí sûå tuyâ yá cuãa caán böå haãi quan trong quaá trònh àõnh giaá ­ cuâng vúái caác biïån phaáp tûå àöång hoáa thuã tuåc haãi quan vaâ chuêín hoáa caác yïu cêìu vïì giêëy túâ, höì sú ­ laâ bûúác tiïën lúán trong quaá trònh minh baåch hoáa hún nûäa ngaânh haãi quan nûúác naây. Nûúác Nga vêîn coân rêët nhiïìu viïåc phaãi laâm àïí tùng cûúâng phöí biïën thöng tin vïì nöåi dung cuãa böå luêåt múái, vaâ xoaá boã tònh traång chûa thöëng nhêët trong caách giaãi thñch böå luêåt cuãa caác traåm haãi quan úã caác àõa phûúng khaác nhau (OECD 2005, trang 62). Nhiïìu bùçng chûáng cho thêëy, caác nöî lûåc tùng cûúâng liïm chñnh cêìn phaãi chuá troång àïën möëi quan hïå giûäa caác cú quan haãi quan vaâ caác àaåi lyá tû nhên, nhêët laâ caác nhaâ möi giúái dõch vuå haãi quan, àïí traánh nguy cú tham nhuäng HÒNH 11.1 Hiïåu quaã hoaåt àöång cuãa haãi quan úã möåt söë vuâng miïìn nûúác Nga Nguöìn: SITE/CEFIR (2005). 524 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan khöng giaãm, maâ traái laåi, coân nuáp dûúái voã boåc khaác, vúái chiïu baâi phñ thanh toaán cho caác bïn trung gian thay cho tiïìn höëi löå. Baáo caáo cuãa CEFIR (CITE/CEFIR) cho biïët, mùåc duâ tham nhuäng trong Cuåc Haãi quan nhòn chung coá dêëu hiïåu giaãm, nhûng mùåt khaác, caác baáo caáo laåi cho thêëy chi phñ cho caác bïn trung gian àaä bùæt àêìu tùng tûâ cuâng möåt thúâi àiïím. Vñ duå cuãa Höåi Àûúâng böå Quöëc tïë giuáp ta hònh dung hiïån tûúång naây xaãy ra nhû thïë naâo. (Höåp 11.2) HÖÅP 11.2 Höëi löå trong trûúâng húåp höå töëng haâng Möåt sùæc lïånh do nöåi caác Nga ban haânh cho pheáp caán böå haãi quan höå töëng haâng hoáa coá giaá trõ hún 50.000 àöla trúã lïn, vúái mûác phñ cöë àõnh do chñnh phuã quy àõnh. Tuy nhiïn, trïn thûåc tïë, caác caán böå haãi quan thûúâng xuyïn lêåp luêån rùçng hoå chó coá rêët ñt caán böå laâm nhiïåm vuå vaâ do vêåy, khöng thïí höå töëng haâng. Hoå gúåi yá khaách haâng sûã duång möåt cöng ty thûúng maåi thay thïë. Nhûng, trïn thûåc tïë, töí chûác duy nhêët àûúåc cêëp chûáng nhêån quyïìn cung cêëp dõch vuå thûúng maåi naây laâ Höåi Cûåu Caán böå Haãi quan, vaâ hún nûäa, mûác phñ dõch vuå cuãa Höåi naây cao gêëp 5 - 10 lêìn mûác phñ chñnh thûác do nhaâ nûúác quy àõnh. Nguöìn: Vremya Novostei, ngaây 27-10-2005. Caác chuyïín biïën gêìn àêy Cöng cuöåc caãi caách, hiïån àaåi hoáa caác cú quan haãi quan úã Nga àaä vaâ àang laâ têm àiïím, thïí hiïån mong muöën cuãa chñnh phuã höåi nhêåp vúái nïìn kinh tïë toaân cêìu, thu huát àêìu tû nûúác ngoaâi trûåc tiïëp, vaâ thiïët lêåp cú súã bïìn vûäng cho sûå tùng trûúãng. Roä raâng laâ, àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong Cuåc Haãi quan Liïn bang àaä àûúåc nhòn nhêån laâ cuöåc chiïën lêu daâi, khöng ngûâng nghó, cuäng nhû têët caã caác nûúác àang tñch cûåc theo àuöíi caác chûúng trònh chöëng tham nhuäng khaác. Gêìn àêy, chñnh phuã Nga àaä aáp duång caác biïån phaáp cú cêëu laåi töí chûác chñnh phuã vaâ caác biïån phaáp naây coá aãnh hûúãng àïën UÃy ban Haãi quan Nhaâ nûúác. Biïån phaáp thûá nhêët laâ raâ soaát, töí chûác laåi vaâ chêën chónh têët caã caác böå ngaânh chñnh phuã, theo àoá UÃy ban Haãi quan Nhaâ nûúác àaä àöíi thaânh Cuåc Haãi quan Liïn bang, chõu traách nhiïåm baáo caáo vúái Böå Kinh tïë, nhiïìu caán böå trong ngaânh haãi quan àûúåc cöng nhêån laâ cöng chûác nhaâ nûúác. Biïån phaáp thûá hai àûúåc tiïën haânh vaâo thaáng 5-2006 vaâ chó daânh riïng cho ngaânh haãi quan: kïí tûâ thúâi àiïím àoá trúã ài, Cuåc Haãi quan Liïn bang seä baáo caáo trûåc tiïëp vúái thuã tûúáng. Lyá do àïí Töíng thöëng Liïn bang Nga quyïët àõnh sûå thay àöíi naây, nhòn bïì ngoaâi coá veã nhû laâ àïí àöëi phoá vúái sûå tröîi dêåy cuãa tham nhuäng, nhêët laâ doåc theo biïn giúái vúái Trung Quöëc. Biïån phaáp naây keáo theo nhûäng thay àöíi tûúng xûáng trong cú cêëu quaãn lyá cêëp cao vaâ taåo ra nhûäng taác àöång sêu 525 Caác hònh thaái tham nhuäng sùæc hún àïën àöåi nguä caán böå trong ngaânh. Tuy nhiïn, khöng coá gò chùæc chùæn vïì taác àöång cuãa sûå thay àöíi naây àöëi vúái caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng cuãa Cuåc Haãi quan. Viïåc thay àöíi cú cêëu vaâ töí chûác khöng phaãi laâ àiïìu bêët thûúâng, duâ coá thuöåc hay khöng thuöåc lõch trònh caãi caách àaä àûúåc xaác àõnh tûâ trûúác àïí haån chïë tham nhuäng trong ngaânh haãi quan. Nhû vêåy, caãi caách cuãa Nga laâ möåt vñ duå àiïín hònh cho sûå lïn xuöëng, tùng giaãm trong caác hoaåt àöång caãi caách noái chung cuäng nhû sûå chuyïín àöíi muåc tiïu chöëng tham nhuäng, nhêët laâ trong caác cú quan àoáng vai troâ quan troång laâ àem laåi thu nhêåp cho ngên saách nhaâ nûúác. KÏËT LUÊÅN Caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan coá thïí àûúåc triïín khai dûúái nhiïìu hònh thûác vaâ phaãi àûúåc giaám saát khöng ngûâng àïí àaãm baão rùçng caác nöî lûåc naây vêîn àang phaát huy taác duång. Phaát triïín thïí chïë vaâ töí chûác nïn àûúåc nhêën maånh vaâ bùæt àêìu tûâ nhûäng àiïím cú baãn nhû khung phaáp lyá, hïå thöëng quaãn lyá nguöìn nhên lûåc vaâ àaäi ngöå, àaâo taåo vïì liïm chñnh, vaâ cam kïët thûåc hiïån chûúng trònh liïm chñnh tûâ caác nhaâ quaãn lyá, laänh àaåo úã cú quan haãi quan trung ûúng cuäng nhû àõa phûúng. Caác hïå thöëng coá mûác àöå tûå àöång hoáa cao cuäng laâ möåt phêìn khöng thïí taách rúâi khoãi bêët kyâ chûúng trònh chöëng tham nhuäng naâo. Thûåc tïë, sûác maånh cuãa caác hïå thöëng vaâ quy trònh nghiïåp vuå chñnh laâ chòa khoáa àïí giaãm cú höåi tham nhuäng, nhûng noá phaãi ài keâm vúái caác nöî lûåc nhùçm giaãi quyïët caác àöång cú tham nhuäng (vñ duå nhû, thay àöíi cú chïë thûúãng phaåt, àaäi ngöå àöëi vúái caán böå), vò nhû thûåc tïë àaä chûáng minh, nïëu chó caãi tiïën quy trònh nghiïåp vuå thò khöng àuã. Cuöëi cuâng, cú höåi vaâ àöång cú tham nhuäng coá thïí thay àöíi àa daång tuây theo hoaân caãnh cuãa möîi nûúác; tuy nhiïn, nhûäng yïëu töë chung taåo nïn àöång cú vaâ cú höåi tham nhuäng nhû àaä mö taã trong chûúng saách naây cêìn àûúåc coi laâ têm àiïím àïí chuá yá möåt caách liïn tuåc vaâ coá hïå thöëng trong khi tiïën haânh caãi caách vaâ duy trò caác biïån phaáp khùæc phuåc qua thúâi gian daâi ­ vò àêy laâ nhûäng möëc chuêín quöëc tïë. Sûác eáp bõ löi keáo tham gia caác haânh vi tham nhuäng vêîn seä töìn taåi dai dùèng trong caác cú quan haãi quan, vaâ thónh thoaãng caác cú quan cêìn phaãi cuãng cöë laåi nöî lûåc chöëng tham nhuäng. Coá tiïu diïåt àûúåc tham nhuäng hay khöng hoaân toaân phuå thuöåc vaâo khaã nùng cuãa caác cú quan trong viïåc haån chïë töëi àa caác cú höåi tham nhuäng. Viïåc naây coá thïí laâm àûúåc bùçng caách xaác àõnh caác dêëu hiïåu "cúâ àoã" trong baãn àöì àõnh võ ruãi ro tham nhuäng, sau àoá thêån troång vaâ chuã àöång têën cöng chuáng. Caác cú chïë àaäi ngöå thñch húåp (nhû tùng lûúng, thûúãng) cêìn àûúåc thiïët lêåp àïí loaåi búát caác àöång cú mûu lúåi tûâ phña caán böå haãi quan. Möåt àiïìu khöng thïí thiïëu, àoá laâ chñnh phuã phaãi duy trò nöî lûåc àïí thuác 526 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan àêíy caác chûúng trònh caãi caách chöëng tham nhuäng trong ngaânh haãi quan nhùçm àaåt àûúåc thaânh cöng, duâ úã mûác khiïm töën nhêët, trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng trong chñnh phuã, trong tûâng cú quan vaâ möîi caá nhên. CHUÁ THÑCH 1. RIA Novosti Moscow, ngaây 8-12-2005. 2. SigmaBleyzer Kyiv. "Ukraine - Macroeconomic situation - July 2005". (Tònh hònh kinh tïë vô mö Ukraina, thaáng 7, 2005) ngaây 8/5/2005. 3. Xem vñ duå vïì kõch baãn tham nhuäng chñnh trõ trong ngaânh haãi quan úã Bölivia, trong saách cuãa Hors (2001, trang 20). 4. Àïí biïët thïm thöng tin, xem William Mayville, "Codes of Ethics and Conduct in Revenue Administrations: What Does International Practice Tell Us". (Quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp vaâ haânh xûã trong quaãn lyá thu ngên saách: Thûåc tiïîn quöëc tïë noái gò vúái chuáng ta) http://www1.worldbank. org/publicsec- tor/pe/Tax/CodesofEthics.doc. 5. Tuyïn böë trong phiïn hoåp vïì "Managing Integrity in Customs,"(Thûåc hiïån liïm chñnh trong haãi quan), Diïîn àaân toaân cêìu III vïì àêëu tranh chöëng tham nhuäng vaâ baão vïå liïm chñnh, töí chûác taåi Haân Quöëc (chñnh phuã Haân Quöëc, nûúác chuã nhaâ), vúái sûå höî trúå cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë vaâ UÃy ban Höåi nghõ chöëng tham nhuäng Quöëc tïë (IACC), Seoul, Thaáng 5, 2003. THAM KHAÃO Trung têm Nghiïn cûáu an ninh taåi Viïån Cöng nghïå Liïn bang Thuåy Sô (ETH) vaâ Trung têm Töåi phaåm vaâ Tham nhuäng xuyïn Quöëc gia taåi Àaåi hoåc Myä (TraCCC). 2004. "Russia Regional Report" (Baáo caáo caác khu vûåc cuãa Nga) 9 (25). Zurich vaâ Washington, DC. Trung têm nghiïn cûáu nïìn dên chuã "Corruption, Trafficking an Institutional Reform: Prevention of Trans-Border Crime in Bulgaria (2001­2002)." (Tham nhuäng, buön lêåu vaâ caãi caách thïí chïë: Phoâng chöëng töåi aác xuyïn biïn giúái úã Bungari), Sofia. De Castro, Carlos F. 1996. "Trade vaâ Transport Facilitation. Review of Current Issues vaâ Experience."(Taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho thûúng maåi vaâ vêån taãi. Àaánh giaá caác vêën àïì vaâ kinh nghiïåm hiïån nay). Taâi liïåu SSATP söë 27, UNCTAD, Geneva, vaâ Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. De Wulf, Luc, vaâ Joseá B. Sokol, eds. 2005. Customs Modernization Handbook. (Söí tay hiïån àaåi hoáa haãi quan). Washington, DC: Ngên haâng Thïë giúái. Das-Gupta, Arindam, Michael Engelschalk, vaâ William Mayville. 1999. "An Anticorruption Strategy for Revenue Administration". (Chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng trong cú quan quaãn lyá nguöìn thu) PREM Ghi cheáp söë 33, Maång 527 Caác hònh thaái tham nhuäng lûúái giaãm ngheâo vaâ quaãn lyá kinh tïë, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Ebrill, Liam, Michael Keen, Jean-Paul Bodin, vaâ Victoria Summers. 2001. "The Modern VAT". (Thuïë VAT hiïån àaåi), Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë, Washington, DC. Engelschalk, Michael, Samia Melhem, vaâ Dana Weist. 2000. "Computerizing Tax and Customs Administrations". (Tin hoåc hoaá trong quaãn lyá thuïë vaâ haãi quan) PREM Ghi cheáp söë 44, Maång lûúái giaãm ngheâo vaâ quaãn lyá kinh tïë, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Gatti, Roberta. 1999. "Corruption and Trade Tariffs, or a Case for Uniform Tariffs". (Tham nhuäng vaâ thuïë quan thûúng maåi, hay vñ duå vïì biïíu thuïë quan àöìng nhêët), Nghiïn cûáu chñnh saách, taâi liïåu laâm viïåc söë 2216, Ngên haâng Thïë giúái, Washington, DC. Hors, Ireâne. 2001. "Fighting Corruption in Customs Administration: What Can We Learn from Recent Experiences?" (Àêëu tranh chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan chuáng ta hoåc hoãi àûúåc gò tûâ nhûäng "kinh nghiïåm gêìn àêy?"), Trung têm Phaát triïín OECD, Taâi liïåu cöng taác söë 175, Töí chûác vò Húåp taác kinh tïë vaâ phaát triïín, Paris. IMF (Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë). 2004. "Russian Federation: Report on the Observance of Standards and Codes: Fiscal Transparency Module". (Liïn Bang Nga: Baáo caáo tònh hònh tuên thuã caác chuêín mûåc vaâ böå quy tùæc nghïì nghiïåp: Möàun vïì minh baåch taâi khoáa) Baáo caáo quöëc gia söë 04/288, IMF, Washington, DC. Khung löìng gheáp trong Höî trúå kyä thuêåt liïn quan àïën thûúng maåi, 2001. "Cambodia Integration and Competitiveness Study". (Nghiïn cûáu vïì höåi nhêåp vaâ sûác caånh tranh cuãa Cùmpuchia), Nghiïn cûáu thûã nghiïåm, Khung löìng gheáp trong höî trúå kyä thuêåt liïn quan àïën thûúng maåi. Klitgaard, Robert. 1988. Controlling Corruption. Kiïím soaát tham nhuäng. Berkeley: Nhaâ xuêët baãn Àaåi hoåc California. Lane, Michael. 1998. "Customs and Corruption". (Haãi quan vaâ tham nhuäng), Taâi liïåu laâm viïåc, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë, Berlin. McLinden, Gerard. 2005. "Integrity in Customs". (Liïm chñnh trong haãi quan), trong Söí tay hiïån àaåi hoáa haãi quan, ed. Luc De Wulf vaâ Joseá B. Sokol. Washington, DC: World Bank. Mikuriya, Kunio. 2005. "Integrity: a Cornerstone for Economic Development and Security". (Liïm chñnh: nïìn taãng àïí phaát triïín kinh tïë vaâ an ninh) Baâi phaát biïíu taåi Diïîn àaân toaân cêìu IV vïì àêëu tranh chöëng tham nhuäng vaâ baão vïå liïm chñnh, Brasilia, June 6­9. OECD (Töí chûác vò húåp taác vaâ phaát triïín kinh tïë). 2003. "Trade Facilitation Reforms in the Service of Development". (Caãi caách xuác tiïën thûúng maåi àïí phuåc vuå phaát triïín) Taâi liïåu laâm viïåc cuãa UÃy ban Thûúng maåi, TD/TC/WP(2003)11/FINAL, OECD, Paris. ------. 2005. "Regulatory Reform in Russia: Enhancing Market Openness 528 Thaách thûác vúái phoâng chöëng tham nhuäng trong cú quan haãi quan through Regulatory Reform". (Caãi caách Àiïìu tiïët úã Nga: Tùng cûúâng múã cûãa thõ trûúâng bùçng Caãi caách Àiïìu tiïët) OECD, Paris. Shaver, James W. 1997. "Defeating Corruption in the International Trade Environment: A Global Vision". (Àaánh baåi tham nhuäng trong möi trûúâng thûúng maåi quöëc tïë: Têìm nhòn toaân cêìu) taâi liïåu trònh baây taåi Höåi nghõ chöëng tham nhuäng quöëc tïë lêìn thûá 8, Lima. SITE/CEFIR. 2005. "Russian Customs Reform". (Caãi caách haãi quan Nga), Trung têm Nghiïn cûáu Kinh tïë vaâ Taâi chñnh, Moscow. Stasavage, David, and Cecile Daubree. 1998. "Determinants of Customs Fraud and Corruption: Evidence from Two African Countries."(Caác yïëu töë quyïët àõnh trong gian lêån vaâ tham nhuäng haãi quan: bùçng chûáng tûâ hai nûúác chêu Phi), Taâi liïåu laâm viïåc söë 138, OECD, Paris. Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë, 2005".Report on the Transparency International Global Corruption Barometer 2005," (Baáo caáo vïì thûúác ào tham nhuäng toaân cêìu cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë) http://www.transparency.org/policy_ and_research/surveys_indices/gcb. UNCTAD.2005".Use of Customs Automation Systems". (ÛÁng duång hïå thöëng tûå àöång hoáa haãi quan), Quyä tñn thaác àïí thûúng lûúång trong thuêån lúåi hoáa thûúng maåi, Ghi cheáp kyä thuêåt söë 3, Höåi nghõ Liïn Húåp Quöëc vïì Thûúng maåi vaâ Phaát triïín, Geneva. Walsh, James. 2003. "Practical Measures to Promote Integrity in Customs Administrations". (Caác biïån phaáp thûåc tïë àïí tùng cûúâng liïm chñnh trong cú quan haãi quan). Trong Changing Customs: Challenges and Strategies for the Reform of Customs Administration, (Thay àöíi haãi quan: thaách thûác vaâ chiïën lûúåc caãi caách cú quan haãi quan) ed. Michael Keen. Washington, DC: Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë. Ngên haâng Thïë giúái. 2003. Àiïìu tra cú súã dûä liïåu vïì möi trûúâng àêìu tû, http://www.enterprisesurveys.org/. Yang, Dean. 2005. "Integrity for Hire: An Analysis of a Widespread Program for Combating Customs Corruption". (Liïm chñnh àem cho thuï: möåt phên tñch vïì möåt chûúng trònh phöí biïën àïí chöëng tham nhuäng haãi quan) Taâi liïåu bònh luêån söë 525, Gerald R. Ford, Trûúâng Chñnh saách cöng, Àaåi hoåc Michigên, Ann Arbor. 529 III PHÊÌN Tiïìn chaåy ài àêu? III 531 12 Rûãa tiïìn vaâ Tham nhuäng M I C H A E L L E V I , M A R I A D A K O L I A S , VAÂ T H E O D O R E S . G R E E N B E R G "Cêìn phaãi tùng cûúâng caác nöî lûåc quöëc tïë nhùçm kiïím soaát doâng tiïìn tham nhuäng chaãy vaâo hïå thöëng taâi chñnh quöëc tïë. Cêìn laâm nhiïìu hún nûäa àïí khuyïën khñch húåp taác xuyïn biïn giúái vaâ baão vïå nhûäng ai thöng baáo vaâ àiïìu tra vïì tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn. Tuy nhiïn, chuáng ta vêîn chûa coá thöng tin chùæc chùæn àïí biïët nhûäng kyä thuêåt naâo laâ hiïåu quaã nhêët". Susan Rose-Ackerman, Henry R. Luce, Giaáo sû Luêåt vaâ Khoa hoåc chñnh trõ, Trûúâng Luêåt Yale "Tiïìn theát lïn qua nhûäng àûúâng dêy, hònh haâi nguyïn thuyã cuãa noá àang múâ dêìn qua nhûäng löëi quanh co cuãa mï cung giao dõch chuyïín khoaãn, möîi lêìn reä vaâo möåt löëi nhû thïë, noá laåi bõ biïën daång, bõ àaánh àïën nhûâ ngûúâi, vaâ xeá thaânh nhiïìu maãnh nhoã dïî cêìm, cho àïën khi noá àûúåc lêëy ra vaâ laåi àûúåc gûãi vaâo àêu àoá, núi maâ, cuöëi cuâng, trïn ngûúâi noá chùèng coân chuát dêëu vïët naâo cuãa àoaån àûúâng noá àaä ài qua". Linda Davies, ÖÍ rùæn àöåc T rong caác chûúng trûúác, àöåc giaã àaä biïët àïën nhûäng loaåi hònh tham nhuäng xaãy ra úã nhiïìu ngaânh khaác nhau trong xaä höåi vaâ nhûäng thaách thûác maâ tham nhuäng gêy ra cho caác ngaânh naây. Caác chûúng àoá àaä mö taã chi tiïët tham nhuäng nhû möåt cùn bïånh ung thû vaâ nhûäng aãnh hûúãng cuãa noá àöëi vúái tiïën trònh phaát triïín. Nhûng cú chïë taâi chñnh cuãa tham nhuäng hoaåt àöång nhû thïë naâo? Àiïìu gò êín sau haânh vi tham nhuäng? Tiïìn tham nhuäng chaåy ài àêu?1 Thöng thûúâng, haânh vi tham nhuäng laâ höëi löå bùçng tiïìn mùåt hoùåc qua 533 Caác hònh thaái tham nhuäng chuyïín khoaãn àïën möåt taâi khoaãn úã nûúác ngoaâi. Tuyâ theo söë tiïìn lúán hay nhoã, nhûäng ngûúâi nhêån höëi löå coá thïí duâng tiïìn naây theo nhiïìu caách khaác nhau ­ coá ngûúâi duâng àïí chi traã cho nhûäng sinh hoaåt haâng ngaây, coá ngûúâi laåi "chúi sang" khiïën ngûúâi khaác dïî chuá yá, nhû àem tiïìn naây ài mua ö tö, nûä trang, àaánh baåc, mua ma tuyá, "söëng xa hoa," hoùåc duy trò quyïìn lûåc thöng qua caác maång lûúái baão trúå trong nûúác. Nïëu söë tiïìn tham nhuäng quaá lúán, caá nhên hay nhoám ngûúâi dñnh lñu àïën haânh vi tham nhuäng thûúâng phaãi tòm caách kiïím soaát söë tiïìn naây àïí khöng gêy ra sûå chuá yá cuãa ngûúâi khaác àïën baãn chêët phi phaáp cuãa noá. Trong möåt söë trûúâng húåp, söë tiïìn tham nhuäng coá thïí àûúåc àêìu tû úã trong nûúác thöng qua mua bêët àöång saãn, hay àêìu tû cho nhûäng hoaåt àöång kinh doanh liïìu lônh nhû kiïíu kinh doanh soâng baåc, nghôa laâ nhûäng núi thûúâng sûã duång àïën nhûäng khoaãn tiïìn mùåt lúán. Hoùåc, tiïìn tham nhuäng coá thïí àûúåc gûãi ra nûúác ngoaâi vaâ "têíy rûãa" thöng qua möåt loaåt caác giao dõch chuyïín khoaãn vaâ àêìu tû quöëc tïë trûúác khi àûúåc quay laåi quöëc gia ban àêìu. Quaá trònh che giêëu hay nguyå trang tiïìn coá nguöìn göëc tûâ caác hoaåt àöång bêët chñnh, vaâ laâm cho noá trúã nïn húåp phaáp àïí sûã duång sau naây, àûúåc goåi laâ quaá trònh rûãa tiïìn. Nhûäng tïn töåi phaåm têíy rûãa nhûäng moán lúåi bêët chñnh cuãa chuáng bùçng caách nguyå trang xuêët xûá vaâ chuã súã hûäu, thay àöíi hònh thûác hoùåc chuyïín tiïìn àoá àïën möåt núi ñt gêy chuá yá hún. Rûãa tiïìn khöng chó taåo àiïìu kiïån cho keã phaåm töåi tröën traánh khöng bõ phaát hiïån vaâ hûúãng thuå nhûäng lúåi nhuêån phi phaáp cuãa chuáng maâ khöng bõ löå nguöìn göëc. Rûãa tiïìn coân taåo ra nhûäng trúã ngaåi àöëi vúái caác cú quan àiïìu tiïët vaâ cú quan thûåc thi phaáp luêåt cuãa nhaâ nûúác khi caác cú quan naây cöë gùæng nhêån diïån caác luöìng tiïìn phi phaáp, lêìn ngûúåc laåi dêëu vïët cho àïën khi thêëy àûúåc sûå liïn hïå giûäa söë tiïìn naây vúái haânh vi phaåm töåi, vaâ tõch thu caác taâi saãn bêët chñnh. Phêìn lúán caác tham nhuäng thuöåc caác loaåi hònh àûúåc mö taã trong cuöën saách naây àïìu coá phêìn naâo dñnh lñu àïën höëi löå, hiïíu theo nghôa röång nhêët cuãa tûâ naây. Tiïìn höëi löå coá thïí àûúåc taåo ra thöng qua caác hoaåt àöång buön lêåu vuä khñ hay dûúåc phêím, vaâ cuäng coá thïí àûúåc taåo ra tûâ caác haânh vi phaåm phaáp khöng liïn quan àïën buön lêåu, vñ duå nhû gian lêån.2 Tiïìn höëi löå cuäng coá thïí sinh ra tûâ caác hoaåt àöång kinh doanh húåp phaáp, vñ duå nhû, möåt cöng ty àa quöëc gia sûã duång tiïìn kiïëm àûúåc möåt caách húåp phaáp àïí höëi löå caác quan chûác nhaâ nûúác nhùçm coá àûúåc lúåi thïë khi tiïëp cêån möåt thõ trûúâng cuå thïí, hoùåc àïí "thùæng" möåt húåp àöìng quan troång. Trong caác trûúâng húåp naây, ngûúâi àûa höëi löå phaãi tòm ra möåt lyá do húåp lyá àïí chuyïín khoaãn söë tiïìn naây hoùåc phaãi àöíi ra tiïìn mùåt, coá thïí laâ qua caác "àaåi lyá", trûúác khi àem àïën höëi löå cho caác quan chûác nhaâ nûúác. Nhûäng khoaãn tiïìn coá àûúåc nhúâ tham nhuäng coá cêìn têíy rûãa hay khöng thò 534 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng coân phuå thuöåc vaâo söë tiïìn vaâ mûác àöå têåp trung tiïìn trong tay nhûäng keã tham nhuäng: söë tiïìn caâng lúán vaâ caâng têåp trung trong tay ñt keã tham nhuäng, thò viïåc rûãa tiïìn laåi caâng cêìn thiïët. Tûúng tûå nhû vêåy, nhûäng keã tham nhuäng caâng ñt tin tûúãng vaâo sûå an toaân cuãa baãn thên chuáng cuäng nhû taâi saãn cuãa chuáng trong tûúng lai thò chuáng caâng muöën chuyïín nhûäng thu nhêåp bêët chñnh vaâ phi phaáp ra nûúác ngoaâi dûúái daång vöën dïî lûu àöång, àïën núi maâ chuáng cho laâ "núi êín naáu an toaân". Khöng ai thûåc sûå biïët, giaá trõ rûãa tiïìn möîi nùm laâ bao nhiïu.3 Giaã sûã cûá 1 triïåu àöla bùçng tiïìn giêëy mïånh giaá 100 àöla coá troång lûúång khoaãng hún 10 kg möåt chuát, thò coá thïí mang söë tiïìn naây ài voâng quanh thïë giúái trong möåt caái vali. Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë (IMF) àaä ûúác tñnh rùçng, möîi nùm tûâ 2 àïën 5% töíng GDP toaân cêìu laâ tiïìn bõ àem têíy rûãa (Camdessus 1998), nhûng àêy chó laâ con söë ûúác tñnh sú böå vaâ khöng thïí xaác minh àûúåc. Chó tñnh riïng hiïån tûúång tham nhuäng, Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë àaä ûúác tñnh rùçng, trong nùm 2005, töëp 10 nhên vêåt tham nhuäng haâng àêìu cuãa thïë kyã 20 trïn toaân cêìu àaä "ùn cùæp" khoaãng tûâ 25 àïën 60 tyã àöla (Höåp 12.1). Mùåc duâ caác söë tiïìn naây bõ têíy rûãa bïn ngoaâi quöëc gia ban àêìu vaâ khöng thïí xaác àõnh àûúåc laâ têíy rûãa úã àêu, nhûng nhûäng con söë trïn coá thïí xem nhû nhûäng chó tiïu àïí giaãm tham nhuäng thöng qua caác luêåt chöëng rûãa tiïìn cuäng nhû caác cú chïë àiïìu haânh nhaâ nûúác. Nhûäng khoaãn tiïìn tham nhuäng quaá lúán laâ möåt àöång lûåc thuác àêíy nhûäng Danh saách xïëp haång 10 "nhên vêåt" tham nhuäng haâng àêìu cuãa Töí chûác Minh baåch HÖÅP 12.1 quöëc tïë Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë laâ möåt töí chûác giaám saát chöëng tham nhuäng. Töí chûác naây àaä àûa ra danh saách göìm 10 nhaâ laänh àaåo chñnh trõ tûå laâm giaâu nhiïìu nhêët trong nhûäng nùm gêìn àêy. Nïëu xïëp thûá tûå theo söë tiïìn (tñnh bùçng àöla Myä) maâ möîi nhên vêåt naây àaä àaánh cùæp, danh saách seä nhû sau: 1. Cûåu töíng thöëng Inàönïxia, Suharto (15­35 tyã àöla) 2. Cûåu töíng thöëng Philñppin, Ferdinand Marcos (5­10 tyã àöla) 3. Cûåu töíng thöëng Zairia, Mobutu Sese Seko (5 tyã àöla) 4. Cûåu töíng thöëng Nigiïria, Sani Abacha (2 ­ 5 tyã àöla) 5. Cûåu töíng thöëng Yugöxlavia, Slobodan Milo#sevic´ (1 tyã àöla) 6. Cûåu töíng thöëng Haiti, Jean-Claude Duvalier (300­800 triïåu àöla) 7. Cûåu töíng thöëng Pïru, Alberto Fujimori (600 triïåu àöla) 8. Cûåu thuã tûúáng Ucraina, Pavlo Lazarenko (114­200 triïåu àöla) 9. Cûåu töíng thöëng Nicaragoa, Arnoldo Alemaán (100 triïåu àöla) 10. Cûåu töíng thöëng Philñppin, Joseph Estrada (78­80 triïåu àöla) Nguöìn : Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë (2004). 535 Caác hònh thaái tham nhuäng cöë gùæng rûãa tiïìn úã cêëp quöëc gia cuäng nhû quöëc tïë. Nhûäng nhêån thûác vïì taác àöång coá haåi cuãa tham nhuäng lúán àöëi vúái caác nöî lûåc phaát triïín àaä thuác àêíy caác chñnh phuã, caác töí chûác phaát triïín vaâ töí chûác taâi chñnh quöëc tïë phaãi laâm àiïìu gò àoá àïí chöëng laåi tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn (vñ duå nhû, xem Uyã ban cho chêu Phi [2005]). Caác nöî lûåc àïí phong toaã söë tiïìn tham nhuäng (nghôa laâ giûä söë tiïìn naây nùçm ngoaâi têìm sûã duång cuãa caác quan chûác tham nhuäng vaâ gia àònh hoå) vaâ traã laåi cho caác quöëc gia, núi söë tiïìn tham nhuäng àûúåc taåo ra, laâ nhûäng nöî lûåc dûåa trïn caác biïån phaáp chöëng buön lêåu ma tuyá vaâ àûúåc cuãng cöë búãi caác biïån phaáp chöëng khuãng böë. Mùåc duâ khöng coá nhûäng dûä liïåu chùæc chùæn nhûng àêy laâ möåt àiïìu ngaåc nhiïn nïëu ta biïët rùçng, ruãi ro (chi phñ) rûãa tiïìn khöng hïì tùng lïn kïí tûâ nhûäng nùm 1980, vò möi trûúâng ngên haâng vaâ phaáp lyá àaä trúã nïn ñt vöìn vaä hún vúái caác khoaãn tiïìn tham nhuäng. Caác cú höåi tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn coá thïí àaä gia tùng ­ coá rêët nhiïìu vñ duå vïì caác vuå bï böëi gêìn àêy trong ngaânh khai khoaáng vaâ àêëu thêìu, nhêët laâ trong nhûäng dûå aán cêìn nhiïìu vöën maâ, nhû Shleifer vaâ Vishny (1993) àaä nhùæc nhúã, caác dûå aán naây thûúâng àûúåc lûåa choån chñnh búãi vò chuáng àem laåi nhûäng cú höåi lúán nhêët àïí mûu lúåi bêët chñnh. Nhûng thïë giúái àaä trúã thaânh möåt núi nhiïìu ruãi ro hún cho caã nhûäng keã nhêån hay àoâi höëi löå, vaâ nhûäng keã àûa höëi löå. Àöìng thúâi, caác doâng taâi chñnh quöëc tïë vaâ trong nûúác cuäng nhû hoaåt àöång àiïìu tiïët caác doâng taâi chñnh naây cuäng àaä trúã nïn phûác taåp hún nhiïìu. Söë lûúång caác vuå khúãi töë haânh vi höëi löå vêîn coân khaá khiïm töën úã phêìn lúán caác quöëc gia, nhûng ngûúâi ta cuäng àaä thêëy coá möåt söë tiïën triïín nhêët àõnh trong thúâi gian gêìn àêy. Caác luêåt chöëng rûãa tiïìn, húåp taác quöëc tïë, vaâ àaánh giaá cuãa chuyïn gia àaä xaác àõnh caác quöëc gia hay vuâng laänh thöí trûúác àêy àaä aáp duång quy àõnh baão mêåt thöng tin ngên haâng vaâ khöng coá nhûäng höî trúå phaáp lyá vúái caác quöëc gia hay vuâng laänh thöí khaác trong lônh vûåc chöëng rûãa tiïìn. Nhûäng keã rûãa tiïìn gùåp nhiïìu ruãi ro hún úã caác khu vûåc nhû caác trung têm taâi chñnh cuãa caác nûúác thaânh viïn OECD. Caác àiïím chõu aáp lûåc phaãi thûåc hiïån hiïåu quaã caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng bao göìm nhiïìu àiïím úã phaåm vi quöëc tïë, vaâ khöng chó göìm caác àiïím úã cêëp àõa phûúng. Caác nöî lûåc àaánh giaá tñnh hiïåu quaã trong hoaåt àöång chöëng rûãa tiïìn trong khuön khöí mö hònh àõnh tñnh chñnh thûác cho thêëy nhiïìu haån chïë töìn taåi vïì phûúng phaáp luêån khoá coá thïí khùæc phuåc, khiïën ta khoá coá thïí biïët àûúåc lûúång taâi saãn tñch luyä hay caác doâng tiïìn múái àûúåc têíy rûãa laâ bao nhiïu. Tuy nhiïn, caác chïë àöå chöëng rûãa tiïìn cung cêëp nhiïìu cöng cuå àïí nhêån diïån, theo doäi vaâ tõch thu nhûäng khoaãn tiïìn coá nguöìn göëc phi phaáp khi chuáng luên chuyïín qua caác àõnh chïë taâi chñnh. Vò lyá do naây nïn caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn cêìn àûúåc xem xeát nhû möåt phêìn quan troång trong bêët kyâ chiïën lûúåc 536 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng chöëng tham nhuäng naâo. Thêåm chñ, kïí caã khi caác quöëc gia chûa ban haânh luêåt chöëng rûãa tiïìn thò caác kyä thuêåt àiïìu tra taâi chñnh àaä coá thïí àûúåc giúái thiïåu vaâ sûã duång àïí nhêån diïån, theo doäi caác haânh vi rûãa tiïìn, vaâ qua àoá, coá thïí mang laåi möåt lúåi thïë lúán cho caác nöî lûåc phaát hiïån, àiïìu tra vaâ khúãi töë caác vuå tham nhuäng vaâ höëi löå. Cêìn xem xeát caã hai khña caånh cuãa chöëng rûãa tiïìn laâ phoâng ngûâa vaâ thûåc thi phaáp luêåt. Phoâng ngûâa rûãa tiïìn bao göìm nhûäng nöî lûåc xêy dûång chûác nùng àiïìu tiïët vaâ giaám saát trong caác àõnh chïë taâi chñnh, caác yïu cêìu baáo caáo, soaát xeát toaân diïån khaách haâng, vaâ aáp duång chïë taâi haânh chñnh cuäng nhû dên sûå cho caác haânh vi khöng tuên thuã. Thûåc thi phaáp luêåt bao göìm caác nöî lûåc àiïìu tra, truy töë, phong toaã taâi saãn, tõch thu, vaâ trûâng phaåt nhûäng keã rûãa tiïìn cuäng nhû töåi phaåm cêëu thaânh (Reuter vaâ Truman 2004). Têët nhiïn laâ hai khña caånh naây luön luön phuå thuöåc lêîn nhau. Chöëng rûãa tiïìn vaâ chöëng tham nhuäng àoâi hoãi phaãi coá möåt biïån phaáp tiïëp cêån liïn cú quan, liïn ngaânh vaâ quöëc tïë. Caác quöëc gia àang phaát triïín thûúâng khöng biïët caách thûác maâ caác chñnh phuã coá thïí húåp taác vúái nhau trong caác vêën àïì rûãa tiïìn, hoùåc caách thûác maâ caác chñnh phuã khaác coá thïí höî trúå cung cêëp bùçng chûáng vïì nhûäng àiïím "giêëu" tiïìn tham nhuäng. Vñ duå nhû, caác quöëc gia àang phaát triïín coá thïí khöng biïët àïën nhûäng cú chïë àang töìn taåi àïí vûúåt qua caác luêåt baão mêåt thöng tin ngên haâng. Ngoaâi viïåc àaãm baão àaâo taåo töët cho caác cöng töë viïn vaâ caán böå àiïìu tra, möåt phêìn nöåi dung cuãa chûúng trònh chöëng tham nhuäng cêìn bao göìm möåt chûúng trònh àaâo taåo vïì caác hònh thûác húåp taác giûäa caác chñnh phuã trïn thïë giúái. Cêìn coá caác kïnh roä raâng, hiïåu quaã vaâ coá hiïåu lûåc àïí taåo àiïìu kiïån thûåc hiïån húåp taác quöëc tïë trong lônh vûåc chöëng rûãa tiïìn vaâ chöëng tham nhuäng. Chûúng naây têåp trung vaâo vêën àïì tham nhuäng úã quy mö lúán. Noá xem xeát nhûäng bùçng chûáng àaä coá vïì quaá trònh têíy rûãa àöìng tiïìn tham nhuäng, vaâ thaão luêån vai troâ cuãa caác biïån phaáp phoâng ngûâa rûãa tiïìn cuäng nhû caác biïån phaáp thûåc thi luêåt trong viïåc giaãm thiïíu tham nhuäng. Chûúng naây xaác àõnh nhûäng khaã nùng xaãy ra rûãa tiïìn chuã yïëu nhêët vaâ nhûäng àiïím chõu aáp lûåc cuãa tham nhuäng, tiïëp àoá, àaánh giaá xem, chñnh saách chöëng rûãa tiïìn coá thïí vaâ thûåc sûå àaä töëi àa hoaá tiïìm nùng kòm haäm tham nhuäng cuäng nhû nùæm giûä vaâ hoaân traã caác khoaãn tiïìn bêët chñnh nhû thïë naâo. Chûúng 12 naây cuäng nïu lïn möåt söë vêën àïì cêìn àûúåc giaãi quyïët àïí caác cú chïë chöëng rûãa tiïìn àaåt àûúåc mûác tiïìm nùng àêìy àuã. Phêìn kïët luêån trong chûúng naây seä chó ra möåt söë biïån phaáp àïí caác quöëc gia coá thïí aáp duång caác khung vaâ caác biïån phaáp tiïëp cêån cuãa chuáng nhùçm tùng cûúâng hiïåu quaã cuãa caác caãi caách chöëng rûãa tiïìn trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng. Möåt danh saách caác dêëu hiïåu cho thêëy khaã nùng töìn taåi caác doâng taâi saãn liïn quan àïën tham nhuäng seä laâ möåt cöng cuå laâm viïåc coá ñch vaâ coá thïí giuáp àõnh hûúáng quaá trònh aáp duång caác chñnh saách cuå thïí. 537 Caác hònh thaái tham nhuäng RÛÃA TIÏÌN LAÂ GÒ? Rûãa tiïìn laâ viïåc biïën àöíi caác khoaãn tiïìn bêët chñnh àïí chuáng àûúåc sûã duång nhû thïí chuáng coá nguöìn göëc húåp phaáp. Cuå thïí, rûãa tiïìn bao göìm: Chuyïín àöíi hoùåc chuyïín nhûúång taâi saãn, khi biïët rùçng taâi saãn naây phaát sinh tûâ möåt hònh thûác hoaåt àöång phi phaáp naâo àoá, nhùçm muåc àñch che giêëu hay nguyå trang nguöìn göëc bêët chñnh cuãa taâi saãn; Che giêëu hoùåc nguyå trang baãn chêët thûåc, nguöìn göëc, àõa àiïím, caách böë trñ, luên chuyïín, chuã súã hûäu hay quyïìn àöëi vúái taâi saãn, khi biïët rùçng taâi saãn phaát sinh tûâ möåt hònh thûác hoaåt àöång phi phaáp naâo àoá. Rûãa tiïìn laâ möåt hiïån tûúång coá liïn kïët vúái tham nhuäng, caã trûúác khi cuäng nhû sau khi tham nhuäng xaãy ra. Rêët ñt ngûúâi lêëy tiïìn tûâ caác quyä húåp phaáp àïí àûa nhûäng khoaãn höëi löå lúán. Trong phêìn lúán trûúâng húåp (ngoaåi trûâ caác höëi löå àïí àûúåc nhêån nhûäng nhu cêìu thiïët yïëu hoùåc tham nhuäng haânh chñnh úã cêëp àöå thêëp), àöìng tiïìn àûúåc taåo ra àïí höëi löå thûúâng phaát sinh tûâ möåt hònh thûác hoaåt àöång phi phaáp naâo àoá (vñ duå nhû gian lêån, khai khöëng hoùåc giaã maåo hoaá àún thanh toaán). Nhûäng keã liïn quan àïën tham nhuäng thûúâng tòm àuã moåi caách àïí giêëu giïëm nguöìn göëc cuãa söë tiïìn tham nhuäng vaâ àöëi tûúång nhêån tham nhuäng, trûâ trûúâng húåp nhûäng keã phaåm phaáp naây hoaân toaân tûå tin vaâo khaã nùng khöng bõ phaát hiïån vaâ àûúåc "miïîn" moåi hònh phaåt cuãa mònh. Xeát vïì mùåt phaáp lyá, rûãa tiïìn bao göìm vö söë nhûäng phûúng phaáp vaâ kyä xaão khaác nhau, tûâ caách laâm àún giaãn laâ chuyïín tiïìn cho hoå haâng hay ngûúâi thên àang sinh söëng úã núi khaác, hoùåc giêëu tiïìn dûúái àïåm giûúâng, cho àïën nhûäng cú chïë tinh vi, phûác taåp liïn quan àïën nhiïìu nûúác, nhiïìu khu vûåc, khiïën cho viïåc truy ngûúåc nguöìn göëc tiïìn theo thúâi gian thûåc vaâ sau khi sûå kiïån xaãy ra trúã nïn khoá khùn, töën keám vaâ coá leä laâ bêët khaã thi (Reuter vaâ Truman 2004).4 Caác àöång cú rûãa tiïìn thûúâng bao göìm: sûå hiïån diïån cuãa möåt söë tiïìn lúán cêìn àûúåc giêëu giïëm nguöìn göëc bêët chñnh; khöng tin tûúãng vaâo sûå an toaân cuãa taâi saãn nïëu àïí laåi trong nûúác; sûå töìn taåi cuãa caác yïu cêìu kï khai taâi saãn; sûå bêët öín chñnh trõ hoùåc khaã nùng thay àöíi chïë àöå; vaâ ruãi ro cao bõ phaát hiïån, àiïìu tra, khúãi töë vaâ tõch thu taâi saãn nïëu chuáng vêîn duy trò daång thûác hiïån taåi. Àïí àûúåc têíy rûãa nguöìn göëc, tiïìn thûúâng phaãi ài theo möåt con àûúâng phûác taåp vaâ tinh vi, tuyâ theo kïët quaã àaánh giaá caác ruãi ro maâ nhûäng keã àûa vaâ nhêån höëi löå phaãi àûúng àêìu. Coá thïí phaãi coá nhiïìu hònh thûác rûãa tiïìn khaác nhau, phuâ húåp vúái caác hònh thûác tham nhuäng vaâ vúái böëi caãnh cuãa caác quöëc gia khaác nhau. Coá hònh thûác rûãa tiïìn kiïíu àaåi traâ, cuäng coá kiïíu rûãa tiïìn àûúåc thu xïëp theo yïu cêìu àùåc biïåt. "Caác vêën àïì rûãa tiïìn" coá thïí khaác nhau, tuyâ theo quy 538 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng mö, àõa àiïím, hònh thûác, thúâi gian vaâ àöå nhaåy cuãa tham nhuäng vaâ giao dõch êín sau noá. Bêët kyâ möåt vuå rûãa tiïìn naâo cuäng coá thïí bao göìm nhiïìu loaåi giao dõch, tûâ gûãi tiïìn qua bûu àiïån, chuyïín khoaãn ngên haâng vaâo möåt taâi khoaãn úã nûúác ngoaâi, cho àïën mua bêët àöång saãn, thaânh lêåp caác doanh nghiïåp múái, v.v.. Möåt caách laâm rêët phöí biïën laâ thaânh lêåp caác doanh nghiïåp hoaåt àöång trong nhûäng lônh vûåc kinh doanh cêìn lûúång tiïìn mùåt lúán, qua àoá, che giêëu caác khoaãn tiïìn bêët húåp phaáp cuäng nhû taåo ra lúåi nhuêån nhùçm cêëp vöën cho caác hoaåt àöång phi phaáp khaác sau naây. Nhûäng lônh vûåc kinh doanh naây coá thïí laâ kinh doanh khaách saån, soâng baåc, nhaâ haâng, caác cöng ty dõch vuå taâi chñnh, cöng ty xêy dûång, hay àaåi lyá du lõch. Bêët àöång saãn laâ möåt lônh vûåc khaác maâ caác khoaãn tiïìn phi phaáp thûúâng àûúåc àêìu tû vaâo, àöi khi theo hònh thûác choån möåt cöng ty àûáng tïn mua bêët àöång saãn vaâ khoá coá thïí xaác minh àûúåc chuã súã hûäu thêåt laâ ai. Möåt cú höåi rûãa tiïìn àaä xuêët hiïån vaâo nùm 2002, khi möåt söë nûúác chêu Êu ngûâng sûã duång àöìng tiïìn truyïìn thöëng vaâ chuyïín sang sûã duång àöìng tiïìn chung chêu Êu, nghôa laâ àöìng euro. Khi àoá, tiïìn phi phaáp àaä qua têíy rûãa nguöìn göëc vaâ giûä laåi bùçng àöìng tiïìn cuãa caác quöëc gia chêu Êu naây laåi phaãi àûúåc àöíi ra möåt àöìng tiïìn khaác; ngûúâi ta cho rùçng tiïìn tham nhuäng thûúâng àûúåc gûãi ra nûúác ngoaâi. Möåt vñ duå àiïín hònh laâ Phêìn Lan, núi maâ tiïìn taåo ra möåt caách bêët chñnh thûúâng àûúåc àöíi sang àöla Myä vaâ cuaron Thuåy Àiïín, hoùåc chuyïín khoaãn ra nûúác ngoaâi vaâ àêìu tû vaâo bêët àöång saãn.5 ÚÃ Têy Ban Nha, ngaânh bêët àöång saãn toã ra àùåc biïåt hêëp dêîn vúái caác giao dõch sûã duång tiïìn coá nguöìn göëc phi phaáp, vaâ Chñnh phuã Têy Ban Nha àaä cho rùçng, viïåc chuyïín sang sûã duång àöìng euro laâ möåt cú höåi töët àïí kiïím soaát nhûäng lûúång tiïìn phi phaáp àoá (Burgen 2006; Goodman 2002). Rûãa tiïìn coá thïí àûúåc chia thaânh 3 giai àoaån cú baãn: phên phöëi tiïìn taåo ra búãi möåt töåi phaåm cêëu thaânh, quay voâng tiïìn, höåi nhêåp vaâo caác hoaåt àöång kinh doanh hoùåc taâi chñnh taåo ra búãi möåt töåi phaåm cêëu thaânh nhû möåt söí tay hûúáng dêîn chöëng rûãa tiïìn cuãa NHTG àaä mö taã quaá trònh rûãa tiïìn, khi möåt töåi phaåm cêëu thaânh xaãy ra, söë tiïìn thu lúåi bêët chñnh àûúåc taách ra khoãi nguöìn göëc phi phaáp vaâ phên phöëi vaâo möåt hoùåc nhiïìu àõnh chïë taâi chñnh trong nûúác hoùåc quöëc tïë (NHTG 2006). Vñ duå nhû, tiïìn mùåt hay seác lêëy tûâ möåt haânh vi tham nhuäng coá thïí àûúåc àem gûãi vaâo möåt àõnh chïë taâi chñnh coá àiïìu tiïët, nhû ngên haâng hay cöng ty chûáng khoaán, hoùåc àûúåc àem ra mua haâng hoaá vaâ dõch vuå. "Sau khi búm thaânh cöng söë tiïìn bêët chñnh naây vaâo hïå thöëng taâi chñnh, quaá trònh rûãa tiïìn bùæt àêìu vaâ nhiïìu têìng, nhiïìu lúáp giao dõch àûúåc taåo ra àïí tiïëp tuåc taách rúâi söë tiïìn naây ra xa khoãi nguöìn göëc phi phaáp cuãa noá", söí tay hûúáng dêîn viïët. "Muåc àñch cuãa giai àoaån naây laâ gêy khoá khùn, trúã ngaåi cho nhûäng ai muöën truy ngûúåc caác bûúác ài cuãa söë tiïìn naây àïí tòm ra 539 Caác hònh thaái tham nhuäng nguöìn göëc phi phaáp ban àêìu". Vñ duå nhû, möåt phêìn tiïìn tham nhuäng coá thïí àûúåc duâng àïí mua haâng hoaá, sau àoá laåi baán haâng hoaá lêëy tiïìn húåp phaáp, àêìu tû goáp vöën chung, àöíi ra ngoaåi tïå, hoùåc gûãi vaâo möåt söë taâi khoaãn ngên haâng nûúác ngoaâi, coá trûúâng húåp caác taâi khoaãn naây thuöåc súã hûäu cuãa caác cöng ty voã boåc. Höåi nhêåp laâ giai àoaån khi söë tiïìn phi phaáp laåi möåt lêìn nûäa àûúåc àûa vaâo nïìn kinh tïë húåp phaáp. "Bêy giúâ söë tiïìn naây coá veã hoaân toaân saåch seä vaâ trúã thaânh möåt thu nhêåp bõ àaánh thuïë," söí tay hûúáng dêîn cuãa NHTG giaãi thñch. "Muåc àñch cuãa giai àoaån naây tiïìn phi phaáp höåi nhêåp vúái tiïìn húåp phaáp trong nïìn kinh tïë húåp phaáp, nhû vêåy keã phaåm töåi coá thïí sûã duång tiïìn maâ khöng bõ nghi ngúâ, vaâ khöng laâm naãy sinh bêët kyâ lyá do gò àïí töí chûác àiïìu tra hay khúãi töë. Vñ duå nhû, caác hoaåt àöång kinh doanh cêìn nhiïìu tiïìn mùåt, nhû nhaâ haâng, cûãa haâng cho thuï bùng àôa, v.v. àûúåc thaânh lêåp vaâ tiïìn phi phaáp laåi àûúåc roát vaâo àêy, vaâ noá laåi xuêët hiïån dûúái böå daång giaã taåo laâ lúåi nhuêån tûâ hoaåt àöång kinh doanh hoùåc traã núå tiïìn vay. Möåt vñ duå khaác lêëy tûâ söí tay hûúáng dêîn naây laâ "thiïët lêåp möåt trang web cho caác cöng ty voã boåc, vaâ àùng taãi thöng tin vïì caác hoaåt àöång kinh doanh xuêët nhêåp khêíu khöng coá thêåt, sûã duång caác hoaá àún giaã vaâ giao dõch giaã àïí söë tiïìn phi phaáp coá thïí höåi nhêåp vaâo hïå thöëng nhû caác khoaãn laäi bònh thûúâng tûâ giao dõch thûúng maåi". Àïí minh hoaå doâng chaãy àún giaãn naây cuãa luöìng tiïìn phi phaáp, coá thïí veä möåt "chu trònh voâng àúâi" cuãa caác túâ àöla mïånh giaá 20, 50 vaâ 100, chuáng taåo thaânh khoaãn lúåi nhuêån bêët chñnh tûâ buön baán ma tuyá, vaâ voâng àúâi cuãa chuáng bùæt àêìu tûâ khi coân úã ngoaâi àûúâng cho àïën khi àûúåc àûa vaâo hïå thöëng taâi chñnh. Hònh 12.1 úã dûúái minh hoaå möåt quy trònh hoaân chónh thïí hiïån chu trònh àún giaãn àïí têíy rûãa tiïìn coá nguöìn göëc tûâ tham nhuäng. CAÁC BIÏÅN PHAÁP XÛÃ LYÁ RÛÃA TIÏÌN Rûãa tiïìn thûåc sûå laâ möåt cú chïë quöëc tïë àïí höî trúå vaâ thuác àêíy tham nhuäng, vò hêìu nhû phêìn lúán trûúâng húåp, noá liïn quan àïën giao dõch quöëc tïë vaâ dûåa vaâo caác hïå thöëng taâi chñnh vaâ thöng lïå kinh doanh cuãa caác quöëc gia khaác. Nhûäng keã töåi phaåm àaä nùæm bùæt àûúåc caác cú höåi múái do toaân cêìu hoaá àem laåi àïí múã röång hoaåt àöång ra möåt phaåm vi vö cuâng lúán. Do àoá, trong cuöåc chiïën chöëng rûãa tiïìn, caác quöëc gia phaãi húåp taác vúái nhau àïí nhêån diïån àêu laâ caác taâi saãn sinh ra tûâ caác hoaåt àöång phi phaáp, àïí tùng cûúâng thûåc thi luêåt vaâ nùæm giûä caác taâi saãn àoá. Möåt hiïån tûúång múái xuêët hiïån khaá gêìn àêy laâ caác nöî lûåc quöëc tïë àïí chöëng rûãa tiïìn àaä bùæt àêìu àûúåc àiïìu phöëi. Nhûäng nöî lûåc naây bùæt àêìu tûâ nhûäng nùm 1980 nhùçm muåc àñch kòm haäm caác hoaåt àöång buön ma tuyá, vaâ 540 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng HÒNH 12.1 Chu trònh rûãa tiïìn 1. Caác töåi phaåm cêëu thaânh · tham nhuäng vaâ höëi löå · gian lêån · töåi phaåm coá töí chûác · buön baán ma tuyá vaâ buön ngûúâi · töåi phaåm möi trûúâng · khuãng böë · caác töåi phaåm nghiïm troång khaác 4. 2. Höåi nhêåp Phên phöëi · giai àoaån cuöëi cuâng trong quy trònh rûãa tiïìn · bùæt àêìu àûa tiïìn phi phaáp vaâo kïnh · diïîn ra khi tiïìn àaä qua têíy rûãa àûúåc phên thûúng maåi phöëi trúã laåi cho keã töåi phaåm · giai àoaån dïî bõ phaát hiïån nhêët trong quy trònh rûãa tiïìn · bïì ngoaâi nhòn coá veã nhû laâ cuãa caãi húåp phaáp 3. Quay voâng · Àûa söë tiïìn taách xa khoãi nguöìn göëc phi phaáp cuãa noá: ­ chuyïín tiïìn vaâo möåt söë taâi khoaãn khaác nhau ­ chuyïín tiïìn ra nhiïìu nûúác khaác nhau · Khoá phaát hiïån hún so vúái giai àoaån trûúác Nguöìn: Caác taác giaã. sau àoá àaä nhanh choáng àûúåc múã röång àïí chöëng laåi caác hònh thûác buön lêåu khaác, taâi trúå khuãng böë vaâ tham nhuäng. Muåc àñch chñnh cuãa caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn laâ taåo ra nhûäng trúã ngaåi khiïën cho nhûäng keã rûãa tiïìn (bao göìm caã nhûäng keã àûa vaâ keã nhêån höëi löå) gùåp nhiïìu khoá khùn hún khi che giêëu, luên chuyïín, taâng trûä vaâ chuyïín àöíi caác taâi saãn phi phaáp; ngùn chùån caác haânh vi phaåm phaáp do coá nhiïìu khaã nùng bõ phaát hiïån, kïët aán vaâ trûâng phaåt hún; àöìng thúâi taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi hún cho caác hoaåt àöång truy luâng, phong toaã, tõch thu vaâ hoaân traã caác taâi saãn vaâ lúåi löåc bêët chñnh cho caác chuã súã hûäu chñnh àaáng. Haån chïë caác phûúng thûác húåp phaáp hoaá nhûäng khoaãn lúåi löåc bêët chñnh bùæt nguöìn tûâ tham nhuäng, trong nûúác cuäng nhû quöëc tïë, seä taåo ra caác cú höåi àïí 541 Caác hònh thaái tham nhuäng nhöí bêåt göëc rïî cuãa tham nhuäng. Trong söë rêët nhiïìu nöåi dung cuãa caác luêåt chöëng rûãa tiïìn coá: quy àõnh nùæm giûä vaâ tõch thu caác lúåi löåc bêët chñnh tûâ haânh vi töåi phaåm, bao göìm tham nhuäng vaâ höëi löå yïu cêìu caác àõnh chïë taâi chñnh lêåp caác baáo caáo giao dõch khaã nghi (STR) vaâ nöåp lïn caác Àún võ Tònh baáo Taâi chñnh (FIU) àïí phên tñch vaâ phöí biïën cho caác cú quan thûåc thi luêåt phaáp yïu cêìu caác àõnh chïë taâi chñnh xaác àõnh caác chuã súã hûäu thûåc sûå cuãa caác phaáp nhên vaâ thiïët lêåp caác thuã tuåc nhêån diïån caãi tiïën aáp duång cho caác quan chûác chñnh phuã cêëp cao (bao göìm àaåi biïíu quöëc höåi hoùåc nghõ sô, caác quan chûác trong ngaânh tû phaáp vaâ quên àöåi)7 cung cêëp caác phûúng phaáp hiïåu quaã àïí trao àöíi dûä liïåu taâi chñnh möåt caách nhanh choáng vaâ khöng chñnh thûác trïn phaåm vi quöëc tïë. Nhû vêåy hêìu hïët caác giao dõch rûãa tiïìn àïìu coá tñnh chêët quöëc tïë. Àiïìu naây coá nghôa laâ cêìn xêy dûång sûå húåp taác giûäa caác hïå thöëng taâi chñnh quöëc tïë vaâ giûäa caác quöëc gia vúái nhau àïí àiïìu tra tham nhuäng vaâ theo doäi caác khoaãn tiïìn bêët chñnh coá nguöìn göëc tûâ tham nhuäng. Möåt söë nûúác laâ àiïím xuêët xûá cuãa caác doâng tiïìn phi phaáp, möåt söë nûúác laâ àiïím trung gian trong quaá trònh rûãa tiïìn, möåt söë khaác nûäa laâ nhûäng núi êín naáu an toaân cho doâng tiïìn phi phaáp khi àoá àaä trúã thaânh vöën àêìu tû chñnh thûác. Caác quöëc gia aáp duång quy àõnh baão mêåt thöng tin ngên haâng àaä cung cêëp phûúng tiïån àïí che giêëu caác khoaãn tiïìn phi phaáp. Ngaây nay, mùåc duâ coân nhiïìu àiïím cêìn phaãi phên tñch möåt caách hïå thöëng vaâ caác khuön mêîu noái trïn coá thïí thay àöíi theo thúâi gian, nhûng caâng ngaây ta caâng biïët nhiïìu hún vïì caác quöëc gia coá liïn quan àïën caác giai àoaån khaác nhau cuãa quy trònh rûãa tiïìn (UNODC 1998). Caác nöî lûåc chöëng rûãa tiïìn cuãa quöëc tïë chó coá thïí thaânh cöng nïëu nhû möîi möåt nûúác àïìu aáp duång vaâ tùng cûúâng thûåc thi caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn maånh meä trong phaåm vi quöëc gia. Mùåc duâ nhiïìu nûúác àaä ban haânh luêåt chöëng rûãa tiïìn nhûng bïn caånh àoá, coân phaãi höî trúå thûåc thi luêåt bùçng caách cung cêëp àêìy àuã caác nhên lûåc vaâ vêåt lûåc cêìn thiïët. Ngoaâi ra, nhiïìu nûúác coân phaãi ban haânh luêåt àïí coá cú súã giaám saát àiïìu tiïët hiïåu quaã àöëi vúái ngaânh taâi chñnh vaâ cho pheáp caác cú quan chûác nùng vûúåt qua àûúåc caác quy àõnh baão mêåt thöng tin ngên haâng vaâ bùæt buöåc caác àõnh chïë taâi chñnh cuäng nhû möåt söë doanh nghiïåp vaâ ngaânh nghïì nhêët àõnh phaãi thûåc hiïån caác yïu cêìu soaát xeát toaân diïån khaách haâng, lûu giûä höì sú khaách haâng vaâ baáo caáo caác giao dõch khaã nghi. Cêìn coá nhûäng höî trúå vaâ àaâo taåo phuâ húåp vaâ àêìy àuã cho caác uyã ban chöëng 542 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng tham nhuäng, caác phoâng cöng töë, vaâ caác àiïìu tra viïn àïí àaãm baão hiïåu quaã cuãa caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn. Trong phêìn tiïëp theo, trûúác tiïn caác taác giaã seä àïì cêåp ngùæn goån àïën caác tiïu chuêín quöëc tïë àang àûúåc aáp duång àïí chöëng rûãa tiïìn. Tiïëp theo laâ möåt trònh baây ngùæn vïì möåt söë khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, vaâ sau àoá laâ möåt söë kiïën nghõ vïì caác caãi caách maâ caác quöëc gia coá thïí tiïën haânh àïí têån duång caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng. CAÁC TIÏU CHUÊÍN QUÖËC TÏË Caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn àûúåc àïì cêåp àïën trong caác tiïu chuêín toaân cêìu do Lûåc lûúång Àùåc nhiïåm Taâi chñnh vïì Chöëng rûãa tiïìn (FATF) xêy dûång. FATF àûúåc thaânh lêåp nùm 1989 búãi möåt nhoám laänh àaåo cuãa 7 quöëc gia phaát triïín vúái muåc àñch giaãi quyïët naån rûãa tiïìn liïn quan àïën lúåi nhuêån bêët chñnh tûâ buön baán ma tuyá. Nùm 1990, FATF àaä àûa ra 40 kiïën nghõ vïì rûãa tiïìn, vaâ àïën nay caác kiïën nghõ naây àaä àûúåc sûãa àöíi vaâ múã röång. Thaáng 10/2001, FATF àûa ra 8 kiïën nghõ àùåc biïåt liïn quan àïën taâi trúå caác hoaåt àöång khuãng böë. Sau àoá, möåt kiïën nghõ nûäa àûúåc böí sung vaâo nhoám kiïën nghõ àùåc biïåt naây. Do vêåy, ngaây nay, caác tiïu chuêín trïn cuãa FATF thûúâng àûúåc goåi chung laâ Kiïën nghõ 40+9 FATF. Kïët quaã tûâ nhûäng nöî lûåc trïn laâ nhûäng keã töåi phaåm bùæt buöåc phaãi "ngûâng hoaåt àöång" hoùåc "tröën ra nûúác ngoaâi", cuå thïí laâ àïën nhûäng nûúác coá hïå thöëng luêåt phaáp loãng leão hún. Tuy nhiïn, àïën luác àoá thò caác quöëc gia naây àaä coá thïí àûúåc tiïëp cêån úã cêëp àöå ngoaåi giao, vaâ coá thïí bõ gêy aáp lûåc àïí àûa ra nhûäng haânh àöång úã cêëp àöå àiïìu tiïët cuäng nhû cêëp àöå hoaåt àöång cuå thïí nhùçm àaáp ûáng nhûäng tiïu chuêín quöëc tïë vïì chöëng rûãa tiïìn. Àïën nay, hún 100 nûúác àaä phï chuêín Kiïën nghõ 40+9 cuãa FATF vaâ àaä ban haânh hoùåc àang xêy dûång luêåt àïí àaáp ûáng caác tiïu chuêín naây. Caác tiïu chuêín FATF àoâi húãi caác quöëc gia phaãi tiïën haânh nhûäng biïån phaáp töëi thiïíu trong nhûäng lônh vûåc nhû àiïìu tiïët nhaâ nûúác, thûåc thi cöng lyá chöëng töåi phaåm, caác àõnh chïë taâi chñnh vaâ húåp taác quöëc tïë. FATF cuäng àaä triïín khai möåt saáng kiïën àïí gêy aáp lûåc vúái chñnh phuã caác quöëc gia coân àang lûúäng lûå vaâ chûa quyïët àõnh chñnh thûác aáp duång caác tiïu chuêín FATF (xem Höåp 12.2). Cöng ûúác LHQ nùm 1988 vïì chöëng buön lêåu ma tuyá vaâ chêët hûúáng thêìn àaä àûa ra möåt quy tùæc nhû sau: caách xûã trñ caác taâi saãn vaâ tiïìn phi phaáp bõ tõch thu seä àûúåc xaác àõnh theo luêåt vaâ theo thöng lïå cuãa quöëc gia hay khu vûåc núi xaãy ra haânh àöång tõch thu: chia seã taâi saãn laâ viïåc àûúåc khuyïën khñch nhûng khöng bùæt buöåc. Biïån phaáp tiïëp cêån naây coá thïí phuâ húåp vúái lônh vûåc buön baán ma tuáy, nhûng caác hoaåt àöång rûãa tiïìn vaâ chïë àöå tõch thu sung cöng caác taâi saãn phi phaáp hiïån nay àaä múã röång sang möåt phaåm vi lúán hún bao giúâ hïët bao 543 Caác hònh thaái tham nhuäng göìm caác töåi phaåm cêëu thaânh, kïí caã höëi löå vaâ tham nhuäng, chuáng ta cêìn àùåt laåi cêu hoãi vïì tñnh phuâ húåp cuãa nguyïn tùæc noái trïn àïí àaáp ûáng nhûäng yïu cêìu múái cuãa quöëc tïë. Nùm 2003, sûå thöng qua Cöng ûúác LHQ vïì Chöëng tham nhuäng (UNCAC) laâ möåt bûúác tiïën quan troång. Cöng ûúác naây yïu cêìu caác nûúác tham gia kyá kïët phaãi hònh sûå hoaá haânh vi têíy rûãa nguöìn göëc cuãa àöìng tiïìn phi phaáp thu àûúåc tûâ caác loaåi hònh tham nhuäng khaác nhau, kïí caã haânh vi höëi löå caác quan chûác nhaâ nûúác cuãa chñnh phuã trong nûúác vaâ chñnh phuã nûúác ngoaâi, haânh vi biïín thuã cöng quyä, hay chiïëm duång taâi saãn cöng. Dûåa trïn nhûäng tiïìn lïå trong lônh vûåc buön baán ma tuyá vaâ töåi phaåm coá töí chûác, Cöng ûúác naây cuäng kïu goåi húåp HÖÅP 12.2 Gêy aáp lûåc àöìng cêëp Möåt saáng kiïën quan troång maâ FATF àaä triïín khai àïí chöëng rûãa tiïìn trïn phaåm vi quöëc tïë laâ möåt chiïën dõch toaân cêìu goåi laâ "tiïëng tùm vaâ sûå ö danh". Chiïën dõch naây daânh cho caác quöëc gia vaâ vuâng laänh thöí bêët húåp taác (NCCT) vaâ àûúåc àûa ra vaâo nùm 1988, khi nhiïìu nûúác trïn thïë giúái vêîn chûa coá nhûäng biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn phuâ húåp. Muåc àñch cuãa saáng kiïën naây laâ thuyïët phuåc têët caã caác quöëc gia vaâ khu vûåc naây aáp duång nhûäng tiïu chuêín quöëc tïë àïí ngùn ngûâa, phaát hiïån vaâ trûâng phaåt caác haânh vi rûãa tiïìn. Thaáng 2/2000, FATF àaä cöng böë baáo caáo àêìu tiïn vïì NCCT, trong àoá nïu ra 25 tiïu chñ xaác àõnh caác quy tùæc vaâ thöng lïå taâi chñnh coá haåi cho húåp taác quöëc tïë trong cuöåc chiïën chöëng rûãa tiïìn, vaâ nhûäng tiïu chñ coá thïí duâng àïí xaác àõnh caác quöëc gia vaâ khu vûåc bêët húåp taác. Baáo caáo naây cuäng bao göìm möåt têåp húåp caác biïån phaáp khùæc phuåc maâ caác nûúác thaânh viïn FATF coá thïí sûã duång àïí baão vïå nïìn kinh tïë cuãa mònh chöëng laåi caác haânh vi phaåm phaáp. Trong söë 43 nûúác vaâ vuâng laänh thöí àaä àûúåc àaánh giaá, töíng cöång 23 nûúác vaâ vuâng laänh thöí àûúåc xaác àõnh thuöåc diïån NCCT, 15 nûúác àûúåc xaác àõnh vaâo nùm 2000 vaâ 8 nûúác xaác àõnh vaâo nùm 2001. Sau khi bõ nïu tïn trong danh saách naây, ngay lêåp tûác, NCCT bùæt àêìu tùng cûúâng hïå thöëng chöëng rûãa tiïìn vaâ àïën nay, àaä àaåt àûúåc nhûäng tiïën böå àaáng kïí. Tñnh àïën thaáng 10/2006, khöng coân nûúác naâo trong danh saách NCCT nûäa. Chiïën dõch NCCT àaä dêîn àïën möåt chûúng trònh sêu röång trïn toaân thïë giúái, dûåa trïn aáp lûåc àöìng cêëp, do NHTG vaâ Caác àaánh giaá ngaânh taâi chñnh chöëng rûãa tiïìn/taâi trúå khuãng böë cuãa Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë thûåc hiïån. Caác àaánh giaá cuå thïí vïì tham nhuäng cuäng àûúåc tiïën haânh búãi Nhoám caác quöëc gia chöëng Tham nhuäng (GRECO)--vúái Ban thû kyá Höåi àöìng chêu Êu ­ vaâ dûúái sûå giaám saát cuãa OECD theo Cöng ûúác OECD nùm 1997 vïì chöëng höëi löå caác quan chûác nûúác ngoaâi trong caác giao dõch kinh doanh quöëc tïë.a Tuên thuã caác tiïu chuêín FATF hiïån nay laâ möåt phêìn nöåi dung trong Baáo caáo Chûúng trònh Àaánh giaá ngaânh taâi chñnh (FSAP) vaâ Baáo caáo vïì caác Tiïu chuêín vaâ Chuêín mûåc àaåo àûác (ROSC) cuãa NHTG.b a. Àiïìu 7 trong Cöng ûúác naây noái roä, nïëu möåt nûúác quy àõnh töåi àûa höëi löå cho caác quan chûác nûúác naây laâ möåt töåi phaåm cêëu thaânh àïí aáp duång luêåt chöëng rûãa tiïìn trong nûúác, thò nûúác naây cuäng phaãi laâm nhû vêåy vúái töåi àûa höëi löå cho quan chûác nûúác ngoaâi, bêët kïí haânh vi höëi löå xaãy ra úã àêu. b. Caác kiïën nghõ FATF àûúåc böí sung chñnh thûác thaânh möåt tiïu chuêín cho hoaåt àöång cuãa NHTG ­ Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë kïí tûâ ngaây 15/11/2002, theo Quyïët àõnh DEC No.12884-(02/114). 544 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng taác quöëc tïë trong àiïìu tra, khúãi töë vaâ hoaân traã taâi saãn. UNCAC kïët húåp möåt biïån phaáp tiïëp cêån múái vaâ tinh vi hún àïí giaãi quyïët vêën àïì then chöët laâ caách xûã trñ cuöëi cuâng àöëi vúái caác taâi saãn phi phaáp bõ tõch thu. Caác quöëc gia àaä phï chuêín Cöng ûúác coá nghôa vuå phaãi xem xeát thûåc hiïån caác biïån phaáp àïí cho pheáp tõch thu sung cöng taâi saãn bõ tham nhuäng "trong nhûäng trûúâng húåp maâ ngûúâi phaåm töåi khöng bõ truy töë do àaä chïët, boã tröën, vùæng mùåt hoùåc do nhûäng nguyïn nhên thñch húåp khaác". Cöng ûúác khuyïën khñch, nhûng khöng bùæt buöåc, caác bïn nhaâ nûúác höî trúå lêîn nhau trong caác hoaåt àöång àiïìu tra vaâ xuác tiïën xûã lyá caác vêën àïì haânh chñnh vaâ dên sûå liïn quan àïën tham nhuäng. Caác tiïu chuêín FATF àöëi vúái caác nöî lûåc chöëng rûãa tiïìn quöëc gia Caác biïån phaáp tiïëp cêån úã cêëp àöå quöëc gia dûåa trïn FATF laâ caác biïån phaáp tiïëp cêån sûã duång caác chñnh saách chöëng rûãa tiïìn àïí chöëng tham nhuäng. Chuáng àûúåc àùåt trïn hai truå cöåt ­ àoá laâ phoâng ngûâa vaâ tùng cûúâng thûåc thi luêåt. Truå cöåt àêìu tiïn ­ phoâng ngûâa ­ nhùçm muåc àñch nïu lïn nhûäng ruãi ro khiïën cho caác àõnh chïë taâi chñnh, hoùåc laâ phaãi tûâ chöëi giao dõch vúái nhûäng keã ài höëi löå vaâ nhûäng ngûúâi nhêån höëi löå, hoùåc laâ phaãi theo doäi chùåt cheä caác giao dõch taâi khoaãn vaâ chuyïín nhûäng baáo caáo giao dõch khaã nghi àïën caác àún võ àiïìu tra trong nûúác hoùåc nûúác ngoaâi.8 Truå cöåt thûá hai laâ tùng cûúâng thûåc thi luêåt ­ àêy laâ sûå kïët húåp giûäa hoaåt àöång tònh baáo (theo quan àiïím can thiïåp trûúác khi sûå viïåc xaãy ra), àiïìu tra (thûúâng nhùçm muåc àñch xaác àõnh xem haânh vi rûãa tiïìn àaä diïîn ra chûa) vaâ thu thêåp bùçng chûáng (vñ duå nhû taái lêåp caác kiïím toaán truy nguyïn). Möåt söë nûúác vaâ vuâng laänh thöí àaä quy àõnh, viïåc coá nhûäng taâi khoaãn bñ mêåt úã nûúác ngoaâi seä bõ coi laâ möåt haânh vi phaåm töåi. Àêy laâ möåt trong söë nhiïìu caáo buöåc maâ Chñnh phuã Chilï àaä àûa ra àïí kïët töåi Cûåu Töíng thöëng Augusto Pinochet do coá nhiïìu taâi khoaãn bñ mêåt taåi Ngên haâng Riggs, Hoa Kyâ (Höåp 12.3). Caác quöëc gia àaä cam kïët thûåc hiïån Kiïën nghõ FATF 40+9 àöìng yá ban haânh möåt nhoám caác biïån phaáp töëi thiïíu nhùçm muåc àñch kòm haäm rûãa tiïìn vaâ chöëng taâi trúå khuãng böë. Caác biïån phaáp naây göìm coá hònh sûå hoaá caác hoaåt àöång rûãa tiïìn vaâ taâi trúå khuãng böë. Mùåc duâ troång têm ban àêìu cuãa FATF laâ lúåi nhuêån phi phaáp tûâ buön baán ma tuyá, nhûng hiïån taåi àõnh nghôa vïì caác haânh vi phaåm töåi rûãa tiïìn àaä àûúåc múã röång àïí bao quaát thïm ñt nhêët laâ 20 loaåi haânh vi phaåm töåi àûúåc xaác àõnh laâ cêëu thaânh töåi phaåm rûãa tiïìn. Caác haânh vi phaåm töåi àoá bao göìm: buön baán ngûúâi, buön baán vuä khñ, boân ruát àuát loát, taâi trúå khuãng böë, tham nhuäng vaâ höëi löå. FATF cuäng yïu cêìu caác quöëc gia thöng qua luêåt cho pheáp caác cú quan coá thêím quyïìn xaác àõnh, theo doäi, phong toaã, hoùåc 545 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 12.3 Vuå Pinochet Ngoaâi lúâi caáo buöåc laåm duång nhên quyïìn trong thúâi gian nùæm giûä cûúng võ töíng thöëng Chilï, Augusto Pinochet coân bõ buöåc töåi tham nhuäng caá nhên. Ngaây 1/10/2004, Cú quan Quaãn lyá Thu ngên saách nöåi böå Chilï àaä lêåp höì sú khúãi töë Pinochet, caáo buöåc öng coá haânh vi gian lêån vaâ tröën thuïë, àöìng thúâi múã nhiïìu taâi khoaãn bñ mêåt úã Hoa Kyâ dûúái nhiïìu tïn giaã khaác nhau trong giai àoaån tûâ 1996 àïën 2002. Thaáng 11/2005, Pinochet chñnh thûác bõ kïët töåi tröën thuïë vaâ bõ quaãn thuác taåi nhaâ. Pinochet cuäng bõ caáo buöåc giêëu giïëm 27 triïåu àöla trong caác taâi khoaãn bñ mêåt úã nûúác ngoaâi; söë tiïìn naây sau àoá àûúåc giaãm xuöëng coân 11 triïåu àöla. Tuy nhiïn, Pinochet àaä chïët vaâo thaáng 12/2006, trûúác khi vuå aán àûúåc xeát xûã xong. "Àöëi taác" cuãa Pinochet trong haânh vi bõ caáo buöåc phaåm töåi laâ möåt ngên haâng úã Washington, DC. Ngên haâng Riggs, vúái nhûäng thöng tin vaâ höî trúå cuãa caác laänh àaåo quaãn lyá, àaä tiïëp tay rûãa tiïìn cho Pinochet, thaânh lêåp caác doanh nghiïåp voã boåc úã nûúác ngoaâi dûúái tïn cuãa caác doanh nghiïåp nhùçm nguyå trang, che giêëu quyïìn súã hûäu cuãa Pinochet vúái caác taâi khoaãn àoá, vaâ giêëu giïëm caác taâi khoaãn cuãa Pinochet khoãi con mùæt cuãa caác cú quan thanh tra, kiïím tra; àöìng thúâi chêëp nhêån cho Pinochet gûãi nhiïìu triïåu àöla maâ khöng phaãi thûåc hiïån thuã tuåc "tòm hiïíu vïì khaách haâng", nghôa laâ thuã tuåc xaác àõnh vaâ xaác minh nhên thên cuãa ngûúâi chuã súã hûäu vaâ thuå hûúãng cuãa caác phaáp nhên vaâ nguöìn göëc söë tiïìn gûãi. Cuå thïí, Ngên haâng Riggs àaä xûã lyá söë tiïìn tham nhuäng cuãa Pinochet bùçng caác hoaåt àöång sau: sau khi Pinochet bõ bùæt giam vaâo nùm 1998 taåi Luên Àön àïí chuêín bõ dêîn àöå vïì Têy Ban Nha, Riggs àaä chuyïín 1,6 triïåu àöla tûâ caác taâi khoaãn cuãa Pinochet sang Myä, boã qua lïånh toaâ aán Têy Ban Nha yïu cêìu phong toaã caác taâi saãn cuãa Pinochet. Tiïëp àoá, Riggs àaä giêëu giïëm caác àiïìu tra viïn cuãa Ban Kiïím soaát Tiïìn tïå Hoa Kyâ (OCC) vïì sûå töìn taåi cuãa caác taâi khoaãn cuãa Pinochet trong suöët 2 nùm, khöng thûåc hiïån caác yïu cêìu cung cêëp thöng tin cuãa OCC, vaâ chó àoáng caác taâi khoaãn naây sau cuöåc àiïìu tra chi tiïët cuãa OCC vaâo nùm 2002. Thaáng 1/2005, Ngên haâng Riggs thûâa nhêån möåt haânh vi phaåm töåi nghiïm troång theo luêåt phaáp Hoa Kyâ, àoá laâ khöng baáo caáo caác haânh vi khaã nghi cuãa khaách haâng lïn caác cú quan thûåc thi luêåt, vaâ chõu nöåp phaåt 16 triïåu àöla. Thaáng 2/2005, àïí giaãi quyïët caác caáo buöåc haânh vi phaåm töåi dên sûå vaâ hònh sûå do chñnh quyïìn Têy Ban Nha àûa ra liïn quan àïën lïånh toaâ aán Têy Ban Nha nùm 1998 yïu cêìu caác àõnh chïë taâi chñnh phong toaã caác taâi saãn cuãa Pinochet, Ngên haâng Riggs vaâ caác öng chuã cuãa noá, Joseph vaâ Robert Allbritton, àaä traã khoaãng 1 triïåu àöla tiïìn chi phñ toaâ aán vaâ caác chi tiïu húåp phaáp khaác, cöång thïm 8 triïåu àoáng goáp cho möåt quyä àûúåc thaânh lêåp àïí giuáp àúä caác naån nhên cuãa chïë àöå àöåc taâi Pinochet. Cuöëi cuâng, ngên haâng Riggs àaä bõ àem baán, do khöng thûåc hiïån nhûäng thöng lïå cuãa quy àõnh chöëng rûãa tiïìn. Nguöìn: Möåt söë nhên viïn thuöåc Tiïíu ban Àiïìu tra chñnh thûác cuãa Thûúång viïån Myä (2004); Tiïíu ban Àiïìu tra chñnh thûác cuãa Thûúång viïån Myä (2005). Xem tham khaão trong Vêën àïì cuãa ngên haâng Riggs, N.A. (No. 2004-01, FinCen, ngaây 13-5-2004), Àaánh giaá Hònh phaåt tiïìn dên sûå http://www.?ncen.gov/riggsassessment3.pdf. taåm giûä, vaâ tõch thu caác taâi saãn phi phaáp; taåo ra caác cú quan àiïìu tiïët vaâ giaám saát àuã khaã nùng vaâ coá quyïìn thûåc hiïån vaâ giaám saát caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn, vaâ aáp duång caác biïån phaáp thñch húåp àïí húåp taác vúái caác quöëc gia khaác trong moåi khña caånh cuãa caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn, bao göìm trao àöíi thöng tin möåt caách chñnh thûác cuäng nhû khöng chñnh thûác, baão quaãn vaâ tõch thu taâi saãn phi phaáp, vaâ dêîn àöå. Caác tiïu chuêín töëi thiïíu cuãa FATF chuã yïëu dûåa vaâo khu vûåc tû nhên, nhêët laâ caác àõnh chïë taâi chñnh, nhû phoâng tuyïën baão vïå àêìu tiïn chöëng laåi caác haânh 546 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng vi rûãa tiïìn. Àïí àaáp ûáng caác tiïu chuêín FATF, caác quöëc gia cêìn àùåt ra cho caác àõnh chïë taâi chñnh trong nûúác, vaâ möåt söë doanh nghiïåp cuäng nhû nghïì nghiïåp nhêët àõnh, traách nhiïåm thûåc hiïån soaát xeát toaân diïån khaách haâng, tùng cûúâng quy àõnh, vaâ lûu giûä höì sú ghi cheáp. Caác àõnh chïë taâi chñnh àûúåc yïu cêìu tòm hiïíu vïì khaách haâng, vaâ xoaá boã caác taâi khoaãn vö danh. Trûúác khi thiïët lêåp quan hïå giao dõch vúái möåt khaách haâng, nhûäng ngûúâi gaác cöíng cho ngaânh taâi chñnh phaãi xaác minh nhên thên khaách haâng, cuäng nhû nhên thên cuãa bêët kyâ àaåi lyá naâo liïn quan. Caác àõnh chïë taâi chñnh cuäng phaãi aáp duång quy àõnh soaát xeát cêëp àöå cao vúái nhûäng khaách haâng àùåc biïåt (PEP), laâ nhûäng àöëi tûúång khaách haâng àûúåc àõnh nghôa nhû sau: "caác caá nhên àaä hoùåc àang nùæm giûä nhûäng võ trñ coá sûå uyã thaác cuãa cöng chuáng nhû quan chûác chñnh phuã, caán böå àiïìu haânh cêëp cao cuãa caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác, caác chñnh khaách, caác quan chûác cuãa caác àaãng phaái chñnh trõ quan troång, cuâng gia àònh vaâ baån beâ gêìn guäi cuãa hoå". Theo tiïu chuêín FATF, caác àõnh chïë taâi chñnh bõ cêëm giao dõch vúái caác ngên haâng voã boåc vaâ àûúåc yïu cêìu caãnh giaác khöng thiïët lêåp quan hïå vúái nhûäng àõnh chïë taâi chñnh nûúác ngoaâi naâo cho pheáp caác ngên haâng voã boåc sûã duång taâi khoaãn cuãa hoå.11 Möåt söë nûúác thêåm chñ coân ài xa hún; vñ duå nhû Àaåo luêåt Ngûúâi Yïu nûúác cuãa Hoa Kyâ cho pheáp tõch thu tiïìn gûãi trong caác taâi khoaãn liïn ngên haâng Myä trong möåt söë böëi caãnh àùåc biïåt.12 Àoaån quy àõnh tûúng ûáng trong àaåo luêåt naây tuyïn böë: nïëu cêìn tõch thu tiïìn gûãi vaâo möåt taâi khoaãn úã möåt ngên haâng nûúác ngoaâi coá taâi khoaãn liïn ngên haâng vúái möåt àõnh chïë taâi chñnh úã Myä, thò söë tiïìn naây àûúåc coi nhû àaä gûãi úã taâi khoaãn liïn ngên haâng taåi Myä, vaâ Chñnh phuã Myä khöng cêìn phaãi chûáng minh rùçng söë tiïìn àoá coá thïí truy nguyïn nguöìn göëc trûåc tiïëp vïì söë tiïìn gûãi úã ngên haâng nûúác ngoaâi. Caác tiïu chuêín FATF cuäng yïu cêìu möåt söë doanh nghiïåp vaâ ngaânh nghïì nhêët àõnh phaãi aáp duång caác thuã tuåc nhêån diïån khaách haâng. Yïu cêìu naây aáp duång àöëi vúái caác luêåt sû, cöng chûáng viïn, àaåi lyá bêët àöång saãn, vaâ caác chuyïn gia phaáp lyá hay kïë toaán haânh nghïì àöåc lêåp, khi hoå chuêín bõ hoùåc tiïën haânh cho khaách haâng cuãa mònh nhûäng giao dõch liïn quan àïën mua baán bêët àöång saãn, quaãn lyá tiïìn cho khaách haâng, àêìu tû chûáng khoaán hoùåc caác loaåi taâi saãn khaác. Yïu cêìu naây cuäng aáp duång vúái caác soâng baåc vaâ caác trung gian buön baán kim loaåi quyá, àaá quyá, nhûng chó trong trûúâng húåp giaá trõ giao dõch cuãa khaách haâng bùçng hoùåc vûúåt quaá ngûúäng quy àõnh. Caác doanh nghiïåp thuöåc diïån àûúåc àiïìu tiïët theo tiïu chuêín naây cuäng phaãi tòm hiïíu kyä vïì khaách haâng, mö hònh kinh doanh cuãa khaách haâng vaâ mö hònh kinh doanh trong ngaânh àïí coá thïí nhêån biïët nhûäng hoaåt àöång bêët thûúâng vaâ khaã nghi. Theo caác tiïu chuêín töëi thiïíu cuãa FATF, caác quöëc gia cuäng phaãi yïu cêìu 547 Caác hònh thaái tham nhuäng caác àõnh chïë taâi chñnh trong nûúác lûu giûä höì sú ghi cheáp têët caã caác giao dõch, àïí baáo caáo moåi giao dõch coá veã khaã nghi maâ khöng khiïën khaách haâng caãnh giaác, vaâ aáp duång caác cú chïë nöåi böå àïí tuên thuã caác yïu cêìu àiïìu tiïët noái trïn. Caác àõnh chïë taâi chñnh phaãi tûå boã chi phñ àïí thûåc hiïån caác traách nhiïåm noái trïn. Hònh thûác chïë taâi thöng thûúâng vúái caác àõnh chïë khöng hoaân thaânh traách nhiïåm laâ phaåt tiïìn àöëi vúái töí chûác, caác chïë taâi nhû xûã phaåt tuâ thûúâng khöng aáp duång vaâ khöng liïn quan àïën caá nhên caác nhên viïn trong àõnh chïë (trûâ trûúâng húåp coá mûu àöì phaåm töåi). Caác àõnh chïë úã caác quöëc gia thuöåc diïån àiïìu tiïët cuãa caác hûúáng dêîn FATF cuäng phaãi tuên thuã luêåt phaáp trong nûúác. Thöng thûúâng, caác quöëc gia aáp duång tiïu chuêín FATF seä yïu cêìu caác àõnh chïë taâi chñnh böí nhiïåm caác caán böå chuyïn traách baáo caáo caác vuå viïåc rûãa tiïìn (MLRO), àêy laâ nhûäng caán böå chõu traách nhiïåm thiïët lêåp chïë àöå baáo caáo vïì caác hoaåt àöång khaã nghi (SAR) vaâ phöëi húåp vúái caác Àún võ Tònh baáo Taâi chñnh (FIU) quöëc gia. MLRO phuå thuöåc vaâo caác "caán böå quaãn lyá quan hïå khaách haâng" vaâ caác nhên viïn àûáng quêìy, tûác laâ nhûäng nhên viïn giao dõch trûåc tiïëp vúái khaách haâng. Khu vûåc tû nhên vaâ caác caách tiïëp cêån quy àõnh rûãa tiïìn Nhû àaä trònh baây úã trïn, caác quy àõnh chöëng rûãa tiïìn àùåt traách nhiïåm lïn vai khu vûåc tû nhên. Ngoaâi ra, bõ thuác àêíy búãi nguy cú mêët uy tñn vaâ nhûäng vuå bï böëi liïn quan àïën ùn cùæp taâi saãn nhaâ nûúác tûâ àêìu nhûäng nùm 1990 - cuå thïí laâ trong thúâi kyâ hêåu Abacha - khu vûåc tû nhên caâng ngaây caâng trúã nïn quan têm àïën vêën àïì chöëng rûãa tiïìn (xem Vuå Abacha, Höåp 12.4). Khu vûåc tû nhên aáp duång moåi biïån phaáp, tûâ soaát xeát khaách haâng cho àïën caác haânh àöång aãnh hûúãng àïën khaách haâng hoùåc caác töí chûác nhû tûâ chöëi thiïët lêåp quan hïå giao dõch vúái khaách haâng khaã nghi, theo doäi taâi khoaãn cuãa caác khaách haâng caá nhên, baáo caáo caác hoaåt àöång khaã nghi lïn cú quan chûác nùng, àaáp ûáng caác yïu cêìu cung cêëp thöng tin tûâ caác àiïìu tra viïn trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi, vaâ thûåc hiïån caác lïånh phong toaã taâi saãn cuãa toaâ aán. Caác dõch vuå maâ khu vûåc tû nhên àûúåc cung cêëp, vñ duå nhû caác cú súã dûä liïåu tû nhên, bêy giúâ coá taác duång höî trúå nhêån diïån vaâ theo doäi caác àöëi tûúång khaách haâng àùåc biïåt (PEP) vaâ caác bïn liïn quan laâ caá nhên cuäng nhû töí chûác doanh nghiïåp.13 Caác cú súã dûä liïåu naây chuã yïëu dûåa vaâo caác nguöìn thöng tin cöng khai, nhûng haäy sûã duång chuáng möåt caách chuã àöång àïí xêy dûång caác sú àöì quan hïå liïn kïët ­ chuáng seä cho biïët nhiïìu àiïìu hún so vúái khi kiïím tra höì sú möåt caách thuå àöång. Nùm 2000, 11 ngên haâng trïn toaân cêìu14 àaä cöë gùæng böí sung cho caác kiïën nghõ FATF bùçng caách àûa ra möåt böå nguyïn tùæc nhùçm giaãi quyïët xuyïn suöët 548 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng HÖÅP 124 Vuå Abacha Tûúáng Sani Abacha, cûåu töíng thöëng Nigiïria, àaä tûâng àûúåc xïëp thûá 4 trong söë caác laänh àaåo tham nhuäng nhêët trïn thïë giúái trong lõch sûã hiïån àaåi, theo möåt àaánh giaá cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë vaâo nùm 2004. Öng ta àûúåc cho laâ àaä chiïëm duång khoaãng 4 tyã àöla tûâ kho baåc nhaâ nûúác Nigiïria thöng qua möåt söë haânh vi phaåm phaáp nhû biïín thuã, gian lêån, giaã maåo, vaâ rûãa tiïìn. Abacha vaâ thuöåc haå àaä gûãi phêìn lúán söë tiïìn naây vaâo caác taâi khoaãn ngên haâng úã Luyáchxùmbua, Thuåy Syä, Anh vaâ Myä. Sau caái chïët cuãa Abacha vaâo thaáng 6/1998, vúå öng ta àaä bõ chùån laåi úã sên bay Lagos vúái 38 vali chûáa àêìy tiïìn mùåt, vaâ con trai öng ta cuäng bõ bùæt giûä cuâng vúái 100 triïåu àöla tiïìn mùåt. Nùm 1999, theo yïu cêìu cuãa Chñnh phuã Nigiïria, toaâ aán Thuåy Syä úã Giúnevú bùæt àêìu thuã tuåc truy töë caác thuöåc haå cuä cuãa Abacha do bõ tònh nghi thûåc hiïån haânh vi rûãa tiïìn. Theo luêåt phaáp Thuåy Syä, cú quan tû phaáp Thuåy Syä àaä chñnh thûác kïët töåi möåt trong caác con trai cuãa Abacha vaâ thuöåc haå cuãa öng ta vïì nhûäng haânh vi phaåm töåi nhû rûãa tiïìn, gian lêån vaâ tham gia töí chûác töåi phaåm. Theo möåt baáo caáo cuãa Hiïåp höåi Ngên haâng Liïn bang Thuåy Syä (FSBC), söë tiïìn phi phaáp cuãa Abacha àûúåc tòm thêëy úã 19 ngên haâng khaác nhau taåi Thuåy Syä. Àïën cuöëi nùm 1999, töíng söë tiïìn gûãi cuãa Abacha bõ phong toaã taåi caác ngên haâng Thuåy Syä àaä lïn àïën khoaãng 660 triïåu àöla. Nùm 2005, Toaâ aán töëi cao Liïn bang Thuåy Syä cho pheáp chuyïín traã 505,5 triïåu àöla cho chñnh phuã Nigiïria, nhû vêåy Thuåy Syä àaä trúã thaânh quöëc gia àêìu tiïn trïn thïë giúái traã laåi caác taâi saãn vaâ cuãa caãi phi phaáp cho möåt quöëc gia chêu Phi. Caác ngên haâng úã Anh vaâ Myä cuäng bõ aãnh hûúãng trong vuå viïåc naây. Thaáng 9/1998, trong khi àiïìu tra cuãa Chñnh phuã Nigiïria vïì töåi tham nhuäng cuãa Abacha vêîn coân àang tiïëp tuåc thò caác con trai öng ta àaä yïu cêìu ngên haâng Citibank chuyïín 39 triïåu àöla khoãi caác taâi khoaãn tiïìn gûãi coá kyâ haån cuãa hoå úã Luên Àön. Citibank àaä cho caác con trai cuãa Abacha vay 39 triïåu àöla, àïí hoå khöng bõ phaåt laäi suêët khi ruát tiïìn trûúác thúâi haån, vaâ chó hai tuêìn sau, ngên haâng naây àaä buâ laåi àûúåc söë tiïìn cho vay sau khi caác taâi khoaãn cuä àïën thúâi haån ruát tiïìn. Cú quan Dõch vuå Taâi chñnh Anh quöëc cho biïët, trong söë 23 ngên haâng Anh bõ àiïìu tra do nghi ngúâ coá liïn hïå vúái caác taâi khoaãn cuãa Abacha thò 15 ngên haâng àaä bõ phaát hiïån coá nhûäng àiïím yïëu nghiïm troång trong cú chïë kiïím soaát rûãa tiïìn. Töíng söë tiïìn gûãi vaâo caác taâi khoaãn cuãa Abacha úã Anh chó trong thúâi gian tûâ nùm 1996 àïën nùm 2000 àaä lïn àïën 1,3 tyã àöla. Sau cuöåc àiïìu tra, caác ngên haâng noái trïn àaä sûãa chûäa khùæc phuåc nhûäng àiïím yïëu cuãa mònh bùçng caách tùng cûúâng caác kiïím soaát chöëng rûãa tiïìn dûúái sûå giaám saát chùåt cheä cuãa Cú quan Dõch vuå Taâi chñnh. Nguöìn: Böå Tû phaáp vaâ Caãnh saát Liïn bang Thuåy Syä (2000); Tiïíu ban Àiïìu tra chñnh thûác cuãa Thûúång viïån Hoa Kyâ (1999); Ngên haâng Thïë giúái (2006). vö söë caác vêën àïì quöëc gia hay khu vûåc, giaãm chi phñ àiïìu tiïët vaâ ruãi ro mêët uy tñn, cuäng nhû traánh nhûäng thiïåt haåi àïën danh tiïëng maâ möåt söë ngên haâng àaä gùåp phaãi do liïn quan àïën caác haânh vi rûãa tiïìn. Caác Nguyïn tùæc Wolfsberg laâ tiïu chuêín chung vïì caác hoaåt àöång ngên haâng tû nhên cuãa caác ngên haâng thaânh viïn (coá nghôa laâ caác nguyïn tùæc aáp duång cho caác khaách haâng rêët giaâu coá).15 Caác nguyïn tùæc naây bao göìm tiïën haânh thuã tuåc soaát xeát khaách haâng thöng thûúâng àïí múã vaâ theo doäi taâi khoaãn cuãa khaách haâng, nhêët laâ nhûäng taâi khoaãn àûúåc xaác àõnh laâ thuöåc vïì möåt chñnh khaách hay quan chûác cêëp cao, nhûäng ngûúâi rêët coá thïí dñnh lñu àïën nhiïìu haânh vi phaåm töåi möåt luác nhû 549 Caác hònh thaái tham nhuäng tham nhuäng, rûãa tiïìn àïí che giêëu thu nhêåp bêët húåp phaáp tûâ buön baán ma tuyá vaâ thêåm chñ, caã taâi trúå khuãng böë. Caác ngên haâng quöëc tïë àaä xêy dûång caác mö hònh quaãn lyá ruãi ro rêët tinh vi vaâ phûác taåp àïí theo doäi nhûäng giao dõch àang diïîn ra, vaâ àöìng thúâi, caãi tiïën thuã tuåc nhêån diïån khaách haâng ban àêìu. Tuy nhiïn, trong khi möåt söë ngên haâng tûå nguyïån nêng cao caác tiïu chuêín naây, thò möåt söë ngên haâng khaác, àùåc biïåt laâ nhûäng ngên haâng úã caác quöëc gia àang phaát triïín, laåi bõ haån chïë búãi thiïëu nguöìn lûåc vaâ nùng lûåc. Caác ngên haâng cuäng phaãi àûúåc baão vïå khoãi nhûäng àe doaå hay aáp lûåc tûâ caác thïë lûåc trong nûúác. Noái chung, caác quöëc gia thûúâng xûã lyá tham nhuäng cuãa caác cûåu quan chûác hay laänh àaåo töët hún so vúái nhûäng vuå tham nhuäng cuãa caác quan chûác àûúng nhiïåm. Caác baáo caáo vïì hoaåt àöång khaã nghi cuãa caác nhên vêåt àêìy thïë lûåc vaâ àang nùæm giûä quyïìn haânh trong chñnh phuã phaãi àûúåc gûãi àïën àêu, nïëu khöng phaãi laâ gûãi lïn chñnh phuã, vaâ ai seä coá àuã duäng khñ cuäng nhû sûå àöåc lêåp (vaâ nguöìn taâi chñnh) àïí àiïìu tra vaâ khúãi töë nhûäng nhên vêåt naây? Caác Àún võ Tònh baáo Taâi chñnh (FIU) vaâ Baáo caáo hoaåt àöång khaã nghi (SAR) Möåt thaânh tûåu quan troång cuãa caác tiïu chuêín FATF laâ xêy dûång caác Àún võ Tònh baáo Taâi chñnh (FIU). Hún 100 nûúác àaä thaânh lêåp FIU quöëc gia vúái chûác nùng nhêån, phên tñch vaâ xûã lyá caác baáo caáo hoaåt àöång khaã nghi (SAR) tûâ caác àõnh chïë taâi chñnh chõu sûå àiïìu tiïët cuãa tiïu chuêín FATF. Caác FIU sûã duång thöng tin tûâ caác baáo caáo naây vaâ tûâ caác höì sú ghi cheáp cuãa caác àõnh chïë àïí taái lêåp laåi caác giao dõch taâi chñnh, xaác àõnh möëi liïn kïët giûäa caác khaách haâng caá nhên vaâ caác doanh nghiïåp cuå thïí, giuáp xaác minh sûå kiïån thûåc tïë vaâ xaác àõnh vai troâ maâ möåt khaách haâng caá nhên coá thïí nùæm giûä trong haânh vi phaåm töåi (Ngên haâng Thïë giúái ­ Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë 2006). Viïåc xêy dûång haå têìng cho caác FIU töën rêët nhiïìu cöng sûác, mùåc duâ caác nûúác coá mûác àöå tham nhuäng cao thûúâng khöng xêy dûång àûúåc caác FIU coá mûác phaát triïín cao, nïëu khöng noái laâ hoaân toaân chûa xêy dûång àûúåc FIU (ñt nhêët laâ cho àïën thúâi gian gêìn àêy). Trong caác àiïìu tra chöëng tham nhuäng noái chung thò sûå àöåc lêåp chñnh trõ laâ àiïìu cêìn thiïët, àùåc biïåt laâ khi phaãi àiïìu tra caác quan chûác cêëp cao. (Tuy nhiïn, vêîn phaãi àaánh giaá kïët quaã hoaåt àöång trong trûúâng húåp caác àún võ àöåc lêåp khöng hoaåt àöång àûúåc). Tñnh àöåc lêåp àùåc biïåt quan troång khi cêìn trao àöíi thöng tin vúái caác FIU quöëc tïë; nïëu khöng, nhûäng keã tham nhuäng vêîn coá khaã nùng tòm ra caác àõnh chïë hay caá nhên àaä baáo caáo vïì hoaåt àöång khaã nghi, mùåc duâ vïì nguyïn tùæc hoå àaä àûúåc baão vïå búãi caác hiïåp ûúác baão vïå. Àiïìu naây coá thïí dêîn àïën sûå traã thuâ kinh tïë hoùåc thêåm 550 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng chñ traã thuâ bùçng baåo lûåc vúái caá nhên caác nhên viïn hoùåc àõnh chïë. Gêìn àêy àaä coá nhiïìu nöî lûåc tòm kiïëm vaâ xaác àõnh caác àiïím yïëu trong chïë àöå baáo caáo vaâ caác haânh àöång àûúåc tiïën haânh dûåa trïn caác baáo caáo hoaåt àöång khaã nghi.16 Sûã duång hiïåu quaã caác baáo caáo giao dõch khaã nghi trong caác vuå tham nhuäng ­ àùåc biïåt laâ tham nhuäng úã nûúác ngoaâi ­ vêîn coân laâ möåt vêën àïì chûa àûúåc nghiïn cûáu àêìy àuã trong caác àaánh giaá naây, nhûng khöng nïn quïn rùçng, möåt muåc àñch chuã chöët cuãa caác nöî lûåc chöëng rûãa tiïìn laâ xaác àõnh caác àöëi tûúång khaách haâng àùåc biïåt (PEP) vaâ gêy aáp lûåc cho caác àõnh chïë taâi chñnh àïí chuã àöång tùng cûúâng giaám saát caác taâi khoaãn cuãa khaách haâng trûúác khi phaát hiïån bêët kyâ haânh vi sai phaåm naâo vaâ àïí àaáp ûáng caác yïu cêìu höî trúå phaáp lyá. Phaåm vi vaâ mûác àöå giaám saát cuãa àõnh chïë taâi chñnh coá thïí phuå thuöåc vaâo phûúng thûác vaâ quy mö höëi löå. Trong trûúâng húåp caác àöëi tûúång khaách haâng àùåc biïåt (PEP) vaâ gia àònh hay baån beâ cuãa khaách haâng àang àiïìu haânh caác doanh nghiïåp maâ nhûäng ai muöën coá húåp àöìng vúái chñnh phuã nhêët thiïët phaãi sûã duång vaâ nïëu lônh vûåc hoaåt àöång cuãa caác doanh nghiïåp àoá toã ra húåp phaáp (thêåm chñ nïëu nhû chi phñ quaá cao) thò caác ngên haâng seä rêët khoá khùn àïí phaát hiïån ra caác giao dõch taâi chñnh khaã nghi. Caác FIU quöëc gia àûúåc höî trúå búãi möåt möi trûúâng chñnh saách xuêët phaát tûâ tinh thêìn FATF vaâ coá chung nhûäng muåc àñch cuäng nhû caách tiïëp cêån phoâng ngûâa, caách tiïëp cêån tùng cûúâng thûåc thi luêåt, vaâ möåt chiïën lûúåc ngaây caâng hoaân thiïån àïí löi cuöën sûå tham gia cuãa nhiïìu cú quan vaâ töí chûác quöëc tïë liïn quan.17 Chñnh saách chöëng rûãa tiïìn hiïån taåi yïu cêìu caác trung gian taâi chñnh àoáng vai troâ quan troång luác ban àêìu khi saâng loåc caác àöëi tûúång vaâ haânh vi khaã nghi, bïn caånh nhûäng cú quan tùng cûúâng thûåc thi luêåt dûåa trïn "thöng tin tònh baáo" lêëy tûâ caác nguöìn thöng thûúâng cuãa hoå. Nhûäng yïu cêìu lúán vïì nguöìn lûåc vaâ xûã lyá dûä liïåu àoâi hoãi phên cöng traách nhiïåm phoâng ngûâa tuyïën àêìu cho caác ngaânh dõch vuå taâi chñnh, ngên haâng vaâ caác nhoám àûúåc àiïìu tiïët khaác nhû caác luêåt sû vaâ kïë toaán ­ têët caã phaãi baáo caáo lïn FIU quöëc gia bêët kyâ giao dõch naâo hoå thêëy khaã nghi. Hiïån nay, caác FIU quöëc gia coá thïí theo saát caác baáo caáo naây, vaâ trong caác trûúâng húåp liïn quan àïën quöëc tïë, coá thïí phöí biïën nöåi dung baáo caáo àïën caác FIU vaâ àiïìu tra viïn úã nhûäng núi khaác àïí coá haânh àöång cêìn thiïët. Tuy nhiïn, vêîn coân nhûäng cêu hoãi khiïën cho caác chuyïn gia tûâ caác trung têm taâi chñnh cuãa OECD, nhûäng ngûúâi nhòn nhêån vêën àïì tham nhuäng möåt caách nghiïm tuác, luön phaãi bêån têm suy nghô, nhû: haânh vi khaã nghi àûúåc xaác àõnh dûåa trïn nhûäng lyá do húåp lyá naâo? Soaát xeát khaách haâng nhû thïë naâo? Àöång cú vaâ yá thûác cuãa caác trung gian taâi chñnh laâ gò? 551 Caác hònh thaái tham nhuäng HÚÅP TAÁC QUÖËC TÏË Thêåm chñ khi àaä coá nhûäng tiïu chuêín chöëng rûãa tiïìn nhû trònh baây úã trïn, thò cuöåc chiïën chöëng rûãa tiïìn vêîn cêìn àïën nhûäng nöî lûåc húåp taác quöëc tïë hiïåu quaã. Trong möåt söë vuå viïåc gêìn àêy, sûå húåp taác naây àaä giuáp hoaân traã taâi saãn bõ tham nhuäng. Nhûäng ûáng phoá cuãa Thuåy Syä trong vuå Abacha (xem Höåp 12.4) vaâ vuå Montesinos laâ hai vñ duå àiïín hònh. Ngoaâi ra, vuå viïåc úã Lïxöthö àaä cho thêëy sûå húåp taác trong khuön khöí möåt dûå aán sûã duång vöën cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Vuå viïåc Montesinos Thaáng 9-2000, Vladimiro Lenin Montesinos Torres, cûåu giaám àöëc Trung têm Tònh baáo Quöëc gia Pïru, bõ buöåc töåi töí chûác caác hoaåt àöång phi phaáp, bao göìm buön lêåu ma tuáy, mua baán vuä khñ, biïín thuã cöng quyä, vaâ vi phaåm nhên quyïìn (Böå Tû phaáp Hoa Kyâ 2005). Öng ta tröën sang Pïru nhûng sau àoá bõ bùæt úã Vïnïduïla vaâ àûúåc dêîn àöå vïì Pïru. Toâa aán taåi Pïru kïët töåi öng ta 15 nùm tuâ theo nhûäng caáo buöåc vaâ luêån töåi vïì haânh vi tham nhuäng. Thaáng 9/2006, Montesinos laåi bõ kïët aán 20 nùm tuâ cho töåi danh trûåc tiïëp tham gia buön baán traái pheáp 10.000 vuä khñ giïët ngûúâi cho nhûäng keã phiïën loaån Cölömbia. Nhúâ thaái àöå chuã àöång vaâ tñch cûåc cuãa hïå thöëng toâa aán vaâ caãnh saát Thuåy Syä, nhûäng khoaãn tiïìn phi phaáp maâ Montesinos gûãi vaâo caác taâi khoaãn úã caác ngên haâng Thuåy Syä àaä bõ phong toãa vaâ Chñnh phuã Pïru àaä àûúåc thöng baáo vïì viïåc naây. Hoå beân gûãi möåt àïì nghõ chñnh thûác nhúâ höî trúå phaáp lyá, vaâ àïì nghõ naây àaä àûúåc Chñnh phuã Thuåy Syä chêëp nhêån. Sau àoá, phña Thuåy Syä bùæt àêìu xuác tiïën caác thuã tuåc àiïìu tra vïì quaá trònh têíy rûãa söë tiïìn 113,6 triïåu àöla Montesinos gûãi úã caác taâi khoaãn khaác nhau. Caác àiïìu tra cuãa Vùn phoâng Toaâ aán Àiïìu tra Zurich cho thêëy, söë tiïìn naây bùæt nguöìn tûâ caác haânh vi phaåm töåi liïn quan àïën tham nhuäng cuãa Montesinos. Kïí tûâ nùm 1990, Montesinos àaä nhêån "tiïìn hoa höìng" tûâ caác vuå chuyïín vuä khñ àïën Pïru. Söë tiïìn höëi löå naây àûúåc gûãi vaâo caác taâi khoaãn ngên haâng cuãa öng ta úã Luyáchxùmbua, Thuåy Syä, vaâ Myä. Montesinos àaä nhêån höëi löå trong ñt nhêët laâ 32 giao dõch, vúái mûác höëi löå bùçng 18% giaá mua haâng. Öng ta cuäng nhêån àûúåc 10,9 triïåu àöla tiïìn "hoa höìng" trong giao dõch mua 3 maáy bay cuãa nhaâ maáy saãn xuêët vuä khñ thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác Liïn bang Nga cho khöng quên Pïru. Àöíi laåi, Montesinos àaä sûã duång chûác vuå cuãa mònh àïí àaãm baão cho möåt vaâi laái buön vuä khñ àûúåc ûu tiïn trong caác àún haâng naây. Dûåa trïn caác bùçng chûáng thûåc tïë, Vùn phoâng Toaâ aán Àiïìu tra Zurich àaä ra quyïët àõnh ngaây 12-6-2002, yïu cêìu chuyïín söë tiïìn cuãa Montesinos vïì Pïru. Töíng cöång, 80,7 triïåu àöla àaä àûúåc chuyïín vaâo möåt taâi khoaãn thuöåc Ngên haâng Nhaâ nûúác Pïru. 552 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng Ngoaâi ra, möåt trong nhûäng laái buön vuä khñ àûúåc hûúãng khoan höìng, àaä "tûå nguyïån" chuyïín 7 triïåu àöla tiïìn hoa höìng tûâ caác giao dõch noái trïn vïì Pïru tûâ caác taâi khoaãn ngên haâng cuãa öng ta úã Thuåy Sô. Tûúáng Nicolas de Bari Hermoza Rios cuäng àaä thûâa nhêån haânh vi nhêån höëi löå liïn quan àïën caác chuyïën haâng vaâo Pïru vaâ àöìng yá traã laåi söë tiïìn phi phaáp naây (21 triïåu àöla). Thaáng 8/2004, caác quan chûác Hoa Kyâ àaä chuyïín traã cho Pïru 20 triïåu àöla laâ söë tiïìn Montesinos biïín thuã tûâ cöng quyä vaâ lïånh cho hai thuöåc haå àem gûãi úã caác ngên haâng Myä. Trong möåt àiïìu tra taách biïåt, Hiïåp höåi Ngên haâng Liïn bang Thuåy Syä (SFBC) àaä tiïën haânh àiïìu tra caác hoaåt àöång cuãa 5 ngên haâng dñnh lñu vaâo vuå Montesinos, cuå thïí laâ Ngên haâng Leumi le-Israel (Thuåy Syä), Ngên haâng Fibi Thuåy Syä, Ngên haâng CAI (Thuåy Syä), Ngên haâng UBS, vaâ Ngên haâng Leu Ltd. Hiïåp höåi Ngên haâng Liïn bang Thuåy Syä muöën kiïím tra xem caác ngên haâng naây coá tuên thuã luêåt chöëng rûãa tiïìn cuãa Thuåy Syä vaâ chó thõ chöëng rûãa tiïìn cuãa Hiïåp höåi liïn quan cuå thïí àïën traách nhiïåm soaát xeát toaân diïån khaách haâng vaâ traách nhiïåm baáo caáo khöng. Kïët quaã àiïìu tra cuãa SFBC cho thêëy, sau khi tiïën haânh soaát xeát toaân diïån, Ngên haâng UBS vaâ Ngên haâng Leu àaä chêëm dûát ngay quan hïå giao dõch vúái Montesinos trûúác khi cuöåc àiïìu tra chñnh thûác vïì caác haânh vi phaåm töåi cuãa Montesinos bùæt àêìu. Tuy nhiïn, Ngên haâng Leumi le-Israel àaä böåc löå nhûäng sai soát khi múã quan hïå giao dõch vúái caác àöëi tûúång khaách haâng àùåc biïåt (PEP). Trong phaán quyïët ngaây 28/8/2001, SFBC tuyïn böë, Ngên haâng Leumi le- Israel àaä khöng thûåc hiïån soaát xeát toaân diïån àöëi vúái Montesinos vaâ àaä khöng laâm roä nguöìn göëc tiïìn gûãi khi thêëy coá nhûäng giao dõch bêët thûúâng. Mùåc duâ söë tiïìn gûãi rêët lúán vaâ coá nhûäng dêëu hiïåu cho thêëy khaã nùng dñnh lñu àïën buön baán vuä khñ nhûng Ngên haâng Leumi le-Israel àaä khöng àiïìu tra kyä hún. Vaâ Ngên haâng cuäng àaä khöng nhêån ra Montesinos laâ möåt khaách haâng thuöåc diïån PEP, mùåc duâ chó cêìn möåt chuát cöë gùæng tòm kiïëm tûâ nhûäng nguöìn thöng tin coá thïí truy cêåp röång raäi laâ àaä coá thïí nhêån thêëy ngay àiïìu naây. Do võ trñ quan troång cuãa giaám àöëc quaãn lyá trong hïå thöëng cêëp bêåc quaãn lyá ngên haâng, nïn SFBC àaä quy toaân böå traách nhiïåm vïì nhûäng khiïëm khuyïët trong töí chûác cuãa Ngên haâng Leumi le-Israel cho giaám àöëc quaãn lyá Ngên haâng naây. Öng ta cuäng bõ chó trñch do àaä tûå mònh phï chuêín viïåc múã taâi khoaãn cho Montesinos, bêët chêëp nhûäng thiïëu soát trong thuã tuåc múã taâi khoaãn. Ngoaâi ra, öng ta coân bõ quy traách nhiïåm do khöng nhêån thêëy Montesinos laâ möåt khaách haâng thuöåc diïån PEP. SFBC cho rùçng giaám àöëc quaãn lyá cuãa Leumi le-Israel khöng phuâ húåp vúái chûác vuå naây vaâ yïu cêìu öng ta tûâ chûác ngay lêåp tûác. Kïët quaã laâ giaám àöëc quaãn lyá cuãa Leumi le-Israel àaä rúâi khoãi ngên haâng naây vaâo ngaây 15/9/2001. 553 Caác hònh thaái tham nhuäng SFBC cuäng yïu cêìu töí chûác thuï kiïím toaán bïn ngoaâi àïí thûåc hiïån möåt nhiïåm vuå kiïím toaán àùåc biïåt cho Ngên haâng Leumi le-Israel trong nùm 2002. Trong möåt baáo caáo àûúåc cöng böë vaâo ngaây 13-11-2001, SFBC àaä àûa ra nhûäng kïët luêån dûúái àêy dûåa trïn caác kïët quaã àiïìu tra vïì vuå Montesinos (SFBC 2001). Àiïìu tra thêån troång àïí xaác àõnh möåt khaách haâng coá thuöåc diïån PEP hay khöng laâ àiïìu kiïån tiïn quyïët àïí tuên thuã caác quy tùæc vaâ hûúáng dêîn PEP cuãa SFBC. Khöng phaãi luác naâo khaách haâng cuäng cung cêëp nhûäng thöng tin lyá lõch nhû vêåy, thêåm chñ hoå coá thïí khai sai thöng tin. Do àoá, àiïìu quan troång àöëi vúái ngên haâng laâ phaãi tòm kiïëm thöng tin naây tûâ caác nguöìn tin dïî tiïëp cêån. Ngoaåi trûâ ngên haâng UBS, khöng möåt ngên haâng naâo trong söë caác ngên haâng liïn quan àïën vuå viïåc naây àaä liïn hïå trûåc tiïëp vúái Montesinos. Thay vaâo àoá, caác ngên haâng chó dûåa vaâo nhûäng thöng tin do möåt bïn thûá 3 cung cêëp àïí quyïët àõnh viïåc múã taâi khoaãn cho khaách haâng naây. SFBC cho rùçng, trong quan hïå giûäa caác ngên haâng tû nhên lúán thò laâm nhû vêåy laâ chûa àuã. Nïëu möåt ngên haâng nghi ngúâ vïì tñnh chêët húåp phaáp trong caác hoaåt àöång cuãa möåt khaách haâng, ngên haâng coá thïí chêëm dûát quan hïå giao dõch vúái khaách haâng àoá, maâ thêåm chñ khöng cêìn baáo caáo lïn cú quan baáo caáo rûãa tiïìn liïn bang. Nùm 2003, dûåa vaâo kïët quaã cuãa cuöåc àiïìu tra noái trïn, SFBC àaä sûãa àöíi, àiïìu chónh böå quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp cho caác ngên haâng Thuåy Syä. Dûå aán nûúác úã cao nguyïn Lïxöthö Vñ duå naây liïn quan àïën möåt vuå viïåc hoaân toaân khaác so vúái vuå Montesinos. Vuå naây xaãy ra trong quaá trònh thi cöng möåt hïå thöëng àêåp nûúác vaâ tuynen úã Lïxöthö àïí cêëp nûúác cho Nam Phi vaâ saãn xuêët cêëp àiïån cho Lïxöthö. Dûå aán do Ngên haâng Thïë giúái cho vay vöën. Cú quan Phaát triïín Cao nguyïn Lïxöthö (LHDA) àûúåc giao traách nhiïåm quaãn lyá toaân böå dûå aán. Trong quaá trònh thûåc hiïån dûå aán, ngûúâi ta phaát hiïån möåt söë lúán caác cöng ty àa quöëc gia àaä gûãi tiïìn vaâo caác taâi khoaãn ngên haâng úã Thuåy Syä dûúái tïn cuãa caác àöëi taác trung gian. Tiïëp theo, möåt phêìn trong söë tiïìn àoá àûúåc chuyïín tiïëp vaâo taâi khoaãn ngên haâng cuãa Masupha Sole, giaám àöëc àiïìu haânh LHDA. Trong trûúâng húåp àöëi taác trung gian chñnh, möåt öng Z. M. Bam naâo àoá, caác àiïìu tra àaä phaát hiïån, 60% söë tiïìn gûãi vaâo taâi khoaãn cuãa Bam àûúåc chuyïín tiïëp gêìn nhû ngay sau àoá vaâo taâi khoaãn cuãa Sole. Toâa aán Lïxöthö àaä xaác 554 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng minh àûúåc Sole àaä nhêån töíng cöång 493.000 àöla Canaàa trong khoaãng thúâi gian tûâ thaáng 1 àïën thaáng 4-1991, vaâ tiïëp àoá laâ 188.000 àöla Canaàa trong khoaãng thúâi gian tûâ thaáng 6-1991 àïën thaáng 1-1998. Nguöìn cung cêëp söë tiïìn höëi löå cuå thïí naây laâ möåt cöng ty Canaàa coá tïn Acres International, àöång cú höëi löå laâ àaãm baão cho cöng ty Canaàa àûúåc nhêån húåp àöìng thi cöng àêåp Katse. Caác cöng ty khaác cuäng bõ caáo buöåc àûa höëi löå cho Sole theo möåt kïnh khaác. Sole àaä bõ kïët aán 18 nùm tuâ do nhêån töíng cöång hún 7,5 triïåu rand (rand laâ àún võ tiïìn tïå cuãa Nam Phi), tûúng àûúng vúái 1 triïåu àöla, tûâ caác nhaâ thêìu vaâ cöng ty tû vêën quöëc tïë. Sau khi khaáng aán, hònh phaåt daânh cho Sole àaä giaãm xuöëng coân 15 nùm tuâ. Caác àiïìu tra phaáp lyá àaä phaát hiïån àûúâng ài cuãa caác khoaãn höëi löå xuêët phaát tûâ caác cöng ty àa quöëc gia khaác, ài qua 6 nhên vêåt trung gian, têët caã àïìu coá taâi khoaãn ngên haâng úã ngoaâi Lïxöthö, trûúác khi àûúåc chuyïín sang taâi khoaãn cuãa caác trung gian cêëp hai, vaâ cuöëi cuâng múái àïën taâi khoaãn cuãa Sole úã Geneva. Tiïëp tuåc lêìn theo dêëu vïët caác giao dõch chuyïín khoaãn, caác àiïìu tra viïn àaä tòm thêëy möåt taâi khoaãn cuãa Sole taåi Ngên haâng Standard úã Ladybrand, ngay bïn kia biïn giúái Nam Phi. Theo nhûäng thöng tin àaä biïët, söë tiïìn àûúåc lêëy laåi tûâ taâi khoaãn cuãa Sole theo möåt phaán quyïët cuãa toaâ aán dên sûå vaâo thaáng 10-1999, vaâ àûúåc khùèng àõnh laåi trong thúâi gian khaáng aán vaâo thaáng 4-2001, laâ 8,9 triïåu rupi (chûa àïën 1,2 triïåu àöla vaâo thúâi àiïím àoá). Ngoaâi ra, cöng ty Acres International phaãi nöåp phaåt 22 triïåu rupi (khoaãng hún 2,9 triïåu àöla) theo kïët aán cuãa toaâ aán Lïxöthö vaâ bõ ghi tïn vaâo danh saách àen cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Caác caá nhên dñnh lñu vaâo vuå naây àaä sûã duång möåt cú chïë höëi löå tûúng àöëi àún giaãn, vaâ kïët húåp möåt chuát "cöng nghïå" rûãa tiïìn. Àêìu tiïn, caác khoaãn tiïìn höëi löå àûúåc chuyïín cho caác bïn trung gian theo phûúng thûác rêët àún giaãn àïí giaãm búát mûác ruãi ro trûúác khi chuyïín tiïëp söë tiïìn naây vaâo caác taâi khoaãn bònh thûúâng úã nûúác ngoaâi. Cêìn tiïëp tuåc xem mö hònh naây coá thay àöíi khöng, khi maâ nhûäng keã àûa höëi löå vaâ ngûúâi trung gian nhêån ra rùçng Thuåy Sô seä húåp taác20 vúái caác àiïìu tra tham nhuäng úã nûúác ngoaâi, nïëu nhû coá nhûäng bùçng chûáng roä raâng vïì haânh vi tham nhuäng. Nhûäng thaách thûác khi xûã lyá caác taâi saãn kiïím àûúåc tûâ haânh vi phaåm phaáp Mùåc duâ àaä coá nhûäng vñ duå trïn, nhûng trïn thûåc tïë vêîn coân nhiïìu thaách thûác chûa giaãi quyïët àûúåc liïn quan àïën xûã lyá caác taâi saãn kiïëm àûúåc tûâ haânh vi phaåm phaáp. Chó xin lêëy vñ duå vïì möåt thaách thûác nhû sau: theo nguyïn tùæc miïîn trûâ cuãa luêåt quöëc tïë, caác võ laänh àaåo àûáng àêìu nhaâ nûúác àûúåc miïîn truy cûáu traách nhiïåm hònh sûå, nhû Toâa aán Töëi cao Liïn bang Thuåy Syä àaä khùèng 555 Caác hònh thaái tham nhuäng àõnh rêët chñnh xaác trong trûúâng húåp cuãa cûåu töíng thöëng Philñppin, Ferdinand Marcos.21 Mùåc duâ caác töí chûác taâi chñnh trung gian vaâ caác nhên viïn trong caác töí chûác naây khöng àûúåc hûúãng quyïìn miïîn trûâ, nhûng trïn thûåc tïë, viïåc khúãi töë caác àöëi tûúång naây cuäng khöng phaãi viïåc dïî, do möåt söë nguyïn nhên nhû: Thiïëu húåp taác trong lônh vûåc höî trúå phaáp lyá. Nhaâ nûúác yïu cêìu khúãi töë khöng coá khaã nùng tûå khúãi töë hoùåc àûa ra kïët luêån khúãi töë (do nhûäng lyá do chñnh trõ hoùåc do àiïìu haânh nhaâ nûúác keám). Kïí caã trong trûúâng húåp àöëi tûúång khöng coân àûúåc hûúãng miïîn trûâ, thò àöi khi, nhaâ nûúác yïu cêìu khúãi töë cuäng khöng thu thêåp àûúåc àuã bùçng chûáng chöëng laåi möåt cûåu laänh àaåo àûáng àêìu nhaâ nûúác do àaä coá nhûäng haânh vi phaåm phaáp trong thúâi gian àûúng nhiïåm. Hai vuå viïåc Mobutu vaâ Duvalier laâ nhûäng vñ duå gêìn àêy nhêët cuãa Thuåy Sô. Ngaây 15-12-2003, Höåi àöìng Liïn bang Thuåy Syä àaä phaán quyïët rùçng têët caã caác taâi saãn (töíng cöång giaá trõ khoaãng 10,8 triïåu phrùng Thuåy Syä) cuãa cöë laänh àaåo àöåc taâi Mobutu Sese Seko, CHDC Cönggö, seä tiïëp tuåc bõ phong toãa trong caác ngên haâng Thuåy Syä thïm 3 nùm nûäa. Quyïët àõnh naây àaä baäi boã phaán quyïët trûúác àoá do cú quan tû phaáp Thuåy Syä àûa ra trong tònh traång khöng coá sûå húåp taác tûâ phña chñnh quyïìn Kinshasa (cú quan tû phaáp àaä quyïët àõnh ngûâng thuã tuåc höî trúå phaáp lyá vöën àang coá tiïën triïín kïí tûâ nùm 1997, vaâ cho pheáp giaãi phoáng söë taâi saãn àang bõ phong toãa). Traái laåi, Höåi àöìng Liïn bang Thuåy Syä phaán quyïët dûåa trïn Hiïën phaáp Liïn bang, theo àoá Thuåy Syä khöng coá lúåi ñch gò khi traã laåi caác taâi saãn naây cho CHDC Cönggö maâ khöng coá möåt thoãa thuêån giûäa caác bïn liïn quan. Tûúng tûå nhû vêåy, trong vuå viïåc cuãa nhaâ cûåu laänh àaåo àöåc taâi Jean- Claude Duvalier, Haiti, ngaây 14-6-2002, Höåi àöìng Liïn bang Thuåy Syä phaán quyïët rùçng caác taâi saãn (trõ giaá khoaãng 7,6 triïåu phrùng Thuåy Syä) àaä bõ phong toãa theo möåt yïu cêìu höî trúå phaáp lyá vaâ do àoá, seä tiïëp tuåc bõ phong toãa thïm 3 nùm nûäa. Thuã tuåc höî trúå phaáp lyá àûúåc khúãi xûúáng lêìn àêìu tiïn vaâo nùm 1986 vaâ àïën vuå viïåc Duvalier, noá àaä bõ giaán àoaån do sûå bêët húåp taác tûâ phña chñnh quyïìn Haiti vaâ do chñnh phuã naây àaä khöng cung cêëp nhûäng baão àaãm phuâ húåp liïn quan àïën thuã tuåc töë tuång phaáp lyá chöëng laåi Duvalier. Nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy thûúâng phaãi thûåc hiïån giaãi phaáp thûúng lûúång. Tham nhuäng lan traân khùæp núi úã quöëc gia naây, vaâ kïí caã böå maáy àiïìu haânh nhaâ nûúác cuãa hoå cuäng yïëu keám. Vò vêåy, coá möåt ruãi ro lúán laâ nhûäng taâi saãn, sau khi àûúåc traã laåi, seä laåi tiïëp tuåc bõ chiïëm duång. Àiïìu naây ài ngûúåc laåi möëi quan têm cùn baãn cuãa Thuåy Syä, àoá laâ àaãm baão rùçng nhûäng taâi saãn, sau khi àûúåc traã laåi, phaãi àûúåc sûã duång àïí àem laåi lúåi ñch cho toaân thïí dên chuáng. 556 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng Möëi quan hïå cuãa caác bïn thûá ba tuyïn böë quyïìn súã hûäu húåp phaáp àöëi vúái nhûäng taâi saãn àang bõ phong toãa cêìn àûúåc xaác minh kyä caâng. Àiïìu naây coá thïí khiïën cho caác bïn thûá ba lo ngaåi, àêy laâ nhûäng ngûúâi àoâi quyïìn súã hûäu taâi khoaãn bõ phong toãa, hoùåc coá thïí laâ nhûäng naån nhên àang àoâi böìi thûúâng, vñ duå nhû laâ böìi thûúâng cho nhûäng vi phaåm nhên quyïìn. Tònh hònh naây caâng laâm phûác taåp thïm nhûäng nöî lûåc nhùçm tòm ra möåt giaãi phaáp thûúng lûúång coá thïí chêëp nhêån àûúåc, vaâ thöng thûúâng tònh hònh nhû thïë naây seä dêîn àïën töë tuång phaáp lyá vaâ vö söë nhûäng àún khaáng aán taåi quöëc gia àang giûä tiïìn trong tay. Trïn thûåc tïë, giûäa caác nûúác nùçm úã caác vuâng àõa lyá khaác nhau vêîn coân töìn taåi möåt khoaãng caách röång. Tuy nhiïn, Ngên haâng Thïë giúái vaâ Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë coá thïí höî trúå bùçng caách xêy dûång nùng lûåc trong caác quöëc gia vay vöën àïí hoå coá thïí khúãi töë nhûäng trûúâng húåp tûúng tûå. Àiïìu quan troång laâ àaãm baão rùçng caác cú quan chöëng tham nhuäng hiïíu roä yá nghôa quan troång cuãa caác haânh vi rûãa tiïìn, tõch thu taâi saãn, vaâ hoaân traã tiïìn kiïëm àûúåc tûâ tham nhuäng. Cuå thïí UNCAC àaä àùåc biïåt chuá yá àïën vêën àïì hoaân traã taâi saãn cho quöëc gia chuã thïí, vaâ àiïìu naây àaä taåo ra möåt nïìn taãng múái, vò àêy laâ lêìn àêìu tiïn coá möåt cöng cuå phaáp lyá quöëc tïë cöng nhêån rùçng têët caã caác nhaâ nûúác àïìu phaãi cam kïët hoaân traã taâi saãn. Caác cöng ûúác vaâ caác töí chûác trong lônh vûåc naây, vñ duå nhû cöng ûúác chöëng höëi löå cuãa OECD, àaä khöng xem xeát phûúng diïån naây cuãa chûúng trònh chöëng tham nhuäng. Cöng ûúác gêìn àêy nhêët vïì phoâng chöëng tham nhuäng cuãa Liïn minh chêu Phi thaáng 7- 2003 àïì cêåp àïën vêën àïì hoaân traã taâi saãn nhû möåt yïu cêìu trong böëi caãnh húåp taác quöëc tïë .22 Khöi phuåc vaâ hoaân traã hiïån nay àaä trúã thaânh möåt vêën àïì troång têm vúái têët caã caác töí chûác vaâ cú quan, àûúåc àûa vaâo nhûäng hoaåt àöång thûúâng lïå cuãa quaá trònh hoaåch àõnh chñnh saách, giaám saát vaâ àaánh giaá trong lônh vûåc chöëng tham nhuäng. CAÁC VÊËN ÀÏÌ CHÑNH TRONG CHÖËNG RÛÃA TIÏÌN Trûúác nhûäng nùm 1990, caác quan chûác nhaâ nûúác tham nhuäng thûúâng phaãi traã chi phñ chung cho caác dõch vuå quöëc tïë khi rûãa tiïìn. Caác ngên haâng Thuåy Syä traã laäi suêët rêët thêëp, nhûng ngûúâi gûãi tiïìn vêîn sùén saâng chêëp nhêån àïí àöíi lêëy sûå baão mêåt thöng tin cuäng nhû sûå an toaân cuãa taâi saãn ­ àiïìu naây haâm yá rùçng vaâo thúâi àiïím àoá, nhûäng ngên haâng Thuåy Syä àaä tûâng àûúåc choån laâ böå maáy têíy rûãa tiïìn. Vúái sûå ra àúâi cuãa caác luêåt chöëng rûãa tiïìn, qua àoá taåo ra caác ruãi ro taâi chñnh vaâ töåi phaåm cho caác töí chûác taâi chñnh trung gian, sûå nhêån thûác cuãa caác trung gian naây àaä tiïën triïín, cuäng nhû khaã nùng hoå baáo caáo caác giao dõch khaã nghi lïn Àún võ Tònh baáo Taâi chñnh ngaây caâng tùng. Tuy nhiïn, viïåc naây coá thïí dêîn àïën möåt hiïåu ûáng sai lêìm: caác quan chûác nhaâ nûúác tham 557 Caác hònh thaái tham nhuäng nhuäng hoùåc àaåi lyá cuãa hoå coá khaã nùng chuyïín sang höëi löå nhên viïn cuãa caác töí chûác taâi chñnh trung gian nûúác ngoaâi, àïí hoå chêëp nhêån söë tiïìn gûãi àïí têíy rûãa nguöìn göëc. Möåt biïën thïí cuãa hiïån tûúång naây laâ thay vò höëi löå möåt caá nhên cuå thïí, thò bïn gûãi tiïìn (tûác laâ quan chûác tham nhuäng) seä khöng phaãn àöëi caách quaãn lyá hoùåc tñch tuå vöën keám thêån troång cuãa ngên haâng, maâ trïn thûåc tïë, àêy laâ caách àïí hai bïn taåo ra möåt thoãa thuêån cöng bùçng bêët thaânh vùn. Têët nhiïn laâ coân nhiïìu phûúng phaáp khaác àïí àaåt àûúåc muåc àñch laâ chuyïín "giaá trõ" qua biïn giúái, vñ duå nhû sûã duång nhûäng thûá chûáa àûång giaá trõ cao nhû àaá quyá, traái phiïëu thanh toaán cho ngûúâi cêìm traái phiïëu, taác phêím myä thuêåt, vaâ kim loaåi quyá, cuäng nhû caác hònh thûác lêåp hoáa àún giaã maåo hay chuyïín kiïìu höëi. Khöng coá bùçng chûáng chùæc chùæn cho thêëy nhûäng giaãi phaáp trïn coá àûúåc phaát triïín röång raäi àïí thûåc hiïån quy trònh rûãa tiïìn phi phaáp kiïëm àûúåc tûâ tham nhuäng hay khöng, nhûng dûúâng nhû caác giaãi phaáp naây coá thïí têåp trung úã möåt söë loaåi haânh vi phaåm töåi, vaâ tham nhuäng chùæc khöng phaãi laâ ngoaåi lïå. Nhû àaä trònh baây úã trïn, coá nhiïìu vñ duå vïì thaânh cöng trong xaác àõnh caác hoaåt àöång rûãa tiïìn. Tuy nhiïn, möåt söë quöëc gia vêîn chûa thïí àûúåc coi laâ minh baåch. Vò rûãa tiïìn coá thïí xaãy ra úã bêët cûá àêu trïn thïë giúái, nïn khöng möåt quöëc gia naâo coá thïí tröën traánh traách nhiïåm cuãa mònh vaâ khöng coá möåt khu vûåc naâo trïn thïë giúái àûúåc miïîn nhiïîm vúái cùn bïånh naây. Caác kiïím soaát trïn thïë giúái caâng chùåt cheä thò doâng tiïìn phaåm phaáp caâng têåp trung úã nhûäng quöëc gia vaâ khu vûåc vêîn nùçm ngoaâi voâng kiïím soaát do cú chïë àiïìu tiïët hoùåc thûåc hiïån yïëu keám. Nhûäng kiïím soaát naây coá thïí laâm giaãm cú höåi cho rûãa tiïìn quöëc tïë, nhûng laåi laâm tùng cú höåi cho doâng tiïìn phaåm phaáp àûúåc giûä laåi úã möåt quöëc gia naâo àoá, vaâ nhû vêåy, dïî bõ phaát hiïån hún vaâ chuyïín traã cho ngûúâi súã hûäu húåp phaáp. Caác nöî lûåc chöëng rûãa tiïìn coá thïí dêîn àïën viïåc caác hïå thöëng ngên haâng khöng chñnh thûác, nhû hawala, cuäng àûúåc sûã duång àïí höî trúå rûãa tiïìn. Nhûäng hïå thöëng nhû vêåy cho pheáp chuyïín tiïìn nhanh choáng maâ khöng coá höì sú giêëy túâ ghi laåi vaâ thûúâng rêët coá ñch cho nhûäng trûúâng húåp nhêån höëi löå bùçng tiïìn mùåt. Caác vêën àïì chñnh cêìn tiïëp tuåc giaãi quyïët àïí tùng cûúâng caác nöî lûåc chöëng rûãa tiïìn hiïån nay laâ: Cöë gùæng tõch thu caác taâi saãn kiïëm àûúåc möåt caách phi phaáp cuãa caác quan chûác nhaâ nûúác laâ haânh àöång rêët dïî thêët baåi do sûå töìn taåi cuãa möåt söë hònh thûác miïîn truy cûáu traách nhiïåm, gêy caãn trúã cho quy trònh khúãi töë trong nûúác. Caác quan chûác nhaâ nûúác caâng àûúåc miïîn trûâ nhiïìu, nhêët laâ úã mûác àöå miïîn trûâ cao nhêët cho nhûäng ngûúâi àûáng àêìu nhaâ nûúác, thò viïåc truy cûáu traách nhiïåm dên sûå àöëi vúái caác quan chûác naây caâng khoá hún, mùåc duâ chñnh phuã coá thïí phuã nhêån tû caách miïîn trûâ bùçng möåt quyïët àõnh ngoaåi lïå. Àiïìu nghõch lyá laâ, trong khi viïåc 558 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng tõch thu taâi saãn tûâ haânh vi töåi phaåm phuå thuöåc vaâo quyïët àõnh kïët aán, thò caái chïët cuãa ngûúâi bõ buöåc töåi tham nhuäng lúán, thöng thûúâng laåi taåo ra sûå baão vïå àöëi vúái gia àònh, ngûúâi thên vaâ nhûäng ngûúâi thuå hûúãng khaác, vaâ giuáp hoå giûä laåi àûúåc nhûäng taâi saãn phi phaáp maâ khöng bõ truy töë. Àiïìu naây traái ngûúåc vúái lúåi ñch cuãa dên chuáng. Chûa coá phên tñch möåt caách hïå thöëng vïì caác trûúâng húåp rûãa tiïìn.23 Ngoaâi möåt thûåc tïë laâ caác vêën àïì liïn quan àïën tiïìn tham nhuäng thûúâng khöng àûúåc ûu tiïn cao trong caác nghiïn cûáu phên tñch, coân coá nhûäng haån chïë khaác nhû thiïëu vùæng möåt böå dûä liïåu taái taåo vaâ hoaân chónh vaâ thiïëu nhûäng phên tñch dûåa trïn bùçng chûáng vïì caác lônh vûåc quan troång nhû haânh vi tham nhuäng vaâ àiïìu haânh nhaâ nûúác. Möåt nghiïn cûáu coá thïí töíng kïët nhiïìu vñ duå theo thúâi gian, nhûng khöng coá giaãi thñch chi tiïët vaâ hïå thöëng vïì rûãa tiïìn tham nhuäng thöng qua caác hïå thöëng taâi chñnh cuãa caác nûúác OECD. Nhiïìu khña caånh trong rûãa tiïìn vêîn chûa àûúåc biïët àïën vaâ hêìu nhû chûa àûúåc phên tñch, vñ duå nhû caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn coá thïí vö hiïåu hoáa caác maång lûúái töåi phaåm àïën mûác àöå naâo, laâm giaãm tñnh àa daång trong caác loaåi haânh vi töåi phaåm àïën mûác naâo, hoùåc laâm giaãm quy mö phaát triïín cuãa caác haânh vi töåi phaåm thaânh "caác töí chûác töåi phaåm" àïën mûác naâo. (Levi vaâ Maguire 2004; Nelen 2004). Taác àöång trong thïë giúái àang phaát triïín thêåm chñ coân nhiïìu vêën àïì hún chûa àûúåc xem xeát àïën. Mö hònh Kaufmann 2002 àaä mö taã trong Hònh 12.2, cho biïët laâm thïë naâo àïí gùæn kïët 4 giai àoaån cuãa möåt chu trònh rûãa tiïìn chuêín hoáa vúái caác vêën àïì nhû àiïìu haânh nhaâ nûúác keám hiïåu quaã, tham nhuäng trong khu vûåc cöng, trong ngaânh taâi chñnh vaâ khu vûåc doanh nghiïåp. Chuáng töi muöën böí sung vaâo àêy möåt nhêån xeát (chûa coá trong sú àöì naây) laâ coá möåt phêìn tiïìn tham nhuäng khöng bao giúâ àûúåc àem ài têíy rûãa nguöìn göëc, maâ àûúåc àïí laåi cho muåc àñch tiïu duâng, vaâ nhûäng phêìn tiïìn khaác thò coá thïí àûúåc àem ài tiïu duâng sau khi traãi qua möåt hoùåc möåt vaâi giai àoaån cuãa chu trònh rûãa tiïìn. Tham nhuäng àûúåc àùåt trong möåt voâng troân tö maâu sêîm úã giai àoaån 1, nhûng úã möåt söë quöëc gia àang phaát triïín, möîi möåt yïëu töë cuãa giai àoaån 1 àïìu coá thïí bõ chi phöëi búãi gia àònh, hoå haâng, baån beâ cuãa caác PEP. Giúái truyïìn thöng úã caác nûúác àang phaát triïín àaä chó trñch, phï phaán nhiïìu vaâ quy traách nhiïåm cho caác quöëc gia OECD vïì nhûäng haânh vi tham nhuäng xuyïn quöëc gia, vò caác quöëc gia naây vûâa laâ àiïím xuêët phaát cuãa caác khoaãn tiïìn höëi löå, vûâa laâ àiïím àïën cuãa chuáng àïí àûúåc têíy rûãa nguöìn göëc phi phaáp. Caãm nhêån phöí biïën úã caác nûúác àang phaát triïín laâ sûå töìn taåi cuãa möåt tiïu chuêín hai mùåt­ möåt mùåt, noá nhùçm vaâo àöëi tûúång laâ caác PEP úã caác quöëc gia àang phaát triïín, nhûng mùåt khaác, noá cho thêëy möåt caách nhòn khaác vïì caác quöëc gia OECD, laâ núi maâ vûâa laâ nguöìn göëc höëi löå vûâa laâ àiïím rûãa tiïìn höëi löå vaâ tham nhuäng. Àiïìu naây taåo ra taác 559 Caác hònh thaái tham nhuäng HÒNH 12.2 Khöng phaãi laâ möåt "hiïåu giùåt tûå àöång" àún thuêìn: Rûãa tiïìn trong khuön khöí röång Nguöìn: Kaufmann (2002). àöång chñnh trõ tiïu cûåc, vñ duå nhû, taác àöång àïën viïåc thûåc hiïån UNCAC, hay hoaåt àöång cuãa UÃy ban chêu Phi (2005). Do nhûäng möëi lúåi lúán tûâ tham nhuäng coá thïí àûúåc têíy rûãa nguöìn göëc qua caác trung têm taâi chñnh lúán cuãa OECD vaâ qua nhiïìu quöëc gia hay vuâng laänh thöí töëi tùm hún, nïn tham nhuäng úã caác nûúác ngheâo seä vö cuâng khoá khùn nïëu khöng tiïëp cêån àûúåc vúái nhûäng àõnh chïë taâi chñnh àoá.24 Nhûäng vuå bï böëi do baáo chñ phanh phui àaä taåo ra nhûäng ruãi ro vïì uy tñn khöng chó vúái baãn thên quöëc gia, maâ vúái caã caác ngên haâng vaâ doanh nghiïåp khaác. Têët caã caác trung têm taâi chñnh OECD àïìu àaä tûâng traãi qua caác vuå bï böëi liïn quan àïën tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn, vaâ khöng coá lyá do gò àïí giaã àõnh rùçng 560 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng chuyïån naây seä khöng taái diïîn. Thûåc ra, viïåc coá sùén "caác hiïåu giùåt tûå àöång úã bïn kia àaåi dûúng" laâ möåt yïëu töë quan troång àïí thuác àêíy tham nhuäng, vò nïëu khöng coá caác "hiïåu giùåt" naây thò nhûäng keã tham nhuäng khöng coá caách naâo khaác laâ phaãi cêët giêëu söë tiïìn phi phaáp "úã bïn naây àaåi dûúng", tûác laâ trong nûúác, vaâ nhû vêåy coá nguy cú cao bõ phaát hiïån cuäng nhû tõch thu sung cöng búãi möåt chïë àöå kïë cêån hay möåt hïå thöëng tû phaáp àöåc lêåp.25 Coá möåt cú höåi àïí aáp duång chïë àöå chöëng rûãa tiïìn úã caác quöëc gia OECD nhùçm böí trúå cho caác chïë àöå chöëng tham nhuäng úã caác quöëc gia àang phaát triïín. Thêåm chñ vúái nhûäng hoaåt àöång lúán vaâ phûác taåp, coá thïí chó cêìn möåt baáo caáo tûâ möåt àõnh chïë taâi chñnh hay möåt luêåt sû, vaâ möåt nöî lûåc thûåc sûå nghiïm tuác àïí àiïìu tra vaâ thaáo gúä möåt söë àûúâng dêy phi phaáp. Coá nhûäng giúái haån hay haån chïë trong mûác àöå maâ caãnh saát (hoùåc, chñnh xaác hún trong trûúâng húåp naây laâ caác ngên haâng hoùåc luêåt sû) coá thïí phaát hiïån muåc àñch cuãa caác giao dõch khaã nghi maâ khöng cêìn hoãi ngûúâi bõ tònh nghi (hoùåc noái caách khaác laâ khöng cêìn hoãi khaách haâng, nïëu nhû àïì cêåp àïën caác ngên haâng hoùåc luêåt sû) vaâ àêy laâ möåt vêën àïì cuå thïí trong caác trûúâng húåp tham nhuäng, bao göìm caác tham nhuäng lúán cuäng nhû sûå yïëu keám trong thûåc thi luêåt chöëng tham nhuäng. Möåt khoá khùn khaác laâ caác quöëc gia khöng sùén saâng cung cêëp thöng tin cêìn thiïët àïí tiïën haânh àiïìu tra úã nûúác ngoaâi ­ vñ duå nhû, úã Thuåy Syä, caác cöng töë viïn coá veã nhû khaá tñch cûåc trong viïåc thuå lyá caác trûúâng húåp maâ töåi phaåm cêëu thaânh xaãy ra úã núi khaác. Tuy nhiïn, nïëu caãi tiïën viïåc ghi cheáp trong caác söí saách kïë toaán vaâ chuá yá nhiïìu hún àïën chuã súã hûäu thuå hûúãng taâi saãn thò coá thïí taåo àiïìu kiïån khöi phuåc taâi saãn nhanh choáng maâ khöng phaãi chúâ caác àiïìu tra taâi chñnh cöng böë röång raäi àiïìu naây sau khi bùæt giûä, thêåm chñ sau khi xûã phaåt töåi phaåm. Hiïíu theo nghôa naây, chöëng rûãa tiïìn coá aãnh hûúãng àïën caác phûúng phaáp tùng cûúâng thûåc thi luêåt trong nhûäng lônh vûåc, tûâ buön baán ma tuáy àïën tham nhuäng lúán. Hún nûäa, coá thïí tûå hoãi, liïåu nùng lûåc khúãi töë caác haânh vi rûãa tiïìn, vñ duå nhû úã Thuåy Syä, coá laâm tùng ruãi ro cho nhûäng ngûúâi giao dõch kinh doanh qua àêët nûúác àoá khöng, nghôa laâ sûå kiïím soaát thûåc thi luêåt hoùåc khúãi töë úã möåt quöëc gia àang phaát triïín seä khöng taåo ra sûå miïîn trûâ toaân böå trïn phaåm vi toaân thïë giúái àöëi vúái nhûäng caá nhên vaâ/hoùåc taâi saãn cuãa ngûúâi ài höëi löå vaâ ngûúâi nhêån höëi löå. Tuy nhiïn, tham nhuäng àaä toã ra rêët töën keám khi noá laâ àöëi tûúång cuãa caác àiïìu tra vaâ khúãi töë, do àoá noá coá thïí taåo ra nhûäng aáp lûåc àïën cöng quyä. Nguöìn vöën quöëc tïë cho nhûäng trûúâng húåp naây coá thïí laâ rêët cêìn thiïët, traái laåi vúái caác dûå aán nhoã, tûâng quöëc gia cuäng coá thïí coá nùng lûåc àïí xûã lyá. Tham nhuäng trong tû phaáp vaâ tònh traång thiïëu àöåc lêåp cuãa tû phaáp cuäng coá thïí ngùn trúã viïåc khúãi töë vaâ trûâng phaåt keã phaåm phaáp. Vñ duå nhû, toâa aán 561 Caác hònh thaái tham nhuäng úã caác quöëc gia chêu Myä Latinh tûâ trûúác àïën nay chûa bao giúâ àoáng vai möåt lûåc lûúång thïí chïë àöëi khaáng vúái caác trûúâng húåp laåm duång quyïìn lêåp phaáp hay haânh phaáp, do möåt söë nguyïn nhên lõch sûã, chñnh trõ, vaâ cú cêëu. Hïå thöëng tû phaáp khöng àöåc lêåp vaâ tham nhuäng trong tû phaáp thûúâng töìn taåi song song vúái nhau ­ caác quan toâa coá thïí bõ gêy aáp lûåc tûâ nhaánh haânh phaáp, vaâ trong trûúâng húåp àoá, dïî coá khaã nùng baán reã mònh (tûác laâ nhêån höëi löå) cho caác luêåt sû hay ngûúâi ài kiïån. ÚÃ Chilï, dûúái chïë àöå Pinochet, caác quan toâa khöng tuên lïånh seä bõ caách chûác, ngûúåc àaäi hoùåc khöng àûúåc thùng tiïën (Dakolias vaâ Thachuk 2000, trang 362). Nïëu möåt chñnh phuã muöën kiïím soaát hïå thöëng tû phaáp, chñnh phuã seä böí nhiïåm caác quan toâa tham nhuäng hoùåc thiïëu tû caách. Kinh nghiïåm cuãa Hunggari (Höåp 12.5) cho thêëy, úã nhûäng quöëc gia coá nùng lûåc thûåc thi luêåt haån chïë trong phoâng chöëng tham nhuäng, thò chó nhûäng vuå tham nhuäng lúán múái thu huát àûúåc nguöìn lûåc àiïìu tra, vaâ thûúâng seä gêy nïn caác tranh luêån chñnh trõ gay gùæt, khiïën cho quy trònh xeát xûã cuãa toâa aán dïî coá nguy cú bõ chñnh trõ hoáa. Vñ duå cuãa Hunggari cuäng nhêën maånh rùçng, àïí coá hiïåu quaã thò yá chñ chñnh trõ laâ yïëu töë cêìn thiïët khöng chó àïí triïín khai caác caãi caách chöëng tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn, maâ coân àïí chûáng kiïën quaá trònh thûåc hiïån caãi caách. Khúãi töë, xeát xûã kõp thúâi vaâ cöng bùçng, aáp duång chïë taâi dûåa trïn ruãi ro laâ nhûäng dêëu hiïåu roä raâng àïí phaá vúä nhûäng hònh thûác tham nhuäng liïn kïët chùåt cheä vúái nhau. Nhûäng haån chïë cuãa chñnh saách chöëng rûãa tiïìn trong ngùn chùån tham nhuäng Caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn coá möåt söë haån chïë khi àûúåc sûã duång laâm chñnh saách ngùn chùån tham nhuäng ­ tûác laâ hiïån tûúång sûã duång cöng quyä àïí mûu lúåi caá nhên, theo àõnh nghôa trong cuöën saách naây. Trûúác hïët, àöëi tûúång cuå thïí cuãa quy chïë chöëng rûãa tiïìn khöng phaãi laâ tham nhuäng, maâ laâ ngùn chùån möåt loaåi töåi phaåm phöí biïën liïn quan àïën viïåc luên chuyïín caác lûúång tiïìn lúán. Têët nhiïn, caác khoaãn tiïìn àoá coá thïí bao göìm nhûäng khoaãn tham nhuäng lúán cuãa caác caán böå laänh àaåo chñnh trõ haâng àêìu àêët nûúác. Nhûng trïn thûåc tïë, nhiïìu khoaãn tham nhuäng coá quy mö tûúng àöëi nhoã. ÚÃ möåt söë nûúác, kïí caã nhûäng tham nhuäng úã quy mö trung bònh cuäng chûa chùæc àaä àûúåc coi laâ quan troång àïí phên böí nhûäng nguöìn lûåc taâi chñnh hiïëm hoi cho muåc àñch àiïìu tra vaâ thu thêåp bùçng chûáng. ÚÃ möåt söë nûúác khaác, khúãi töë caác tham nhuäng quy mö nhoã coá thïí dêîn àïën hònh phaåt nöåp tiïìn ­ vúái söë tiïìn phaåt nhoã àöëi vúái möåt töåi phaåm tiïìn thên, nhûng nhû vêåy àaä lúán hún nhiïìu lêìn so vúái tiïìn phaåt cho haânh vi rûãa tiïìn. Àiïìu naây coá thïí dêîn àïën sûå miïîn cûúäng trong aáp duång luêåt, nhêët laâ khi caác àiïím khaác nhau cuãa àõa phûúng vaâ nïìn vùn hoáa seä dêîn àïën caách hiïíu khaác nhau vïì tham nhuäng . 562 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng Möåt haån chïë khaác cuãa quy chïë chöëng rûãa tiïìn, cuå thïí laâ quy chïë toaân cêìu vïì chöëng rûãa tiïìn, laâ sûå phuå thuöåc vaâo nhûäng "ngûúâi canh cûãa" àïí àaåt àûúåc hiïåu quaã. Àiïìu naây coá nghôa laâ kiïën thûác vaâ thaái àöå cuãa nhûäng "ngûúâi canh cûãa" àöëi vúái tham nhuäng laâ möåt yïëu töë quan troång quyïët àõnh thaânh cöng. Àïí àaåt àûúåc hiïåu quaã, caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn cêìn biïët, ngaânh naâo trong khu vûåc cöng bõ coi laâ àiïím kïët nöëi tiïìm taâng giûäa möåt giao dõch thûúng maåi vúái möåt haânh vi tham nhuäng, vaâ sûå kïët nöëi naây xuêët phaát tûâ àöång cú naâo, coá àuã chïë taâi khöng, vaâ coá baáo caáo caác trûúâng húåp khaã nghi khöng. Möåt aãnh hûúãng phuå tûâ sûå phuå thuöåc noái trïn laâ quy chïë rûãa tiïìn coá thïí taåo ra nhûäng tiïìn àïì àïí tham nhuäng phaát triïín hún trong caác àõnh chïë taâi chñnh vaâ baãn thên nhûäng ngûúâi canh cûãa, vúái mûác phaát triïín maånh hún nhiïìu so vúái mûác cêìn thiïët khi rûãa tiïìn àûúåc coi laâ húåp phaáp. Haån chïë thûá ba laâ caác quy tùæc chöëng rûãa tiïìn thiïn vïì phaát hiïån ngûúâi nhêån höëi löå hún laâ ngûúâi àûa höëi löå. Khöng coá caác kiïím tra thûúâng quy vïì rûãa tiïìn úã àiïím yïëu nhêët ­ tûác laâ bïn trong töí chûác coá haânh vi tham nhuäng. Àiïìu naây àùåc biïåt quan troång trong nhûäng töí chûác lúán vúái caác phoâng ban taâi chñnh phûác taåp vaâ taåi caác kho baåc quöëc tïë coá nhiïìu nguöìn lûåc, nùng lûåc vaâ àaánh giaá àïí aáp duång nhûäng kiïím tra phûác taåp vïì tham nhuäng. Nhûng, mùåc duâ ngûúâi töë caáo àûúåc luêåt phaáp baão vïå, töí chûác chûa chùæc àaä coi àêy laâ vai troâ maånh meä àïí phoâng chöëng tham nhuäng, nhêët laâ khi töí chûác theo àuöíi nhûäng lúåi ñch kinh tïë haån heåp (traái vúái trûúâng húåp biïín thuã). ÚÃ cêëp àöå chñnh saách toaân cêìu, coá thïí dûå kiïën rùçng caác raâo caãn cao hún àöëi vúái rûãa tiïìn úã caác nïìn kinh tïë tiïn tiïën seä laâm tùng chi phñ rûãa tiïìn. Noái caách khaác, rûãa tiïìn seä tiïëp tuåc nhûng thöng qua möåt cú chïë töën keám vaâ quanh co hún. Ngoaâi ra, nïëu caác nhaâ laänh àaåo àûáng àêìu nhaâ nûúác hoùåc gia àònh hoå dñnh lñu vaâo tham nhuäng lúán (bao göìm biïín thuã, buön lêåu, vaâ caác töåi danh nghiïm troång khaác) thò chùæc chùæn seä khöng thïí biïët àûúåc caác àõnh chïë taâi chñnh, trong nûúác cuäng nhû nûúác ngoaâi phaãi nöåp baáo caáo lïn cho ai, vaâ laâm thïë naâo àïí khöng bõ traã thuâ, hay ai coá àuã àöång cú àïí àûa ra nhûäng haânh àöång nghiïm tuác. Vïì lônh vûåc naây, mö hònh FIU quöëc gia, giöëng nhû phêìn lúán caác mö hònh àiïìu tra vaâ khúãi töë töåi phaåm quöëc gia khaác, seä bõ àöí vúä khi phaãi àûúng àêìu vúái giúái chûác cao cêëp vaâ coá àùåc quyïìn àùåc lúåi, kïí caã khi hoå khöng coá tû caách miïîn trûâ möåt caách chñnh thûác. Kïët quaã laâ taåo ra möåt caái voâng luêín quêín, dêîn àïën möåt tònh huöëng khi maâ quyïìn lûåc chñnh trõ vaâ böå maáy nhaâ nûúác caâng trúã nïn tham nhuäng hún, thò caâng khoá àïí thiïët lêåp möåt möi trûúâng kiïím soaát chöëng rûãa tiïìn hiïåu quaã. Àïí phaá vúä caái voâng luêín quêín cuãa tham nhuäng, cêìn coá nhûäng quy àõnh töët hún àïí baão vïå nhûäng ai baáo caáo vaâ àiïìu tra tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn. Coá nhûäng giúái haån maâ caác ngên haâng quöëc gia OECD phaãi tuên thuã, thêåm chñ 563 Caác hònh thaái tham nhuäng HÖÅP 12.5 Caãi caách chöëng tham nhuäng úã Hunggari Hunggari laâ möåt tònh huöëng nghiïn cûáu thuá võ vïì caãi caách chöëng tham nhuäng, khöng chó vò möåt phêìn trong caác nöî lûåc caãi caách úã àêy laâ do Chûúng trònh Chöëng tham nhuäng toaân cêìu cuãa LHQ triïín khai vaâo nùm 1999 vaâ do àoá àûúåc giaám saát rêët chùåt cheä. Àêy coân laâ möåt vñ duå hûäu ñch vïì möåt nûúác trûúác àêy thuöåc hïå thöëng xaä höåi chuã nghôa, bêy giúâ àaä trúã thaânh thaânh viïn cuãa Liïn minh chêu Êu. Hunggari laâ möåt bïn tham gia cöng ûúác chöëng höëi löå cuãa OECD, vaâ àaä phï chuêín Luêåt Hònh sûå cuãa Höåi àöìng chêu Êu cuäng nhû Cöng ûúác Luêåt dên sûå vïì Tham nhuäng. Nûúác naây cuäng laâ thaânh viïn cuãa GRECO. Nùm 1999, Chó söë CPI cuãa Töí chûác Minh baåch Quöëc tïë xïëp àiïím söë cuãa Hunggari úã mûác 3.0, nhúâ àoá nûúác naây àaä trúã thaânh nûúác àûáng àêìu trong khu vûåc vïì nöî lûåc chöëng traã tham nhuäng. Dûúái hûúáng dêîn cuãa LHQ, Hunggari àaä xêy dûång möåt chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng göìm 27 àiïím. Vaâo cuöëi nhûäng nùm 1990, FATF ghi tïn Hunggari vaâo danh saách àen cuãa mònh do khöng tuên thuã 40 kiïën nghõ FATF. Möåt trong nhûäng nguyïn nhên cuãa viïåc naây laâ Hunggari trò hoaän nhiïìu lêìn viïåc cung cêëp caác söí tiïìn gûãi (mùåc duâ hêìu nhû khöng coá bùçng chûáng cho thêëy cöng cuå naây àûúåc sûã duång cho muåc àñch rûãa tiïìn). Taác àöång cuãa viïåc bõ àûa vaâo danh saách àen vaâ nhûäng aãnh hûúãng tiïìm taâng cuãa viïåc naây àöëi vúái sûå gia nhêåp EU, cöång thïm sûå kiïån khuãng böë têën cöng Myä vaâo ngaây 11/9/2001, àaä khiïën cho Chñnh phuã Hunggary chuá yá túái vêën àïì naây. Möåt nhoám chuyïn gia liïn ngaânh àaä àûúåc thaânh lêåp àïí giaám saát tiïën àöå soaån thaão luêåt chöëng rûãa tiïìn múái vaâ xêy dûång möåt chûúng trònh truyïìn thöng baáo chñ, caác khoáa têåp huêën,vaâ vûún àïën nhûäng nöî lûåc cuãa ngaânh. Àïën nay, Hunggary àaä gia nhêåp EU tûâ thaáng 3/2003, àaä coá möåt böå luêåt múái cêåp nhêåt vïì chöëng rûãa tiïìn. Àêy laâ möåt trong nhûäng nûúác chêu Êu múã röång caác àiïìu khoaãn chöëng rûãa tiïìn sang ngaânh haâng coá giaá trõ cao . Coá hai àiïím nöíi bêåt trong cêu chuyïån naây. Vò Hunggari sûã duång àõnh nghôa töåi phaåm tiïìn thên laâ "moåi töåi phaåm", nïn luêåt chöëng rûãa tiïìn cuãa nûúác naây cuäng bao göìm caã tham nhuäng. ÚÃ mûác àöå sêu hún, viïåc bõ ghi tïn vaâo danh saách àen cuãa FATF àaä khiïën Hunggary nhêån thûác sûå cêìn thiïët phaãi sùæp xïëp laåi töí chûác nöåi böå, traánh gêy ra nhûäng vêën àïì thûåc tiïîn vaâ traánh taåo ra hònh aãnh tiïu cûåc cuãa àêët nûúác do chïë àöå khöng phuâ húåp àïí phaát hiïån caác hoaåt àöång rûãa tiïìn. Luêåt chöëng rûãa tiïìn múái àûúåc thöng qua möåt caách liïìn maåch, mùåc duâ coá sûå thay àöíi tûâ phña chñnh phuã khi àaä thûåc hiïån àûúåc giûäa dûå aán. Hunggary àaä böí trúå quyïët àõnh phï chuêín Cöng ûúác chöëng tham nhuäng cuãa Höåi àöìng chêu Êu bùçng caách ban haânh àaåo luêåt coá tïn "gûúng soi boã tuái" nùm 2003 trong àoá uãy quyïìn cho Phoâng Kiïím toaán Nhaâ nûúác Hunggari xem xeát kiïím tra caác húåp àöìng nhaâ nûúác ­ tû nhên. Trûúác àêy nhûäng húåp àöìng naây àûúåc coi laâ vêën àïì bñ mêåt kinh doanh. Sûå quan têm cuãa cöng chuáng àïën lônh vûåc naây rêët lúán, vaâ möåt söë lûúång caác vuå bï böëi àaä àûúåc xaác minh, hoùåc bõ caáo buöåc, liïn quan quaá trònh tû nhên hoáa trong nhûäng nùm 1990, möåt bï böëi khaác liïn quan àïën khoaãn höëi löå cho Böå trûúãng nöng nghiïåp, vaâ möåt tranh luêån quyïët liïåt vïì viïåc trao húåp àöìng cho ngên haâng phaát triïín quöëc gia maâ khöng àêëu thêìu. Hunggary àaä tiïën haânh möåt söë hoaåt àöång khaác àïí chöëng tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn, trong àoá coá giúái haån sûå tham gia cuãa cöng chûác trong caác cöng ty tû nhên, yïu cêìu caác àaåi biïíu quöëc höåi kï khai thu nhêåp, taâi saãn, tiïìn laäi, v,v.. Caác luêåt khaác tòm caách haån chïë tham nhuäng vùåt, bùçng caách quy àõnh hònh thûác nöåp phaåt ngay taåi chöî nïëu bõ phaát hiïån, vaâ miïîn truy cûáu traách nhiïåm nïëu baáo caáo vïì caác vuå viïåc höëi löå. Trong thúâi kyâ naây, möåt söë böå trûúãng, cöng chûác cêëp cao vaâ doanh nghiïåp àaä bõ buöåc thöi viïåc, möåt söë khaác bõ khúãi töë. Bêët kïí nhûäng nöî lûåc naây, nhûäng àiïím àaánh giaá caãm nhêån tham nhuäng chñnh vêîn giûä nguyïn hoùåc thêåm chñ giaãm (nghôa laâ tùng tham nhuäng). Nùm 2005, möåt khaão saát vïì tham nhuäng úã chêu Êu do Ngên haâng chêu Êu vïì Taái thiïët vaâ Phaát triïín (EBRD) tiïën haânh àaä cho thêëy tyã lïå laåi quaã úã Hunggary àaä tùng 10% trong voâng 3 nùm. Àaánh giaá tham nhuäng cuãa Ngöi nhaâ Tûå do (Freedom House) vêîn xïëp Hunggari úã võ trñ cuä khöng àöíi laâ 2,75 àiïím. Laâm thïë naâo àïí thay àöíi? Möåt giaãi thñch coá leä laâ thu huát vöën àêìu tû vaâ doanh 564 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng HÖÅP 12.5 (Tiïëp) nghiïåp nûúác ngoaâi àaä laâm tùng nguöìn cung tiïìn vaâ tûâ àoá coá nhiïìu tiïìn àïí tham nhuäng. Àêëu thêìu caånh tranh xêy dûång caác dûå aán haå têìng lúán liïn kïët vúái viïåc gia nhêåp EU vaâ caác cú chïë múái àïí thñch húåp vúái möi trûúâng àa quöëc gia, coá leä têët caã nhûäng àiïìu naây àaä taåo nhûäng cú höåi múái cho tham nhuäng. Tuy nhiïn, caã hai baáo caáo xïëp haång cuäng nhû àaánh giaá àûúåc tiïën haânh theo cöng ûúác chöëng tham nhuäng OECD àïìu nhêën maånh caãi caách úã cêëp àöå cao àöëi vúái khung phaáp lyá, tuy rùçng caãi caách naây chûa àûúåc nöëi tiïëp búãi caác caãi caách thïí chïë nöåi böå hiïåu quaã, nhêët laâ tùng cûúâng thûåc thi luêåt. a. http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/previous_cpi-1/1999. HÖÅP 12.6 Chûúng trònh àöíi dêìu lêëy lûúng thûåc cuãa LHQ taåi Irùæc Nhùçm giaãm búát nhûäng khoá khùn cuãa ngûúâi dên Irùæc sau khi bõ toaân thïë giúái cêëm vêån khöng mua dêìu cuãa Irùæc vaâo nhûäng nùm 1990 sau khi Irùæc àem quên xêm lêën Cöoeát, LHQ àaä thiïët lêåp möåt chûúng trònh phên böí möåt khöëi lûúång dêìu thö cuãa Irùæc àïí àem baán trïn thõ trûúâng quöëc tïë. Söë tiïìn thu àûúåc seä duâng àïí mua lûúng thûåc vaâ caác nhu yïëu phêím khaác cho ngûúâi dên Irùæc. LHQ xaác àõnh mûác giaá thõ trûúâng cöng bùçng àïí baán dêìu thö cuãa Irùæc nhûng Chñnh phuã Irùæc múái laâ bïn choån ngûúâi mua. Trong möåt söë tûúng àöëi lúán caác giao dõch naây, caác bïn mua àûúåc Chñnh phuã Irùæc choån lûåa laâ nhûäng nûúác thiïëu nguöìn taâi chñnh vaâ khöng thïí traã tiïìn dêìu, cuäng khöng coá kyä thuêåt àïí xûã lyá tinh loåc dêìu thö thaânh dêìu thûúng phêím. Do àoá, nhûäng bïn mua phaãi tòm àïën caác nhaâ kinh doanh dêìu thûåc thuå, caác nhaâ kinh doanh dêìu moã mua dêìu thö cuãa Irùæc dûúái tïn cuãa nhûäng bïn mua àaä àûúåc phï chuêín. Àïí thûåc hiïån caác giao dõch naây, caác ngên haâng phaát haânh tñn duång thû dûúái tïn cuãa bïn mua, ghi tïn bïn thuå hûúãng laâ LHQ, nhûng traách nhiïåm taâi chñnh laåi thuöåc vïì caác khaách haâng cuãa ngên haâng, nghôa laâ caác nhaâ kinh doanh dêìu moã. Caác khaách haâng naây, àûúåc coi laâ chuã húåp àöìng, laâ nhûäng khaách haâng àaä xaác àõnh vaâ quen biïët vúái caác ngên haâng. Thöng lïå "chuã húåp àöìng" àûúåc aáp duång khaá phöí biïën trong giao dõch mua baán dêìu tûå do vúái muåc àñch thûúng maåi húåp phaáp. Vñ duå nhû, trong caác nhoám cöng ty thûúng maåi, möåt söë cöng ty chõu traách nhiïåm xaác àõnh caác cú höåi mua, vaâ caác cöng ty khaác chõu traách nhiïåm lo nguöìn taâi chñnh àïí thûåc hiïån giao dõch. Ngoaâi ra, thöng tin hiïån àang coá úã SFBC cho biïët, thöng lïå naây vêîn àaãm baão cho LHQ nhêån àûúåc àêìy àuã tiïìn mua dêìu theo mûác giaá àaä xaác àõnh . Do àoá, trïn cú súã nhûäng thöng tin maâ SFBC nhêån àûúåc vaâ nhûäng thöng tin maâ caác ngên haâng coá thïí tiïëp cêån vaâo thúâi àiïím àoá, caác giao dõch dêìu moã vúái sûå hêåu thuêîn cuãa caác ngên haâng Thuåy Syä laâ hoaân toaân phuâ húåp vúái caác thöng lïå kinh doanh thûúâng aáp duång, vaâ noái chung khöng cêìn phaãi soaát xeát toaân diïån úã cêëp àöå cao. kïí caã khi hoå coá thiïån chñ. Vñ duå nhû, SFBC, bùçng viïåc sûã duång thöng tin cuãa ban àiïìu tra tham nhuäng trong Chûúng trònh LHQ Àöíi dêìu lêëy thûåc phêím úã Irùæc (xem Höåp 12.6) àaä kïët luêån, caác ngên haâng thûåc hiïån soaát xeát toaân diïån úã cêëp àöå chêëp nhêån àûúåc khi kiïím tra caác húåp àöìng dêìu moã maâ hoå taâi trúå nhûng khöng coá thöng tin cêìn thiïët àïí xaác àõnh xem coá húåp àöìng naâo 565 Caác hònh thaái tham nhuäng trong söë àoá coá haânh vi höëi löå , hay thûúâng goåi laâ "àoâi tiïìn hoa höìng", hay khöng (SFBC 2005). CAÁC TRUÅ CÖÅT THÏÍ CHÏË CUÃA CAÁC CAÃI CAÁCH CHÖËNG THAM NHUÄNG Xeát àïën nhûäng haån chïë noái trïn, coá möåt söë bûúác cêìn thûåc hiïån àïí tùng cûúâng tñnh hiïåu quaã cuãa caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn úã tûâng quöëc gia. Thiïët lêåp caác quy tùæc nïìn taãng roä raâng Giaáo duåc caác nhaâ lêåp phaáp caách thûác xêy dûång caác muåc tiïu chñnh saách löìng gheáp vúái nhûäng kiïím soaát chöëng rûãa tiïìn laâ möåt phêìn quan troång trong möåt goái chöëng tham nhuäng. Nhùçm àaãm baão chuyïín taãi caác muåc tiïu naây vaâo luêåt möåt caách chñnh xaác vaâ hiïåu quaã, nhûäng ngûúâi soaån thaão luêåt cêìn xaác àõnh caác luêåt khung àïí "cho vûâa" vaâo caác kïët cêëu phaáp lyá vaâ thïí chïë cuãa quöëc gia (thay vò aáp duång mö hònh "möåt caái aáo trùm ngûúâi mùåc"). Khi àaä xaác àõnh àûúåc caác quy tùæc nïìn taãng roä raâng vïì haânh vi naâo chêëp nhêån àûúåc, haânh vi naâo khöng chêëp nhêån àûúåc, keâm theo laâ caác hònh phaåt roä raâng àöëi vúái haânh vi khöng àûúåc chêëp nhêån, thò caác cú quan àiïìu tiïët seä rêët thuêån lúåi àïí lûåa choån caác cöng cuå thñch húåp cho caác nhoám àöëi tûúång vaâ haânh vi muåc tiïu. Caác àaánh giaá cuãa FATF, Ngên haâng Thïë giúái vaâ Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë àaä rêët thaânh cöng trong viïåc àûa ra nhûäng kiïën nghõ nhùçm giaãi quyïët nhûäng vêën àïì naây. Viïåc phï chuêín UNCAC, trong àoá coá möåt phêìn nöåi dung lúán vïì chöëng rûãa tiïìn vaâ khöi phuåc taâi saãn, cêìn àûúåc tiïëp tuåc. Sûå tuên thuã vúái caác chïë àöå noái trïn vaâ caác quy chïë tûúng tûå cho thêëy quan àiïím cêìn nhêån thûác laâ: khöng chó viïåc höî trúå rûãa tiïìn hay tham nhuäng laâ sai, maâ caã viïåc khöng tuên thuã cuäng laâ haânh vi khöng töët àöëi vúái caác laänh àaåo chñnh phuã vaâ xaä höåi noái chung. Caác kiïím soaát, tùng cûúng thûåc thi luêåt, vaâ chïë taâi Àïí thûåc hiïån möåt chïë àöå chöëng rûãa tiïìn hiïåu quaã, cuäng coá thïí cêìn àïën nhiïìu nguöìn lûåc lúán. Caác kiïím soaát chöëng rûãa tiïìn chó hiïåu quaã khi naâo nhûäng ngûúâi thûåc hiïån kiïím soaát àaãm baão giaám saát chêët lûúång. Àiïìu naây coá nghôa laâ phaãi àêìu tû nhiïìu àïí àaâo taåo caác àiïìu tra viïn, cöng töë viïn vaâ quan toâa. Caác ûu àiïím cuãa viïåc tùng cûúâng phaát hiïån seä khöng coân yá nghôa nïëu nhû khöng coá nùng lûåc truy töë, xeát xûã vaâ trûâng phaåt keã phaåm töåi. Rûãa tiïìn laâ töåi danh rêët khoá truy töë, nhêët laâ trong nhûäng trûúâng húåp phûác taåp. Ngoaâi viïåc àaâo taåo buâ àùæp nhûäng àiïím yïëu, nhaâ nûúác khöng thïí laâm gò hún àïí àaãm baão caác quan toâa vaâ cöng töë viïn coá chêët lûúång cao nhû luêåt sû baâo chûäa, nhêët laâ trong trûúâng húåp àöëi tûúång xeát xûã laâ caác cöng ty quöëc tïë khöng coân gò àïí mêët. 566 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng Coá möåt söë chiïën lûúåc coá thïí aáp duång trong nhûäng trûúâng húåp naây. Chñnh phuã naâo àang xeát xûã caác vuå tham nhuäng taåo ra doâng tiïìn phi phaáp chaãy vaâo möåt trong nhûäng quöëc gia phaát triïín nïn cung cêëp cho quöëc gia àoá nhûäng bùçng chûáng roä raâng àïí höî trúå cho yïu cêìu dêîn àöå. Möåt biïån phaáp khaác laâ taách riïng haânh vi chuyïín tiïìn khoãi töåi danh cuãa caá nhên phaåm töåi, àêy laâ caách tiïëp cêån àûúåc thûåc hiïån úã Ailen, Anh vaâ Myä, nhùçm muåc àñch giaãm búát àöång cú cuãa keã phaåm töåi vöën cho rùçng "àûúåc ùn caã, ngaä vïì khöng". Möåt vêën àïì rùæc röëi coá thïí phaát sinh khi kï khai taâi saãn cuãa caác chñnh khaách trûúác khi hoå àûúåc böí nhiïåm vaâo chûác vuå cao, àoá laâ nhûäng taâi saãn maâ hoå kï khai quaá mûác (hoùåc khai laâ cuãa thûâa kïë), àïí sau naây coá thïí trûâ ài vaâ giêëu ài phêìn döi ra tûâ caác haânh àöång phi phaáp. Nïëu chùæc chùæn vïì haânh vi phaåm töåi, cêìn xem xeát hònh phaåt möåt caách thêån troång àïí phaãn aánh sûå tûúng xûáng trong tûúng quan cuãa haânh vi rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng vúái caác töåi danh khaác. Möåt cöng duång quan troång cuãa caác quy chïë chöëng rûãa tiïìn laâ tùng caác mûác hònh phaåt coá thïí aáp duång cho caác töåi phaåm tiïìn thên, qua àoá coá thïí tùng àöång cú cuãa keã phaåm töåi àïí húåp taác vúái cöng töë viïn. Hiïån nay, caác quy chïë chöëng rûãa tiïìn àaä ghi nhêån möåt söë keã rûãa tiïìn chuyïn nghiïåp, noái caách khaác laâ nhûäng töåi phaåm cêëp cao. ÚÃ chêu Êu, àaä coá möåt söë biïån phaáp àûúåc aáp duång nhùçm chöëng laåi caác töåi phaåm chuyïn nghiïåp xuêët thên tûâ caác nghïì chuyïn mön nhû luêåt sû hay chuyïn gia ngên haâng, mùåc duâ caác biïån phaáp naây thiïn vïì hûúáng tùng cûúâng àiïìu tiïët hún laâ nêng cao hònh phaåt chïë taâi. Cêëu truác thïí chïë vaâ caác sùæp xïëp nöåi böå Caác quöëc gia coá nhûäng vêën àïì tham nhuäng nghiïm troång khöng phaãi luác naâo cuäng coá caác hïå thöëng haânh chñnh, phaáp lyá vaâ taâi chñnh cuâng loaåi vaâ cuâng mûác àöå àïí laâm nïìn taãng xêy dûång caác kiïím soaát chöëng rûãa tiïìn. Àïí caác kiïím soaát thaânh cöng úã caác nûúác àang phaát triïín, trûúác hïët, cêìn xem xeát àêu laâ caác hïå thöëng xûã lyá tiïìn àang töìn taåi vaâ hoaåt àöång. Möåt vñ duå thñch àaáng àïí tòm hiïíu laâ hïå thöëng chuyïín tiïìn thay thïë, hïå thöëng naây àoáng vai troâ thiïët yïëu àïí àaãm baão tñnh chùæc chùæn vaâ toaân veån taâi chñnh trong nhûäng lônh vûåc thûúâng coá mûác àöå thûåc thi luêåt thêëp.27 Loaåi boã caác hïå thöëng naây vúái lyá do chuáng kñch thñch haânh vi rûãa tiïìn coá thïí laâ möåt caách laâm giaán tiïëp têën cöng vaâo tham nhuäng vaâ seä taåo ra nhûäng khoá khùn kinh tïë do laâm giaán àoaån caác doâng tiïìn chuã yïëu coá tñnh húåp phaáp. Do àoá, úã caác nûúác coá nùng lûåc thêëp vúái caác hïå thöëng phaáp lyá, taâi chñnh vaâ haânh chñnh chûa phaát triïín, caác caãi caách chöëng rûãa tiïìn coá thïí têåp trung vaâo xûã lyá tiïìn mùåt vaâ chuyïín khoaãn.28 ÚÃ caác nûúác coá hïå thöëng phaáp lyá, taâi chñnh vaâ haânh chñnh phaát triïín hún, coá thïí nhêën maånh àïën viïåc giaám saát caác saãn 567 Caác hònh thaái tham nhuäng phêím taâi chñnh phûác taåp vaâ caác haâng hoáa coá giaá trõ cao. Têët caã caác quöëc gia vaâ vuâng laänh thöí nïn têåp trung vaâo caác hònh thûác chuyïín àöíi tiïìn vaâ caác àiïím giaá trõ khaác nhû lêåp hoáa àún khöëng, vñ duå lêåp hoáa àún thanh toaán cho dõch vuå tû vêën chêët lûúång keám vaâ caác cêëu kiïån hay linh kiïån khoá kiïím tra, hoùåc hònh thûác buön lêåu àún giaãn vúái caác haâng hoáa khöëi lûúång thêëp nhûng giaá trõ cao nhû àaá quyá. Khi múã röång, nhûäng nöî lûåc tùng cûúâng biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn seä gêy aãnh hûúãng àïën loaåi hònh thïí chïë cêìn xêy dûång vaâ söë lûúång nhên viïn cuäng nhû tñnh phûác taåp cuãa cú cêëu töí chûác. Khi thiïët lêåp nhûäng thïí chïë naây, möåt vêën àïì chñnh cêìn xem xeát laâ tñnh bïìn vûäng vaâ khaã nùng taåo ra sûå thay àöíi, coá thïí laâ qua möåt thúâi gian daâi vúái nhiïìu thïë hïå vaâ caác biïën söë cú baãn luön luön thay àöíi. Möåt quy chïë chöëng rûãa tiïìn hiïëm khi àûúåc vêån haânh thaânh cöng chó vúái möåt cú quan duy nhêët, hoùåc thêåm chñ vúái nhiïìu àún võ thuöåc nhiïìu ngaânh khaác nhau trong khu vûåc cöng. Noái caách khaác, quy chïë naây cêìn coá sûå húåp taác thûåc hiïån giûäa möåt söë lúán caác cú quan ban ngaânh vaâ töí chûác tû nhên, bao göìm caãnh saát, cú quan thuïë, cú quan an ninh, haãi quan, FIU, cöng töë viïn, caác cú quan àiïìu tiïët, àaåi diïån möåt söë ngaânh, vaâ hïå thöëng toâa aán. Hún nûäa, söë lûúång ngaây caâng tùng caác chuã thïí ngoaâi nhaâ nûúác tham gia khöi phuåc taâi saãn bõ tham nhuäng thay mùåt chuã súã hûäu (vñ duå nhû caác cöng ty chûáng khoaán, luêåt sû, caác cöng ty quaãn lyá /nhêån núå, vaâ caác töí chûác àaánh giaá mûác àöå tñn nhiïåm tñn duång) cuäng laâ möåt yïëu töë cêìn xem xeát, vúái tû caách laâ caác liïn minh quyïìn lûåc tiïìm nùng vaâ caác chuã thïí coá thïí taåo ra nhûäng raâo caãn cho caác saáng kiïën quöëc gia vaâ xuyïn quöëc gia nïëu nhû hoaåt àöång cuãa caác nhoám naây khöng àûúåc thûåc hiïån theo yá thûác traách nhiïåm àuáng àùæn. Nïëu khöng phöëi húåp vúái nhau, caác chuã thïí trong khu vûåc cöng vaâ khu vûåc tû nhên chó coân caách lûåa choån ngêîu nhiïn àïí taåo ra möåt hïå thöëng chöëng rûãa tiïìn quöëc gia coá tñnh gùæn kïët. Vò vêåy, phöëi húåp laâ àiïìu thiïët yïëu vaâ coá thïí thûåc hiïån töët nhêët úã cêëp trung ûúng, vñ duå nhû thöng qua möåt uãy ban chöëng rûãa tiïìn. Àiïìu naây seä àem àïën cú höåi töët nhêët àïí giaãi quyïët caác töåi phaåm bao göìm tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn àûúåc thuác àêíy búãi tham nhuäng. Nùng lûåc Thöng qua luêåt chöëng rûãa tiïìn vaâ thiïët lêåp böå maáy àïí giaám saát thûåc hiïån luêåt múái chó laâ àiïìu kiïån, chûa phaãi laâ àiïìu kiïån àïí àaåt àûúåc nhûäng tiïën böå mong muöën. Möåt àiïìu kiïån cêìn nûäa laâ phaãi coá àuã söë lûúång thñch húåp caác caán böå coá nùng lûåc vaâ nguöìn taâi chñnh cuäng nhû kyä thuêåt nhùçm taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho caán böå thûåc hiïån chûác nùng cöng viïåc vúái tiïu chuêín yïu cêìu. Tùng cûúâng 568 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng nùng lûåc àiïìu tra vaâ tònh baáo taâi chñnh coá nghôa laâ caác àiïìu tra viïn coá thïí xûã lyá töët hún khöng chó vúái nhûäng vêën àïì tham nhuäng maâ coân coá thïí giaãi quyïët nhûäng vêën àïì àaáng lo ngaåi khaác vïì chöëng rûãa tiïìn. Àiïìu naây seä khöng xaãy ra nïëu thiïëu nguöìn nhên lûåc göìm caác àiïìu tra viïn àõa phûúng vaâ caác cöng töë viïn coá nùng lûåc vaâ coá võ trñ àöåc lêåp, nhêët laâ khi àöëi tûúång cuãa cuöåc àiïìu tra laâ möåt caán böå hay quan chûác cêëp cao trong chñnh quyïìn àûúng nhiïåm. FIU vaâ, úã möåt söë nûúác, laâ caác uãy ban chöëng tham nhuäng àöåc lêåp, laâ nhûäng töí chûác thïí chïë chõu traách nhiïåm thûåc hiïån caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng vaâ chöëng rûãa tiïìn. Hún 100 FIU quöëc gia àaä àaáp ûáng caác tiïu chñ FATF vïì nhêån, phên tñch vaâ xûã lyá baáo caáo, bao göìm caã caác baáo caáo hoaåt àöång giao dõch khaã nghi, tûâ caác àõnh chïë thuöåc diïån àiïìu tiïët búãi caác kiïën nghõ FATF.29 FIU àûúåc ngaânh lêåp phaáp uãy quyïìn trao àöíi vaâ phöí biïën caác baáo caáo giao dõch khaã nghi vaâ caác thöng tin liïn quan. Mùåc duâ võ trñ cuãa FIU trong cú cêëu nhaâ nûúác coá thïí rêët khaác nhau ­ coá FIU thuöåc Böå Taâi chñnh, coá FIU thuöåc Böå Cöng an, möåt söë FIU khaác thuöåc Ngên haâng trung ûúng ­ vaâ möëi quan hïå cuãa caác FIU vúái caác cú quan thûåc thi luêåt cuäng rêët khaác nhau, nhûng noái chung caác FIU àïìu tuên thuã nhûäng quy trònh thuã tuåc cuãa FATF vaâ caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn mang tñnh quöëc tïë khaác nhùçm theo doäi caác doâng tiïìn phi phaáp vaâ sûã duång thöng tin tònh baáo taâi chñnh laâm bùçng chûáng kïët töåi keã bõ tònh nghi. Nhiïìu nûúác àang phaát triïín ­ nhêët laâ caác thuöåc àõa cuä cuãa Anh ­ àaä thaânh lêåp caác uãy ban àöåc lêåp chöëng tham nhuäng vaâ duy trò, baão vïå sûå àöåc lêåp cuãa mònh trong quan hïå vúái chñnh phuã. Caác uãy ban naây thûúâng coá ngên saách hoaåt àöång nhoã, haån chïë àiïìu kiïån ài laåi cuãa caán böå caã trong nûúác cuäng nhû quöëc tïë, àöìng thúâi àêy cuäng laâ yïëu töë gêy trúã ngaåi àïën caác thao taác bònh thûúâng nhûng cêìn thiïët àïí àiïìu tra caác vuå viïåc rûãa tiïìn, vñ duå nhû goåi àiïån thoaåi àûúâng daâi quöëc tïë, hay gûãi fax ra nûúác ngoaâi. Ngoaâi ra giûäa caác uãy ban vúái cöng töë viïn trûúãng cuäng coá thïí naãy sinh quan hïå cùng thùèng, do möåt bïn chó coá thïí khúãi töë caác vuå tham nhuäng khi àûúåc bïn kia àöìng thuêån, vaâ ngûúåc laåi, bïn kia coá thïí thêëy khoá khùn àïí xêy dûång àûúåc nùng lûåc chuyïn mön cuäng nhû sûå àöåc lêåp cêìn thiïët cho caác vuå viïåc úã cêëp cao.30 CAÁC DÊËU HIÏÅU CÚÂ ÀOÃ Nhiïìu cöng ty dõch vuå taâi chñnh vaâ cú quan àiïìu tiïët àaä boã ra nhiïìu nöî lûåc vaâ chi phñ àïí xêy dûång caác dêëu hiïåu "cúâ àoã" coá taác duång caãnh baáo vïì nhûäng hiïån tûúång thûúâng ài keâm vúái caác töåi phaåm cêìn àûúåc phoâng chöëng, àöi khi coá thïí sûã duång caác phêìn mïìm thöng minh àïí nhêån àûúåc nhûäng dêëu hiïåu caãnh baáo naây. Àïën nay phêìn lúán nöî lûåc naây àïìu ài theo hûúáng phaát hiïån caác 569 Caác hònh thaái tham nhuäng töåi phaåm nghiïm troång, khöng hùèn laâ tham nhuäng lúán hay taâi trúå khuãng böë. Tuy nhiïn hiïån nay vêîn coá aáp lûåc phaãi xaác àõnh nhiïìu hún nûäa nhûäng dêëu hiïåu cúâ àoã vúái muåc tiïu caãnh baáo tham nhuäng. Àaánh giaá hiïåu chónh àïí caác dêëu hiïåu cúâ àoã khöng dûå àoaán quaá cao hoùåc quaá thêëp cuäng laâ möåt vêën àïì phûác taåp. Coá rêët nhiïìu baáo caáo laäng phñ thúâi gian vaâ nguöìn lûåc khan hiïëm àïí àiïìu tra nhûäng hiïån tûúång maâ cuöëi cuâng hoáa ra khöng liïn quan gò àïën rûãa tiïìn (hoùåc tham nhuäng). Caác nguöìn lûåc àiïìu tra caâng khan hiïëm (àêy laâ caác vêën àïì cêìn xaác àõnh ûu tiïn vûâa theo khña caånh chñnh trõ vûâa theo khña caånh kinh tïë), thò caác àiïìu tra viïn caâng phaãi laâm nhiïìu thao taác giêëy túâ hún laâ àiïìu tra. Dûúái àêy toám tùæt möåt söë dêëu hiïåu cúâ àoã chung maâ caác FIU vaâ caác ngên haâng sûã duång àïí phaát hiïån caác khaã nùng töìn taåi haânh vi rûãa tiïìn (Howell 2006, Phuå luåc 4). Möåt söë cúâ àoã trong söë naây àaä àûúåc àiïìu chónh àïí phuâ húåp hún vúái caác haânh vi tham nhuäng. Cêìn nhúá rùçng möåt haânh vi àûúåc coi laâ "bònh thûúâng" úã quöëc gia naây coá thïí laâ haânh vi "khaã nghi" úã quöëc gia khaác. Vñ duå nhû, ngûúâi dên úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ nhiïìu nïìn kinh tïë chuyïín àöíi thûúâng sûã duång tiïìn mùåt nhiïìu hún so vúái ngûúâi dên úã caác nûúác phaát triïín, nhêët laâ úã Myä. Sûå khaác biïåt vùn hoáa naây àaä taåo ra nhûäng cùng thùèng trong viïåc xaác àõnh àêu laâ haânh vi "khaã nghi". Sûã duång tiïìn mùåt Hoáa àún thanh toaán bùçng tiïìn mùåt hoùåc chuyïín khoaãn giûäa caác cöng ty khöng liïn quan àïën nhau Caác khoaãn thanh toaán bùçng tiïìn giêëy mïånh giaá nhoã, chuyïín tiïìn qua thû, hoùåc thanh toaán veá maáy bay, khaách saån, vaâ haâng tiïu duâng suyát soaát ngûúäng tiïìn mùåt phaãi lêåp baáo caáo giao dõch khaã nghi Gûãi tiïìn thûúâng xuyïn vúái söë lûúång lúán vaâ chó giao dõch bùçng giaá trõ tûúng àûúng tiïìn mùåt Yïu cêìu àûúåc miïîn aáp duång caác quy àõnh vïì gûãi tiïìn mùåt vaâ giaá trõ tûúng àûúng tiïìn mùåt Möåt PEP sûã duång tiïìn giêëy Möåt PEP thûúâng xuyïn àöíi tiïìn giêëy mïånh giaá to sang mïånh giaá nhoã Thûúâng xuyïn sûã duång maáy gûãi tiïìn mùåt tûå àöång hoùåc mua seác du lõch Seác vúái töíng söë tiïìn suyát soaát ngûúäng Nhiïìu lêìn ruát hoùåc gûãi tiïìn mùåt àïën hoùåc tûâ caác ngên haâng hoùåc cöng ty nûúác ngoaâi Möåt khaách haâng nhêån hoùåc traã tiïìn mùåt nhiïìu lêìn, so vúái thoái quen thöng thûúâng laâ sûã duång seác hoùåc chuyïín khoaãn ngên haâng 570 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng Àöåt ngöåt ngûâng ruát tiïìn úã ngên haâng Àöåt ngöåt tùng söë tiïìn gûãi hoùåc ruát, vñ duå nhû vúái lyá do "chúi xöí söë". Hiïíu roä hoaåt àöång kinh doanh Thiïët lêåp möåt doanh nghiïåp maâ khöng hiïíu biïët thûåc sûå vïì caách hoaåt àöång cuãa ngaânh Caác giao dõch toã ra khöng hiïíu biïët vïì doanh nghiïåp, khöng coá chiïën lûúåc roä raâng, hoùåc khöng nhêët quaán vúái caác muåc tiïu khaách haâng Doanh thu lúán, khöng coá ruãi ro hoùåc ruãi ro ñt, khöng coá veã phaãi kinh doanh vêët vaã Khöng quan têm àïën caác chi phñ giao dõch cao vaâ ruãi ro cao Giao dõch caác loaåi cöí phiïëu coá mûác àöå ruãi ro cao (àêy laâ haânh vi giao dõch húåp phaáp nhûng hay gùæn liïìn vúái gian lêån) Giao dõch vúái nhûäng lônh vûåc nhiïìu ruãi ro maâ khöng coá cùn cûá giaãi thñch roä raâng Lùåp laåi caác giao dõch vúái söë tiïìn suyát soaát giúái haån baáo caáo Thûúâng nhêån caác khoaãn chuyïín tiïìn àiïån tûã, ruát nöët söë dû bùçng seác hoùåc theã ghi núå maâ khöng coá muåc àñch kinh doanh roä raâng Àöåt ngöåt nhêån hoùåc traã möåt khoaãn tiïìn lúán ra nûúác ngoaâi maâ khöng coá lyá do roä raâng Chuyïín tiïìn cho caác bïn thûá ba khöng liïn quan Àöåt ngöåt nhêån möåt khoaãn tiïìn lúán vaâ chuyïín luön àïën àõa chó nhêån khaác Ài xa vúái nhiïìu muåc àñch khaác nhau hoùåc hoaân toaân khöng coá lyá do giaãi thñch Nhiïìu khoaãn thanh toaán khöng cêìn thiïët cho ngûúâi thuï Thiïëu nhêët quaán trong caác hoaåt àöång taâi khoaãn, vñ duå söë tiïìn, núi nhêån tiïìn, thúâi gian thanh toaán, nhêët laâ vúái caác khoaãn chuyïín tiïìn quöëc tïë Thiïëu nhêët quaán giûäa hoaåt àöång kinh doanh cuãa khaách haâng vúái caác hoaåt àöång kinh doanh cuâng ngaânh cuâng quy mö tûúng àûúng Àïí lêîn tiïìn caá nhên vaâ tiïìn cöng ty Gêy aáp lûåc cho nhên viïn ngên haâng àïí khöng lûu giûä höì sú hoùåc khöng laâm theo caác yïu cêìu baáo caáo Yïu cêìu xûã lyá caác giao dõch theo caách khöng cêìn caác yïu cêìu chûáng tûâ thöng thûúâng cuãa cöng ty Hiïíu roä khaách haâng cuãa baån Vêîn duâng tïn khaách haâng trûúác kia, nhûng thay àöíi àõa chó, hoùåc àõa chó vêîn giûä nguyïn nhûng khöng liïn hïå àûúåc 571 Caác hònh thaái tham nhuäng Àõa chó cöng ty laâ àõa chó cuãa möåt cöng ty dõch vuå hoùåc àaåi lyá Caác höì sú nhên thên coá nguöìn göëc úã nûúác ngoaâi, nhêët laâ caác nûúác nghe tïn khöng quen, hoùåc duâng höå chiïëu ngoaåi giao hoùåc höå chiïëu photo (coá giaãi thñch hoùåc khöng giaãi thñch lyá do) Khöng muöën, khöng sùén saâng, hoùåc khöng thïí cung cêëp nhûäng thöng tin vaâ höì sú chûáng minh baãn thên laâ ai, töí chûác kinh doanh úã àêu, caác caán böå chuã chöët cuãa cöng ty, chuã súã hûäu cöng ty hoùåc caán böå kiïím soaát, hoùåc kïë hoaåch kinh doanh cuãa cöng ty Khai sai hoùåc khai khoá hiïíu, hoùåc khöng khai möåt muåc naâo, vïì nguöìn göëc söë tiïìn, nhêët laâ sau khi àaä coá yïu cêìu àùåc biïåt Khaách haâng àöåt nhiïn toã ra hûáng thuá vúái vêën àïì tuên thuã cuãa cöng ty vúái caác chñnh saách chöëng rûãa tiïìn vaâ thuã tuåc baáo caáo giao dõch khaã nghi khi nhên viïn ngên haâng àang tòm hiïíu thöng tin vïì nhên thên, loaåi hònh doanh nghiïåp, nguöìn göëc taâi saãn Kïët quaã kiïím tra tiïu cûåc vïì khaách haâng vaâ caác cöång sûå àaä biïët cuãa khaách haâng Hay laãng traánh khi hoãi vïì caác liïn hïå vúái möåt thên chuã trong möåt giao dõch coá dêëu hiïåu khaã nghi Höì sú nhên thên hoùåc höì sú kinh doanh bêët bònh thûúâng hoùåc coá veã khaã nghi Hoaåt àöång kinh doanh àûúåc noái laâ möåt phêìn trong vuå laâm ùn bñ mêåt coá sûå tham gia cuãa möåt töí chûác coá uy tñn, möåt cú quan chñnh phuã, hoùåc möåt caá nhên nöíi tiïëng hoùåc möåt ngûúâi giaâu coá Hoaåt àöång kinh doanh höî trúå möåt hoaåt àöång tûâ thiïån cuå thïí Múã nhiïìu taâi khoaãn vúái nhiïìu tïn tûúng tûå nhau Thöng tin khöng nhêët quaán khi àûúåc hoãi vïì caác thöng lïå kinh doanh thöng thûúâng Doanh nghiïåp do ngûúâi khaác àiïìu haânh vaâ ngûúâi naây coá nhiïìu hiïíu biïët vïì thõ trûúâng sinh lúåi Caác dêëu hiïåu cúâ àoã vïì baão hiïím Yïu cêìu möåt saãn phêím khöng phuâ húåp maâ khöng coá lyá do thñch àaáng Quan têm hún àïën caác àiïìu khoaãn huãy boã húåp àöìng hún laâ àiïìu khoaãn laäi húåp àöìng Yïu cêìu traã luön möåt khoaãn tiïìn lúán, troån goái cho nhiïìu àún baão hiïím hoùåc giao dõch nhoã dûåa trïn hònh thûác thanh toaán thûúâng xuyïn Chêëp nhêån caác àiïìu khoaãn bêët lúåi liïn quan àïën húåp àöìng baão hiïím y tïë hoùåc nhên thoå vúái thúâi haån baão hiïím chûa àïën 3 nùm 572 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng Yïu cêìu húåp àöìng baão hiïím thöng qua möåt nhaâ möi giúái khöng quen biïët hoùåc nhaâ möi giúái àïën tûâ möåt khu vûåc coá khung luêåt àõnh loãng leão Khoaãn phñ baão hiïím àêìu tiïn àûúåc thanh toaán tûâ möåt taâi khoaãn ngên haâng úã nûúác ngoaâi, nhêët laâ khi àoá laâ möåt quöëc gia coá khung luêåt àõnh loãng leão Mua caác saãn phêím baão hiïím bùçng seác cuãa bïn thûá 3 Sûã duång baão laänh thûåc hiïån coá nguöìn göëc tûâ möåt giao dõch thanh toaán úã nûúác ngoaâi Thûúâng xuyïn thay àöíi ngûúâi thuå hûúãng Cöë gùæng vay möåt khoaãn tiïìn mùåt tûúng àûúng giaá trõ töëi àa cuãa àún baão hiïím traã phñ möåt lêìn duy nhêët, ngay sau khi mua baão hiïím Khaách haâng huyã àêìu tû hoùåc huyã húåp àöìng baão hiïím ngay sau khi mua, nhêët laâ khi coá yïu cêìu hoaân traã cho möåt bïn thûá 3. Àaánh giaá tiïën àöå Coá thïí xaác àõnh vaâ àaánh giaá caác àêìu vaâo àïí goáp phêìn thûåc hiïån thaânh cöng caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn. Tûâ àõnh nghôa vaâ thûúác ào, coá thïí thiïët lêåp caác ngûúäng vïì tñnh phuâ húåp vaâ khöng phuâ húåp vaâ hiïån traång úã bêët kyâ quöëc gia naâo seä àûúåc lêåp baãn àöì àõnh võ ruãi ro. Sau àoá, coá thïí theo doäi, giaám saát hiïån traång quöëc gia (hoùåc ñt nhêët cuäng laâ hiïån traång cuãa thïí chïë chñnh) theo thúâi gian hoùåc so saánh vúái caác àiïím àaánh giaá àöìng cêëp dûåa trïn cuâng möåt böå tiïu chñ. Thöng qua nöî lûåc lêåp baãn àöì àõnh võ ruãi ro, seä coá thïí xaác àõnh àêu laâ khoaãng tröëng cêìn xoaá boã vaâ chi phñ tûúng àöëi àïí xoaá boã tûâng khoaãng tröëng cuå thïí. Tiïëp àoá laâ phên böí nguöìn lûåc àïën nhûäng núi thñch húåp àïí àaåt àûúåc hiïåu quaã chi phñ cao nhêët. Xaác àõnh àûúåc biïån phaáp khöng coá nghôa laâ chùæc chùæn àaåt àûúåc hiïåu quaã trong thûåc hiïån. Hoaåt àöång giaám saát cêìn àûúåc thiïët kïë theo caách phuâ húåp àïí coá thïí liïn hïå kïët quaã cuãa caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn vúái caác aãnh hûúãng cuãa chuáng àïën rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng. Trûúác àêy caác chó söë kïët quaã hoaåt àöång khöng àûúåc chuá yá nhiïìu lùæm, vaâ do àoá trûúác àêy khoá coá thïí àaánh giaá àûúåc caác àêìu vaâo cho cuöåc chiïën chöëng rûãa tiïìn coá thïí taåo ra nhûäng aãnh hûúãng gò vaâ coá möëi quan hïå nhû thïë naâo vúái kïët quaã chöëng tham nhuäng. Hiïån nay, caác chó söë naây àûúåc cho laâ rêët quan troång vò coá thïí chûáng minh àûúåc kïët quaã cuãa caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn vöën rêët töën keám. Vaâo cuöëi thïë kyã 20, nhûäng liïn hïå giûäa caác nöî lûåc chöëng tham nhuäng vaâ nöî lûåc phaát triïín hïå thöëng chöëng rûãa tiïìn vêîn coân rêët haån chïë. Sau khi möåt söë vuå bï böëi lúán xaãy ra vaâo cuöëi nhûäng nùm 1990, maâ àaáng chuá yá nhêët laâ caác vuå bï böëi liïn quan àïën Sani Abacha (Nigiïria), nhiïìu àõnh chïë taâi chñnh 573 Caác hònh thaái tham nhuäng (nhêët laâ nhûäng àõnh chïë tham gia quaãn lyá caác taâi saãn coá giaá trõ cao) vaâ caác cú quan, töí chûác chõu sûå àiïìu tiïët cuãa quy àõnh chöëng rûãa tiïìn àaä bùæt àêìu sûã duång caác cú súã dûä liïåu coá quy mö lúán, vaâ thûúâng coá tñnh cöng khai, àïí kiïím tra cú söë khaách haâng cuãa töí chûác; coân caác àiïìu tra viïn tû nhên thò kiïím tra möëi liïn hïå cuãa caác doanh nhên vúái nhûäng töåi phaåm coá töí chûác, hoùåc töí chûác khuãng böë, àaä àûúåc xaác àõnh möåt caách cöng khai.31 Caác chñnh phuã àaä coá sûå chuyïín àöíi lúán thïí hiïån qua sûå chuá troång àïën xêy dûång cú súã haå têìng höî trúå muåc tiïu hònh sûå hoaá caác hoaåt àöång rûãa tiïìn vaâ, úã möåt mûác àöå nheå hún, laâ caác hoaåt àöång àiïìu tra vaâ vö hiïåu hoaá nhûäng keã töåi phaåm vaâ caác chuã thïí chñnh trong caác àûúâng dêy rûãa tiïìn, àöìng thúâi quy àõnh nhûäng thuã tuåc chung àïí cung cêëp höî trúå phaáp lyá song phûúng vaâ xûã lyá caác baáo caáo hoaåt àöång khaã nghi trong nûúác vaâ quöëc tïë. Nhûäng keã àûa vaâ nhêån höëi löå hoùåc caác khoaãn tiïìn tham nhuäng khaác coá nguy cú bõ phaát hiïån nhiïìu hún trong möåt möi trûúâng maâ chó cêìn möåt àiïìu tra nghiïm tuác trong möåt mùæt xñch cuãa àûúâng dêy rûãa tiïìn laâ àaä coá thïí aãnh hûúãng àïën têët caã nhûäng keã khaác trong àûúâng dêy. Thaách thûác hiïån nay laâ phaãi ruát ra nhûäng baâi hoåc tñch cûåc tûâ nhûäng trûúâng húåp àaä àiïìu tra àïí àaâo sêu vaâ múã röång caác cú chïë chöëng rûãa tiïìn úã caác quöëc gia àang phaát triïín cuäng nhû phaát triïín, nhùçm giaãm thiïíu, nïëu khöng noái laâ queát saåch, tham nhuäng úã quy mö vûâa vaâ lúán, vaâ hoaân traã nhiïìu taâi saãn bõ tham nhuäng hún. KÏËT LUÊÅN Nêng cao vùn hoaá liïm chñnh, minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh seä giuáp ñch rêët nhiïìu trong cuöåc chiïën chöëng laåi moåi hònh thûác tham nhuäng. Tham nhuäng lúán coá taác àöång vö cuâng lúán àïën tû tûúãng "khöng bõ trûâng phaåt" vaâ caãm nhêån cuãa cöng chuáng trong nûúác vaâ quöëc tïë vïì naån tham nhuäng trong nûúác. Caác nhaâ laänh àaåo chñnh trõ laâ nhûäng ngûúâi àûúåc cöng chuáng tin tûúãng vaâ thay mùåt cöng chuáng àïí ra quyïët àõnh, nhûng àoá cuäng laâ ngûúâi àaä chaåy tröën vaâ öm theo haâng triïåu àöla, khiïën cho niïìm tin cuãa cöng chuáng vaâo chñnh phuã bõ suåp àöí. Sûå thiïëu loâng tin vaâo chñnh phuã vaâ toaâ aán coá thïí gêy nïn tònh hònh bêët öín chñnh trõ vaâ kinh tïë, vaâ cuöëi cuâng, sûå thiïëu loâng tin cuãa caác nhaâ àêìu tû nûúác ngoaâi seä dêîn àïën sûå suåt giaãm söë lûúång caác doanh nghiïåp muöën àïën àêìu tû vaâ thiïët lêåp kinh doanh trong nûúác. Caác nhaâ àêìu tû húåp phaáp coá thïí khöng caånh tranh àûúåc vúái nhûäng doanh nghiïåp àûúåc hêåu thuêîn búãi caác àêìu tû bêët chñnh. Quöëc gia seä coá nguy cú mêët uy tñn khi bõ nhòn nhêån laâ núi cho pheáp haânh vi rûãa tiïìn nûúng naáu vaâ phaát triïín. Nguy cú naây coá khaã nùng gêy ra nhûäng meáo moá trong nïìn kinh tïë vô mö, phên böí sai lïåch caác nguöìn vöën vaâ nguöìn lûåc, tùng ruãi ro cho ngaânh taâi chñnh quöëc gia, laâm töín 574 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng haåi mûác àöå tñn nhiïåm vaâ tñnh liïm chñnh trong caác ngaânh taâi chñnh trong nûúác vaâ hïå thöëng taâi chñnh quöëc tïë.32 Tònh traång khöng bõ trûâng phaåt phöí biïën khiïën cho phaáp quyïìn khöng coân chöî àûáng trong nûúác. Thïë maâ àïí xêy dûång àûúåc cú chïë àiïìu haânh nhaâ nûúác töët thò khöng thïí khöng coá sûå minh baåch, tñnh dïî àoaán biïët trûúác vaâ phaáp quyïìn. Rûãa tiïìn laâ möåt cú chïë maâ nhûäng keã töåi phaåm coá thïí tröën traánh traách nhiïåm vïì caác haânh vi tham nhuäng cuãa mònh. Vò vêåy, caác chûúng trònh chöëng tham nhuäng khöng nhûäng phaãi xem xeát caác nöî lûåc trong nûúác àïí kòm haäm caác cú höåi laâm phaát sinh tham nhuäng, maâ coân phaãi xem xeát caã caác cú chïë quöëc tïë nhùçm phaát hiïån nhûäng chuyïín àöång che giêëu cuãa caãi bêët chñnh. Taåi möåt söë nûúác, sûå minh baåch thûúng maåi coá leä coân cêìn thiïët hún so vúái cú höåi thõ trûúâng, nïëu khöng thò thõ trûúâng duâ hoaân haão àïën àêu cuäng vêîn coá khaã nùng xaãy ra haânh vi boân ruát höëi löå vaâ tham nhuäng. ÚÃ nhûäng nûúác khaác, caác baáo caáo hoaåt àöång khaã nghi laâ àöång lûåc thuác àêíy caác hoaåt àöång àiïìu tra nhùçm tòm ra möëi liïn hïå cuãa caác giao dõch chuyïín khoaãn giûäa caác cöng ty vúái caác caá nhên tham nhuäng, vaâ höî trúå truy töë, hay ñt nhêët cuäng xaác àõnh söë tiïìn tham nhuäng vaâ taâi saãn cuãa nhûäng keã bõ tònh nghi tham nhuäng ­ tûâ àoá tiïën haânh phong toaã, vaâ traã laåi cho caác quöëc gia chuã súã hûäu, nïëu coá àêìy àuã cú súã phaáp lyá cho muåc àñch naây. Caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn coá thïí giuáp lêåt têíy caác töåi phaåm cêëu thaânh, àùåc biïåt laâ khi caác àõnh chïë taâi chñnh tuên thuã yïu cêìu tòm hiïíu roä khaách haâng. Vñ duå, nïëu nhû caác ngên haâng tuên thuã yïu cêìu tòm hiïíu roä khaách haâng (bao göìm xaác àõnh vaâ xaác minh nhên thên cuãa chuã súã hûäu àöìng thúâi laâ ngûúâi thuå hûúãng cuãa caác phaáp nhên) vaâ thûåc hiïån traách nhiïåm baáo caáo giao dõch khaã nghi thò coá thïí phaát hiïån vaâ ngùn chùån haânh àöång chùåt phaá khai thaác göî phi phaáp (Setiono vaâ Husein 2005). Do caác hoaåt àöång khai thaác göî phi phaáp thûúâng liïn quan àïën tham nhuäng cuãa caác quan chûác chñnh phuã, nïn caác àõnh chïë taâi chñnh seä phaãi thûåc hiïån yïu cêìu soaát xeát toaân diïån nêng cao khi giao dõch vúái khaách haâng laâ möåt chñnh khaách hay quan chûác laänh àaåo cêëp cao. Do vêåy, xaác suêët haânh vi phi phaáp bõ phaát hiïån seä tùng lïn. Caác quy àõnh khaác, kïí caã quy àõnh àiïìu chónh biïån phaáp bùæt giûä vaâ tõch thu taâi saãn phi phaáp, cuäng nhû caác cú höåi àïí múã röång húåp taác quöëc tïë chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác vaâ phaát triïín höî trúå phaáp lyá song phûúng theo luêåt chöëng rûãa tiïìn, seä tiïëp sûác cho cuöåc chiïën chöëng khai thaác göî lêåu vaâ caác töåi phaåm khaác. Sûã duång caác biïån phaáp noái trïn cuâng vúái möåt söë cöng cuå khaác, caác quöëc gia coá thïí cên nhùæc viïåc thiïët lêåp möåt lûåc lûúång muäi nhoån àùåc biïåt göìm caác àiïìu tra viïn vaâ cöng töë viïn àïí têåp trung vaâo möåt söë vuå khai thaác göî lêåu nghiïm troång, khöng chó liïn quan àïën tham nhuäng maâ coân liïn quan àïën rûãa tiïìn. Hoaåt àöång giaám saát cuãa ngên haâng vúái caác khaách haâng thuöåc diïån PEP coá 575 Caác hònh thaái tham nhuäng thïí giuáp phoâng ngûâa caác haânh vi tham nhuäng khaác trong tûúng lai, nhêët laâ khi hoaåt àöång giaám saát naây àûúåc múã röång àïën caác caán böå trong nûúác cuäng nhû nûúác ngoaâi. Àïí múã quan hïå giao dõch vúái PEP, cêìn coá quyïët àõnh phï duyïåt cuãa caán böå cêëp cao hún trong ngên haâng, khaác vúái thuã tuåc aáp duång cho caác khaách haâng tiïu chuêín. Tuy nhiïn, caác nhên viïn thu ngên tham nhuäng, caán böå quaãn lyá húåp àöìng tham nhuäng vaâ nhûäng caá nhên khaác liïn quan àïën quy trònh naây coá thïí taåo ra caác trúã ngaåi àïí höî trúå rûãa tiïìn. Àêy laâ caác chuã thïí chñnh cêìn àûúåc trang bõ vúái caác cöng cuå phuâ húåp, thöng qua nêng cao nhêån thûác vaâ àaâo taåo àïí xaác àõnh, baáo caáo vaâ àiïìu tra caác trûúâng húåp coá dêëu hiïåu khaã nghi. Hoå phaãi tin tûúãng hoùåc phaãi biïët rùçng chñnh hoå laâ ngûúâi chõu traách nhiïåm nïëu khöng thûåc hiïån thuã tuåc soaát xeát toaân diïån. Àiïìu naây rêët quan troång vò nhûäng keã töåi phaåm seä coá thïí cöë gùæng xêy dûång quan hïå vúái möåt trong caác caán böå nhên viïn naây, àïí vö hiïåu hoaá caác biïån phaáp kiïím soaát, vaâ bùçng caách àoá, phaát triïín tham nhuäng trong toaân böå hïå thöëng vöën àûúåc lêåp ra àïí àiïìu tiïët rûãa tiïìn. Möåt söë ngên haâng àaä bõ phaåt tiïìn do khöng thiïët lêåp caác cú chïë an toaân thñch húåp nhùçm phaát hiïån haânh vi rûãa tiïìn. Vñ duå nhû, nùm 2004, Ngên haâng Ailen àaä bõ phaåt 375.000 baãng do khöng phaát hiïån àûúåc caác höëi phiïëu ngên haâng bõ sûã duång sai taåi möåt trong caác chi nhaánh cuãa ngên haâng àïí taåo àiïìu kiïån rûãa tiïìn (Cú quan Dõch vuå Taâi chñnh 2004). Trong möåt vñ duå khaác, Ngên haâng Arab bõ phaåt 24 triïåu àöla do vi phaåm quy chïë chöëng rûãa tiïìn taåi chi nhaánh New York, cuå thïí laâ ngên haâng àaä khöng aáp duång caác biïån phaáp kiïím soaát an toaân cho caác giao dõch chuyïín tiïìn (Kho baåc Hoa Kyâ 2005). Ngoaâi ra, nhiïìu cöng ty àa quöëc gia àang nöî lûåc laâm viïåc àïí àaãm baão rùçng caác vùn phoâng chi nhaánh úã nûúác ngoaâi tuên thuã caác quy tùæc haânh xûã thöëng nhêët vúái caác chuêín mûåc chöëng tham nhuäng. Seä rêët coá ñch nïu têët caã caác doanh nghiïåp quöëc tïë, khöng chó laâ caác àõnh chïë taâi chñnh, àïìu aáp duång caác chûúng trònh quy tùæc àaåo àûác nghïì nghiïåp vaâ cam kïët tuên thuã. Caác ngên haâng, cöng ty baão hiïím, cöng ty möi giúái chûáng khoaán, luêåt sû, caác àaåi lyá bêët àöång saãn vaâ nhiïìu doanh nghiïåp cuäng nhû nghïì nghiïåp taâi chñnh vaâ phi taâi chñnh khaác coá thïí phaãi àûúng àêìu vúái mûác ruãi ro cao do bõ nhûäng keã töåi phaåm laåm duång, do àoá phaãi coá nhûäng biïån phaáp phoâng ngûâa cêìn thiïët àïí caãnh giaác vúái bêët kyâ haânh vi rûãa tiïìn naâo. Khu vûåc tû nhên cuäng coá thïí höî trúå trong caác chûúng trònh nêng cao nhêån thûác cöng chuáng vïì têìm quan troång cuãa caác vêën àïì naây vaâ chûáng minh caác lúåi ñch cuãa viïåc coá möåt hïå thöëng chöëng rûãa tiïìn hiïåu quaã. Nïëu caác biïån phaáp tùng cûúâng thûåc thi luêåt toã ra quaá thö baåo thò coá thïí khuyïën khñch khu vûåc tû nhên tûå àiïìu chónh. Tuy nhiïn, viïåc tùng cûúâng thûåc thi luêåt cêìn phaãi àûúåc höî trúå búãi möåt vùn phoâng cöng töë vaâ tû phaáp hiïåu quaã vaâ hiïåu lûåc, cuäng nhû coá sûå húåp taác chùåt cheä vúái caác chñnh phuã nûúác ngoaâi. 576 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng Hiïån nay coá rêët nhiïìu cöng ûúác quöëc tïë vaâ vùn baãn luêåt àïì cêåp àïën höëi löå nhû möåt töåi phaåm. Trong söë naây coá Cöng ûúác chöëng höëi löå cuãa OECD, Cöng ûúác Liïn Myä chöëng Tham nhuäng, Cöng ûúác Luêåt Hònh sûå chöëng tham nhuäng cuãa Höåi àöìng chêu Êu, Haânh àöång chung cuãa Liïn minh chêu Êu ngaây 22- 12-1998 vïì tham nhuäng trong khu vûåc tû nhên, Cöng ûúác cuãa Liïn minh chêu Êu vïì cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng vúái sûå tham gia cuãa caác quan chûác tûâ caác cöång àöìng chêu Êu (nghôa laâ caác quan chûác tûâ caác quöëc gia thaânh viïn), Nghõ quyïët Phoâng chöëng Sûã duång Hïå thöëng taâi chñnh cho muåc àñch Rûãa tiïìn vaâ Taâi trúå khuãng böë cuãa Höåi àöìng chêu Êu, vaâ Cöng ûúác cuãa LHQ vïì chöëng buön lêåu ma tuyá vaâ caác chêët hûúáng thêìn. ÚÃ nhiïìu nûúác, viïåc àûa höëi löå bõ coi laâ möåt töåi phaåm vaâ viïåc cöë tònh ghi sai trong söí saách kïë toaán cuäng bõ coi laâ töåi phaåm. Nhûäng ghi cheáp sai naây xaãy ra khaá phöí biïën vaâ cho thêëy tiïìn höëi löå àûúåc sinh ra tûâ àêu. Tùng cûúâng thûåc thi luêåt rêët cêìn thiïët tûâ caã hai phña àïí àaãm baão rùçng khöng chó möîi caá nhên maâ caã nhûäng chñnh khaách coá thïë lûåc vaâ caác doanh nghiïåp àïìu phaãi tuên thuã cuâng möåt chuêín mûåc. Nhû vêåy, seä taåo ra sûå tin tûúãng maånh meä hún, vaâ húåp taác chùåt cheä hún vúái caác cú quan thûåc thi luêåt khi àiïìu tra vïì tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn. Caác chñnh phuã nïn laâm thïë naâo àïí tùng cûúâng sûå hiïåp lûåc giûäa caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn vaâ chöëng tham nhuäng? Trûúác hïët, vúái möîi möåt àaánh giaá chöëng tham nhuäng vaâ chöëng rûãa tiïìn àïìu phaãi nhêån thûác roä raâng têët caã caác biïån phaáp àûúåc thûåc hiïån àïí phoâng chöëng tham nhuäng hoùåc rûãa tiïìn. Vñ duå nhû, caác àaánh giaá song phûúng cuãa FATF vaâ FSRB vaâ caác àaánh giaá chung cuãa Ngên haâng Thïë giúái vaâ Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë vïì chöëng rûãa tiïìn/taâi trúå khuãng böë coá thïí àaä xem xeát caác vêën àïì nhû taác àöång cuãa caác luêåt chöëng tham nhuäng vaâ aãnh hûúãng cuãa caác luêåt naây àöëi vúái kïët quaã thûåc hiïån caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn trong möåt quöëc gia hay vuâng laänh thöí. Tòm hiïíu quy trònh rûãa tiïìn maâ àöìng tiïìn phi phaáp ài qua àïí trúã thaânh húåp phaáp laâ caách tiïëp cêån rêët quan troång àïí hiïíu àûúåc bêín"con àûúâng maâ tham nhuäng ài qua coá yá nghôa rêët quan troång àïí hiïíu àûúåc tònh traång "khöng bõ trûâng phaåt" xaãy ra nhû thïë naâo. Thûá hai, caác luêåt chöëng rûãa tiïìn quöëc gia cêìn ài theo tinh thêìn cuãa caác kiïën nghõ FATF. Thûá ba, caác quöëc gia cêìn tiïën haânh caác àaánh giaá àöåc lêåp vïì caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn, àùåc biïåt laâ loaåi hònh, phaåm vi, mûác àöå, võ trñ àõa lyá trong phaåm vi biïn giúái quöëc gia; vaâ sau àoá thiïët kïë möåt chiïën lûúåc chuã àöång cuãa quöëc gia cuäng nhû caác biïån phaáp tùng cûúâng thûåc thi luêåt theo caác ûu tiïn muåc tiïu dûåa trïn kïët quaã àaánh giaá, thay vò choån lûåa möåt caách ngêîu nhiïn nhû möåt saãn phêím phuå cuãa quaá trònh theo doäi caác keã tònh nghi thöng thûúâng. Thûá tû, caác uyã ban chöëng tham nhuäng, vùn phoâng cöng töë, vaâ toaâ aán cêìn àûúåc àaâo taåo phuâ húåp vïì luêåt phaáp trong nûúác cuäng 577 Caác hònh thaái tham nhuäng nhû quöëc tïë liïn quan àïën rûãa tiïìn vaâ caác cú chïë yïu cêìu húåp taác quöëc tïë. Cêìn àaâo taåo vïì caách xaác àõnh vaâ giaám saát doâng tiïìn phi phaáp úã nûúác ngoaâi cuäng nhû phong toaã, tõch thu vaâ hoaân traã caác taâi saãn naây. Giaáo duåc vaâ àaâo taåo caác nghõ sô (àaåi biïíu quöëc höåi), giúái truyïìn thöng, vaâ cöng chuáng noái chung vïì möëi quan hïå giûäa tham nhuäng vúái rûãa tiïìn cuäng laâ möåt biïån phaáp tiïëp cêån quan troång. Thûá nùm, sûå húåp taác liïn ngaânh liïn cú quan cêìn àûúåc phaát triïín trong phaåm vi chñnh phuã àïí höî trúå hoaåt àöång àiïìu tra vaâ truy töë cuäng nhû giaám saát möåt caách thñch àaáng. Thûá saáu, húåp taác toaân cêìu, khu vûåc, tiïíu vuâng vaâ song phûúng cêìn àûúåc thuác àêíy hún nûäa giûäa caác cú quan toaâ aán vaâ cú quan thûåc thi luêåt. 33 Caác FIU vaâ cú quan àiïìu tiïët taâi chñnh cêìn phöëi húåp àïí giaãi quyïët tham nhuäng vaâ rûãa tiïìn. Thûá baãy, caác àiïìu tra viïn, cöng töë viïn vaâ quan toaâ cêìn àûúåc xêy dûång tùng cûúâng nùng lûåc vïì caác kyä thuêåt àiïìu tra taâi chñnh chöëng rûãa tiïìn vaâ cung cêëp caác höî trúå kyä thuêåt àïí tòm hiïíu vaâ truy töë caác trûúâng húåp tham nhuäng lúán. Thûá taám, kïët quaã cuãa caác khúãi töë naây cêìn àûúåc cöng böë röång raäi trïn phûúng tiïån truyïìn thöng àaåi chuáng àïí xêy dûång loâng tin cuãa cöng chuáng vaâo hiïåu lûåc thûåc thi luêåt. Thûá chñn, cêìn coá nhûäng nöî lûåc maånh meä àïí hoaân traã nhûäng khoaãn tiïìn tham nhuäng vaâ àaãm baão rùçng söë tiïìn naây sau àoá seä àûúåc sûã duång möåt caách minh baåch àïí böìi thûúâng cho caác naån nhên hoùåc àem laåi lúåi ñch cho cöng chuáng. Cuöëi cuâng, caã hai phña (keã àûa vaâ keã nhêån höëi löå) coá thïí seä bõ löå mùåt dïî hún trong böëi caãnh tûå do baáo chñ, toaâ aán àöåc lêåp vaâ hïå thöëng chñnh trõ àa daång. Hêìu nhû khöng mêëy ngûúâi nghi ngúâ vïì viïåc caác nûúác phaát triïín vaâ caác nûúác àang phaát triïín coá thïí phöëi húåp àïí tùng cûúâng caác biïån phaáp chöëng rûãa tiïìn vaâ taåo ra nhiïìu trúã ngaåi cho hoaåt àöång phi phaáp cuãa nhûäng keã àûa vaâ nhêån höëi löå. CHUÁ THÑCH 1. Chûúng naây khöng coá tham voång giaãi quyïët tûâng vêën àïì riïng biïåt liïn quan àïën möëi quan hïå giûäa rûãa tiïìn vaâ taâi trúå khuãng böë. 2. Tiïìn sinh ra tûâ caác töåi phaåm cêëu thaânh bao göìm gian lêån, tham nhuäng, höëi löå, töåi phaåm coá töí chûác, buön ngûúâi vaâ buön baán ma tuyá; töåi phaåm möi trûúâng (vñ duå nhû khai thaác göî traái pheáp). Rûãa tiïìn laâ möåt töåi danh khaác, taách riïng khoãi töåi phaåm cêëu thaânh, vaâ möåt caá nhên coá thïí bõ kïët töåi rûãa tiïìn, kïí caã khi khöng thûåc hiïån töåi phaåm cêëu thaânh. 3. Reuter vaâ Truman (2004). FATF vaâ möåt söë quöëc gia thaânh viïn àaä cöë gùæng àaánh giaá phaåm vi vaâ mûác àöå cuãa naån rûãa tiïìn, nhûng hoå àaä khöng thaânh cöng. Chûa coá möåt sûå thöëng nhêët hoaân toaân vïì phûúng phaáp luêån cêìn sûã duång vaâ caách àaánh giaá chuyïín àöång cuãa àöìng tiïìn úã caác giai àoaån khaác nhau cuãa quy trònh rûãa tiïìn. 578 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng 4. Àöi khi rûãa tiïìn àûúåc thûåc hiïån thöng qua caác cöng ty möi giúái, cöng ty baão hiïím, chuyïín tiïìn kiïìu höëi, àaåi lyá bêët àöång saãn, luêåt sû, vaâ caác chuyïn viïn kïë toaán. Levi vaâ Reuter (2006) ûúác tñnh rùçng chó vúái thu nhêåp khoaãng 50.000 àöla möåt nùm vaâ hún thò nhûäng keã töåi phaåm múái thûåc sûå rûãa tiïìn, coá nghôa laâ laâm möåt söë thao taác phûác taåp hún so vúái viïåc gûãi tiïìn vaâo möåt taâi khoaãn ngên haâng dûúái tïn thêåt. Tuy nhiïn, con söë ûúác tñnh naây cuäng chó dûåa trïn söë liïåu cuãa caác quöëc gia giaâu coá trong khöëi OECD núi maâ chi phñ sinh hoaåt danh nghôa vaâ chi phñ sinh hoaåt thûåc tïë vaâ thu nhêåp àïìu cao. Ngûúâi ta coá thïí cho rùçng, àïí cho nhûäng keã töåi phaåm naây cöë gùæng traánh tiïu duâng löå liïîu úã caác quöëc gia àang phaát triïín thò mûác thu nhêåp phi phaáp àïí phaãi duâng àïën thao taác rûãa tiïìn seä thêëp hún so vúái caác quöëc gia OECD. Xem Levi vaâ Reuter (2006) àïí biïët thïm thöng tin. 5. Xem http://www.worldpress.org/specials/euro/1119web_Helsinki.htm and FATF Typologies. Baáo caáo 2001-2002, trang 21-23. http://www.fatf- ga?.org/dataoecd/29/35/34038006. pdf. 6. Caác yïu cêìu STR vaâ FIU coá thïí àûúåc xem laâ phêìn quan troång vaâ saáng taåo nhêët trong Kiïën nghõ FATF - 40 kiïën nghõ vïì rûãa tiïìn. 6. Caác yïu cêìu STR vaâ FIU coá thïí àûúåc xem laâ phêìn quan troång vaâ saáng taåo nhêët trong Kiïën nghõ FATF ­ 40 kiïën nghõ vïì rûãa tiïìn. 7. Caác àõnh chïë taâi chñnh àûúåc àõnh nghôa trong 40 kiïën nghõ FATF laâ caác àõnh chïë thûåc hiïån ñt nhêët laâ möåt haânh àöång trong danh saách 13 haânh àöång vaâ hoaåt àöång http://www.fatf-ga?.org/dataoecd/46/48/34274813.PDF. 8. Trong lônh vûåc ngên haâng quöëc tïë, kïë toaán vaâ luêåt sû quöëc tïë, khaái niïåm "trong nûúác" vaâ "nûúác ngoaâi" àöi khi khoá xaác àõnh vò coá thïí coá nhûäng nhoám cuäng nhû caác caán böå chõu traách nhiïåm giaám saát tuên thuã. 9. Àiïìu quan troång cêìn hiïíu laâ sûå khaác nhau giûäa töåi phaåm cêëu thaânh vaâ rûãa tiïìn. Rûãa tiïìn coá thïí bõ truy töë nhû möåt töåi danh riïng biïåt, nhûng chó khi noá àûúåc àûa vaâo nhû möåt töåi phaåm hònh sûå riïng biïåt. FATF àaä tuyïn böë trong Kiïën nghõ 1 nhû sau: "Caác quöëc gia cêìn àûa rûãa tiïìn vaâo nhoám caác töåi phaåm nghiïm troång, vaâ xem xeát möåt loaåt caác töåi phaåm cêëu thaânh. Caác töåi phaåm cêëu thaânh coá thïí àûúåc mö taã bùçng caách tham chiïëu àïën têët caã caác töåi phaåm, hoùåc theo möåt ngûúäng liïn hïå àïën loaåi töåi phaåm nghiïm troång coá thïí bõ xûã phaåt tuâ (xeát theo ngûúäng); hoùåc theo möåt danh saách göìm caác töåi phaåm cêëu thaânh; hoùåc kïët húåp caã hai caách trïn". 10. Àõnh nghôa PEP khöng bao göìm caác caán böå bêåc trung hay sú cêëp. Xem http://www.fatf-ga?.org/dataoecd/ 7/40/34849567.PDF. Caác ngên haâng quöëc tïë àaä xêy dûång möåt söë hûúáng dêîn quan troång àïí giaãi thñch caách nhêån ra möåt khaách haâng coá khaã nùng laâ möåt PEP hay khöng: xem "Caác cêu hoãi thûúâng gùåp vïì PEP - Wolfsberg" vaâ "Caác quy tùæc chöëng rûãa tiïìn àöëi vúái ngên haâng trung gian - Wolfsberg," Quy tùæc 4: soaát xeát toaân diïån dûåa trïn ruãi ro, 579 Caác hònh thaái tham nhuäng Caác cöng ty khaác nhau cuäng baán danh saách caác PEP àaä àûúåc xaác àõnh cho caác àõnh chïë taâi chñnh àïí höî trúå hoå tiïën haânh soaát xeát toaân diïån khaách haâng. 11. Möåt ngên haâng voã boåc laâ möåt ngên haâng àûúåc thaânh lêåp taåi möåt quöëc gia hay vuâng laänh thöí nhûng taåi àoá ngên haâng khöng coá truå súã vaâ khöng coá liïn hïå vúái möåt nhoám taâi chñnh naâo. Xem FATF (2003). 12. Thöëng nhêët vaâ cuãng cöë chêu Myä bùçng caách cung cêëp caác cöng cuå thñch húåp àïí ngùn chùån haânh àöång khuãng böë 2001, PL 107-56, 2001 HR 3162, section 319. Böå Tû phaáp Hoa Kyâ àaä sûã duång tiïët 319 trong möåt söë trûúâng húåp quan troång. Möåt vñ duå laâ vuå Gibson: ngaây 18/1/2001, möåt thêím phaán liïn bang àaä kïët töåi James Gibson do caác töåi danh nhû mûu àöì rûãa tiïìn vaâ gian lêån chuyïín tiïìn qua thû vaâ chuyïín tiïìn àiïån tñn. Gibson àaä lûâa gaåt khaách haâng bùçng caách dûång lïn möåt söë khu nhaâ úã giaã maåo. Gibsson àïën Belize, gûãi möåt söë tiïìn vaâo 2 ngên haâng úã Belize. Sau khi thöng qua Àaåo luêåt Ngûúâi Yïu nûúác Hoa Kyâ, möåt lïånh tõch thu söë tiïìn trïn àaä àûúåc gûãi àïën taâi khoaãn giao dõch cuãa ngên haâng Belize úã Myä theo tiïët 319, vaâ sau àoá söë tiïìn naây àaä àûúåc traã laåi. Xem Böå Tû phaáp Hoa Kyâ (2004). 13. Caác quan hïå kinh doanh vúái caác thaânh viïn gia àònh hoùåc cöång sûå gêìn guäi cuãa caác PEP bao göìm nhûäng ruãi ro mêët uy tñn tûúng tûå nhû nhûäng ruãi ro khi coá quan hïå giao dõch vúái baãn thên caác PEP. 14. Ban àêìu coá 11 ngên haâng tham gia trong hiïåp höåi: ABN AMRO, Barclays Bank, Banco Santander Central Hispano, S.A., The Chase Manhattan Private Bank, Citibank, N.A., Credit Suisse Group, Deutsche Bank AG, HSBC, J.P. Morgan, Socieáteá Geáneárale, vaâ UBS AG. Con söë naây àaä tùng lïn 12 sau khi ngên haâng Bank of Tokyo, Mitsubishi UFJ tham gia. 15. Wolfsberg Caác nguyïn tùæc hoaåt àöång ngên haâng tû nhên chöëng rûãa tiïìn: "1. chêëp nhêån khaách haâng : hûúáng dêîn chung 2. chêëp nhêån khaách haâng: caác tònh huöëng cêìn soaát xeát böí sung/chuá yá böí sung; 3. cêåp nhêåt höì sú khaách haâng; 4. caác thöng lïå xaác àõnh caác hoaåt àöång bêët thûúâng hoùåc khaã nghi; 5. giaám saát; 6. caác traách nhiïåm kiïím soaát; 7. baáo caáo; 8. giaáo duåc, àaâo taåo, thöng tin; 9. caác yïu cêìu lûu giûä höì sú; 10. caác ngoaåi lïå vaâ sai biïåt; 11. töí chûác chöëng rûãa tiïìn". 16. Vúái nhûäng phên tñch gêìn àêy, xem "Àaánh giaá chïë àöå baáo caáo hoaåt àöång khaã nghi". 17. Nïëu àaáp ûáng caác tiïu chñ nhêët àõnh vïì nùng lûåc vaâ sûå àöåc lêåp, thò coá thïí àûúåc chêëp nhêån vaâo nhoám Egmont Group, àïën cuöëi nùm 2006 nhoám àaä coá 102 thaânh viïn, trong àoá 2/3 laâ thaânh viïn LHQ. 18. Trong Toaâ dên sûå töëi cao Lïxöthö töí chûác taåi Maseru. Vïì vêën àïì: Acres International Limited, coá töåi (buöåc töåi trong thúâi gian 6/1991­1/1998, Acres àaä chuyïín khoaãng 433.900 àöla vaâo möåt taâi khoaãn ngên haâng Thuåy Syä àïí höëi löå Giaám àöëc àiïìu haânh LHDA; trong thúâi gian 31/1/1991­3/4/1991, Acres 580 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng àaä chuyïín khoaãng 165.664 àöla vaâo möåt taâi khoaãn Thuåy Syä vúái ngûúâi thuå hûúãng laâ Giaám àöëc àiïìu haânh LHDA). Do vuå viïåc naây, nùm 2004, Acres bõ Uyã ban Chïë taâi NHTG cêëm khöng tham gia vaâo caác dûå aán xêy dûång cuãa NHTG trong voâng 3 nùm. Xem NHTG (2004). 19. Toaâ dên sûå töëi cao Lïxöthö, vuå Masupha Ephraim Sole, CRI/T/111/99. 20. Nùm 1997, Chñnh phuã Thuåy Syä bùæt àêìu àiïìu tra caác taâi khoaãn ngên haâng cuãa Sole taåi Giúnevú vaâ Zurich sau khi chñnh quyïìn Lïxöthö liïn hïå vúái Toaâ töëi cao Thuåy Syä àïí cöng böë söë taâi khoaãn ngên haâng Thuåy Syä cuãa Sole. 21. Marcos vaâ Marcos vaâ Cuåc Caãnh saát Liïn bang (1989) ILR 198. Toaâ aán tuyïn böë rùçng, "Àùåc quyïìn miïîn trûâ truy töë do haânh vi töåi phaåm daânh cho caác laänh àaåo àûáng àêìu nhaâ nûúác vêîn chûa àûúåc luêåt àiïín hoaá trong cöng ûúác Viïn. "Àùåc quyïìn miïîn trûâ khoãi bõ truy töë àöëi vúái caác laänh àaåo àûáng àêìu nhaâ nûúác . . . vêîn chûa àûúåc luêåt àiïín hoáa trong cöng ûúác Viïn (vïì Quan hïå ngoaåi giao) ... nhûng . . . khöng thïí kïët luêån rùçng caác àoaån nöåi dung cuãa cöng ûúác àûúåc soaån thaão dûúái sûå baão höå cuãa LHQ cung cêëp möåt sûå baão vïå nheå hún cho caác laänh àaåo àûáng àêìu caác quöëc gia nûúác ngoaâi so vúái caác àoaân àaåi diïån ngoaåi giao cuãa nhaâ nûúác do caác laänh àaåo nhaâ nûúác àoá dêîn àêìu hoùåc laâ chiïëm phêìn lúán trong thaânh phêìn àoaân... Àiïìu 32 vaâ 39 Cöng ûúác Viïn phaãi àûúåc aáp duång tûúng tûå cho caác laänh àaåo àûáng àêìu nhaâ nûúác". 22. Cöng ûúác AU vïì Phoâng chöëng tham nhuäng thaáng 7/2003, àiïìu 16.1 (c) vaâ 19.3. 23. Àïí thaão luêån thïm, xem Levi vaâ Reuter (2006, söë 6). Kaufman (2002, trang 1) tuyïn böë "Trong luác möåt khöëi lûúång lúán tiïìn têíy rûãa úã nhiïìu quöëc gia vêîn coá xu hûúáng sûã duång hïå thöëng ngên haâng chñnh thûác, thò rûãa tiïìn thöng qua caác àõnh chïë taâi chñnh phi ngên haâng (NBFI) coá veã nhû àang caâng ngaây caâng quan troång hún ­ mùåc duâ noá coân coá thïí thöng qua caác giao dõch bêët àöång saãn, möi giúái chûáng khoaán, cho thuï laåi, thõ trûúâng höëi àoaái, cöng ty baão hiïím cho thuï, v.v. "tuy nhiïn theo quan àiïím cuãa chuáng töi, hiïån nay vêîn chûa biïët àêy coá phaãi laâ möåt xu hûúáng thûåc sûå khöng (coá leä laâ sûå taách rúâi khoãi khu vûåc ngên haâng) hoùåc chó àún giaãn laâ möåt chuá troång lúán hún vaâo caác vêën àïì múái nhêët, nhùåt lïn nhiïìu "con söë töëi tùm" hún so vúái chuáng ta tûúãng trûúác àêy, àoá laâ con söë rûãa tiïìn khöng bõ phaát hiïån. Àêy coá thïí laâ möåt àiïím quan troång, nïëu giaã thuyïët vïì sûå rúâi boã khu vûåc ngên haâng laâ nguyïn nhên vaâ nïëu noá quan troång àöëi vúái chñnh saách, nhûng xeát àïën sûå khöng hoaân chónh vïì mùåt söë liïåu, coá thïí seä thûåc tïë hún nïëu nhêån thûác rùçng sûå rúâi boã naây coá thïí töìn taåi vaâ caác cú chïë phaát hiïån hiïån nay khöng thïí nùæm bùæt àûúåc nhûäng dêëu hiïåu naây, mùåc duâ àaä coá nhiïìu cöng viïåc laâm rêët töët vïì kiïìu höëi vaâ caác hïå thöëng chuyïín giaá trõ khöng chñnh thûác". Xem thïm Maimbo (2003); Maimbo vaâ others (2005); vaâ Maimbo vaâ Passas (2004). 24. Cêìn phaãi tiïën haânh möåt àaánh giaá vïì phaåm vi söë tiïìn tham nhuäng vêîn àang 581 Caác hònh thaái tham nhuäng coân úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ àûúåc àêìu tû vaâo bêët àöång saãn vaâ caác doanh nghiïåp trong nûúác. 25. Àûúng nhiïn, nïëu nhû ngûúâi bõ buöåc töåi khöng coá tû caách miïîn trûâ cuãa caác laänh àaåo àûáng àêìu nhaâ nûúác trong caác töåi danh phaåm phaãi khi àang àûúng nhiïåm, thêåm chñ khöng phaåm phaãi theo möåt muåc tiïu nhaâ nûúác húåp phaáp. Nhûäng miïîn trûâ hònh sûå vaâ töë tuång naây phöí biïën hún úã caác nûúác àang phaát triïín nhûng chuáng cuäng xuêët hiïån úã caác nûúác phaát triïín, nhû àaä thïí hiïån qua caác àiïìu tra tham nhuäng taåi caác nûúác OECD. 26. Caác vêën àïì nhû buön baán ma tuáy vaâ buön lêåu caác haâng hoáa phi phaáp rêët phuâ húåp úã àêy vò chuáng thûúâng dñnh lñu túái tham nhuäng . 27. Coá nhiïìu thuêåt ngûä àûúåc sûã duång àïí mö taã caác hïå thöëng chuyïín tiïìn thay thïë, nhû ngên haâng ngêìm, ngên haâng thiïíu söë. Vïì mùåt àõa lyá, caác thuêåt ngûä àûúåc sûã duång àïí mö taã caác hïå thöëng chuyïín tiïìn khöng chñnh thûác göìm coá hawala (ÊËn Àöå vaâ Trung Àöng), padala (Philñppin), hui kuan (Höìng Köng, Trung Quöëc), vaâ phei kwan (Thaái Lan). Caác hïå thöëng chuyïín tiïìn thay thïë bao göìm caác dõch vuå chuyïín tiïìn hoùåc chuyïín giaá trõ khöng chñnh thûác hoaåt àöång song song vúái hïå thöëng ngên haâng chñnh thûác nhûng chuáng thûúâng àöåc lêåp vúái nhau. Xem NHTG ­ Quyä Tiïìn tïå Quöëc tïë (2006). 28. Xem Taâi liïåu chuá giaãi sûãa àöíi FATF cho Kiïën nghõ àùåc biïåt söë VII: Àiïån chuyïín tiïìn 29. Caác FIU naây cuäng àaáp ûáng tiïu chñ cuãa Nhoám Egmont, möåt töí chûác khöng chñnh thûác cuãa caác FIU "cam kïët khuyïën khñch thuác àêíy sûå phaát triïín cuãa FIU vaâ húåp taác giûäa vaâ trong caác FIU vò lúåi ñch chöëng rûãa tiïìn vaâ höî trúå cuöåc chiïën trïn toaân cêìu chöëng taâi trúå khuãng böë". Tuyïn böë muåc àñch Egmont, 2004. 30. Àêy khöng chó laâ vêën àïì cuãa caác nûúác àang phaát triïín. Möåt söë caác nûúác EU (vaâ caác ûáng cûã viïn) àaä tûâng traãi qua caác khoá khùn, vaâ vai troâ cuãa caác cöng töë viïn àùåc biïåt vaâ luêåt sû àöåc lêåp úã Hoa Kyâ chûa bao giúâ laâ khöng bõ chó trñch. Theo nghôa naây, luác naâo cuäng coá möåt sûå cùng thùèng giûäa viïåc cung cêëp quyïìn tûå chuã chñnh trõ cho caác caán böå luêåt phaáp vúái viïåc àaãm baão traách nhiïåm giaãi trònh vò muåc àñch hiïåu quaã vaâ liïm chñnh cuãa hoå. 31. Vêën àïì tiïëp cêån cuãa khu vûåc tû nhên àöëi vúái nhên thên cuãa nhûäng ngûúâi bõ tònh nghi khöng cöng böë cöng khai trong caác höì sú tònh baáo vêîn coân laâ vêën àïì gêy tranh caäi quyïët liïåt, do phêìn lúán caác dûä liïåu naây àïìu khöng thïí tiïëp cêån àûúåc. 32. Nùm 2001, Citigroup bõ bùæt quaã tang trong möåt àiïìu tra tham nhuäng xung quanh möåt trong caác khaách haâng giaâu nhêët cuãa ngên haâng naây, Joseph Estrada, töíng thöëng lûu vong Philñppin; xem "Qua maáy vùæt nûúác" Baáo Kinh tïë, 12/4/2001. 33. Vñ duå nhû, Töí chûác Caãnh saát Hònh sûå Quöëc tïë (ICPO/Interpol), vaâ Töí chûác Haãi quan Thïë giúái, cuäng nhû Europol vaâ Eurojust úã EU. 582 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO Burgen, Stephen. 2006. "Pirates of the Mediterranean" (July 30). "Nhûäng tïn cûúáp biïín Àõa Trung Haãi"The Sunday Times. Camdessus, Michael. 1998. "Money Laundering: The Importance of International. Countermeasures". "Rûãa tiïìn: Sûå quan troång cuãa biïån phaáp khùæc phuåc úã cêëp quöëc tïë" Address to the Financial Action Task Force Plenary Meeting, Paris, February 10. Commission for Africa. 2005. Our Common Interest: Report of the Commission for Africa. "Vêën àïì quan têm chung: Baáo caáo cuãa UÃy ban vò chêu Phi" London: Commission for Africa. Dakolias, Maria, and Kimberly Thachuk. 2000. "Attacking Corruption in the Judiciary: A Critical Process in Judicial Reform". " Têën cöng tham nhuäng trong ngaânh toâa aán: möåt quy trònh cöët yïëu trong caãi caách toâa aán" Wisconsin International Law Journal 18 (Spring):353­406. Financial Action Task Force on Money Laundering (FATF). 2003. "The Forty Recommenda-tions" "Böën mûúi kiïën nghõ" (June 20). Financial Services Authority (FSA). 2004. "FSA Fines Bank of Ireland 375,000 for Breaches of Anti-money Laundering Requirements". "FSA phaåt Ngên haâng Ailen 375.000 do vi phaåm caác yïu cêìu chöëng rûãa tiïìn" FSA/PN/077/2004 (February 9). Goodman, Al. 2002. "Black Money: Spain's `Euro Effect.'" "Tiïìn bêín: Hiïåu ûáng àöìng Euro vúái Têy ban nha" CNN.com, January 2. http://archives.cnn.com/2001/WORLD/europe/12/24/spain.black.mone/. Howell, J. 2006. Guide to the Prevention of Money Laundering and Terrorist Financing "Hûúáng dêîn phoâng ngûâa rûãa tiïìn vaâ taâi trúå khuãng böë" Publication 669. Paris: International Chamber of Commerce (ICC). Kaufmann, D. 2002. Governance in the Financial Sector: The Broader Context of Money Laun-dering and Terrorist Financing. "Àiïìu haânh nhaâ nûúác trong ngaânh taâi chñnh: Böëi caãnh röång hún cuãa rûãa tiïìn vaâ taâi trúå khuãng böë" Washington, DC: World Levi, M., and M. Maguire. 2004. "Reducing and Preventing Organized Crime: An Evidence-Based Critique". "Giaãm vaâ phoâng chöëng töåi phaåm coá töí chûác: Nghiïn cûáu dûåa trïn bùçng chûáng" Crime, Law and Social Change 41(5): 397­469. Levi, M. and P. Reuter. 2006. "Money Laundering: A Review of Current Controls and Their Consequences". "Rûãa tiïìn: Àaánh giaá caác kiïím soaát hiïån taåi vaâ hïå quaã cuãa chuáng"? In Crime and Justice: A Review of Research, vol. 34, ed. M. Tonry 289­375. Chicago: University of Chicago Press. Maimbo, S. M. 2003. The Money Exchange Dealers of Kabul: A Study of the Informal 583 Caác hònh thaái tham nhuäng Funds Transfer Markets in Afghanistan. "Nhûäng ngûúâi möi giúái àöíi tiïìn úã Kabun: Nghiïn cûáu vïì caác thõ trûúâng chuyïín nhûúång vöën khöng chñnh thûác úã Apganixtan" Washington, DC: World Bank. Maimbo, S. M., R. Adams, R. Aggarwal, and N. Passas. 2005. Migrant Labor Remittances in the South Asia Region. "Chuyïín tiïìn cuãa cöng nhên di biïën döång úã khu vûåc Nam AÁ" Washington, DC: World Bank. Maimbo, S. M., and N. Passas. 2004. "The Regulation and Supervision of Informal Remit-tance Systems". "Àiïìu tiïët vaâ giaám saát caác hïå thöëng chuyïín tiïìn khöng chñnh thûác" Small Enterprise Development 14 (1): 53­62. Nelen, H. 2004. "Hit Them Where It Hurts Most? The Proceeds-of-Crime Approach in the Netherlands". "Àaánh vaâo chöî dïî àau nhêët? Caách tiïëp cêån theo nhûäng lúåi nhuêån tûâ hoaåt àöång phi phaáp úã Haâ Lan" Crime, Law and Social Change 41: 517­34. Passas, N. 2006. Legislative Guide for the Implementation of the United States Convention against Corruption. "Hûúáng dêîn lêåp phaáp àïí thûåc hiïån cöng ûúác chöëng tham nhuäng cuãa Hoa Kyâ" New York: United Nations. Reuter, Peter, and Edwin M. Truman. 2004. Chasing Dirty Money: The Fight against Money Laundering. "Truy àuöíi tiïìn bêín: cuöåc chiïën chöëng rûãa tiïìn" Washington, DC: Institute for International Economics. Setiono, Bambang, and Yunus Husein. 2005. "Fighting Forest Crime and Promoting Prudent Banking for Sustainable Forest Management - The Anti- Money-Laundering Approach". "Chöëng töåi phaåm lêm nghiïåp vaâ thuác àêíy hoaåt àöång ngên haâng thêån troång nhùçm quaãn lyá rûâng bïìn vûäng" Center for International Forestry Research (CIFOR) Occasional Paper 44, Bogor, Indonesia. Shleifer, Andrei, and Robert Vishny. 1993. "Corruption". "Tham nhuäng" Quarterly Journal of Economics 108 (3): 599­617. SFBC (Swiss Federal Banking Commission). 2001. "SFBC Orders Removal of Bank's General Manager: Investigation by Supervisory Authority in Montesinos Case Concluded" "SFBC ra lïånh caách chûác giaám àöëc quaãn lyá ngên haâng: Àiïìu tra cuãa cú quan giaám saát trong vuå Montesinos àaä coá kïët luêån" (November 13). --------. 2005. "Report on the Activity of Swiss-Based Banks in the United Nations Oil-for-Food Programme" "Baáo caáo hoaåt àöång cuãa caác ngên haâng taåi Thuåy Syä trong chûúng trònh Lêëy dêìu àöíi lûúng thûåc cuãa LHQ" (October Swiss Federal Department of Justice and Police. 2000. "Abacha Funds at Swiss Banks". "Tiïìn cuãa Abacha trong caác ngên haâng Thuåy Syä" Report of the Swiss Federal Banking Commission (August). Transparency International. 2005. Global Corruption Report 2004. "Baáo caáo tham nhuäng toaân cêìu 2004" Berlin: Transparency International. 584 Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng United Nations. 2004. United Nations Handbook on Practical Anticorruption Measures for Pros-ecutors and Investigators, Annex: The Lïxöthö Corruption Trials: A Case Study, "Söí tay LHQ vïì caác biïån phaáp chöëng tham nhuäng thûåc tiïîn cho caác cöng töë viïn vaâ àiïìu tra viïn, Phuå luåc: Xeát xûã tham nhuäng úã Lïxöthö: Tònh huöëng cuå thïí" 136­210. United Nations: Vienna: UNODC (United Nations Of?ce on Drugs and Crime). 1998. Financial Havens, Banking Secrecy and Money Laundering. "Núi êín naáu taâi chñnh, baão mêåt thöng tin ngên haâng vaâ rûãa tiïìn" Technical Series Issue 8. New York: United Nations. U.S. Department of Justice. 2004. "Report from the Field: The USA PATRIOT Act at Work" "Baáo caáo taåi hiïån trûúâng: Àaåo luêåt Ngûúâi Yïu nûúác cuãa Hoa Kyâ trong thûåc tïë" --------. 2005. "International Narcotics Control Strategy Report" "Baáo caáo chiïën lûúåc quöëc tïë vïì kiïím soaát caác chêët hûúáng thêìn" df(March). http://www. state.gov/p/inl/rls/nrcrpt/2005/vol2/html/42382.htm; Vladimiro_Montesinos. U.S. Department of the Treasury. 2005. "Assessment of Civil Money Penalty". "Àaánh giaá mûác phaåt tiïìn dên sûå" 2005-2. http://http://www.?ncen.gov/arab081705.pdf. U.S. Senate Minority Staff of the Permanent Subcommittee on Investigations. 2004. Money Laundering and Foreign Corruption: Enforcement and Effectiveness of the PATRIOT Act. Case Study Involving Riggs Bank. "Rûãa tiïìn vaâ tham nhuäng nûúác ngoaâi: Cuãng cöë thûåc thi luêåt vaâ Hiïåu quaã cuãa Àaåo luêåt Ngûúâi Yïu nûúác. Tònh huöëng cuå thïí cuãa Ngên haâng Riggs" Washington, U.S. Senate Permanent Subcommittee on Investigations. 2005. Money Laundering and For-eign Corruption: Enforcement and Effectiveness of the PATRIOT Act. "Rûãa tiïìn vaâ Tham nhuäng nûúác ngoaâi: Tùng cûúâng thûåc thi luêåt vaâ Hiïåu quaã cuãa Àaåo luêåt Ngûúâi Yïu nûúác" Baáo caáo vïì caác taâi khoaãn ngên haâng úã Myä do Pinochet sûã duång" Supplemental Staff Report on U.S. accounts used by Augusto Pinochet. Washington, DC, U.S. Senate Subcommittee on Investigations. 1999. "Private Banking and Money Launder-ing, a Case Study of Opportunities and Vulnerabilities," "Ngên haâng tû nhên vaâ rûãa tiïìn, nghiïn cûáu tònh huöëng vïì caác cú höåi vaâ khaã nùng bõ töín thûúng". World Bank. 2004. "World Bank Sanctions Acres International Limited". "Ngên haâng Thïë giúái phaåt Acres Int. Ltd" Press Release 2005/33/S. --------. 2005. "The World Bank Capacity Enhancement Program on Anti- Money-Laundering and Combating the Financing of Terrorism, Module 1, Workbook". "Chûúng trònh nêng cao nùng lûåc cuãa NHTG vïì chöëng rûãa tiïìn vaâ taâi trúå khuãng böë, Möàun 1, Saách baâi têåp" World Bank, Washington, DC. 585 Caác hònh thaái tham nhuäng World Bank, with cooperation from the Swiss Federal Ministry of Finance. 2006. "Utili-zation of Repatriated Abacha Loot". "Sûã duång cuãa caãi àûúåc traã laåi cuãa Abacha" C O U N T R I E S / A F R I C A E X T / N I G E R I A E X T N / 0 , ,c o n t e n t M D K : 2 1 1 6 9 8 8 8 menu PK:3287725~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:368896,00.html. World Bank­IMF. 2006. Reference Guide to Anti-Money Laundering and Combating the Financing of Terrorism "Hûúáng dêîn tham khaão vïì chöëng rûãa tiïìn vaâ taâi trúå khuãng böë" (Second Edition). Washington, DC: World Bank. 586 IV PHÊÌN Nhûäng thaách thûác phña trûúác 587 Kïët luêån Bûúác tiïëp theo cêìn ài àïën àêu? J . E D G A R D O C A M P O S , S A N J A Y P R A D H A N , VAÂ F R A N C E S C A R E C A N A T I N I S au nhiïìu nùm, cuöëi cuâng Sanjiv vaâ gia àònh anh àaä coá àiïån trong cùn nhaâ nhoã beá cuãa mònh. Bêy giúâ caác con anh coá thïí laâm baâi têåp vaâo möîi buöíi töëi nhúâ aánh àeân àiïån. Vúå anh coá thïí nêëu ùn trong cùn bïëp nhoã dûúái laân gioá maát cuãa chiïëc quaåt àiïån, möåt chuát tiïån nghi àún sú maâ chõ àaáng àûúåc hûúãng. Vaâ sau möåt ngaây laâm viïåc daâi, bêy giúâ Sanjiv coá thïí ngöìi xem vö tuyïën, duâ anh múái chó coá möåt caái vö tuyïën àen trùæng. Nhûng nhiïìu haâng xoám vaâ baån beâ cuãa anh trong cöång àöìng xung quanh vêîn àang mong ngoáng cho àïën ngaây hoå cuäng àûúåc hûúãng nhûäng lúåi ñch nho nhoã naây. Khöng giöëng nhû Sanjiv, hoå khöng coá àuã tiïìn tiïët kiïåm àïí chi cho khoaãn phñ "laâm thuã tuåc nhanh" vaâ chen ngang 10 nùm. Nhûng coá àiïìu gò khöng bònh thûúâng sùæp xaãy ra úã caái thõ trêën nhoã naây àêy. Möåt nhoám ngûúâi lúán tuöíi caãm thêëy rêët bùn khoùn vaâ àaä kiïën nghõ öng thõ trûúãng töí chûác möåt cuöåc hoåp dên àïí baân vïì nhûäng khoá khùn trong caác dõch vuå thiïët yïëu maâ nhaâ nûúác cêëp cho dên, nhêët laâ cêëp àiïån. Taåi sao hêìu hïët caác nhaâ úã thõ trêën bïn kia ngaây naâo cuäng coá àiïån mêëy tiïëng àöìng höì, trong khi úã àêy söë ngûúâi àûúåc cêëp àiïån chó àïëm trïn àêìu ngoán tay? Taåi sao chuáng ta phaãi traã tiïìn laâm thuã tuåc nhanh ­ àêy laâ dõch vuå cuãa nhaâ nûúác kia maâ? Àoá laâ nhûäng cêu hoãi hoå àùåt ra. Vaâ hoå sùæp sûãa ài tûâng nhaâ àïí kïu goåi moåi ngûúâi cuâng goáp tiïëng noái. Sûå bêët maän vúái tònh traång hiïån taåi dêìn dêìn tùng lïn. Àöëi diïån meá bïn kia àõa cêìu, Carlos àaä truáng goái thêìu múái nhêët cuãa chñnh phuã àêìu tû xêy dûång möåt àoaån àûúâng 5 km gêìn ngoaåi ö thõ trêën. Nhû moåi khi, anh cuâng böën nhaâ thêìu àöìng nghiïåp khaác àaä ruát thùm àïí xem ai seä àûúåc goái thêìu naây. Lêìn naây anh laâ ngûúâi may mùæn. Nhûng caâng ngaây caã nùm ngûúâi caâng caãm thêëy lo lùæng vïì tûúng lai cuãa caách daân xïëp thên thiïån naây. Hoå múái àûúåc biïët rùçng chñnh phuã trung ûúng seä xêy dûång möåt hïå thöëng àêëu thêìu àiïån tûã. Khi hïå thöëng naây hoaân thaânh, têët caã caác húåp àöìng nhaâ 589 Caác hònh thaái tham nhuäng nûúác, kïí caã cuãa chñnh quyïìn àõa phûúng, seä àûúåc àùng trïn möåt trang web cuãa chñnh phuã, maâ nhaâ thêìu naâo cuäng vaâo àoåc àûúåc, duâ laâ nhaâ thêìu trong nûúác hay nûúác ngoaâi. Carlos vaâ caác àöìng nghiïåp àang súå rùçng nhoám cuãa anh seä mêët khaã nùng kiïím soaát caác húåp àöìng xêy dûång úã trong tónh. Nïëu múâi thêìu cöng khai vaâ minh baåch nhû vêåy, caã caác nhaâ thêìu ngoaåi tónh cuäng coá thïí àêëu thêìu caác húåp àöìng trong tónh. Thïë coá nghôa laâ möîi húåp àöìng seä coá 10 nhaâ thêìu caånh tranh hay nhiïìu hún thïë nûäa, vêåy thò khöng thïí àuã maâ chia nhau nhû trûúác àêy nûäa. Sùæp hïët thúâi dïî kiïëm ùn röìi. ÚÃ möåt nûúác khaác caách xa chöî Carlos haâng nghòn dùåm vaâ coân bùng qua caã möåt àaåi dûúng, chöìng cuãa baâ töíng thöëng cuöëi cuâng cuäng caãm thêëy yïn têm vïì "khoaãn phñ àêìu vaâo" cuãa böën cöng ty quöëc tïë nöåp àún sú tuyïín cho möåt húåp àöìng xêy dûång sên bay quöëc tïë múái. Möåt dûå aán àêìy tham voång cuãa chñnh phuã vúái chi phñ lïn àïën 300 triïåu àöla. Chñnh phuã hy voång, sên bay múái naây seä laâm cho àêët nûúác trúã thaânh traåm trung chuyïín quöëc tïë cho caã chêu luåc. ÚÃ möåt núi gùåp riïng, böën cöng ty bùæt àêìu chia seã sûå lo êu vïì chi phñ àêëu thêìu leo thang cho caác húåp àöìng úã quöëc gia naây vaâ nhiïìu núi khaác nûäa. Têët caã hoå àïìu biïët rùçng seä töët hún nïëu coá möåt sên chúi bònh àùèng maâ khöng ai phaãi traã "phñ àêìu vaâo vaâ phñ thûúng lûúång". Hún nûäa, laâ caác cöng ty àa quöëc gia, caâng ngaây hoå caâng thêëy lo lùæng vïì nhûäng biïån phaáp nghiïm ngùåt hún maâ OECD àûa ra àïí tùng cûúâng thûåc hiïån Cöng ûúác chöëng höëi löå caác quan chûác nhaâ nûúác nûúác ngoaâi. Vïì phña mònh, chöìng baâ töíng thöëng cuäng bùæt àêìu thêëy húi lo lùæng, nhûng àêëy laâ möåt nöîi lo khaác. Möåt söë quöëc gia taâi trúå quan troång vûâa múái kyá möåt thoãa thuêån thaânh lêåp quyä quöëc tïë daânh riïng cho caác hoaåt àöång chöëng tham nhuäng trong giúái chûác laänh àaåo toaân thïë giúái. Möåt quöëc gia àaä cam kïët gêìn 200 triïåu àöla vaâ möåt vaâi nûúác khaác chùæc cuäng seä súám laâm theo têëm gûúng naây. Viïåc naây coá yá nghôa gò vúái öng, vúái vúå öng, baâ töíng thöëng; caác con öng, röìi mêëy öng baån cuâng höåi nûäa? Liïåu coá phaãi laâ lêëy gêåy öng àêåp lûng öng khi ài daân xïëp möåt caách bñ mêåt cho dûå aán lúán naây khöng? Coá khi naâo caã baâ töíng thöëng cuäng bõ kïët töåi khöng? Cuäng khöng biïët trong tûúng lai coá luác naâo taâi saãn cuãa gia àònh öng úã nûúác ngoaâi bõ tõch thu vaâ öng seä bõ ngöìi tuâ úã möåt àêët nûúác naâo khaác khöng? Sanjiv, Carlos, vaâ võ phu quên baâ töíng thöëng möîi ngûúâi àïìu àaä tûâng chûáng kiïën, tûå mònh traãi qua hoùåc tham gia nhûäng hònh thûác khaác nhau cuãa cùn bïånh xaä höåi lêy lan nhanh nhêët trïn thïë giúái. Tham nhuäng thûåc sûå coá nhiïìu hònh daáng khaác nhau vaâ àuáng laâ nhiïìu khuön mùåt khaác nhau nûäa. Cuöën saách naây àaä cöë gùæng veä phaác ra möåt con àûúâng coá tiïìm nùng hûáa heån àïí tòm hiïíu kyä hún nhûäng keä húã cuãa tham nhuäng: àêu laâ nhûäng àiïím dïî xaãy ra tham nhuäng úã cêëp ngaânh, laâm thïë naâo àïí nhêån ra vaâ theo doäi chuáng? Nhûng àêy múái chó laâ bûúác àêìu tiïn cuãa möåt 590 Kïët luêån: Bûúác tiïëp theo cêìn ài àïën àêu? haânh trònh daâi. Con àûúâng phña trûúác mùåt seä dêîn àïën nhûäng nhiïåm vuå khoá khùn vaâ àêìy thaách thûác, chùèng haån, phaát triïín nhûäng cöng cuå tinh vi àïí àaánh giaá khaã nùng dïî xaãy ra tham nhuäng, tiïën haânh caác nghiïn cûáu thûåc àõa chi tiïët àïí thêëm thña nhûäng baâi hoåc kinh nghiïåm ­ caách laâm naâo töët, caách laâm naâo khöng töët úã cêëp ngaânh, vaâ cuöëi cuâng laâ xêy dûång caác chiïën lûúåc chöëng tham nhuäng úã cêëp ngaânh, vaâ coá caác möëc chó söë àïí theo doäi àûúåc tûâng hoaåt àöång. Nghiïn cûáu naây chuã yïëu têåp trung vaâo caác phên tñch vô mö àïí xaác àõnh nhûäng trúã ngaåi chñnh àöëi vúái tùng trûúãng vaâ xoáa àoái giaãm ngheâo. Trong àiïìu kiïån àoá, nghiïn cûáu naây àaä xaác àõnh caác ngaânh tham nhuäng nhêët hoùåc laâ nhûäng ngaânh maâ tham nhuäng coá haåi nhêët àöëi vúái caác nöî lûåc phaát triïín.1 Mùåc duâ nghiïn cûáu naây laâ möåt phên tñch úã têìng thûá nhêët rêët hûäu ñch nhûng vêën àïì tham nhuäng cêìn àûúåc phên tñch tûâ nhiïìu sùæc thaái hún vaâ ài sêu vaâo tûâng ngaânh hún. Caách tiïëp cêån theo löå trònh àûúåc sûã duång trong cuöën saách naây seä cho baån àoåc thêëy möåt con àûúâng àïí tiïën haânh nhûäng phên tñch noái trïn vaâ múã àûúâng cho sûå phaát triïín cuãa caác àaánh giaá vïì khaã nùng dïî xaãy ra tham nhuäng cuå thïí úã cêëp ngaânh. Àïí tiïën túái caác àaánh giaá àoá, möåt söë nöî lûåc thñ àiïím úã möåt vaâi nûúác vaâ möåt vaâi ngaânh coá thïí coá ñch. Nhûäng thñ àiïím coá thïí àûúåc sûã duång àïí phaát triïín caác chó söë àõnh lûúång vïì khaã nùng xaãy ra tham nhuäng, tûâ àêy coá thïí aáp duång cho caác ngaânh lûåa choån úã möåt söë lúán caác quöëc gia. Quy trònh naây coá thïí giuáp phaát triïín möåt cú súã dûä liïåu toaân quöëc bao göìm caác chó söë khaã thi àïí laâm möëc chuêín, so saánh vaâ theo doäi tiïën böå cuãa caác quöëc gia trong cuöåc chiïën chöëng tham nhuäng cuãa nhiïìu ngaânh. Trong möîi möåt ngaânh àaä biïët, quy trònh àêëu thêìu coá leä laâ lônh vûåc àûáng riïng reä vaâ bõ tham nhuäng nhêët. Nhûng àöìng thúâi, àêy cuäng laåi lônh vûåc hûáa heån nhêët àïí xêy dûång möåt böå chó söë cuå thïí, àõnh lûúång, keáo daâi tûâ giai àoaån lêåp kïë hoaåch ban àêìu, xuyïn suöët trong caã quy trònh, cho àïën khi trao vaâ thûåc hiïån húåp àöìng. Do àoá, têåp trung vaâo quy trònh àêëu thêìu úã möåt hoùåc hai ngaânh chuã chöët nhû giao thöng àûúâng böå, coá thïí laâ àiïím xuêët phaát àïí xêy dûång caác chó söë khaã thi. Vïì mùåt naây, àêëu thêìu coá ba ûu àiïím. Thûá nhêët, quy trònh àêëu thêìu cú baãn rêët giöëng nhau duâ àûúåc thûåc hiïån úã caác quöëc gia khaác nhau, do àoá caác chó söë àûúåc xêy dûång thöng qua caác thñ àiïím cuäng coá thïí phuâ húåp àïí sûã duång cho caác quöëc gia khaác. Thûá hai, caác thñ àiïím naây coá thïí dêîn àïën möåt cú súã dûä liïåu lúán göìm nhiïìu chó söë maâ khöng phaãi chõu caãnh nhû Johnston (2001) àaä noái laâ "chó coá möåt con söë duy nhêët". Möîi chó söë seä phaãn aánh hiïån traång àiïìu haânh nhaâ nûúác trong möåt khña caånh cuå thïí cuãa hïå thöëng àêëu thêìu quöëc gia, vñ duå nhû giai àoaån sú tuyïín. Ngoaâi ra, coá thïí xêy dûång möåt chó söë töíng húåp bao göìm möåt söë troång söë cuãa nhiïìu chó söë thaânh phêìn àïí phaãn aánh möåt laát cùæt rêët cuå thïí cuãa hïå thöëng àiïìu haânh nhaâ nûúác ­ àoá laâ 591 Caác hònh thaái tham nhuäng àêëu thêìu. Chùæc hùèn seä coá cêu hoãi nhoã rùçng caác chó söë àaåi diïån cho caái gò. Vaâ thûá ba, coá möåt lyá thuyïët àang phaát triïín tûâng bûúác vïì àêëu thêìu dûåa trïn kinh tïë hoåc thöng tin, vaâ noá coá thïí giuáp àõnh hûúáng viïåc xêy dûång chó söë (xem vñ duå Laffont Tirole [1993] vaâ Manelli vaâ Vincent [1995]). Caác chó söë phaái sinh vïì lyá thuyïët seä àem laåi caái nhòn thêëu àaáo hún àïí thiïët kïë caác biïån phaáp caãi caách thñch húåp ­ lyá thuyïët luön giuáp chuáng ta xaác àõnh hûúáng phaãi ài àïí tòm ra cêu traã lúâi cho vêën àïì. Caác löå trònh chi tiïët cuãa tham nhuäng vaâ caác chó söë ngaânh cuå thïí coá thïí àem laåi nhiïìu cú höåi àiïìu chónh caác biïån phaáp caãi caách chöëng tham nhuäng luön luön tiïën triïín vaâ laâm cho caác biïån phaáp naây thñch ûáng vúái caác böëi caãnh ngaânh khaác nhau. Troång têm cuãa cuöën saách naây laâ caác ngaânh vaâ tiïíu ngaânh coá sûå khaác nhau rêët lúán vïì baãn chêët chuöîi giaá trõ vaâ caác quy trònh saãn xuêët cuãa ngaânh, do vêåy caác chiïën lûúåc caãi caách cuäng cêìn àûúåc àiïìu chónh möåt caách cuå thïí àïí àûúng àêìu vúái nhûäng lônh vûåc dïî bõ tham nhuäng têën cöng. Thûåc tïë, coá rêët nhiïìu cöng cuå vaâ duång cuå múái àang àûúåc phaát triïín khöng ngûâng àïí höî trúå quaãn lyá, kiïím soaát vaâ kòm haäm sûå lan traân cuãa tham nhuäng. Nhûäng cöng cuå múái naây thûúâng rúi vaâo 3 nhoám chñnh sau àêy: tùng "cêìu" vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác hiïåu quaã (thïí hiïån qua àoaån cuöëi cuãa cêu chuyïån vïì Sanjiv), sûã duång cöng nghïå thöng tin vaâ truyïìn thöng (CNTT-TT) möåt caách chiïën lûúåc (thïí hiïån qua nöîi lo cuãa Carlos) vaâ xêy dûång caác àöëi taác toaân cêìu (thïí hiïån qua nhûäng trùn trúã vïì sûå baáo ûáng cuãa võ phu quên baâ töíng thöëng). Mùåc duâ tùng cûúâng thûåc thi luêåt (àiïìu tra, truy töë, töë tuång, hònh phaåt dên sûå vaâ hònh sûå) rêët quan troång vaâ cêìn thiïët, nhûng sûác maånh cuãa caác cöng cuå naây trûúác hïët laâ taác duång phoâng ngûâa. Phoâng ngûâa nhùçm muåc tiïu vaâo caác cú höåi tham nhuäng. Nïëu caác caánh cûãa naây bõ àoáng laåi thò tham nhuäng khöng thïí loåt qua vaâ tyã lïå tham nhuäng chùæc chùæn seä giaãm; nhû vêåy tùng cûúâng thûåc thi luêåt coá thïí têåp trung vaâo möåt söë caác lônh vûåc chuã chöët nhêët maâ caác biïån phaáp phoâng ngûâa àem laåi hiïåu quaã cao nhêët. Trong böëi caãnh naây, thaách thûác chuã yïëu laâ úã chöî khi xêy dûång caác chiïën lûúåc caãi caách phaãi laâm sao àïí kïët húåp ùn khúáp caác cöng cuå múái vúái caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong ngaânh. Vñ duå nhû, trong trûúâng húåp caác cú chïë "cêìu", coá möåt loaåt caác phûúng aán hûáa heån àem laåi kïët quaã töët nhû khaão saát bùçng theã baáo caáo, cöång àöìng giaám saát caác dûå aán hoùåc chûúng trònh, caác kiïím tra löëi söëng theo àõnh hûúáng cuãa giúái truyïìn thöng àaåi chuáng. Caác khaão saát bùçng theã baáo caáo àaä toã ra coá ñch trong viïåc tùng cûúâng chêët lûúång caác dõch vuå cú baãn vaâ giaãm tyã lïå lêy nhiïîm bïånh tham nhuäng. Tuy nhiïn, phûúng phaáp khaão saát naây khöng hùèn àaä phuâ húåp àïí nêng cêëp chêët lûúång thi cöng vaâ baão trò àûúâng böå. Àïí àaåt muåc àñch àoá, cêìn tiïën haânh thûã ngêîu nhiïn möåt 592 Kïët luêån: Bûúác tiïëp theo cêìn ài àïën àêu? thaânh phêím vaâ tûâ àoá coá thïí xaác àõnh möåt hònh thûác phuâ húåp cho cöång àöìng giaám saát caác dûå aán àûúâng àaä hoaân thaânh.3 Tûúng tûå, vúái xùng dêìu vaâ khñ ga tûå nhiïn, caác khaão saát naây coá leä khoá coá thïí giuáp haån chïë tham nhuäng, vò nhûäng vêën àïì trong ngaânh xùng dêìu chuã yïëu cêìn àûúåc giaãi quyïët úã cêëp quöëc tïë, coá nghôa laâ cêìn àïën möåt cú chïë khaác àïí taåo ra aáp lûåc "cêìu" cho caãi caách. Viïåc kïët húåp ùn khúáp giûäa caác cú chïë "cêìu" vúái caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng trong tûâng ngaânh cuå thïí vêîn chûa àûúåc hiïíu roä. Xeát àïën tiïìm nùng hûáa heån cuãa cöng cuå naây trong tiïën trònh caãi caách, caác nhaâ nghiïn cûáu nïn chuá yá hún àïën vêën àïì naây, nhêët laâ nhûäng ai quan têm àïën viïåc thuác àêíy mùåt trêån tri thûác vïì àiïìu haânh nhaâ nûúác vaâ chöëng tham nhuäng. Caác kinh nghiïåm tûâ khùæp moåi núi trïn thïë giúái vïì viïåc sûã duång cöng nghïå truyïìn thöng thöng tin hiïån àaåi nhùçm tùng cûúâng tñnh hiïåu quaã vaâ hiïåu quaã chi phñ cuãa chñnh phuã cho thêëy, ûáng duång cöng nghïå naây möåt caách thñch húåp vaâ saáng suöët coá thïí taåo ra taác àöång lúán àïën tham nhuäng, vaâ noái chung laâ goáp phêìn caãi tiïën àiïìu haânh nhaâ nûúác.4 Nhûäng nöî lûåc ban àêìu nhùçm aáp duång cöng nghïå truyïìn thöng thöng tin hiïån àaåi khöng hùèn àaä àaáng khuyïën khñch vò chuáng bõ aáp duång thiïëu cên àöëi, thûúâng têåp trung quaá nhiïìu vaâo viïåc aáp àùåt "tin hoåc hoáa" caác quy trònh cöng viïåc thiïëu hiïåu quaã, maâ khöng xem xeát möåt caách thñch àaáng vïì quaãn lyá quy trònh thay àöíi (NHTG 2005). Nhûäng nùm thaáng vûâa qua àaä àem laåi rêët nhiïìu baâi hoåc. Möåt caách tiïëp cêån múái xuêët hiïån àoá laâ "lêåt ngûúåc caái baân lïn": coá nghôa laâ, thay vò ûáng duång cöng nghïå vaâo caác quy trònh àaä coá, thò trong caách tiïëp cêån naây, chuáng ta phaãi cú cêëu laåi quy trònh vaâ thiïët kïë caác nöåi dung caãi caách trong phaåm vi nùng lûåc kyä thuêåt vaâ cöng nghïå múái. Ngên haâng Thïë giúái, Ngên haâng Phaát triïín chêu AÁ, vaâ Ngên haâng Phaát triïín liïn Myä àaä cöång taác àïí viïët chung möåt baáo caáo vïì ûáng duång CNTT-TT trong àêëu thêìu cöng. Baáo caáo coá àoaån viïët (NHTG sùæp xuêët baãn): . . . caác cöng nghïå naây coá thïí laâm nhiïìu hún viïåc cung cêëp àiïìu kiïån tiïëp cêån thöng tin: àïí ûáng duång hiïåu quaã caác cöng nghïå naây cêìn phaãi coá nhûäng quy trònh àûúåc xaác àõnh chñnh thûác, caác cêëp quyïìn haån àûúåc quy àõnh roä raâng, caác thuã tuåc, àiïìu khoaãn vaâ àiïìu kiïån àûúåc chuêín hoáa. Do àoá, àêëu thêìu trûåc tuyïën khöng chó àún giaãn ûáng duång cöng nghïå cho caác quy trònh hiïån taåi, maâ baãn thên noá laâ möåt quy trònh caãi caách ­ trong nhiïìu trûúâng húåp, noá àoâi hoãi caác quy trònh truyïìn thöëng phaãi àûúåc sûãa àöíi hoùåc hoaân toaân loaåi boã - nhû vêåy caác quy trònh quaãn lyá, caác biïn baãn, thuã tuåc cêìn àûúåc chuêín hoáa, àõnh daång mêîu laåi vaâ laâm cho àún giaãn hún, àïí chuáng coá thïí tûúng thñch vúái möi trûúâng söë. Caác cöng nghïå múái múã ra nhiïìu khaã nùng maâ trûúác àêy chuáng ta khöng coá, 593 Caác hònh thaái tham nhuäng vaâ do àoá, nïëu àûúåc aáp duång thñch húåp, caác cöng nghïå múái coá thïí giuáp caãi tiïën thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác caãi caách àiïìu haânh nhaâ nûúác. Nhûng cuäng giöëng nhû caác cú chïë "cêìu", CNTT-TT phaãi thñch ûáng vúái caác àùåc àiïím cuå thïí cuãa ngaânh. Caác hïå thöëng àêëu thêìu trûåc tuyïën chùèng haån, àêy coá thïí laâ chöî dûåa àïí tñnh minh baåch vaâ traách nhiïåm giaãi trònh trong quaá trònh trao húåp àöìng cuãa chñnh phuã àûúåc cuãng cöë, tùng cûúâng, nhêët laâ trong lônh vûåc mua sùæm haâng hoáa vaâ dõch vuå, tiïëp àoá laâ xêy dûång vaâ baão trò cöng trònh. Caác hïå thöëng vïå tinh toaân cêìu àem laåi nhiïìu khaã nùng múái àïí cú cêëu laåi caác quy trònh vaâ hïå thöëng giaám saát khi quaãn lyá rûâng, nhùçm haån chïë caác hoaåt àöång khai thaác göî traái pheáp, vaâ tiïëp àoá laâ kòm haäm tham nhuäng lúán, vò loaåi tham nhuäng naây thûúâng gùæn liïìn vúái cöng taác quaãn lyá rûâng. Tham nhuäng lúán quaã thêåt laâ möåt vêën àïì nghiïm troång trong ngaânh lêm nghiïåp. Nhûng noá cuäng quêëy rêìy caã caác ngaânh khaác ­ thûúâng laâ trong thûúng maåi mêåu dõch quöëc tïë, nhû buön baán caác nguöìn taâi nguyïn khoaáng vêåt, hoùåc trao caác húåp àöìng "siïu" lúán, phêìn nhiïìu laâ vïì cú súã haå têìng ­ vaâ rêët khoá àïí kòm haäm noá úã cêëp quöëc gia. Caác cöng ty àa quöëc gia hoùåc chñnh phuã caác nûúác phaát triïín, hoùåc caã hai, àïìu liïn quan àïën caác loaåi giao dõch naây, àêy laâ tònh huöëng coá thïí gêy ra caác vêën àïì khoá phöëi húåp thûåc hiïån. Vñ duå nhû, khi àêëu thêìu caác húåp àöìng cuãa chñnh phuã coá quy mö lúán, do àoá chó coá nhûäng cöng ty lúán múái coá tiïìm nùng cung cêëp caác dõch vuå naây, thò caác cöng ty vêîn caãm thêëy "phaãi" àûa höëi löå vò lo rùçng nhaâ thêìu khaác seä àûa, vaâ nhû vêåy, cöng ty seä bõ loaåi. Caác caãi caách ngaânh trong nhûäng trûúâng húåp naây phaãi vûúåt khoãi ranh giúái truyïìn thöëng. Caác caãi caách àiïín hònh hún nhû caãi caách àêëu thêìu, tuy coá ñch, nhûng khöng àuã àïí giûä tham nhuäng trong phaåm vi kiïím soaát àûúåc. Caác vñ duå vïì saáng kiïën xuyïn biïn giúái, nhû Saáng kiïën Minh baåch trong caác ngaânh khai khoaáng, chuã yïëu têåp trung vaâo xùng dêìu vaâ khai thaác moã, hay caác quy trònh úã cêëp böå trûúãng vïì Tùng cûúâng Thûåc thi Luêåt Lêm nghiïåp vaâ Àiïìu haânh nhaâ nûúác, vaâ Cöng ûúác OECD vïì Chöëng höëi löå caác quan chûác nûúác ngoaâi ­ têët caã àïìu laâ caác saáng kiïën múái xuêët hiïån. Tuy nhiïn, caác saáng kiïën naây cêìn àûúåc cuãng cöë hún nûäa àïí coá thïí quaãn lyá nhûäng khoá khùn vaâ phûác taåp trong vêën àïì phöëi húåp, maâ thöng thûúâng, àoá chñnh laâ cöët loäi taåo nïn tham nhuäng úã nhûäng lônh vûåc naây. Möåt thöng baáo gêìn àêy cuãa chñnh phuã Anh quöëc cho biïët hoå àaä lêåp möåt quyä àùåc biïåt àïí höî trúå nhûäng nöî lûåc kòm haäm tham nhuäng trong giúái chûác laänh àaåo thïë giúái, vaâ taåo cú höåi àïí ngùn chùån tham nhuäng lúán.5 Quyä naây coá thïí àûúåc sûã duång àïí höî trúå caác àiïìu tra chi tiïët möi trûúâng àêìu tû toaân cêìu vaâ àiïìu tra taâi saãn cuãa nhûäng ngûúâi vêîn àûúåc goåi laâ PEP (coá thïí laâ chñnh khaách hoùåc quan chûác cêëp cao coá quyïìn lûåc chñnh trõ). Nïëu thiïët lêåp àûúåc 594 Kïët luêån: Bûúác tiïëp theo cêìn ài àïën àêu? nhûäng bùçng chûáng vûäng chùæc vïì rûãa tiïìn thò khi àoá viïåc truy töë coá thïí tiïën haânh úã quöëc gia àang coá taâi saãn hoùåc àêìu tû cuãa caá nhên bõ tònh nghi. Khöng coá gò ngaåc nhiïn laâ nhiïìu taâi saãn vaâ àêìu tû naây thûúâng àûúåc têåp trung úã caác quöëc gia maâ phaáp quyïìn coá biïíu hiïån roä raâng vaâ maånh meä: thêåm chñ nhûäng keã ùn tröåm cuäng biïët lo cho an ninh vaâ an toaân taâi saãn cuãa mònh. Do àoá caác hoaåt àöång àiïìu tra vaâ truy töë coá cú höåi töët àïí dêîn dùæt quaá trònh xeát xûã, kïët töåi, vaâ hoaân traã taâi saãn tham nhuäng: Caách tiïëp cêån naây seä giaán tiïëp tùng cûúâng nùng lûåc thûåc thi luêåt cuãa caác quöëc gia. Nhûng àiïìu quan troång hún laâ, nïëu thaânh cöng trong viïåc bùæt giûä vaâ truy töë vaâi tïn àêìu soã vaâ thu xïëp hoaân traã söë taâi saãn tham nhuäng, thò saáng kiïën naây seä laâm cho caác caá nhên nhiïìu quyïìn lûåc nhûng tha hoaá nhanh choáng mêët ài súã thñch ùn "siïu" höëi löå. Taác àöång tiïìm taâng cuãa viïåc naây phêìn naâo phuå thuöåc vaâo mûác àöå maâ caác quöëc gia khaác quyïët àõnh àoáng goáp cho quyä.6 Baãn thên quy mö quyä àaä coá thïí laâ möåt yïëu töë àïí gêy trúã ngaåi. Vñ duå nhû, möåt tyã àöla àûúåc daânh riïng àïí tiïën haânh caác àiïìu tra vaâ truy töë (taåi caác quöëc gia "phaáp quyïìn") möåt söë àöëi tûúång; vêåy thò xaác suêët nhûäng keã phaåm phaáp bõ kïët töåi vaâ ài tuâ, àöìng thúâi mêët luön söë taâi saãn phi phaáp, chùæc chùæn seä tùng lïn möåt caách àaáng kïí. Caã lyá thuyïët vaâ kinh nghiïåm àïìu noái rùçng, sûå kyâ voång thûúâng laâm cho ngûúâi ta khöng coân caãm thêëy muöën dñnh lñu vaâo tham nhuäng lúán nûäa. Giöëng nhû phêìn lúán caác thoaã thuêån quöëc tïë, viïåc thu xïëp quyä höî trúå noái trïn cuäng coá nhûäng àiïím phûác taåp vaâ thaách thûác vaâ seä cêìn möåt thúâi gian àïí khùæc phuåc. Nhûng àêy laâ möåt con àûúâng àêìy hûáa heån vaâ coá thïí àem laåi nhûäng lúåi ñch lúán gêëp nhiïìu lêìn so vúái chi phñ phaãi boã ra. Cuâng vúái tham nhuäng lúán laâ nhûäng vêën àïì vaâ rùæc röëi liïn quan àïën kinh tïë chñnh trõ. Cuöën saách naây àaä cöë gùæng àïí khöng viïët quaá nhiïìu vïì giao diïån tiïëp xuác giûäa tham nhuäng vaâ chñnh trõ. Muåc àñch trûúác tiïn cuãa cuöën saách naây laâ trònh baây caách tiïëp cêån dûåa theo löå trònh àïí khaám phaá tham nhuäng úã cêëp ngaânh (chuöîi giaá trõ) cuäng nhû cêëp quy trònh (doâng quy trònh), vaâ minh hoaå cöng duång cuãa noá àïí giaãi quyïët tham nhuäng trong böëi caãnh hoaåt àöång. Tuy nhiïn, caách tiïëp cêån naây cuäng cho thêëy sûå cêìn thiïët phaãi coá nhûäng nghiïn cûáu nghiïm tuác vïì kinh tïë chñnh trõ úã cêëp ngaânh vaâ cêëp quy trònh. Cuå thïí laâ caác ngaânh khaác nhau khöng chó vïì chuöîi giaá trõ, maâ coân vïì yá nghôa kinh tïë chñnh trõ êín úã dûúái bïì mùåt nöíi cuãa ngaânh. Möîi möåt ngaânh àïìu coá thïí nhiïìu bïn coá lúåi ñch liïn quan, vaâ lögñch chñnh trõ nöåi böå àïí nuöi dûúäng tham nhuäng cuäng möîi ngaânh möåt khaác. Thaách thûác trong vêën àïì naây laâ laâm sao xaác àõnh àûúåc, vúái caác khaã nùng xaãy ra tham nhuäng nhû vêåy thò ngaânh naâo dïî caãi caách hún trong ngùæn haån vaâ trung haån, vaâ coá thïí laâm àûúåc nhûäng gò vïì daâi haån àïí giaãi quyïët nhûäng àiïím cöët loäi trong khña caånh kinh tïë chñnh trõ cuãa ngaânh. Nhûng 595 Caác hònh thaái tham nhuäng àïí xaác àõnh àûúåc thò chùæc chùæn phaãi coá nhûäng hiïíu biïët sêu sùæc vïì caác chñnh saách cuãa ngaânh, möëi liïn hïå cuãa ngaânh vúái möi trûúâng chñnh trõ röång hún. Àïí chùæc chùæn, coá thïí xem nhûäng nghiïn cûáu rêët hoaân chónh vïì kinh tïë chñnh trõ úã cêëp ngaânh. Möåt trong nhûäng nghiïn cûáu coá aãnh hûúãng lúán vïì sau laâ nghiïn cûáu cuãa Bates (1981). Nghiïn cûáu cuãa anh vïì àïì taâi ngaânh nöng nghiïåp ­ tröìng troåt nguä cöëc úã möåt söë quöëc gia chêu Phi ­ nhû Kïnya, Uganàa, vaâ Ghana. Möåt nghiïn cûáu nûäa, Ross (2001), têåp trung vaâo tñnh chêët chñnh trõ trong hoaåt àöång khai thaác göî úã Inàönïxia. Àêy laâ hai vñ duå rêët thñch húåp cho nöåi dung naây. Tuy nhiïn úã hêìu hïët caác nûúác, nhûäng phên tñch kinh tïë chñnh trõ coá chiïìu sêu vaâ àùåt troång têm vaâo ngaânh nhû vêåy cuäng khöng coá nhiïìu. Àïí xêy dûång àûúåc caác chiïën lûúåc caãi caách khaã thi vaâ bïìn vûäng, nhûäng nghiïn cûáu vaâ phên tñch nhû vêåy laâ hïët sûác cêìn thiïët. Do àoá, trong böëi caãnh caác chiïën lûúåc caãi caách, phên tñch kinh tïë chñnh trõ úã cêëp ngaânh chñnh laâ chõ em sinh àöi vúái caách tiïëp cêån theo chuöîi giaá trõ. Hai caách tiïëp cêån naây khi kïët húåp vúái nhau seä haâm yá nhûäng trònh tûå logñch theo thúâi gian cuãa caác caãi caách. Tham nhuäng rêët giöëng vúái bïånh ung thû. Noá biïíu hiïån dûúái rêët nhiïìu caách khaác nhau vaâ liïn tuåc thay àöíi hònh thaái àïí chuyïín sang nhûäng daång thûác múái. Nhûng cuäng giöëng nhû caác nhaâ nghiïn cûáu dûúåc laâm viïåc haâng ngaây úã phoâng thñ nghiïåm cho àïën mêëy giúâ saáng, caác nhaâ khoa hoåc xaä höåi vaâ nhaâ chuyïn mön seä tiïëp tuåc tòm kiïëm caác caách thûác múái àïí giaãi quyïët vaâ kòm haäm cùn bïånh naây. Cuöën saách naây àaä cöë gùæng múã ra nhûäng con àûúâng múái cho nghiïn cûáu vaâ àiïìu tra, vaâ caác taác giaã hy voång rùçng, cuöën saách seä giuáp saãn xuêët ra nhûäng loaåi thuöëc giaãi àöåc hiïåu quaã vaâ cuå thïí cho tûâng ngaânh, vaâ laâm dõu ài nhûäng mûác àöå khaác nhau cuãa cùn bïånh. CHUÁ THÑCH 1. Caác chiïën lûúåc höî trúå quöëc gia cuãa NHTG thûúâng àïì cêåp àïën nöåi dung thûá nhêët, vaâ caác khaão saát möi trûúâng àêìu tû àïì cêåp àïën nöåi dung thûá hai. Hai nöåi dung khöng nhêët thiïët phaãi chó ra cuâng möåt ngaânh hay caác ngaânh giöëng nhau nhû laâ nguöìn göëc cuãa vêën àïì. Tuy nhiïn, thöng thûúâng thò mûác àöå truâng lùåp laâ khaá lúán. 2. Trïn thûåc tïë, àiïìu naây coá thïí dûåa trïn caác chó söë kïët quaã hoaåt àöång do OECD ­ Liïn hiïåp Uyã ban Höî trúå Phaát triïín vïì Àêëu thêìu ­ soaån thaão. h t t p : / / w w w . o e c d . o r g / d o c u m e n t / 4 0 / 0 , 2 3 4 0 , e n _ 2 6 4 9 _ 19101395_37130152_1_1_1_1,00.html. 3. Möåt söë töí chûác phi chñnh phuã àaä xêy dûång caác phûúng phaáp luêån àún giaãn àïí kiïím tra chêët lûúång xêy dûång àûúâng böå. Caác nhoám naây bao göìm: Trung têm caác Hoaåt àöång cöng úã Banggalo, vaâ Trung têm Caác cöng dên vò Àiïìu haânh nhaâ nûúác töët úã Abra, Philippin 596 Kïët luêån: Bûúác tiïëp theo cêìn ài àïën àêu? 4. Vñ duå, xem Chûúng 9 vïì àêëu thêìu vaâ Chûúng 10 vïì quaãn lyá thuïë 5. Baáo The Guardian, 2006, July 14. http://www.guardian.co.uk/guardianpoli- tics/story/0,,1820152,00.html; theo tin Reuters, 10/8/2006. 6. Chñnh phuã Hoa Kyâ thöng baáo vaâo ngaây 10/8/2006 rùçng hoå seä höî trúå nöî lûåc chöëng tham nhuäng lúán úã cêëp quöëc tïë TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO Bates, Robert. 1981. Markets and States in Tropical Africa. "Caác thõ trûúâng vaâ caác bang úã chêu Phi nhiïåt àúái" Los Angeles: University of California Press. Johnston, Michael. 2001. "Measuring Corruption: Numbers versus Knowledge versus Understanding". "Ào lûúâng tham nhuäng: Söë lûúång so vúái Kiïën thûác so vúái Hiïíu biïët" In The Political Economy of Corruption, ed. Arvind Jain, pp. 157­79. New York: Routledge Press. Laffont, Jean-Jacques, and Jean Tirole. 1993. A Theory of Incentives in Procurement and Regulation. "Lyá thuyïët àöång cú thuác àêíy trong àêëu thêìu vaâ àiïìu tiïët" Cambridge, MA: MIT Press. Manelli, Alejandro, and Daniel Vincent. 1995. "Optimal Procurement Mechanisms". "Caác cú chïë àêëu thêìu töëi ûu" Econometrica 63 (3): 591­620. Ross, Michael L. 2001. Timber Booms and Institutional Breakdown in Southeast Asia. "Buâng nöí khai thaác göî vaâ Suåp àöí thïí chïë úã Àöng Nam AÁ" Cambridge, UK: Cambridge University Press. World Bank. 2005. "Improving Public Sector Governance: The Grand Challenge?" "Caãi tiïën Àiïìu haânh khu vûåc nhaâ nûúác: Möåt thaách thûác lúán?" In Economic Growth in the 1990s: Learning from a Decade of Reform,275­301. Washington, DC: World Bank. ------. Forthcoming. Corruption and Technology in Public Procurement. "Tham nhuäng vaâ Cöng nghïå trong Àêëu thêìu cöng" Washington, DC: World Bank. 597 Chõu traách nhiïåm xuêët baãn BUÂI VIÏÅT BÙÆC Chõu traách nhiïåm nöåi dung LÏ TIÏËN DUÄNG Biïn têåp nöåi dung: PHÛÚNG MAI Trònh baây bòa: NGUYÏÎN THANH CÛÚÂNG Chïë baãn: BÑCH LIÏÎU Sûãa baãn in, àoåc saách mêîu: PHÛÚNG MAI In 2.000 cuöën, khöí 18 x 25,5 cm, taåi Cöng ty In Tiïën Böå. Söë àùng kyá kïë hoaåch xuêët baãn: 549-2008/CXB/03-100/VHTT Quyïët àõnh xuêët baãn söë:1022/QÀ-VHTT In xong vaâ nöåp lûu chiïíu thaáng 6-2008. 598