44748
Albanian
Nga cop�zimi te bashk�punimi
Arsimi i lart�, puna k�rkimore dhe zhvillimi
n� Evrop�n Juglindore
(From Fragmentation to Cooperation:
Tertiary Education, Research and Development
in South Eastern Europe)
P�rgatitur nga:
Toby Linden, Nina Arnhold dhe Kirill Vasiliev
"Seria e punimeve p�r arsimin" �sht� realizuar nga Nj�sia p�r Arsimin n� Bank�n
Bot�rore (HDNED). Kjo seri ofron nj� model q� stafi dhe konsulent�t e Bank�s Bot�rore duhet
t� ndjekin p�r t� botuar dhe shp�rndar� konkluzionet paraprake lidhur me arsimin me q�llim q�
t� nxisin debatin dhe shk�mbimin e ideve brendap�rbrenda Bank�s Bot�rore, si dhe n� nj�
komunitet m� t� gjer� t� zhvillimit. Punimet e k�saj serie nuk duhet t� konsiderohen si botime
zyrtare t� Bank�s Bot�rore. Konkluzionet dhe interpretimet q� paraqiten n� k�to punime, jan�
konkluzione dhe interpretime t� autor�ve p�rkat�s, t� cilat nuk duhet t'i atribuohen n� asnj�
m�nyr� Bank�s Bot�rore, organizatave an�tare t� saj, an�tar�ve t� Bordit t� Drejtor�ve
Ekzekutiv�, apo vendeve q� ata p�rfaq�sojn�. Kopje t� shtypura k�tij botimi mund t� sigurohen
n�p�rmjet Sh�rbimit K�shillimor p�r Arsimin (eservice@worldbank.org). Versioni elektronik i
k�tij botimi mund t� nxirret nga faqja e internetit t� Nj�sis� p�r Arsimin n� Bank�n Bot�rore
(www.worldbank.org/education).
Translated from the English version into Albanian by Arben Loka
Title of English version: From Fragmentation to Cooperation: Tertiary Education, Research and
Development in South Eastern Europe
Copyright � 2008
Banka Nd�rkomb�tare p�r Rind�rtim dhe Zhvillim/Banka Bot�rore
Qershor 2008
Uashington, D.C., SHBA
P�rmbajtja
Falenderime..............................................................................................................................v
Shkurtime ............................................................................................................................... vi
P�rmbledhje........................................................................................................................... vii
Gjendja aktuale ....................................................................................................................vii
�far� duhet b�r�?..................................................................................................................ix
Zbatimi i ndryshimit p�rmes bashk�punimit rajonal ............................................................xi
Hyrje..........................................................................................................................................1
I. Gjendja aktuale ....................................................................................................................4
II. �far� duhet b�r�? ......................................................................................................23
P�rmir�simi i mekanizmave t� financimit..............................................................................28
P�rmir�simi i cil�sis�...........................................................................................................32
Roli i sektorit privat t� arsimit t� lart�....................................................................................34
P�rmir�simi i k�rkimit dhe zhvillimit....................................................................................36
III. Zbatimi i ndryshimit n�p�rmjet bashk�punimit rajonal.............................................40
Shtojca 1. Treguesit e axhend�s s� Lisbon�s .......................................................................43
Referenca ................................................................................................................................45
Grafik�t
Grafiku 1. Struktura e pagave n� Kroaci sipas arsimit, 1998�2002 ..........................................5
Grafiku 2a. Student� n� arsimin e lart� (ISCED 5A) n� Kroaci, 1991�2004............................6
Grafiku 3. Diplomat e arsimit t� lart� n� Serbi, 2000�2005......................................................7
Grafiku 4. Numri i t� regjistruarve n� arsimin e lart� n� Evrop�n Juglindore, 2005.................9
Grafiku 5. Klasifikimi i t� regjistruarve n� arsimin e lart� n� .................................................11
Grafiku 6. Shpenzime p�r institucione arsimore, si p�rqindje e PBB-s�, n� vende t�
p�rzgjedhura.............................................................................................................................17
Grafiku 7. Shpenzime t� p�rgjithshme p�r k�rkimin dhe zhvillimin (GERD) ........................19
Grafiku 8. Raporti i punonj�sve shkencor� p�r 1.000 punonj�s t� forc�s s� pun�s.................21
Grafiku 9. Shpenzime t� brendshme bruto p�r k�rkim dhe zhvillim, vende t� p�rzgjedhura..21
Grafiku 10. Shpenzime p�r k�rkim dhe zhvillim n� EJL si p�rqindje e PBB-s�, 1999�2004.22
Grafiku 11. Sistemet e pabalancuara t� arsimit t� lart�: Rasti i Bosnj�-Hercegovin�s............26
iii
Tabelat
Tabela 1. Performanca e vendeve t� EJL-s� dhe t� EQL-s�......................................................2
Tabela 2. Pagat n� arsimin e lart� krahasuar me arsimin baz�, 2005 ........................................4
Tabela 3. Student� t� huaj t� regjistruar n� vendet e EJL-s� dhe qytetar� t� vendeve t� EJL-s�
t� regjistruar jasht� vendit t� tyre t� origjin�s..........................................................................12
Tabela 4. Numri mesatar i k�rkesave p�r patenta q� paraqiten n� Zyr�n Evropiane t�
Patentave, n� vit, p�r �do 100.000 banor� t� vendeve t� EJL-s�, 1997�2003.........................20
Kutit�
Kutia 1: Procesi i Bolonj�s ......................................................................................................33
iv
Falenderime
P�r k�t� punim kan� kontribuar Toby Linden dhe Nina Arnhold, t� dy specialist� t�
lart� p�r arsimin n� Nj�sin� p�r Zhvillimin Njer�zor p�r Evrop�n dhe Azin� Qendrore n�
Bank�n Bot�rore. Nj� ndihmes� t� konsiderueshme p�r grumbullimin e t� dh�nave ka dh�n�
Kirill Vasiliev. Konsulent�t Marek K�iek dhe Klaus Schuch punuan p�r p�rgatitjen e
dokumentacionit p�rkat�s. Autor�t d�shirojn� t'u shprehin mir�njohjen e tyre koleg�ve
analist�: Jamil Salmi (kryespecialist p�r arsimin, Ekipi p�r Arsimin n� Bank�n Bot�rore),
Ardo Hansson (kryeekonomist, Nj�sia p�r Uljen e Varf�ris� dhe Menaxhimin Ekonomik p�r
Evrop�n dhe Azin� Qendrore, Banka Bot�rore) dhe David Crosier (Shoqata e Universiteteve
Evropiane), p�r kontributin q� kan� dh�n� me komentet e tyre. Ekipi shpreh falenderime t�
ve�anta p�r komentet e vlefshme q� mori lidhur me projektin p�rfundimtar t� raportit gjat� dy
takimeve konsultative, t� cilat u mbajt�n n� muajin n�ntor 2007: nj�ri n� zyr�n qendrore t�
Bank�s Bot�rore, ku mor�n pjes� ekspert� t� Bank�s Bot�rore p�r arsimin e lart�; dhe tjetri n�
Zyr�n e Bank�s Bot�rore n� Bruksel, ku ishin t� ftuar Sjur Bergen (K�shilli i Evrop�s), David
Crosier, Alojz Kralj (Universiteti i Ljubljan�s), Melita Kovacevi (Universiteti i Zagrebit)
dhe Klaus Schuch (Qendra p�r Risit� Sociale, Vien�). P�r redaktimin e tekstit punoi Peggy
McInerny. Krahas Orsalia Kalantzopoulos dhe Jane Armitage, Drejtore t� P�rfaq�sive, nga
Banka Bot�rore, nj� kontribut thelb�sor me idet� dhe aft�sit� e saj drejtuese ka dh�n�
Drejtuesja e Sektorit e Arsimit, Mamta Murthi.
v
Shkurtime
CEE Evropa Qendrore dhe Lindore (EQL)
ERI-SEE Nisma p�r Reform�n n� Arsim n� Evrop�n Juglindore (NRAEJL)
EU Bashkimi Evropian (BE)
EUA Shoqata e Universiteteve Evropiane (SHUE)
LFS V�zhgim i forc�s s� pun�s
QA Sigurimi i cil�sis�
RCC K�shilli p�r Bashk�punim Rajonal (ish Pakti i Stabilitetit) (KBR)
R&D Puna k�rkimore dhe zhvillimi
SEE Evropa Juglindore (EJL)
vi
P�rmbledhje
Shqip�ria, Bosnj�-Hercegovina, Kroacia, ish-Republika Jugosllave e Maqedonis� dhe
Serbia gjithnj� e m� tep�r po vet�p�rcaktohen duke u krahasuar me Bashkimin Evropian q�
�sht� n� zgjerim. Kjo pik� referimi ofron nj� k�ndv�shtrim realist, por ambicioz, lidhur me
zhvillimin e tyre politik dhe ekonomik n� t� ardhmen. N� k�t� aspekt, ato shkojn� n� gjurm�t
e vendeve t� tjera t� Evrop�s Juglindore, d.m.th., t� Bullgaris�, Rumanis� dhe Sllovenis�, t�
cilat tashm� jan� b�r� an�tare t� Bashkimit Evropian. T� paturit e nj� ekonomie tregu
konkurruese n� Bashkimin Evropian, �sht� nj� kusht thelb�sor p�r t� qen� an�tar i Bashkimit
Evropian. Arsimi i lart�, si dhe puna k�rkimore dhe zhvillimi kontribuojn� p�r rritjen
ekonomike dhe aft�sin� konkurruese duke p�rgatitur student� shum� t� kualifikuar, t�
gatsh�m t� marrin p�rsip�r rolin q� duhet t� luajn� n� nj� ekonomi t� hapur dhe n� nj�
shoq�ri demokratike, si dhe duke krijuar, transferuar dhe p�rshtatur njohurit�.
Ky punim ka p�r q�llim t� b�j� analiz�n e gjendjes n� vendet e Ballkanit, t�
parashtroj� drejtimet p�r reform�n n� politikat p�r arsimin e lart�, k�rkimin dhe zhvillimin, si
dhe t� identifikoj� alternativat lidhur me mb�shtetjen e Bank�s Bot�rore p�r k�to vende, si
n�p�rmjet projekteve komb�tare, ashtu edhe n�p�rmjet formave t� ndryshme t�
bashk�punimit rajonal.
Gjendja aktuale
N� ekonomit� e rajonit, individ�t, tashm�, shp�rblehen n� p�rputhje me nivelin e
arritjeve n� shkoll�, dhe rezultati n� tregun e pun�s tregon se hendeku mes atyre me arsim t�
lart� dhe atyre pa arsim t� lart� �sht� i kosideruesh�m. Ka t� dh�na se, n� kuadrin e strategjis�
s� tyre konkurruese, kompanit� m� t� suksesshme t� rajonit k�rkojn� punonj�s t� kualifikuar,
sidomos me arsim t� lart�.
Sidoqoft�, n� vendet e Ballkanit, ofrimi i forc�s s� kualifikuar t� pun�s n� m�nyr� q�
t� p�rmbushet kjo k�rkes� n� rritje, sh�non nivele t� ulta. Numri i student�ve q� braktisin
arsimin e lart� �sht� i konsideruesh�m, nd�rsa numri i atyre q� diplomohen �sht� i ul�t.
P�rve� k�saj, n� k�to vende, v�rehet se numri i t� diplomuarve me grada t� avancuara n�
nivel master ose doktorature nuk ka ndryshuar ose ka p�suar r�nie. Individ� t� talentuar nga
k�to vende, kan� m� shum� gjasa se rezident�t e vendeve t� tjera evropiane t� l�n� vendin e
tyre n� k�rkim t� mund�sive diku gjetk�.
vii
Vendet e Ballkanit hasin pengesa t� m�dha nd�rsa p�rpiqen p�r t� rritur numrin e t�
diplomuarve me arsim t� lart� n� nj� periudh� afatmesme. S� pari, numri i nx�n�sve q�
ndjekin arsimin e mes�m dhe, n� disa vende t� Evrop�s Juglindore, arsimin e lart�, �sht�
relativisht i ul�t. Megjithat�, edhe ky num�r nuk �sht� i sakt�, pasi ai fsheh numrin shum� t�
vog�l t� atyre q� mbarojn� studimet universitare. S� dyti, rritja e konsiderueshme e numrit t�
nx�n�sve q� regjistrohen n� institucione private, n� kontrast me shum� vende t� Evrop�s
Qendrore dhe Lindore, nuk e ka kompensuar numrin e ul�t t� t� diplomuarve nga
institucionet e arsimit t� lart� publik. S� treti, pritet q� vendet e Evrop�s Juglindore t� p�sojn�
nj� r�nie t� konsiderueshme t� numrit t� nx�n�sve dhe student�ve t� grup-moshave q�
ndjekin t� gjith� fazat e arsimit.
Pra, vendet e Ballkanit p�rballen me probleme serioze p�rsa i p�rket cil�sis� s� arsimit
t� lart�. Nd�rsa nuk ka ende t� dh�na t� besueshme q� t� sh�rbejn� si baz� p�r krahasim,
studimet mbi institucionet vazhdimisht flasin p�r metodologji t� vjet�ruara t� m�simdh�nies
dhe t� zhvillimit t� provimeve. Procedurat p�r sigurimin e cil�sis� me an� t� mekanizmave t�
brend�m dhe t� jasht�m, n� nj� mas� t� madhe, nuk jan� efikase dhe n� p�rputhje me
zhvillimet e koh�ve t� fundit n� Evrop�.
Burimi i t� gjith� k�tyre problemeve �sht� struktura institucionale e fakulteve t�
fuqishme dhe autonome nga pik�pamja ligjore pran� universiteteve publike. Rastet e
suksesshme kur universitetet jan� integruar nga pik�pamja ligjore, jan� t� pakta, si� �sht�
Universiteti i Tuzl�s n� Bosnj�-Hercegovin�. Sidoqoft�, ligjet q� rregullojn� integrimin e
institucioneve n� vendet e Evrop�s Juglindore jan� miratuar p�rgjith�sisht koh�t e fundit dhe
ligje t� tilla n� k�to vende nuk kan� qen� gjithmon� t� efektshme.
N� krahasim me vende t� tjera evropiane, shpenzimet publike p�r institucionet e
arsimit t� lart� z�n� nj� pjes� t� vog�l t� PBB-s�. Gjithashtu, as burimet e financimit publik,
as t� atij privat, nuk u ofrojn� fakulteteve stimulin p�r t� rritur efektshm�rin� dhe numrin e t�
diplomuarve. Institucionet publike kan� mundur t'i shtojn� t� ardhurat nga taksat shkollore.
Sidoqoft�, kjo vet�m se ka ofruar nj� stimul q� institucionet t� vazhdojn� t'i mbajn� student�t
n� sistem dhe, k�shtu, ka ulur efektshm�rin�.
Jo vet�m q� sistemet e arsimit t� lart� n� Evrop�n Juglindore nuk sigurojn� numrin e
k�naqsh�m t� t� diplomuarve t� kualifikuar, por student�ve q� mbarojn� arsimin e lart� u
mungon formimi q� t� kontribuojn� p�r aft�sin� kokurruese t� vendeve t� tyre p�rkat�se, me
an� t� asimilimit t� njohurive dhe novacionit. P�rve� k�saj, k�rkesa p�r pun� k�rkimore dhe
zhvillim, q� vjen nga kompanit� private �sht� shum� e kufizuar. E nj�jta gj� mund t� thuhet
viii
p�r kontributin e sistemeve ekzistuese t� k�rkimit dhe zhvillimit, me nj� num�r relativisht t�
vog�l punonj�sish shkencor� dhe me shpenzime tejet t� ul�ta.
�far� duhet b�r�?
Nj� kusht themelor q� ��shtjet e sip�rp�rmendura t� gjejn� zgjidhje �sht� ristrukturimi
organizativ i universiteteve publike P�rve� k�saj, sistemet e financimit publik duhet t�
ofrojn� stimuj q� k�to institucione t� p�rmbushin misionet e tyre p�rkat�se p�r rritjen e
aft�sis� konkurruese dhe t� kohezionit social. Realizimi i k�tyre objektivave k�rkon kalimin,
gjithnj� e m� shum�, drejt sistemeve t� financimit me baz� performanc�n. P�r shembull,
subvencionet publike p�r taksat e universiteteve duhet t� synojn� q� student�t me t� ardhura
t� pamjaftueshme, n� nj� periudh� m� afatgjat�, t� lidhen me sistemet q� ofrojn� kredi p�r
student�t. K�to ndryshime k�rkojn� vullnet politik nga ana e qeverive dhe p�rmir�simin e
ndjesh�m t� kapaciteteve administruese t� universiteteve publike.
Sistemet e arsimit t� lart� n� vendet e Evrop�s Juglindore jan� t� pabalancuara. Nj�
universitet i vet�m (zakonisht n� kryeqytet) dominon gjith� sistemin p�rsa i p�rket numrit t�
regjistrimeve dhe burimeve. Sfida n� nj� periudh� afatmesme �sht� q� t� krijohet nj� num�r i
k�naqsh�m universitetesh efektive dhe me programe t� plota m�simore. N� nj� periudh� m�
afatgjat�, duhet t� krijohen sisteme t� arsimit t� lart�, q� t� jen� m� t� balancuara dhe q�
p�rmbushin nevoja t� ndryshme (p�rfshir� nevojat e ndryshme rajonale), si dhe p�rmir�simin
e sektorit politeknik dhe specializimin e institucioneve t� arsimit t� lart�.
Pjes�marrja e vendeve t� ve�anta n� Procesin e Bolonj�s, i cili synon t� b�j�
ekuivalentimin e diplomave t� arsimit t� lart� n� mbar� Evrop�n, si dhe t� nxis� l�vizjen,1 u
jep atyre nj� mund�si t� madhe q� t� p�rmir�sojn� cil�sin� e m�simdh�nies dhe t� t� nx�nit
n� universitete, nj� mund�si kjo, q� ende nuk �sht� shfryt�zuar n� m�nyr� t� k�naqshme.
V�mendje shum� e madhe i �sht� kushtuar ndryshimeve burokratike brendap�rbrenda
universiteteve, nd�rsa ka munguar v�mendja e duhur p�r rihartimin e programeve m�simore
dhe modernizimin e praktik�s s� m�simdh�nies. N� �do vend t� rajonit, duhet t'i kushtohet
v�mendje urgjente gjithashtu sistemit t� sigurimit t� cil�sis� me q�llim q� t� vendoset
ekuilibri i duhur mes llogaridh�nies dhe autonomis�.
1Procesi i Bolonj�s �sht� nj� proces gjith�p�rfshir�s i reform�s n� arsimin e lart� n� Evrop�, ku, aktualisht, jan�
p�rfshir� 46 vende. Procesi i Bolonj�s synon, mes t� tjerash, krijimin e nj� strukture me tre cikle kualifikuese
(d.m.th., diplom�, nivel master dhe doktoratur�), ekuivalentimin e diplomave dhe mund�sin� e l�vizjes s�
akademik�ve. Shih faqen e internetit t� Procesit t� Bolonj�s,
http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/about (vizituar n� maj 2008).
ix
Nuk ka ndonj� recet� t� caktuar p�rsa i p�rket rolit t� institucioneve private. Ndoshta,
sektori privat do ta jap� kontributin m� t� madh duke nxitur larmin� e institucioneve t�
arsimit t� lart�. Ky rezultat k�rkon q� sistemet komb�tare t� sigurimit t� cil�sis� dhe,
ve�an�risht, t� akreditimit t� mb�shtesin larmin� institucionale. Sidoqoft�, gjat� krijimit t�
k�tyre sistemeve, qeverit� duhet t� zgjidhin problemin q� ka t� b�j� me faktin se shumica e
stafit m�simdh�n�s n� institucionet private kan� kontrata me institucionet publike.
Gjat� p�rmir�simit t� sistemeve t� tyre t� k�rkimit dhe zhvillimit, vendet e Evrop�s
Juglindore p�rballen me sfida t� shum�fishta, megjithat� themelet p�r efektshm�rin� e tyre,
n� nj� periudh� afatgjat�, duhen hedhur tani. N� nj� periudh� afatshkurt�r, theksi duhet v�n�
m� shum� te p�rshtatja e njohurive ekzistuese sesa te novacioni dhe krijimi i njohurive t�
reja. P�r t� arritur k�t� objektiv fillestar, forcimi i lidhjeve mes universiteteve publike dhe
sip�rmarrjeve private duhet t� p�rb�j� prioritetin t� r�nd�sish�m p�rsa i p�rket k�rkimit dhe
zhvillimit, duke patur parasysh se kontributi m� i madh q� mund t'i jap� nj� sektor k�rkimor
vendit �sht� q� t� ndihmoj� kompanit� t� p�rvet�sojn� dhe t� p�rshtasin ide dhe teknologji t�
reja nga vende t� tjera. Nj�koh�sisht, duhet t� rriten n� m�nyr� t� konsiderueshme financimet
private p�r nevoja t� k�rkimit dhe zhvillimit, si dhe pun�simi i punonj�sve shkencor� n�
sektorin privat. S� fundi, financimi publik p�r k�rkimin dhe zhvillimin duhet t� planifikohet
me efektshm�ri m� t� madhe, mund�sisht, p�rmes bashk�punimeve privat-publik.
Fatmir�sisht, shum� vende n� mbar� bot�n kan� p�rvoj� t� suksesshme n� zbatimin e
bashk�punimeve t� tilla publik-privat, t� cilat marrin nj� larmi formash.
P�rqendrimi n� nj� periudh� afatshkurt�r te k�rkimi i aplikuar ndihmon p�r ta
p�rmir�suar n� nj� periudh� afatgjat� k�rkimin baz�. Sidoqoft�, q� financimi publik t'i jap�
k�rkimit baz� m� pak prioritet nga �'i jep aktualisht, nevojiten qasje t� reja lidhur me
em�rimin dhe promovimin e personelit akademik t� universiteteve. N� t� ardhmen e
parashikueshme, p�rsa i p�rket k�rkimit, secili nga vendet e Evrop�s Juglindore do t� arrij� t�
shk�lqej� n� m� shum� fusha specifike, k�shtu q� p�rcaktimi i fushave q� justifikojn�
investimet do t� jet� nj� sfid� e madhe p�r qeverit�. Qeverit� kan� dy m�nyra sesi t�
shp�rndajn� riskun e investimeve dhe t� rritin mund�sit� p�r sa i p�rket k�rkimit dhe
zhvillimit: t� p�rfshijn� n� k�to vendime sektorin privat, meq�n�se ky sektor ka m� shum�
mund�si q� t� p�rcaktoj� fushat q� i shtojn� vler� veprimtarive t� tij; ose t� bashk�punojn�
me vende dhe institucione t� tjera q� t� ndajn� burimet (p.sh.: njer�zit, pajisjet dhe idet�).
V�mendje e ve�ant� i duhet kushtuar mb�shtetjes n� t� ardhmen t� punonj�sve shkencor�,
studiuesve t� rinj dhe t� statusit t� tyre brenda sistemit t� k�rkimit dhe zhvillimit.
x
Zbatimi i ndryshimit p�rmes bashk�punimit rajonal
Realizimi i programit t� reform�s q� parashtrohet m� sip�r, k�rkon koh� dhe burime
t� tjera t� konsiderueshme, gj� q� k�rkon nj� strategji t� qart� p�r realizimin e tij n� praktik�,
si dhe ndarjen e shpenzimeve p�rmes bashk�punimit rajonal. N� bashk�punim me aktor� t�
tjer� rajonal�, Banka Bot�rore mund t� luaj� rol p�r nxitjen e k�tij programi t� reform�s.
Kusht paraprak p�r bashk�punimin rajonal �sht� se ai duhet t� jet� sa m� i thjesht� dhe i
p�rqendruar q� t� jet� e mundur, gj� q� do t� thot� se numri i veprimtarive t� llojeve t�
ndryshme dhe puna q� synohet t� b�het n� �do veprimtari, duhet t� kufizohen n� m�nyr�
rigoroze. Sigurisht, nj� vullnet i till� mund t� shprehet vet�m n�p�rmjet dialogut me vendet e
interesuara. Sidoqoft�, mb�shtetur n� p�rvoj�n e saj, Banka Bot�rore b�n parashikime lidhur
me m�nyr�n sesi duhet t� ndikoj� te operacionet e huadh�nies me q�llim q�, n� sistemet
universitare, t� realizohen ndryshime t� r�nd�sishme.
Banka mund t� propozoj� dy lloje veprimtarish, t� cilat p�rkojn� me dy lloje t�
ndryshme bashk�punimi mes vendeve t� Evrop�s Juglindore. N� thelb, veprimtarit� e
bashk�renduara kan� karakter komb�tar, por ato trajtojn� ��shtje, me t� cilat p�rballen t�
gjitha vendet e rajonit dhe, p�r k�t� arsye, mund t� trajtohen n� m�nyr� bashk�punuese, ku
shum� vende punojn� bashkarisht dhe m�sojn� nga nj�ri-tjetri. P�r t� qen� t� efektshme,
veprimtarit� e integruara k�rkojn� qasje rajonale dhe mund t� realizohen nga vendet e rajonit
n� bashk�punim t� plot� me nj�ri-tjetrin.
Banka Bot�rore synon t� p�rdor� k�t� punim analitik si baz� p�r ta diskutuar k�t�
tem� me vendet e Evrop�s Juglindore. Gjat� diskutimeve t� tilla do t� k�rkohet t� b�het
verifikimi i fakteve dhe i argumenteve q� do t� paraqiten, dhe do t� p�rcaktohen m�nyra p�r
t'u ofruar vendeve asistenc� n� m�nyr� q� t� p�rshpejtojn� reform�n n� arsimin e lart�, si dhe
k�rkimin dhe zhvillimin.
xi
xii
Hyrje
Shqip�ria, Bosnj�-Hercegovina, Kroacia, ish-Republika Jugosllave e Maqedonis�
dhe Serbia (d.m.th., t� gjitha vende t� Evrop�s Juglindore) gjithnj� e m� tep�r po
vet�p�rcaktohen duke u krahasuar me Bashkimin Evropian q� �sht� n� zgjerim. Kjo pik�
referimi ofron nj� k�ndv�shtrim realist, por ambicioz, lidhur me zhvillimin e tyre politik
dhe ekonomik n� t� ardhmen. N� k�t� aspekt, ato shkojn� n� gjurm�t e vendeve t� tjera t�
Evrop�s Juglindore, d.m.th., t� Bullgaris�, Rumanis� dhe Sllovenis�, t� cilat tashm� jan� b�r�
an�tare t� Bashkimit Evropian. Axhenda e Lisbon�s, me an� t� s� cil�s vendet e Bashkimit
Evropian synojn� t� b�hen rajoni m� konkurrues i bot�s, ofron gjithashtu kuadrin p�r zhvillimin
ekonomik t� t� gjith� vendeve t� Ballkanit Per�ndimor.
T� paturit e nj� ekonomie tregu, q� t� jet� konkurruese brendap�rbrenda BE-s�,
�sht� nj� kusht thelb�sor p�r an�tar�simin n� Bashkimin Evropian.2 Sidoqoft�, n� shum�
aspekte, ekonomit� e vendeve t� Evrop�s Juglindore nuk kan� arritje t� k�naqshme. Bashkimi
Evropian ka p�rcaktuar 16 tregues, p�rfshir� pes� standarde, me an� t� t� cilave do t� monitoroj�
kontributin e arsimit dhe kualifikimit n� realizimin e Axhend�s s� Lisbon�s (shih Shtojc�n 1).
Fatkeq�sisht, p�r q�llimet e k�tij studimi, treguesit p�r arsimin e lart� jan� t� pakt� n� num�r dhe
p�r shum� vende t� Evrop�s Juglindore nuk ka t� dh�na t� krahasueshme. Nj� mjet m� i
vlefsh�m p�r krahasimin e vendeve �sht� "Raporti p�r aft�sin� e konkurrenc�s n� bot�" i Forumit
Bot�ror Ekonomik (WEF). Nga 131 vendet q� klasifikohen p�r vitin 2007, Sllovenia dhe Kroacia
ishin vendet m� t� suksesshme t� Evrop�s Juglindore, t� renditura, p�rkat�sisht, n� vendin e 39-
t� dhe 57-t�, nd�rsa vendet e tjera t� Evrop�s Juglindore ishin m� posht� se vendi i 70-t� (WEF
2007, tabela 1).
2 Kriteret e Kopenhagenit p�rcaktojn� parimet q� duhet t� ndjekin vendet p�r t'u an�tar�suar n� Bashkimin
Evropian. Testi ekonomik ka t� b�j� me "ekzistenc�n e nj� ekonomie funksionale t� tregut dhe aft�sin� p�r t'u
p�rballur me presionin konkurrues dhe forcat e tregut brendap�rbrenda Bashkimit". Kriteri politik ka t� b�j� me
"stabilitetin e institucioneve q� garantojn� demokracin�, sundimin e ligjit, t� drejtat e njeriut, si dhe respektimin dhe
mbrojtjen e pakicave". S� fundi, vendet duhet t� pranojn� edhe acquis communautaire t� Komunitetit (aft�sia p�r t�
marr� p�rsip�r detyrimet e an�tar�simit, p�rfshir� realizimin e q�llimeve t� bashkimit politik, ekonomik dhe
monetar). K�shilli Evropian, Kopenhagen, 21-22 qershor 1993. Konkluzionet e Presidenc�s, 22 qershor 1993.
1
Tabela 1. Performanca e vendeve t� EJL-s� dhe t� EQL-s�
Raporti p�r aft�sin� konkurruese n� bot� 2007--2008 (N=131)
Vendi Renditja e Renditja e arsimit t�
p�rgjithshme lart� dhe trainimit Renditja e novacionit
Shqip�ria 109 103 131
Bosnj�-Hercegovina 106 98 121
Kroacia 57 46 50
Maqedonia, IRF 94 75 92
Mali i Zi 82 79 104
Serbia 91 82 78
Bullgaria 79 66 88
Rumania 74 54 76
Sllovenia 39 24 30
Burimi: WEF (2007).
Krijimi i nj� ekonomie konkurruese, e nj� ekonomike q� �sht� n� zhvillim dhe
krijon vende pune t� orientuara n� drejtim t� s� ardhmes, k�rkon masa politike n� shum�
sektor�, p�rfshir� arsimin, dhe ve�an�risht arsimin e lart�. Studimet q� ka b�r� Banka
Bot�rore q� n� fillim t� viteve '90-t�, tregojn� se zhvillimi i arsimit t� lart� lidhet me
zhvillimin ekonomik (Banka Bot�rore, 1994). K�to konkluzione jan� p�rforcuar nga studimet
m� t� fundit p�r nd�rtimin e shoq�rive t� dijeve. K�to studime tregojn� se aft�sia e nj� shoq�rie
p�r t� prodhuar, p�rzgjedhur, p�rshtatur, tregtuar dhe p�r t� p�rdorur dijet �sht� shum� e
r�nd�sishme p�r rritjen e q�ndrueshme ekonomike dhe p�rmir�simin e standardeve t� jetes�s.
Pra, theksohet fakti se dijet jan� b�r� faktori m� i r�nd�sish�m n� rritjen ekonomike (Banka
Bot�rore, 2002; Yusuf dhe Nabeshima, 2007). �sht� provuar se kapitali njer�zor n� arsimin e
p�rgjithsh�m, por, sidomos, n� arsimin e lart�, �sht� me r�nd�si vendimtare p�r t� mb�shtetur
novacionin dhe aft�sin� konkurruese.
Arsimi i lart�, k�rkimi dhe zhvillimi kontribuojn� p�r rritjen ekonomike n� m�nyra
t� ndryshme. S� pari, arsimi i lart� u siguron ekonomive njer�z t� diplomuar. S� dyti, arsimi i
lart� krijon dije t� reja n�p�rmjet k�rkimit dhe novacionit, dhe s� fundi, arsimi kontribuon p�r
transferimin dhe asimilimin e dijeve ekzistuese, gj� q� ka r�nd�si t� ve�ant� p�r vendet e
Evrop�s Juglindore.
P�rve� k�saj, arsimi i lart� mund t� luaj� rol shum� t� r�nd�sish�m n� krijimin e
shoq�rive moderne dhe demokratike. Nj� num�r aft�sish dhe dijesh q� duhet t� ken� t�
2
diplomuarit p�r t� qen� t� suksessh�m n� tregun e pun�s, si� jan� analiza, gjykimi kritik dhe
shprehit� e mira t� komunikimit, jan� gjithashtu t� nevojshme p�r qytetarin� demokratike.
Arsimi i lart� mund t� transmetoj� vlerat, mbi t� cilat nd�rtohen shoq�rit� demokratike.
Ky punim ka si objektiv q� t� parashtroj� drejtimet e reform�s s� politikave n�
arsimin e lart� dhe k�rkimin shkencor n� vendet e Ballkanit dhe t� p�rcaktoj� m�nyrat, n� t�
cilat Banka Bot�rore mund t'i ndihmoj� k�to vende q� t� realizojn� programin e reform�s,
ve�an�risht, n�p�rmjet bashk�punimit rajonal. Pjesa I trajton performanc�n e arsimit t� lart� dhe
t� sistemeve t� k�rkimit shkencor n� rajonin e Evrop�s Juglindore dhe n� �'mas� i ndihmojn� ato
vendet dhe individ�t p�r t'u b�r� m� konkurrues. Pjesa II trajton disa drejtime kryesore t�
politikave, t� cilat vendet n� fjal� mund t'i marrin n� shqyrtim q� t'i ndjekin, n� baz� t� p�rvoj�s
nd�rkomb�tare. Pjesa III analizon alternativat sesi Banka Bot�rore mund t'i mb�shtes� k�to
ndryshime n� vendet e Evrop�s Juglindore n�p�rmjet bashk�punimit rajonal.
3
I. Gjendja aktuale
N� ekonomit� e Evrop�s Juglindore, individ�t tashm� shp�rblehen n� p�rputhje me
nivelin e arritjeve n� shkoll�. Rezultati n� tregun e pun�s tregon se hendeku q� ekziston
mes atyre me arsim t� lart� dhe atyre pa arsim t� lart� �sht� i kosideruesh�m. P�r shembull,
individ�t me diploma t� arsimit t� lart� kan� rroga, t� pakt�n, 50 % m� t� larta sesa punonj�sit q�
kan� vet�m arsim baz� (ky diferenc� �sht� m� e ul�t n� Bosnj�-Hercegovin�, por gjithsesi nj� 35
% i pranuesh�m) dhe t� pakt�n 38 % m� t� larta sesa punonj�sit me arsim t� mes�m (p�rs�ri,
Bosnja vijon me 25 %). (Shih tabel�n 2 dhe grafikun 1 m� posht�).3 Gjithashtu, t� diplomuarit
me arsim t� lart� marrin pjes� n� tregun e pun�s n� nivele shum� m� t� larta sesa individ�t me
arsim m� t� ul�t dhe, n� rastet kur pun�sohen, kan� ndjesh�m m� shum� gjasa t� punojn� n�
sektorin formal, ku perspektiva e vendit t� pun�s �sht� m� e sigurt� dhe individ�t kan� m� shum�
gjasa t� gjejn� mund�si t� m�tejshme p�r arsim dhe kualifikim (Betcherman et al., 2007). K�to
konkluzione p�rputhen me faktet q� ekzistojn� p�r vendet n� mbar� bot�n.4
Tabela 2. Pagat n� arsimin e lart� krahasuar me arsimin baz�, 2005
Shqip�ria Bosnj�- Maqedonia Serbia
Hercegovina
T� gjith� njer�zit n� mosh� pune
1�3 vjet shkoll� e mesme 19.2 -1.2 5.3 13.3
4�5 vjet shkoll� e mesme 11.5 7.4 19.2 31.0
Arsim pas shkoll�s s� mesme 62.2 32.6 57.4 70.5
T� rinj (m� pak se 35 vje�)
1�3 vjet shkoll� e mesme 15.9 -1.3 -4.1 12.7
4�5 vjet shkoll� e mesme 21.2 9.9 7.6 27.6
Arsim pas shkoll�s s� mesme 70.2 45.6 49.2 66.1
Burimi: Betcherman et al., 2007.
Sh�nime: 1. T� dh�nat p�r Bosnj�n jan� t� vitit 2004.
2. P�r Shqip�rin� dhe Bosnj�n, shifrat i referohen m� shum� arsimit t� mes�m profesional, krahasuar me arsimin e
mes�m t� p�rgjithsh�m, sesa koh�zgjatjes s� ndryshme t� programeve t� arsimit t� mes�m.
3. Megjith�se Kroacia nuk p�rfshihet n� k�t� tabel�, n� k�t� vend, punonj�sit me 2 vjet arsim pas shkoll�s s� mesme
dhe ata me arsim universitar apo pasuniversitar, kan� paga, p�rkat�sisht, 91.2 % dhe 132.8 % m� t� larta (Banka
Bot�rore, 2007b).
4P�r rezultatet e p�rgjithshme t� tregut t� pun�s n� vendet e Evrop�s Lindore dhe Azis� Qendrore, shih Rutkowski
dhe Scarpetta (2005); p�r nivelet e kthimit n� shkall� bot�rore, shih Patrinos et al. (2006).
4
Grafiku 1. Struktura e pagave n� Kroaci sipas arsimit, 1998�2002
Kroacia � ecuria e struktur�s s� pagave sipas arsimit, si
p�rqindje e t� diplomuarve me arsim t� mes�m
180
160 Universitet/
140 kolegj
120 Shkoll�
e mesme
100
Shkoll�
80 profesionale
60
1998 1999 2000 2001 2002
Burimi: Republika e Kroacis� (2007).
Ka tregues se, n� kuadrin e strategjis� s� tyre konkurruese, kompanit� m� t�
suksesshme t� rajonit k�rkojn� punonj�s me kualifikim t� lart�, sidomos me arsim t� lart�.
Kualifikimi dhe arsimimi i punonj�sve nuk p�rcaktohet si kufizimi m� i madh ekonomik i
kompanive n� vendet e Evrop�s Juglindore, por rreth 25 % e subjekteve i p�rcaktojn� ato si
problematike p�r veprimtarit� dhe zhvillimin e tyre (krahasuar, p�r shembull, me politikat
rregullatore, t� cilat identifikuan si problematike 60 % t� subjekteve). N� Shqip�ri, subjektet
(rreth nj� e treta) kishin paksa m� shum� gjasa sesa vendet e tjera t� Evrop�s Juglindore ta vinin
theksin te kufizimi p�r shkak t� kualifikimit. Jan� pik�risht subjektet m� dinamike dhe
konkurruese, ato q� shprehen m� r�ndom lidhur me kufizimet p�r shkak t� kualifikimit.
Gjithashtu, kompanit� e mesme (50�249 punonj�s), ato q� operojn� n� sektor� m� dinamik�, ato
q� kan� rritje t� shitjeve dhe eksporteve, subjektet e reja (me p�rvoj� m� pak se dhjet�vje�are), si
dhe ato q� kan� investuar n� k�rkim dhe zhvillim, e n�nvizojn� k�t� kufizim m� shum� sesa
subjektet e tjera (Betcherman et al., 2007).
Sidoqoft�, n� vendet e Evrop�s Juglinore, ofrimi i forc�s s� kualifikuar t� pun�s me
arsim t� lart� n� m�nyr� q� t� p�rmbushet kjo k�rkes� n� rritje, sh�non nivele t� ulta.
Numri i i lart� i student�ve q� braktisin arsimin e lart� dhe numri i ul�t i atyre q� diplomohen,
pasqyron nivelet e ul�ta t� efektshm�ris� s� arsimit t� lart�. (shih grafik�t 2a dhe 2b). P�rve�
5
k�saj, n� vendet e rajonit, v�rehet se numri i t� diplomuarve me nivel master ose doktorature nuk
ka ndryshuar ose ka p�suar r�nie (shih grafikun 3). Ky problem ka gjasa t� vazhdoj� n� qoft� se
nuk nd�rmerren veprime t� efektshme shtr�nguese p�r shkak t� r�nies s� numrit t� t� rinjve.
Nj�koh�sisht, diploma e universitetit nuk �sht� p�rcaktuar p�rfundimisht si diplom� n� vetvete, e
vlefshme n� tregun e pun�s.
Grafiku 2a. Student� n� arsimin e lart� (ISCED 5A) n� Kroaci, 1991�2004
Student� n� arsimin e lart�, ISCED 5A, Kroaci
30,000
25,000
20,000
15,000
10,000
5,000
0
1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04
Numri i student�ve t� regjistruar n� vitin e 1-r�
Numri i student�ve t� diplomuar
Burimi: Republika e Kroacis� (2007).
Sh�nim: Sudent�t e vitit t� par�, n� nj� vit t� dh�n�, pritet q� t� diplomohen pas 5 vjet�sh.
6
Grafiku 2b. Student� n� arsimin e lart� n� Serbi, 1990�2005
Student� n� arsimin e lart�, Serbi
90,000
80,000
70,000
Numri i
60,000 student�ve
50,000 t� vitit t� par�
40,000
30,000 Numri i t�
20,000 diplomuarve
10,000
-
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Burimi: Sh�rbimi Serb i Statistikave, http://webrzs.statserb.sr.gov.yu (vizituar n� janar 2008)
Sh�nim: Sudent�t e vitit t� par�, n� nj� vit t� dh�n�, pritet q� t� diplomohen pas 5 vjet�sh
Grafiku 3. Diplomat e arsimit t� lart� n� Serbi, 2000�2005
Serbia, numri i t� diplomuarve me Master, specialist�ve dhe me PhD n� raport
me numrin e p�rgjith�m t� t� diplomuarve
7.0%
6.0%
5.0% MSc
4.0% dhe MA
3.0% Specialist�
2.0% PhD
1.0%
0.0%
2000 2001 2002 2003 2004 2005
Burimi: Sh�rbimi Serb i Statistikave, http://webrzs.statserb.sr.gov.yu (vizituar n� janar 2008)
Numri i personave me kualifikim t� lart� n� rajon �sht� i pak�naqsh�m. N� grupin e t�
rinjve n�n mosh�n 35 vje�, t� cil�t, p�rgjith�sisht, kan� kualifikim t� lart�, numri i atyre me
diplom� t� arsimit t� lart� shkon nga vet�m 6 % n� Bosnj�-Hercegovin�, n� 20 % n� Malin e Zi
(Betcherman et al., 2007). N� raport me numrin e p�rgjithsh�m t� t� rriturve t� �do vendi, kjo
7
p�rqindje �sht� akoma m� e ul�t. N� Kroaci, n� vitin 2001, 11.4 % e popullsis� kishte diplom� t�
arsimit t� lart� (Adamovi dhe Meznari, 2003). P�r Bullgarin�, Rumanin� dhe Sllovenin� nuk
ka t� dh�na krejt�sisht t� krahasueshme, por grupet e t� arsimuarve me shkoll� t� lart� n� k�to
vende klasifikohen, p�rkat�sisht, n� 99 %, 48 % dhe 87 % t� mesatares s� rezident�ve me arsim
t� lart� n� Bashkimin Evropian (21.2 %) (EC, 2006). Nd�rsa ky �sht� lajm i mir� p�r njer�zit me
arsim t� lart�, t� cil�t mund t� presin rritje t� t� ardhurave, nuk �sht� lajm i mir� p�r ekonomit� e
tyre komb�tare. T� dh�nat nga vendet e OECD tregojn� se, me gjith� shifrat n� rritje t� t�
diplomuarve me arsim t� lart�, t� ardhurat p�r k�t� nivel arsimi vazhdojn� t� rriten (OECD,
2007).
Individ� t� talentuar nga vendet e Evrop�s Juglindore kan� m� shum� gjasa t� l�n�
vendin e tyre, n� k�rkim t� mund�sive diku gjetk�. Nd�rsa ky �sht� nj� problem, me t� cilin
p�rballen pothuajse t� gjitha vendet, n� k�t� klasifikim, vendet e Ballkanit, n� shkall� bot�rore,
renditen nga vendi i 110-t� e posht� (dy p�rjashtimet jan� Kroacia q� renditet e 67-ta, dhe
Sllovenia q� renditet e 37-ta) (WEF, 2007). Duket se ka gjasa q� reformat, t� cilat synojn� t�
rrisin l�vizjen n� Evrop�, si� jan� ato q� nd�rmerren n� kuadrin e Procesit t� Bolonj�s, krahas
reformave m� t� p�rgjithshme p�r vizat, do ta p�rkeq�sojn� k�t� problem. P�rs�ri, nd�rsa l�vizja
�sht� e mir� p�r individ�t, ajo do t� jet� e mir� p�r vendet ofruese vet�m n�se ato do t� arrijn� t�
p�rfitojn� n�p�rmjet t� personave q� kthehen, d�rgesave t� parave apo dijeve. Megjithat�, n�
qoft� se nj� num�r i konsideruesh�m individ�sh synojn� t� kthehen n� vendet e tyre t� origjin�s,
nevojitet nj� infrastruktur� ekonomike dhe k�rkimi, t� cil�n vendet e Evrop�s Juglindore ende
nuk e kan�. �sht� fakt i njohur, p�r shembull, q� Irlanda arriti t� ndryshoj� drejtimin e
emigracionit masiv jasht� vendit, q� vazhdoi p�r dhjetra vjet, duke p�rdorur nj� strategji
komb�tare, e cila vinte n� qend�r investimet e p�rgjithshme p�r kapitalin njer�zor.
Vendet e Evrop�s Juglindore hasin pengesa t� m�dha n� p�rpjekjet p�r t� rritur numrin e
t� diplomuarve me arsim t� lart� n� nj� periudh� afatmesme. S� pari, numri i nx�n�sve q�
ndjekin arsimin e mes�m dhe, n� disa vende, edhe arsimin e lart�, �sht� relativisht i ul�t. Shifrat
e fundit p�r regjistrimet n� arsimin e lart�, n� ato vende t� Evrop�s Juglindore, t� cilat nuk jan�
an�tare t� Bashkimit Evropian, tregojn� se ato jan� 15 ose m� shum� pik� pas vendeve t�
Evrop�s Qendrore dhe Lindore. P�r shembull, n� Rumani dhe Bullgari, numri i t� regjistruarve
n� arsimin e lart� �sht�, p�rkat�sisht, 40 % dhe 43 %. Sidoqoft�, Kroacia p�rb�n p�rjashtim, me
nj� shif�r t� p�rgjithshme prej 36 % (shih grafikun 4). K�to p�rqindje jan� rritur ndjesh�m gjat�
8
pes� viteve t� fundit, por jan� rritur edhe p�rqindjet e vendeve t� tjera. Gjithashtu, numri i
p�rgjithsh�m i t� regjistruarve n� arsimin e mes�m p�r Bosnj�n (45.0 %) dhe Shqip�rin� (58.7
%) �sht� duksh�m m� i ul�t sesa nivelet e vendeve t� Evrop�s Qendrore dhe Lindore (t� gjitha
ato kan� nivele regjistrimi mbi 92 %). Me 86.1 %, Kroacia �sht� shum� af�r mesatares s�
vendeve t� Evrop�s Qendrore dhe Lindore; Maqedonia, me 73.4 %, �sht� n� mes (UNICEF,
2007). P�r Serbin�, aktualisht, nuk ka t� dh�na t� besueshme, por, n� vitin 2001, ajo kishte nj�
p�rqindje q� i afrohej asaj t� Bosnj�s (d.m.th., m� pak se 50 %).
Grafiku 4. Numri i t� regjistruarve n� arsimin e lart� n� Evrop�n Juglindore, 2005
Numri i t� regjistruarve n� arsimin e lart� (p�rqindja bruto e popullsis� s� grupmosh�s 19-24), 2005
90.0 83.2
80.0
70.0 61.2
60.0 56.4
47.3
50.0 40.1 41.1 43.7
40.0 36.3
30.0 21.2 21.7 25.2
20.0
10.0
0.0 i
don n� ni
p�ri gari kia ika
govi eni
Maqe Shqi Kroaci Bull Ruma
Sllov ubl gari
Poloni
Herce Bosnj�- Rep �eke Hun Sllov
Burimi: Baza e t� dh�nave t� TransMONEE, 2006.
Megjithat�, numri i t� regjistruarve n� arsimin e mes�m dhe t� lart� nuk jep nj�
tablo t� sakt� t� t� diplomuarve q� ofrohen n� tregun e pun�s, p�r shkak t� numrit t� lart�
q� braktisin studimet universitare, si dhe numrit shum� t� ul�t t� atyre q� mbarojn�
studimet universitare. Faktet tregojn� se, n� disa nga vendet e Evrop�s Juglindore, numri i
atyre q� kalojn� nga arsimi i mes�m n� arsimin e lart�, �sht� shum� i lart�. P�r shembull, thuhet
se, n� Malin e Zi, 70 % e popullsis� n� mosh� shkollore ndjek arsimin e lart�; shifrat m� t� fundit
nga Maqedonia tregojn� se mbi 60 % e atyre q� p�rfundojn� ciklin e lart� t� arsimit t� mes�m,
ndjekin arsimin e lart�.5 Sidoqoft�, numri i individ�ve me diplom� universitare vazhdon t�
mbetet i ul�t. P�r shembull, n� Serbi, m� pak se 20 % e student�ve i p�rfundojn� studimet n�
5Korrespondenc� private e rektor�ve t� universiteteve me autor�, tetor 2007.
9
koh�n e duhur6, nd�rsa, n� Kroaci, ky num�r arrin vet�m n� 10�15 % (Republika e Kroacis�,
2007). K�to p�rqindje shkojn� paralelisht me numrin e atyre q� braktisin studimet, num�r ky q�
�sht� ndjesh�m m� i lart� sesa mesatarja prej 30 % e OECD-s� (OECD, 2007). P�r t� zgjidhur
��shtjen e numrit t� atyre q� kalojn� n� arsimin e lart�, politik�b�r�sit, gjithashtu, duhet t�
zgjidhin ��shtjen e ofrimit t� arsimit t� mes�m, krahas struktur�s s� p�rgjithshme dhe drejtimeve
t� sistemeve t� tyre arsimore.
N� Evrop�n Juglindore, rritja e konsiderueshme e numrit t� nx�n�sve q�
regjistrohen n� institucione private, nuk e ka kompensuar numrin e ul�t t� t� diplomuarve
nga institucionet e arsimit t� lart� publik. Vendet e Evrop�s Juglindore ndahen n� dy kategori
(shih grafik�t 4 dhe 5): vende q� kan� qen� t� hapura ndaj numrit n� rritje t� regjistrimeve n�
sektorin privat dhe vende q� nuk kan� qen� t� hapura. N� kategorin� e par�, numri i t�
regjistruarve n� Maqedoni u rrit me shpejt�si pas legalizimit t� arsimit t� lart� privat dhe duket se
ka gjasa t� rritet m� tej. Gjat� pes� viteve t� fundit, mund�sia e shqiptar�ve etnik� p�r t� ndjekur
arsimin e lart�, n�p�rmjet Universitetit t� Tetov�s, �sht� rritur aq ndjesh�m n� Maqedoni sa q�,
praktikisht, t� gjith� shqiptar�t etnik� n� vend, t� cil�t p�rfundojn� arsimin e mes�m, mund t�
pranohen tani. Ndon�se, n� Shqip�ri, numri i p�rgjithsh�m i t� regjistruarve n� arsimin e lart�
�sht� ende shum� i ul�t, edhe ajo, teorikisht, p�rfshihet n� k�t� kategori, bashk� me Bullgarin�
dhe Rumanin�. Vendet q� p�rfshihen n� kategorin� e dyt�, ku arsimi i lart� privat nuk �sht� kaq i
mir�pritur, si� jan� Bosnja dhe Kroacia, duket (n� baz� t� tendencave t� numrit t� t�
regjistruarve) se paraqesin m� shum� rezistenc� ndaj shtrirjes s� arsimit t� lart� privat dhe, n� nj�
periudh� m� afatgjat�, kan� gjasa t� ken� nj� num�r shum� m� t� vog�l t� t� regjistruarve (m�
af�r shifrave q� jepen p�r Sllovenin�). Nuk �sht� e qart� pse numri i t� regjistruarve ndryshon
kaq shum� mes vendeve t� k�tyre dy grupeve. Kuadri ligjor dhe rregullator n� to duket se �sht� i
ngjash�m, po ashtu edhe konkurrenca e student�ve n� institucionet publike q� paguajn� taksa.7
V�shtir�sit�, me t� cilat p�rballen Bosnja dhe Kroacia, lidhen kryesisht me nevoj�n q� kan� p�r
t'u barazuar n� drejtim t� numrit t� p�rgjithsh�m t� t� regjistruarve n� arsimin e lart�, q� �sht�
edhe pika ku ato ndryshojn� shum� nga Sllovenia. Shifrat e fundit tregojn� se, n� Slloveni, p�r
�do 100.000 banor� ka 5.618 student� t� regjistruar; shifrat p�rkat�se p�r Bosnj�n dhe Kroacin�
jan�, p�rkat�sisht, 2.166 dhe 3.632 (Qendra Evropiane p�r Arsimin e Lart�, 2007).
6Sh�rbimi Serb i Statistikave.
7Ky problem meriton studim t� m�tejsh�m, por ai, fatkeq�sisht, ishte jasht� objektit t� k�tij raporti.
10
Grafiku 5. Klasifikimi i t� regjistruarve n� arsimin e lart� n�
Evrop�n Qendrore dhe Lindore, 2004�2005
Numri i t� regjistruarve n� institucionet e arsimit t� lart�, viti akademik 2004/2005
100%
90%
80% Institucione
70% private
60%
Institucione
40% publike
30%
20%
10%
0%
ia siau ina ke
Ruse
Polonia Letonia Estonia a ovg
Rumania Moldavia Bullgar Bjellor Hungaria e Lituania Kroacia
Sllovenia Sllova Shqip�ria
IRJ Maqedonis�
Federat �-Hercej
Bosn Republika
Burimi: Qendra Evropiane p�r Arsimin e lart� (2007), p�rve� IRF t� Maqedonis� (shifrat u jan� dh�n� autor�ve nga
Ministria e Arsimit dhe Shkenc�s, n�ntor 2007).
Gjithashtu, vendet e Evrop�s Juglindore p�rballen me nj� r�nie t� konsiderueshme
t� grup-moshave q� ndjekin t� gjitha fazat e arsimit, tendenc� kjo q� ka gjasa t� �oj� n�
uljen e m�tejshme t� numrit t� t� diplomuarve me arsim t� lart�, t� cil�t do t� hyjn� n� t�
ardhmen n� tregun e pun�s. N� t� gjitha vendet e Evrop�s Juglindore, parashikohet q�, deri n�
vitin 2025, numri i t� rinjve, t� cil�t ndjekin arsimin e lart� p�r her� t� par�, t� bjer� m� shum� se
30 % (sidoqoft�, n� Shqip�ri dhe Serbi, ky num�r pritet t� jet�, p�rkat�sisht, 15 % dhe 26 %)
(Banka Bot�rore, 2007). Bullgaria dhe Rumania p�rballen me ulje m� t� ndjeshme t� k�tij numri.
Duke e marr� t� mir�qen� se t� gjith� faktor�t e tjer� nuk do t� p�sonin ndryshime, zvog�limi i
madh�sis� s� grup-moshave do t� mund�sonte rritjen e numrit t� t� regjistruarve pa shtuar
burimet. Gjithashtu, kjo do t� thot� se shifrat absolute t� t� diplomuarve do t� ken� r�nie n� qoft�
se k�to vende nuk do t� arrijn� t� rritin numrin e atyre q� kalojn� n� arsimin e lart� dhe q�
p�rfundojn� arsimin e lart�. N� Bullgari, v�rehet tashm� nj� r�nie e shifrave absolute t�
student�ve q� ndjekin arsimin e lart� (Banka Bot�rore, 2007a). P�rve� k�saj, n� t� ardhmen,
11
k�tyre vendeve do t'u duhet t� ofrojn� mund�si m� t� m�dha p�r ata q� jan� tashm� n� tregun e
pun�, me q�llim q� t� vazhdojn� arsimimin dhe kualifikimin e tyre.
P�rtej ��shtjes s� numrit t� student�ve, vendet e Ballkanit p�rballen me probleme
serioze q� kan� t� b�jn� me cil�sin� e arsimit t� lart�. Nd�rsa nuk ka t� dh�na t� besueshme,
q� t� sh�rbejn� si baz� p�r krahasim, studimet mbi institucionet e arsimit t� lart� n� Evrop�n
Juglindore, vazhdimisht, flasin p�r mbizot�rimin e metodologjive t� vjet�ruara t� m�simdh�nies
dhe t� zhvillimit t� provimeve, t� cilat testojn� t� m�suarit p�rmend�sh dhe riprodhimin e fakteve
(shih, p�r shembull, SHUE, 2003). Kjo �sht� arsyeja q� nj� num�r i lart� student�sh nga rajoni e
p�rs�risin dhe e braktisin shkoll�n e lart�.
Nj� tregues tjet�r i cil�sis� s� arsimit �sht� n�se n� nj� vend regjistrohen student� nga
vende t� tjera. Sidoqoft�, pavar�sisht nga e drejta e akademik�ve p�r t� l�vizur, �sht� gjithashtu
interesante t� v�rehet n�se student�t e nj� vendi t� caktuar inkurajohen q� t'i ndjekin studimet
universitare n� vendin e tyre p�r shkak t� cil�sis� s� institucioneve vendase. Tabela 3 tregon se t�
gjitha vendet e Evrop�s Juglindore sh�nojn� shifra t� ul�ta t� regjistrimit t� student�ve t� huaj,
dhe d�rgojn� nj� pjes� t� madhe t� student�ve t� tyre n� vende t� tjera. Gjithashtu, duhet v�n� n�
dukje se shumica e student�ve t� huaj, q� studiojn� n� vendet e Evrop�s Juglindore, jan� nga
vendet fqinje, p�r shembull: n� Kroaci, student�t nga Bosnj�-Hercegovina, Sllovenia, Serbia dhe
Mali i Zi p�rb�jn� rreth 59 % t� student�ve t� huaj.
Tabela 3. Student� t� huaj t� regjistruar n� vendet e EJL-s� dhe qytetar� t� vendeve t� EJL-s�
t� regjistruar jasht� vendit t� tyre t� origjin�s
Student� t� huaj n� arsimin e lart�, P�rqindja e t� gjith� student�ve
si % e t� gjith� student�ve n� n� arsimin e lart� (Nivelet 5 dhe 6
arsimin e lart� t� ISCED-s�) t� regjistruar jasht�
vendit t� tyre t� origjin�s
2000 2003 2004 2000 2004 2005
Bullgaria 3.11 3.48 3.63 3.2 8.6 8.7
Kroacia -- 0.55 0.63 -- 6.9 6.3
IRF e 0.66 0.25 0.33 6.2 10.4 12.1
Maqedonis
�
Rumania 2.78 1.51 1.53 1.5 2.4 2.3
Sllovenia 0.93 1.05 1.06 2.2 2.1 2.0
BE 27 4.95 6.16 6.32 2.1 2.2 2.2
Burimi: EC (2007).
12
Rritja e shpejt� e numrit t� institucioneve private n� vendet e Evrop�s Qendrore
dhe Lindore, si kudo n� bot�, u shoq�rua me shqet�sime lidhur me cil�sin� e tyre.
Shpeshher�, k�to shqet�sime kan� nxitur p�rfshirjen e mekanizmave t� sigurimit t� cil�sis� dhe
t� akreditimit. Sidoqoft�, mungesa e t� dh�nave dhe mekanizmave t� besuesh�m p�r vler�simin e
cil�sis� e b�n t� pamundur q� t� nxirren konkluzione t� vlefshme, duke marr� parasysh
interpretimet e shum�fishta t� t� dh�nave q� ekzistojn�. P�r shembull, si pasoj� e ndryshimit t�
politikave n� Gjeorgji, n� vitin 2003, gj� q� �oi n� zbatimin rigoroz t� rezultateve t� akreditimit,
110 nga 227 institucionet arsimore nuk u lejuan q� t� pranonin regjistrimin e student�ve t� rinj
p�r vitin pasardh�s akademik (Pachuashvili, 2007). Nd�rsa tregon se 110 institucionet kishin
cil�si t� dob�t, ky rezultat, gjithashtu, konfirmon se 117 institucione private ishin t� vendosura t�
ruanin nj� cil�si (t� pakt�n) t� pranueshme.
N� Evrop�n Juglindore, procedurat p�r sigurimin e cil�sis� brenda dhe jasht�
institucioneve arsimore, n� nj� mas� t� madhe, nuk jan� efikase dhe n� p�rputhje me
zhvillimet e koh�ve t� fundit n� Evrop�. Sigurimi i cil�sis� nga jasht� institucioneve arsimore,
i cili lidhet me njohjen e diplomave dhe programeve, u b� si k�rkes� e Procesit t� Bolonj�s n�
Bashkimin Evropian, ashtu edhe domosdoshm�ri, duke patur parasysh shtrirjen e arsimit t� lart�,
sidomos n� sektorin privat. N� p�rgjigje t� k�saj, p�r sigurimin e cil�sis�, vendet e rajonit t�
Evrop�s Juglindore, shpeshher�, krijuan mekanizma t� ngurt� t� jasht�m, t� cil�t
p�rqendroheshin te vler�simi dhe akreditimi i institucioneve, si dhe te vler�simi dhe akreditimi i
programeve t� ve�anta. Sidoqoft�, k�to mekanizma nuk �uan n� institucione t� cil�sis� s� lart�.
P�rkundrazi, si rezultat u krijuan organe shum� burokratike t� sigurimit t� cil�sis�, t� cilat nuk u
mb�shtet�n n� m�nyr� efikase te komuniteti evropian dhe nd�rkomb�tar i sigurimit t� cil�sis�.
Ndaj sigurimit t� cil�sis�, mbahen q�ndrime t� ndryshme, q� ndryshojn�,
ve�an�risht, mes Shteteve t� Bashkuara dhe vendeve t� Evrop�s (q�ndrimet e t� cilave mund
t� ndryshojn� nga nj�ri-tjetri). Nd�rsa disa vende, dikur, e drejtonin v�mendjen te akreditimi n�
nivelin e programit (p.sh.: Gjermania, ku zhvillohet nj� diskutim i vazhduesh�m p�r probleme q�
lidhen me k�t� qasje, p�rfshir� procedurat tejet burokratike), vende t� tjera kan� kaluar drejt
akreditimeve institucionale (p.sh.: Mbret�ria e Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara). N� Irland�
�sht� b�r� nj� reform� e r�nd�sishme, si rezultat i t� cil�s sigurimi i cil�sis� nga mekanizma t�
jasht�m, deri n� nj�far� mase, organizohet nga vet� institucionet e arsimit t� lart�. Irlanda ka
p�rqafuar "qasjen e p�rshtatshm�ris� s� q�llimit", sipas t� cil�s kontrolli p�rqendrohet kryesisht
13
te mekanizmat e brendsh�m t� sigurimit t� cil�sis� brendap�rbrenda vet� institucioneve. K�to
ndryshime bazohen te p�rvoja n� vite lidhur me sistemet e jashtme t� sigurimit t� cil�sis� dhe,
p�r k�t� arsye, duhet t� merren parasysh kur diskutohet p�r sigurimin e cil�sis� n� Evrop�n
Juglindore.
N� fakt, vendet e Evrop�s Juglindore p�rballen me nj� sfid� t� r�nd�sishme, e cila
ka t� b�j� me ngritjen e sistemeve t� efektshme t� jashtme t� sigurimit t� cil�sis� n� shkall�
komb�tare. P�r shkak t� dimensionit t� tyre t� vog�l, ato nuk arrijn� t� trajtojn� nj� num�r
��shtjesh q� lidhen me sigurimin e cil�sis� nga jasht� sistemit, p�rfshir� organizimin e analizave
t� pavarura nga ana e homolog�ve n� shkall� komb�tare. Shoqata e Universiteteve Evropiane ka
v�n� n� dukje se k�to ��shtje duhet t� trajtohen n� nivel rajonal (SHUE, 2007). P�rve� k�saj,
Komunikata e Berlinit, e cila u miratua nga takimi i Ministrave t� vendeve n�nshkruese t�
Procesit Bolonj�s n� vitin 2003, thekson se vet� universitetet duhet t� mbajn� p�rgjegj�sin�
kryesore p�r sigurimin e cil�sis�. Sidoqoft�, deri m� sot, vendet e Evrop�s Juglindore nuk i kan�
kushtuar v�mendje e duhur krijimit t� mekanizmave t� sh�ndosh� t� brendsh�m t� sigurimit t�
cil�sis� n� institucionet e arsimit t� lart�. Do t� ishte e nevojshme q� mekanizma t� tilla t�
krijoheshin n� nivel qendror, t� plot�soheshin me personelin e p�rshtatsh�m dhe t�
mb�shteteshin te universitetet. N� Evrop�n Juglindore, nuk ka patur as debat informativ p�r
balancimin e mekanizmave t� brendsh�m dhe t� jasht�m t� sigurimit t� cil�sis�.
Zhvillimet e tanishme n� Evrop� mund t� paraqesin probleme t� ve�anta p�r vendet
e Evrop�s Juglindore lidhur me sigurimin e cil�sis�. Koh�t e fundit �sht� krijuar nj� regjist�r i
agjencive evropiane t� sigurimit t� cil�sis� dhe vendet do t� gjenden n�n presion, gjithnj� e m� t�
madh, q� t� p�rdorin agjencit� e k�saj liste. (Komisioni Evropian mb�shtet iden� se, p�r t�
p�rmbushur detyrimet komb�tare p�r sigurimin e cil�sis�, nj� vend mund t� p�rdor� �donj�rin
nga organet t� sigurimit t� cil�sis� q� figuron n� k�t� regjist�r.) Vet� madh�sia e vendeve t�
Evrop�s Juglindore dhe, p�r rrjedhoj�, grupi i mundsh�m i inspektor�ve homolog� n� shkall�
komb�tare, krijojn� shqet�sime n�se vendet e Evrop�s Juglindore do t� arrijn� t� regjistrojn�
agjencit� e tyre komb�tare. Gjithashtu, k�to agjenci ndoshta do ta kishin t� v�shtir� t�
konkurronin n� "tregun" n� zhvillim e sip�r t� Evrop�s p�rsa i p�rket sigurimit t� cil�sis�.
Struktura institucionale e fakulteteve t� fuqishme dhe autonome nga pik�pamja
ligjore brendap�rbrenda universiteteve, q�ndron n� baz� t� shum� problemeve q� u
n�nvizuan m� lart dhe, p�r rrjedhoj�, pengon zhvillimin e universiteteve publike n�
14
Evrop�n Juglindore. Kjo struktur� ka disa disavantazhe. Ajo nuk �sht� efikase, meq�n�se �do
fakultet i ve�ant� ofron nj� cik�l t� plot� kursesh (duke krijuar, k�shtu, mbivendosje t� kurseve
dhe programeve q� ofrojn� fakultetet e tjera t� t� nj�jtit universitet) dhe ka administrat�n e saj.
Nuk �sht� e efektshme sepse praktikat e mira, p�r shembull, lidhur me mekanizmat e sigurimit t�
cil�sis�, m�simdh�nien e mir� apo kurset shum�disiplinore, nuk mund t� p�rhapen n� gjith�
institucionin. Ajo nuk �sht� transparente sepse fakultete t� ve�anta (ose dekan�t e tyre) p�rpiqen
t� ndikojn� te parlamentet komb�tare q� t� miratojn� fonde p�r ta ose fonde shtes�.8 Gjithashtu,
struktura krijon mund�si p�r praktika korruptive n� ndarjen e burimeve dhe vler�simet e
student�ve. S� fundi, dhe ajo q� �sht� m� e r�nd�sishme, struktura institucionale i pengon
universitetet t� krijojn� identitetin dhe misionin thelb�sor, n�p�rmjet t� cileve mund t�
planifikohet zhvillimi i tyre, t� punohet p�r avantazhe krahasuese dhe t� caktohen burimet. P�r
rrjedhoj�, n� llojet e universiteteve q� ndeshen n� Evrop�n Juglindore, ka shkall� t� lart�
uniformiteti: universitete q� nuk arrijn� t� ofrojn� kurse, t� cilet t� jen� fleksib�l, t� jen� t�
p�rparuar dhe t� ken� n� qend�r studentin. Gjithashtu, universitetet nuk arrijn� t'i p�rqendrojn�
burimet e tyre t� pakta n� veprimtari k�rkimore, ku ato kan� nj� ep�rsi t� krahasueshme,
p�rfshir� aleancat strategjike me institucione t� tjera t� rajonit t� Evrop�s Juglindore dhe m�
gjer�. P�rve� k�saj, mungesa e mekanizmave efektive publike t� llogaridh�nies do t� thot� se nuk
ekziston nj� kuad�r p�r p�rmir�simin e cil�sis� dhe efikasitetit t� k�tyre institucioneve. Sigurisht,
nj� struktur� organizative shum� e decentralizuar nuk �sht� domosdoshm�risht penges� p�r t�
qen� universitet i klasit bot�ror, si� e tregojn� shembujt e Universiteteve t� Oksfordit dhe t�
Kembrixhit. Sidoqoft�, duke patur parasysh financimet bujare q� marrin k�to institucione nga
shteti, sidomos p�r k�rkimin shkencor, si dhe dhurimet e m�dha, niveli i burimeve q� ato
disponojn� �sht� duksh�m krejt i ndrysh�m nga niveli i burimeve q� mund t� mobilizojn�
institucionet e Evrop�s Juglindore. P�r m� tep�r, k�to dy universitete kan� ruajtur nj� num�r
tiparesh t� p�rbashk�ta, duke krijuar nd�rkoh� emra t� fuqish�m, n� baz� t� t� cil�ve
departamentet dhe kolegjet tregtojn� sh�rbimet e tyre.
Njihen pak raste t� suksesshme, si� �sht� Universiteti i Tuzl�s n� Bosnj�-
Hercegovin� dhe Universiteti i Malit t� Zi, ku universitetet e kan� p�rmir�suar
8N� k�to vende, ekziston nj� problem edhe m� i madh lidhur me qeverisjen: shum� politikan� t� zgjedhur (dhe, n�
fakt, shum� n�pun�s t� lart� civil� n� Ministrit� e Arsimit) vazhdojn� t'i mbajn� vendet e pun�s n� m�simdh�nie
dhe/ose k�rkim n� universitetet e EJL-s�.
15
performanc�n e tyre duke u integruar nga pik�pamja ligjore. Universiteti i Evrop�s
Juglindore n� Tetov�, Maqedoni -- universitet privat -- u integrua q� me themelimin e tij n�
vitin 2005. N� Tuz�l, nj� studim q� u b� p�r universitetin, pes� vjet pas administrimit t�
bashkuar, vuri n� dukje se ai i kishte ulur shpenzimet e p�rgjithshme nga buxheti i shtetit n�
mas�n 20 %, nd�rkoh� q� kishte dyfishuar personelin, kishte trefishuar numrin e student�ve,
kishte p�rmir�suar sh�rbimet e laboratorike dhe bibliotekare, si dhe kishte p�rshtatur fondet me
q�llim q� t� shp�rndante riskun (Banka Bot�rore, 2003). Gjat� k�tij procesi, universiteti kishte
ofruar gjithashtu m� shum� zgjedhje p�r student�t, fleksibilitet m� t� madh t� programeve dhe
lidhje m� t� mir� me pedagog�t, duke eleminuar mbingarkes�n e pun�s t� personelit akademik.
Por ligjet p�r integrimin e institucioneve nuk kan� qen� gjithmon� t� efektshme. P�r
shembull, duket se kompromiset q� jan� b�r� n� Sllovaki, gjat� miratimit t� legjislacionit
p�rkat�s, i kan� minuar p�rpjekjet p�r reform�n dhe ndryshimet e r�nd�sishme nuk kan� qen� t�
shpejta. Procesi i reform�s u parashikua si nj� qasje hap pas hapi, por u hodh�n vet�m hapat e
par�. Nga ana tjet�r, n� Slloveni, ligji p�rkat�s asnj�her� nuk synoi q� t� �onte n� krijimin e
institucioneve, plot�sisht t� integruara (Kwiek, 2007). K�ta shembuj ofrojn� nj� m�sim t�
dobish�m p�r t� gjitha vendet e Evrop�s Juglindore, t� cilat tani e kan� miratuar legjislacionin e
duhur p�r t� ndryshuar struktur�n institucionale t� universiteteve t� tyre. Kroacia ka kaluar
tashm� n�p�r nj� proces t� gjat� dhe t� v�shtir� t� zbatimit t� legjislacionit t� saj p�r k�t� ��shtje.
N� krahasim me vendet e tjera evropiane, shpenzimet publike p�r institucionet e
arsimit t� lart�, si p�rqindje e PBB-s�, jan� t� ulta n� t� gjitha vendet e Evrop�s Juglindore.
P�r shembull, n� vitin 2003, Shqip�ria, Bullgaria, Kroacia, Maqedonia dhe Rumania shpenzuan
p�r k�t� q�llim shum� m� pak se 1 % t� PBB-s�, krahasuar me mesataren prej 1.1 % t� 19
vendeve t� Bashkimit Evropian (shih grafikun 6). Sllovenia �sht� af�r mesatares s� BE-s�.
As burimet e financimit publik, as ato t� financimit privat nuk ofrojn� ndonj�
stimul q� fakultetet t� p�rmir�sojn� efikasitetin dhe t� rrisin numrin e t� diplomuarve.
Fondet publike u shp�rndahen universiteteve n� baz� t� treguesve t� kapaciteteve akademike, si�
jan� numri i student�ve dhe pedagog�ve. P�rgjith�sisht, universitetet marrin para t� mjaftueshme
vet�m p�r t� mbuluar pagat, gj� q� u l� atyre pak hap�sir� p�r veprimtari t� tjera p�rve�
m�simdh�nies. P�r shembull, n� Malin e Zi, grantet p�r k�rkime jepen ve�mas dhe vet�m n�
baz� t� k�rkesave p�r projekte t� ve�anta (Ziegele, 2007). Sidoqoft�, edhe at�her� kur buxhetet
jepen t� padetajuara n� z�ra t� ve�ant�, k�to fonde nuk mund t� p�rdoren p�r veprimtari
16
k�rkimore apo sh�rbime, p�r sa koh� q� buxheti �sht� i mjaftuesh�m vet�m p�r t� mbuluar
rrogat.
Grafiku 6. Shpenzime p�r institucione arsimore, si p�rqindje e PBB-s�, n� vende t� p�rzgjedhura
Shpenzime gjithsej p�r institucione t� arsimit t� lart� dhe administrat�n, si p�rqindje e PBB-s�
(jepet viti 2003 ose viti m� i von� i disponuesh�m)
1.8
1.6 Burime publike Burime private
1.4
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
-
a a a a a
nia a ia
nda eni gari
inlaF ancarF ustriaA gari �ripiq
Polonia
Hun Sllov ermanijG Kroaci Bull Ruma doneq
Sh
Ma
Burimi: Instituti i UNESCO-s p�r Statistikat, Beyond 20/20 Web Data Server, Versioni 7.4.
Nd�rkoh� q� financimi nga ana e shtetit vazhdon t� jet� relativisht i ul�t,
institucionet publike t� arsimit t� lart� kan� arritur t� gjejn� burime nga taksat e shkoll�s.
Sidoqoft�, taksat dhe financimi aktual publik ofrojn� bashkarisht stimulin p�r mbajtjen e
student�ve n� sistem, duke ulur n� k�t� m�nyr� efikasitetin. Lejohet q� institucionet publike
t� regjistrojn� sa m� shum� student� shtes�, q� t� ken� mund�si, p�rtej numrit, p�r t� cilin marrin
subvencione publike (n� var�si t� disa k�rkesave p�r t� respektuar hap�sirat).9 P�r m� tep�r,
taksat q� paguajn� k�ta student� jan� zakonisht shum� m� t� m�dha sesa subvencionet publike.10
N� t� v�rtet�, shumat e parave q� k�to institucione publike k�rkojn� nga student�t q� paguajn�
taksa, mund t� jen� shum� t� m�dha. N� Kroaci, taksat vjetore t� shkoll�s n� universitetet
publike shkojn� nga 680 euro n� 1.150 euro. Universiteti i Malit t� Zi k�rkon nj� taks� vjetore
prej 1.000 euro, krahasuar me 1.300 euro n� sektorin privat t� arsimit t� lart�.11 Ky nivel taksash
ka mbizot�ruar n� vendet e Evrop�s Juglindore q� nga fillimi i tranzicionit t� tyre dhe, pjes�risht,
shpjegon munges�n e numrit t� madh t� t� regjistruarve n� institucionet private. P�r shembull, t�
9Sidoqoft�, n� Maqedoni qeveria p�rcakton kuota p�r numrin e student�ve q� duhet t� paguajn� taksa t� plota.
10Gjithsesi, nuk �sht� b�r� ende ndonj� analiz� e marr�dh�nieve mes taksave t� vendosura nga universitetet dhe
shpenzimeve t� plota ose t� pjesshme t� student�ve q� paguajn� taksa.
11Korrespondenc� private e rektor�ve t� universiteteve me autor�t, tetor 2007.
17
ardhurat q� humbasin nga burimet publike, kur student�t mb�rrijn� n� fund t� periudh�s s�
financimit t� tyre publik, mund t� kompensohen me shpejt�si duke i transferuar k�ta student� tek
grupi i atyre q� paguajn� taksa. Ky ndryshim krijon stimuj p�r t'i mbajtur student�t n� sistem,
p�rtej periudh�s s� parashikuar t� studimeve. Gjithashtu, ka shum� t� dh�na jozyrtare, sipas t�
cilave pedagog�t k�rkojn� q� student�t t� paguajn� p�r t� marr� provimet.
Burimet private jan� t� p�rqendruara n� disa fakultete dhe nuk p�rdoren p�r t�
mir�n e institucionit n� t�r�si. Fakultetet e drejt�sis� dhe t� ekonomis� p�rfaq�sojn� pjes�n
d�rrmuese t� burimeve private t� financimit n� universitetet publike t� Evrop�s Juglindore,
nd�rsa fakultetet e tjera vuajn� p�r fonde. Duke patur parasysh pavar�sin� q� i njeh ligji
fakulteteve, ato nuk kan� asnj� detyrim ndaj t� tret�ve p�rsa i takon t� ardhurave nga taksat q�
paguajn� student�t, qoft� edhe p�r struktura (gj� q� do t� ishte n� interesin e tyre), si� jan� zyrat
e centralizuara t� transferimit t� teknologjis�, bibliotekat, apo strukturat e ve�anta p�r student�t
me aft�si t� kufizuara.
N� Evrop�n Juglindore, sistemet e arsimit t� lart� nuk jan� t� p�rgatitura p�r dy
detyra t� tjera t� r�nd�sishme q� lidhen me kontributin p�r aft�sin� konkurruese t�
vendeve t� tyre p�rkat�se: asimilimi i dijeve dhe modernizimi. K�to mang�si pasqyrojn�
kufizimet e m�dha t� kompanive private lidhur me k�rkes�n p�r k�rkimin shkencor dhe
zhvillimin. Pjesa d�rrmuese e personelit t� angazhuar n� k�rkimin shkencor dhe zhvillim �sht�
n� sektorin publik. Kjo kategori ose �sht� pun�suar drejt�p�rs�drejti nga shteti, ose punon n�
arsimin e lart� (universitetet private merren shum� pak me k�rkim dhe zhvillim). Si� shihet n�
grafikun 7, n� disa vende, si Kroacia, Sllovenia dhe Rumania, sektori i biznesit mbulon mbi 40
% t� shpenzimeve komb�tare p�r k�rkim dhe zhvillim. Sidoqoft�, n� vende t� tjera t� Evrop�s
Juglindore, shpenzimet e sektorit privat n� k�t� drejtim jan� t� pap�rfillshme. Synimi i Bashkimit
Evropian �sht� q� k�to shpenzime t� arrijn� n� 3 % t� PBB-s�, nd�rsa dy t� tretat e k�saj shume
duhet t� k�rkohen nga sektori privat (k�to dy nivele jan�, p�rkat�sisht, 1.8 % dhe 55 %).12
P�rgjith�sisht, n� Evrop�n Juglindore, duket se k�rkesa e ul�t p�r k�rkimin dhe zhvillimin �sht�
nj� problem m� i madh sesa ofrimi i tyre, t� pakt�n si� perceptohet, nga sektori i biznesit
(Radosevic, 2007).
12EUROSTAT, "Statistikat n� Fokus: Shkenca dhe Teknologjia," 23 (2007). Fatkeq�sisht, shifrat p�r BE nuk jan�
drejtp�rdrejt t� krahasueshme me shifrat p�r vendet e EJL-s� n� grafikun 7.
18
Grafiku 7. Shpenzime t� p�rgjithshme p�r k�rkimin dhe zhvillimin (GERD),
n� disa vende t� p�rzgjedhura, 2004
GERD sipas sektor�ve t� performanc�s (%), 2002
80% (Rumania, Sllovenia, Bullgaria, 2004)
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
dhe enia
Kroacia ustriaA
Rumania Sllov Bullgaria
Maqedonia Serbia
Nd�rmarrje Qeveria Arsimi i
biznesi lart�
Burimi: Banka Bot�rore (2005); Seksioni i Kombeve t� Bashkuara p�r Popullsin� (2004); banka e t� dh�nave t�
UNESCO-s p�r Institutin e Statistikave, Shkenc�s dhe Teknologjis�.
N� Evrop�n Juglindore, sistemet e k�rkimit dhe zhvillimit kontribuojn� pak p�r
aft�sin� konkurruese t� vendeve p�rkat�se p�rsa i takon modernizimit. Kroacia �sht�,
duksh�m, vendi m� i avancuar n� rajon. Analiza n� grup tregon se ajo �sht� m� af�r vendeve t�
reja an�tare t� Bashkimit Evropian, nd�rsa vendet e tjera t� Evrop�s Juglindore formojn� nj�
grupim m� vete. Brenda k�tij grupimi t� fundit, Shqip�ria dhe Bosnj�-Hercegovina jan� m� t�
dob�tat p�rsa i p�rket modernizimit (Radosevi, 2007). Ky konkluzion pasqyrohet n� numrin e
kufizuar t� patentave q� kan� mundur t� sigurojn� vendet e Evrop�s Juglindore (shih tabel�n 4).
Vendet e Ballkanit Per�ndimor jan� shum� prapa vendeve t� tjera evropiane p�rsa i p�rket
k�rkesave p�r patenta. N� nivel rajonal, Kroacia ka numrin m� lart� t� k�rkesave p�r patenta, por
�sht� ende shum� prapa. Sllovenis�, e cila, nga ana e saj, ka nj� performanc� q� arrin n� 25 % t�
19
mesatares s� Bashkimit Evropian. Gjithashtu, vendet e Evrop�s Juglindore duket se thithin
shum� pak investime t� huaja t� drejt�p�rdrejta p�r k�rkimin (sugj. shkencor) dhe zhvillimin.
Tabela 4. Numri mesatar i k�rkesave p�r patenta q� paraqiten n� Zyr�n Evropiane t�
Patentave, n� vit, p�r �do 100.000 banor� t� vendeve t� EJL-s�, 1997�2003
Kroacia 0.42 Austria 12.92
Bullgaria 0.12 Sllovenia 1.98
Serbia dhe Mali i Zi 0.06 Hungaria 0.84
Rumania 0.03 Greqia 0.51
Bosnj�-Hercegovina 0.02 Turkia 0.05
IRJ e Maqedonis� 0.01 BE 15 11.96
Shqip�ria 0.01 BE 25 10.39
Burimi: Zyra Evropiane e Patentave, http://www.epo.org (vizituar n� dhjetor 2007).
N� Evrop�n Juglindore, aspekti i kontributit t� sistemeve t� k�rkimit dhe zhvillimit
�sht� i ngjash�m me aspektin e produktit: numri i punonj�sve shkencor� �sht� relativisht i
vog�l dhe shpenzime tejet t� ul�ta. S�rish, Kroacia �sht� p�rpara vendeve t� tjera t� rajonit, ku
financimi p�r k�rkimin dhe zhvillimin z� 1.22 % t� PBB-s�. N� t� v�rtet�, Kroacia ka 6.66
punonj�s shkencor� p�r 1.000 individ� n� forc�n e pun�s, num�r ky m� i lart� sesa mesatarja prej
5.4 e 15 vendeve t� Bashkimit Evropian (shih grafikun 8). Vende t� tjera t� Ballkanit Per�ndimor
kan� m� pak se gjysma e k�tij raporti, i cili, duke filluar nga mesi i viteve n�nt�dhjet�, ka ardhur
gradualisht, por gjithnj�, n� r�nie n� Serbi, Mali i Zi dhe Maqedoni. P�r vende t� tjera p�rve�
Kroacis�, financimi i p�rgjithsh�m p�r k�rkimin dhe zhvillimin �sht� p�rgjith�sisht m� pak se 1
%; n� Serbi, financimi ka p�suar r�nie t� shpejt� q� nga viti 2000, kur ai arriti n� 2 % (shih
tabel�n 9). Duke patur parasysh dimensionin e ekonomive t� k�tyre vendeve, kjo n�nkupton
nivel shum� t� ul�t financimi (p.sh.: n� vitin 2003, Maqedonia shpenzoi 23 milion euro). P�rsa i
p�rket volumit t� shpenzimeve, Kroacia �sht� faktikisht nj� devijim dometh�n�s nga rajoni (n�
vitin 2003, ajo shpenzoi 300 milion euro) -- m� shum� madje se edhe Rumania apo Bullgaria.
20
Grafiku 8. Raporti i punonj�sve shkencor� p�r 1.000 punonj�s t� forc�s s� pun�s,
n� vende t� p�rzgjedhura, 2003
Numri i punonj�sve shkencor� p�r 1.000 persona n� forc�n e pun�s n� 2003
7 6.66
6.3 6.1 5.9 5.9
6 5.4
5
4 3.31 3.46
3 2.31
1.71
2
1
0
Rumania Maqedonia Bullgari SAM Kroacia BE-15 Spanja Italia GreqiaPortugalia
a
Burimi: Gesellschaft zur Foerderung der Forschung (Shoqata p�r Nxitje dhe K�rkim Shkencor) (2006).
Grafiku 9. Shpenzime t� brendshme bruto p�r k�rkim dhe zhvillim, vende t� p�rzgjedhura,
vite t� ndryshme (milion euro)
Shpenzime t� brendshme bruto p�r k�rkim dhe zhvillim n� vitet 1997, 2000, 2003
(milion euro, kursi i tanish�m)
350
300
250 Bosnj�-Hercegovina
Bullgaria
200 Kroacia
150 Maqedonia
Rumania
100 Serbia dhe Mali i Zi
50
0
1997 2000 2003
Burimi: Gesellschaft zur Foerderung der Forschung (2006).
Sh�nim: P�rqindjet p�r Serbin� dhe Malin e Zi n� vitet 1997, 2000, 2001; p�r Bosnj�n-
Hercegovin�n, 2000 dhe 2003.
21
Grafiku 10. Shpenzime p�r k�rkim dhe zhvillim n� EJL si p�rqindje e PBB-s�, 1999�2004
Total gross domestic expenditure on R&D as % of GDP
2.5%
Croatia
2.0%
Macedonia
1.5% Serbia and
Montenegro
1.0% Slovenia
Austria
0.5%
Romania
0.0% Bulgaria
1999 2000 2001 2002 2003 2004
Burimi: Banka Bot�rore (2005); Seksioni i Kombeve t� Bashkuara p�r Popullsin� (2004); banka e t� dh�nave t�
UNESCO-s p�r Institutin e Statistikave, Shkenc�s dhe Teknologjis�.
22
II. �far� duhet b�r�?
Gama dhe dimensioni i problemeve, me t� cilat p�rballen sistemet e arsimit t� lart�,
t� k�rkimit shkencor dhe zhvillimit n� vendet e Evrop�s Juglindore, k�rkojn� nj� reagim
n� shkall� t� gj�r�, i cili do t� realizohet n� nj� periudh� t� shtrir� kohore. Kjo pjes� ndalet
te p�rshkrimi i zgjidhjeve t� mundshme t� p�rshtatshme ndaj k�tyre sfidave dhe, m� pas, merr n�
shqyrtim m�nyr�n sesi mund t� nd�rmarrin reformat k�to vende. Pjesa n� vijim jep nj� ide t�
p�rgjithshme p�r m�nyr�n sesi bashk�punimi rajonal mund t'i ndihmoj� vendet e rajonit p�r t�
ecur p�rpara.
Me q�llim q� t� ekzistoj� nj� kuad�r i p�rshtatsh�m ligjor, sistemi i financimit
publik, i cili ofron stimuj q� institucionet t� p�rmbushin misionet e tyre p�rkat�se, �sht�
kushti i par� q� sistemet e arsimit t� lart� n� rajon t� jen� t� suksesshme. N� nj� periudh�
afatmesme, ky objektiv mund t� arrihet vet�m duke krijuar mekanizma financimi me baz�
performanc�n. Mekanizma t� tilla shfaqen n� nj� larmi modelesh, por k�rkesat administrative
dhe rregullatore jan� t� r�nd�sishme. Sidoqoft�, p�rvoja e vendeve t� tjera n� mbar� bot�n tregon
se shuma, relativisht t� vogla, parash (d.m.th., m� pak se 10 % e buxheteve t� p�rgjithshme t�
universiteteve) mund t� ken� nj� impakt t� r�nd�sish�m mbi veprimtarit� e institucioneve.
K�shtu ndodh, sidomos, n�se p�r shp�rndarjen e investimeve, krahasuar me shpenzimet
periodike, p�rdoren mekanizma me baz� performanc�n (Salmi dhe Hauptman, 2005). Q� t� jen�
t� efektshme, k�to mekanizma duhet t� b�jn� t� mundur q� institucionet t� hartojn� dhe t'u
p�rgjigjen strategjive t� qarta p�r arsimin e lart�, si dhe t� ofrojn� stimuj p�r nj� arsim t� lart�
dhe k�rkim efikas dhe t� efektsh�m. N� kuadrin e Evrop�s Juglindore, k�to objektiva k�rkojn�
konceptimin nga e para � dhe rinegocimin � e asaj �ka n�nkupton q� nj� institucion arsimor t�
jet� autonom. Aktualisht, n� Evrop�n Juglindore, institucionet e arsimit t� lart� argumentojn� se
autonomi do t� thot� munges� t� ndikimit t� shtetit dhe �sht� e vetmja m�nyr�, me an� t� s� cil�s
ato mund t� mbrojn� vler�n thelb�sore t� liris� akademike. N� pjes�n tjet�r t� Evrop�s, koncepti i
liris� akademike t� universiteteve �sht� nd�rthurur me llogaridh�nien p�rpara shtetit p�r
performanc�n e tyre.
Ristrukturimi i universiteteve nga pik�pamja e organizimit �sht� nj� kusht tjet�r
thelb�sor q� sistemet e arsimit t� lart� t� jen� t� suksesshme. Kjo detyr� k�rkon eliminimin e
23
statusit t� ve�ant� ligjor q� kan� fakultete t� ve�anta dhe krijimin e universitetit si nj�sin�
kryesore ligjore. Nd�r funksionet kryesore q� duhet t'i caktohen nj� strukture qendrore t�
menaxhimit p�rfshihen:
� drejtimi i p�rgjithsh�m dhe planifikimi strategjik i institucionit;
� marrja e fondeve publike p�r veprimtari t� ndryshme (d.m.th., q� nuk kan� lidhje
me projekte) t� institucionit n� nj� llogari qendrore t� universitetit;
� administrimi i flukseve t� fondeve p�r universitetin, n� p�rputhje me prioritetet
strategjike;
� p�rgatitja e nj� buxheti t� p�rgjithsh�m p�r universitetin, p�rfshir� t� ardhurat q�
mblidhen nga departamente t� ve�anta;
� pun�simi i gjith� personelit akademik dhe joakademik;
� administrimi i pasurive dhe aseteve t� tjera t� universitetit;
� ofrimi i sh�rbimeve dhe funksioneve qendrore (ky funksion mund t� p�rfshij�
ngritjen e nj� zyr� qendrore t� sigurimit t� cil�sis�, grumbullimin dhe ofrimin e t�
dh�nave, etj.);
� p�rgjegj�sia p�r llogaridh�nien p�rpara qeveris� dhe publikut p�r arritjet e
universitetit;
� roli kryesor n� skemat e shp�rblimit t� akademik�ve; dhe,
� p�rfaq�simi i p�rgjithsh�m i institucionit.
Gjithashtu, universitetet duhet t� marrin n� shqyrtim krijimin e nj� organi t� jasht�m
drejtues (d.m.th., nj� bord t� universitetit), i cili duhet t� p�rfshij� p�rfaq�sues nga grupe t� tilla
interesi, si komuniteti i biznesit dhe administrata vendore. Bordi drejtues luan nj� rol thelb�sor
p�r p�rcaktimin e drejtimit strategjik t� nj� institucioni t� arsimit t� lart�, dhe p�rb�n instanc�n e
par� t� mbik�qyrjes (n� vend t� shtetit). Aktualisht, n� vendet e Evrop�s Juglindore, shumica e
ligjeve parashikojn� q� universitetet t� ken� organe drejtuese, por k�to nuk mund t� luajn�
ndonj� rol t� efektsh�m n� institucione, faktikisht t� cop�zuara.
K�to ndryshime k�rkojn� vullnet politik nga ana e qeverive. Ristrukturimi i
universiteteve shtet�rore k�rkon ndryshime t� thella n� shp�rndarjen e pushtetit dhe t� parave
brenda k�tyre institucioneve, zvog�limin e fush�s s� veprimtaris� t� praktikave korruptive dhe,
n�se realizohet plot�sisht, �on n� mjaftueshm�ri t� personelit. Prandaj nuk �sht� �udi q� k�to
24
reforma ndeshin n� rezistenc�. Zbatimi i plot� i k�tyre reformave k�rkon q�, gjat� disa viteve, t'u
kushtohet nj� v�mendje e vazhdueshme nj� numri t� madh holl�sish. P�rvoja e Sllovakis� dhe
Sllovenis� tregon se realizimi i holl�sive n� m�nyr� t� gabuar mund t� d�mtoj� t� gjith�
reform�n (shih m� sip�r). Prandaj, qeverit� dhe, ve�an�risht, ministrit� e arsimit t� lart� duhet t�
angazhohen energjikisht n� secil�n faz� t� procesit t� reform�s.
Kapacitetet menaxhuese t� universiteteve duhet t� rriten n� m�nyr� t� ndjeshme me
q�llim q� ato b�hen m� efikase dhe t� orientohen m� shum� n� drejtim t� performanc�s.
Qeverit� duhet t� ofrojn� mb�shtetje p�r k�t� pun�, e cila duhet t� shtrihet n� disa vite. P�rve�
krijimit t� kapaciteteve t� menaxher�ve t� ve�ant� (si� �sht� rektori), duhen p�rmir�suar dhe
kapacitetet e p�rgjithshme n� sistemet e t� dh�nave dhe informacionit (p�r q�llime t� list�s s�
pagave, kontabilitetit dhe pranimeve t� reja). K�to sisteme b�jn� t� mundur q� rektorati ta
menaxhoj� universitetin dhe t� luaj� rol jetik p�r krijimin e nj� sistemi t� brendsh�m t� sigurimit
t� cil�sis�. Gjithashtu, qeverit� mund t� ken� d�shir� t� marrin n� shqyrtim n�se p�r t� gjith�
universitetet, n� nj� vend t� dh�n�, mund t� krijohet nj� sistem i p�rbashk�t informacioni me
q�llim q� t� leht�sohet llogaridh�nia p�rpara publikut dhe raportimi n� qeveri. Si� p�rshkruhet
m� posht�, n� krijimin e mekanizmave t� brendsh�m, t� efektsh�m t� sigurimit t� cil�sis�,
administrata qendrore e universitetit luan rolin kryesor. Q� t� jet� plot�sisht efikase, administrata
q�ndrore duhet t� jet� e aft� t� mbledh� fonde t� mjaftueshme p�r shpenzimet e p�rgjithshme t�
universitetit, t� cilat i lejojn� t� kryejn� detyrat e tyre. P�rs�ri, shum� pak institucione i kan�
ndjekur k�to strategji me nj�far� suksesi (p.sh.: Universiteti i Malit t� Zi, ku shpenzimet e
p�rgjithshme arrijn� n� mas�n 20 %, gj� q� p�rputhet me praktik�n e shum� universiteteve t�
Evrop�s Per�ndimore). P�rkundrazi, n� nivelin e sot�m, administrata qendrore, me shumic�n e
institucioneve t� paintegruara, ndesh n� v�shtir�si p�r mbulimin e shpenzimeve t� p�rgjithshme
deri n� mas�n 3 % (aktualisht, kjo �sht� situata n� Universitetin e Zagrebit).13
Sistemet e arsimit t� lart� n� vendet e rajonit t� Evrop�s Juglindore jan� t�
pabalancuara. N� �do vend, gjeografin� e arsimit t� lart� e p�rb�jn� nj� ose, e shumta, dy
universitete. Numri i student�ve t� regjistruar n� k�to universitete shkon nga 40.000 deri n�
70.000, nd�rsa ato t�rheqin rreth gjysm�n (nganj�her� m� shum�) e gjith� student�ve n� vend.
Institucionet e m�dha, si� �sht� Universiteti i Zagrebit, Ljubljan�s, Sarajev�s dhe Beogradit,
g�zojn� prestigj shum� t� lart� politik n� sistemet p�rkat�se t� arsimit t� lart�. P�r k�t� arsye,
13Korrespondenca private e rektor�ve t� universiteteve me autor�t, tetor 2007.
25
vonesat p�rsa i p�rket reformave n� k�to institucione do t� ken� nj� impakt t� madh te k�to
sisteme. �sht� e r�nd�sishme t� v�rehet se dimensioni i universiteteve duhet t� shkoj� paralelisht
me misionin e tyre. K�shtu, n� arsimin e lart�, nuk ka asnj� model q� t� jet� i nj� formati t�
p�rshtatsh�m p�r t� gjith�. Institucionet e m�dha q� administrohen mir�, kan� ep�rsi potenciale
p�rsa i p�rket ekonomive t� shkall�s n� m�simdh�nie dhe k�rkim. Sidoqoft�, �sht� me interes t�
v�rehet se shum� universitete q� kan� renditje t� mir� n� klasifikimin bot�ror-- p�rfshir�
Harvardin, Stenfordin, MIT-in, Oksfordin dhe Kembrixhin, kan� dimensione t� ngjashme,
d.m.th., numri i student�ve t� regjistruar n� k�to universitete shkon nga 10.000 n� 20.000 (Banka
Bot�rore, 2007).
Grafiku 11. Sistemet e pabalancuara t� arsimit t� lart�: Rasti i Bosnj�-Hercegovin�s
Federata e B-H-s�, nr. i student�ve t� regjistruar, 2006/2007
6%0% UNIVERZITET SARAJEVO
7%
UNIVERZITET TUZLA
8% SVEUCILISTE MOSTAR
UNIVERZITET MOSTAR
10% 50%
UNIVERZITET BiH
UNIVERZITET ZENICA
PRIVATNE VISOKOSKOLSKE
19% USTANOVE
Burimi: Federata e Bosnj�-Hercegovin�s, Zyra Federale e Statistikave, "Analiz� e p�rmuajshme statistikore"
http://www.fzs.ba/Eng/mjeng.htm (vizituar n� dhjetor 2007).
N� sistemet m� t� balancuara t� arsimit t� lart�, q� p�rmbushin nevoja t� ndryshme
-- p�rfshir� nevojat rajonale -- mund t� p�rfshihen sektori i p�rmir�suar politeknik dhe
institucionet e specializuara t� arsimit t� lart�. N� k�t� aspekt, universitetet evropiane jan�
26
zhvilluar n� m�nyra t� ndryshme. N� Mbret�rin� e Bashkuar dhe n� Gjermani, universitetet q�
ofrojn� nj� gam� t� plot� programesh dhe kombinojn� m�simdh�nien me k�rkimin, shihen si
standadi i art�. K�to institucione, t� cilat administrohen, kryesisht n� m�nyr� t� centralizuar,14
jan� t� afta t� ushtrojn� kontroll mbi ekonomit� e shkall�s dhe t� arrijn� mas�n kritike q�
nevojitet p�r k�rkime shkencore t� cil�sis� s� lart�. Nga ana tjet�r, Polonia dhe nj� num�r
vendesh t� tjera t� Evrop�s Lindore kan� d�shmuar shtrirjen e universiteteve t� specializuara, q�
kan� p�rqendruar v�mendjen, p�r shembull, te studimet ekonomike ose mjek�sore.
Sfida, me t� cil�n p�rballen vendet e Evrop�s Juglindore, lidhet me krijimin n� nj�
periudh� afatmesme, t� nj� numri t� k�naqsh�m universitetesh me programe m�simore t�
efektshme dhe t� plota. Aktualisht, institucionet m� t� m�dha jan� shpeshher� ato m�
konservatoret p�rsa i p�rket struktur�s organizative, modernizimit t� programit m�simor dhe
pedagogjis�. Gjithashtu, ato jan� m� t� fuqishmet politikisht n� vendet e tyre p�rkat�se dhe i
kan� rezistuar integrimit ligjor. Prandaj, duhet marr� n� shqyrtim alternativa n�se k�to
institucione t� m�dha duhet t� ndahen. K�shtu, n� nj� periudh� afatshkurt�r, do t� vihej n�
program krijimi i nj� model institucional m� t� efektsh�m. Argumentet n� favor t� ndarjes s�
strukturave institucionale ekzistuese duhet t� balancohen me shum� kujdes, p�rkundrejt
pasojave t� mundshme negative p�r struktur�n e t� ardhurave, pun�n nd�r-disiplinore, arsimin
parauniversitar dhe universitar q� shkon p�rtej p�rgatitjes t� teknik�ve t� lart�. Sidoqoft�, n�se
ndiqet kjo alternativ�, do t� ishte e r�nd�sishme t� b�hej kujdes q�, pas ndarjes, �do grup i
formuar rishtas t� p�rfshinte dy ose tre institucione t� plota, jo thjesht fakultete p�rb�r�se. Duke
patur parasysh ndikimin politik t� k�tyre institucioneve, rruga e reformave krijon pengesa serioze
p�r eknomin� politike. Megjithat�, ndoshta sfida kryesore, me t� cil�n p�rballen vendet e
Evrop�s Juglindore �sht� q� t'i b�jn� k�to institucione m� t� efektshme.
N� nj� periudh� afatgjat�, vendet e Evrop�s Juglindore duhet t� marrin n� shqyrtim
politika q� inkurajojn� larmin� e institucioneve, t� cilat ofrojn� programe q� jan� m�
shum� t� orientuara n� drejtim t� profesioneve, dhe afate m� t� p�rshtatshme p�rsa i
p�rket koh�zgjatjes s� studimeve, vendndodhjes dhe modaliteteve t� m�simdh�nies.
Teorikisht, ekziston mund�sia q� nj� institucion i caktuar t� shnd�rrohet n� nj� institucion me
mision dhe q�llim t� ndrysh�m. Sidoqoft�, n� praktik�, vendet n� mbar� bot�n kan� konstatuar se
14Si� v�rehet m� sip�r, ky nuk �sht� rasti i Universitetit t� Oksfordit dhe t� Kembrixhit dhe, n� nj� mas� m� t�
vog�l, as i Universitetit t� Durhamit.
27
p�r t� ofruar k�to forma dhe lloje t� reja programesh ka qen� i nevojsh�m krijimi i institucioneve
t� reja. Institucione t� tilla mund t� marrin forma t� ndryshme. Institucionet, relativisht t�r�sore, i
kushtojn� v�mendje ofrimit t� arsimimit profesional (p.sh.: kolegjet shtet�rore n� Norvegji dhe
institutet politeknike n� Finland�). Institucionet me dy pjes� ofrojn� programe t� l�nd�ve
profesionale p�r kalimin n� tregun e pun�s dhe programe akademike q� mund t� transferohen n�
universitet. Kolegjet e komuniteteve n� Shtetet e Bashkuara dhe Kanada, Institutet Universitare
t� Teknologjis� (Instituts universitaires de technologie) n� Franc�, Fachhochschulen
(Universitetet e Shkencave t� Aplikuara) n� Gjermani, si dhe kolegjet pas p�rfundimit t� arsimit
t� mes�m t� detyruesh�m n� Mbret�rin� e Bashkuar, jan� shembuj t� institucioneve t� k�tij lloji.
Natyra e dyzuar e k�tyre institucioneve b�n q� ato t� kategorizohen si ISCED 5A ose 5B (i nj�jti
em�rtim si diploma e universitetit), apo madje ISCED 6, si n� rastin e Fachhochschulen-ve
gjermane (t� cilat mund t� japin diploma master).15 N� �do rast, duke patur parasysh struktur�n
aktuale t� sektorit t� arsimit t� lart� n� Evrop�n Juglindore, kostot dhe pengesat p�r krijimin e
institucioneve t� reja, kuadrin shoq�rues rregullator, si dhe r�nd�sin� e prioriteteve t� tjera,
krijimi i k�tyre institucioneve parashikohet t� realizohet n� nj� periudh� afatmesme.
P�rmir�simi i mekanizmave t� financimit
Reformat jan� t� nevojshme si p�rsa i p�rket mekanizmave t� financimit q�
shp�rndajn� burimet mes qeverive dhe institucioneve t� arsimit t� lart�, ashtu edhe p�rsa i
p�rket mekanizmave q� shp�rndajn� burimet mes nj�sive p�rb�r�se t� k�tyre
institucioneve. N� p�rputhje me transformimin drejt nj� institucioni t� integruar, fondet p�r
m�simdh�nien �sht� m� mir� t'i kalojn� administrat�s qendrore t� nj� universiteti, sesa
fakulteteve apo departamenteve t� tij t� ve�anta. �sht� relativisht e leht� p�r t� deklaruar parimet,
ku mb�shtetet kjo shp�rndarje fondesh. Financimi duhet:
� t� mb�shtetet te t� dh�nat m� t� fundit;
� t� jet� transparent (kriter) kryesor duhet t� jet� numri i student�ve);
� t� bazohet n� kritere objektive;
� t� planifikohet p�r t� dh�n� stimuj me q�llim q� universitetet t� p�rmbushin
pik�synime t� r�nd�sishme nga pik�pamja sociale (p.sh.: barazia) dhe objektiva,
15Shih Grubb (2003).
28
p�r t� cilat ofruesi dhe p�rfituesit e fondeve kan� shprehur mir�kuptim (p.sh.:
brenda kuadrit t� kontratave t� performanc�s); dhe,
� t� synoj� nxitjen e efektshm�ris� dhe dobishm�ris�.
N� mbar� bot�n, ekziston nj� p�rvoj� e konsiderueshme lidhur me procedurat e
financimit t� arsimit t� lart�, t� cilat p�rputhen me k�to parime (Salmi dhe Hauptman, 2006).
Pasi merr nj� financim shtet�ror, institucioni duhet t� tregohet mjaft elastik lidhur me m�nyr�n si
duhet t'i shpenzoj� k�to burime me q�llim q� t� arrij� objektivat e p�rcaktuara.
Administrata qendrore duhet t� jet� p�rgjegj�se p�r p�rgatitjen dhe zbatimin e
buxhetit lidhur me shp�rndarjen e fondeve brendap�rbrenda institucioneve. P�rve� k�saj,
standardi i matjes q� p�rdor qeveria p�r t� p�rllogaritur shumat p�r institucione t� ve�anta (p�r
shembull, numri i student�ve n� deg� t� ndryshme) nuk duhet t� p�rdoret automatikisht nga
institucioni kur b�n shp�rndarjen e buxhetit t� p�rgjithsh�m mes fakulteteve dhe departamenteve.
Ndon�se objektivat e institucioneve duhet t� jen� t� p�rfshira n� strategjin� (komb�tare) p�r
arsimin e lart�, universiteteve duhet t� ken� objektiva specifike dhe, n� k�t� m�nyr�,
shp�rndarjen e fondeve brendap�rbrenda tyre duhet ta b�jn� n� p�rputhje me k�to objektiva.
P�rve� k�saj, t� ardhurat e grumbulluara nga n�n-nj�sit� (p.sh.: fakultetet dhe departamentet),
duhet t� jen� t� p�rfshira n� buxhetin e institucionit dhe nj� pjes� e k�tyre t� ardhurave, p�r t�
cilat �sht� r�n� dakord, duhet t� shfryt�zohen p�r q�llime m� t� gjera t� institucionit.
P�r t� rritur numrin e pranimeve n� arsimin e lart� dhe p�r t� eleminuar
pabarazin�, subvencionet publike p�r taksat e shkoll�s duhet t� synojn� student�t me t�
ardhura t� pamjaftueshme. Aktualisht, student�t me rezultatet m� t� mira n� provimet e
pranimit n� shkoll�n e lart� p�rfitojn� financime publike p�r t� mbuluar taksat e shkoll�s.
Ndon�se p�r rajonin nuk ka t� dh�na t� sakta p�r krahasime t� bazuara, faktet tregojn� se, n�
pjes�n d�rrmuese, k�ta student� vijn� nga familje n� gjendje t� mir� ekonomike. P�rve� faktit q�
kan� prind�r t� arsimuar dhe me t� ardhura m� t� m�dha, gj� q� p�rb�n nj� avantazh, k�ta
student� kan� mundur t� ndjekin shkolla m� t� mira fillore dhe t� mesme, si dhe kan� marr�
m�sime private p�r t'u p�rgatitur p�r provimet e pranimit.16 Kanalizimi i burimeve publike te
16Ka shum� fakte t� besueshme, p�rfshir� faktet jozyrtare, lidhur me praktikat korruptive n� procedurat e pranimit
n� shkoll�n e lart�, t� cilat gjithashtu favorizojn� familjet n� gjendje m� t� mir� ekonomike. Ky lloj korrupsioni
p�rb�n nj� arsye t� fort� q� po i shtyn t� gjitha vendet e Evrop�s Juglindore (me p�rjashtim t� Serbis�) t� p�rfshijn�
n� p�rfundim t� arsimit t� mes�m nj� provim t� jasht�m � Matur�n Shtet�rore, provim ky q� gjithashtu mund�son
pranimin n� shkoll�n e lart�. �sht� me interes t� v�rehet se fakultetet q� shprehin rezistenc� ndaj p�rfshirjes s�
29
student�t q� vijn� nga familje me t� ardhura m� t� pakta (dhe q� p�rmbushin k�rkesat e
p�rcaktuara p�r pranim n� shkoll�n e lart�), duke e v�n� theksin ve�an�risht te sigurimi i
shanseve t� barabarta p�r pakicat, do t� ofronte ep�rsit� e zgjerimit t� mund�sive dhe nxitjes s�
barazis�. Pa dyshim, p�r realizimin e k�saj detyre nevojiten kapacitete q� mund�sojn�
grumbullimin dhe verifikimin e t� dh�nave p�r ardhurat e student�ve dhe t� familjeve t� tyre.
Fatkeq�sisht, ky funksion nuk �sht� aktualisht i mundsh�m n� shumic�n e vendeve t� Evrop�s
Juglindore.
Dh�nia e financimeve �sht� m�nyra m� efektshme p�r uljen e shpenzimeve t�
arsimit t� lart� p�r individ� nga familje me t� ardhura t� pamjaftueshme. Gjithashtu,
skemat q� ofrojn� kredi p�r student�t mund t� kontribuojn� q� student�t m� t� varf�r t'i
kap�rcejn� kufizimet financiare.17 Sidoqoft�, skema t� tilla k�rkojn� nj� infrastruktur�
administrative mjaft t� fuqishme. S� paku, duhet t� ekzistojn�:
� mekanizma p�r t� b�r� vler�simin n�se nj� student i plot�son apo jo kriteret p�r t�
marr� kredi (p.sh.: t� ardhurat e verifikueshme t� prind�rve ose t� familjes,
konfidencialiteti, aft�sia p�r t� p�rmbushur k�rkesat q� kulmojn� n� �do fillim viti
shkollor);
� kapacitete p�r grumbullimin e shlyerjeve p�r nj� periudh� t� zgjatur kohore pasi
studenti diplomohet (nj� sfid� e ve�ant� kjo p�r vendet e Evrop�s Juglindore, ku
nj� num�r i madh i t� rinjve ose jan� t� papun� n� fazat e hershme t� karrier�s s�
tyre, ose zgjedhin t� emigrojn� jasht� vendit); dhe,
� kuadri ligjor dhe kapacitetet administrative me q�llim q� kontratat p�r
grumbullimin e borxheve t� papaguara t� zbatohen n� m�nyr� t� besueshme.
Disa nga k�to funksione mund t'i kryejn� bankat private. T� gjith� skemat e kredive p�r
student�t k�rkojn� nj� lloj financimi publik, n�p�rmjet normave m� t� ul�ta t� interesit, ofrimit t�
periudhave t� faljes, mbajtjes s� nj� pjese t� caktuar t� riskut t� kredis� nga ana e shtetit, sesa
mbajtjes s� tij t� plot� nga bankat private, si dhe anulimit t� detyrimeve t� papaguara. N� qoft� se
Matur�s Shtet�rore, si baz� p�r hyrjen n� shkoll�n e lart�, jan� po ato fakultete q� grumbullojn� t� ardhura t�
shp�rpjestuara nga tarifat e provimit t� pranimit (d.m.th., t� ardhura q� i tejkalojn� ndjesh�m kostot e k�tyre
provimeve).
17Sigurisht, nuk �sht� e nevojshme q� skemat, t� cilat ofrojn� kredi, t� synojn� vet�m student�t m� t� varf�r.
Sidoqoft�, shuma e subvencioneve q� shkojn� p�r student�t m� t� varf�r, duhet t� jet� m� e madhe, sesa shuma e
kredive. Duhet n�nvizuar se student�t m� t� varf�r kan� nj� nd�rveprim m� t� ul�t me sistemin banker dhe, k�shtu,
jan� m� t� t�rhequr kur �sht� fjala p�r marrjen e kredive.
30
skema nuk do t� nd�rtohej si� duhet dhe/ose do t� administrohej n� m�nyr� t� gabuar -- p�r
shembull, duke patur m� shum� raste t� mosshlyerjes s� detyrimeve nga �'pritet, duke mos i
ndjekur nga af�r t� diplomuarit, ose duke p�rdorur subvencionime me norma t� larta interesi --
kostot mund t� ishin aq t� larta sa nj� skem� e thjesht� granti do t'i kushtonte qeveris� m� pak
para dhe do t� arrinte nj� mbulim m� t� mir� t� shtres�s s� synuar (Ziderman, 2005). P�rve�
k�saj, shteti duhet t� ofroj� nj� kuad�r t� p�rgjithsh�m p�r sistemet e kredive p�r student�t, me
q�llim q� ato t� respektojn� m� shum� prioritetet e shtetit, sesa ato t� bankave. N� qoft� se n�
vendet e Evrop�s Juglindore do t� plot�sohen kushtet p�r p�rfshirjen e nj� skeme t� efektshme t�
kredive p�r student�t, do t� jet� e nevojshme q� ky sistem t� kontrollohet me kujdes.
Rritja e flukseve t� t� ardhurave t� universiteteve nuk n�nkupton thjesht
grumbullimin e taksave t� shkoll�s. Universitetet e Evrop�s Juglindore duhet t� d�shmojn�
vler�n e shtuar q� ato mund t'i ofrojn� sektorit privat, si dhe shoq�ris� n� p�rgjith�si, duke i b�r�
rezultatet e k�rkimit t� arritshme, duke siguruar transferimin e teknologjis�, si dhe duke ofruar
nj� larmi sh�rbimesh konsulence.18 T� gjitha k�to veprimtari mund t� ofrohen n� k�mbim t�
tarifave, n� baz� t� shpenzimeve t� transportit dhe t� nj� politike t� qart� t� �mimeve. T� gjitha
k�to veprimtari duhet t� drejtohen me profesionaliz�m, d.m.th., n�p�rmjet nj�sive qendrore t�
specializuara t� universitetit, si� jan� qendrat k�rkimore dhe t� tranferimit t� teknologjis�, si dhe
nj�sit� e centralizuara t� sh�rbimeve. N�se k�to nj�si e tregojn� se jan� t� dobishme p�r
veprimtarit� e nj� fakulteti t� caktuar dhe p�r nivelin e departamentit, ato do t� arrijn� t�
v�rtetojn� pse shpenzimet e p�rgjithshme jan� t� dobishme p�r nj�sit� e decentralizuara t�
universitetit dhe, n� k�t� m�nyr�, b�hen katalizator� p�r integrimin e tyre.
Komisioni Evropian, n�p�rmjet programeve t� tij kuad�r p�r k�rkimin, nxit
institucionet q� t� krijojn� modele t� shpenzimeve t� plota ekonomike.19 Me q�llim q� t�
konkurrojn� n� nivel evropian p�r fonde n� fush�n e k�rkimit dhe q� �mimet p�r veprimtarit� e
tyre t'i caktojn� n� baz� t� shpenzimeve transparente n� p�rgjith�si, universitetet e Evrop�s
Juglindore duhet t'i arrijn� k�to modele t� shpenzimeve t� plota, hap ky p�r t� cilin, aktualisht,
shumica jan� t� pap�rgatitur.
18Gjithashtu, universitetet zakonisht pritet t� ken� nj� funksion t� sh�rbimit n� komunitet.
19Shih faqen e internetit t� BE-s� p�r k�t� ��shtje, http://ec.europa.eu/research/fp7/index_en.cfm (vizituar n� shkurt
2008).
31
P�rmir�simi i cil�sis�
Vendet q� marrin pjes� n� Procesin e Bolonj�s, me an� t� cilit synohet t� b�het
ekuivalentimi i diplomave t� arsimit t� lart� n� gjith� Evrop�n dhe t� mb�shtetet l�vizja e
student�ve dhe akademik�ve (shih kutin� 1), u jep atyre nj� mund�si shum� t� madhe p�r t�
p�rmir�suar cil�sin� e m�simdh�nies dhe t� t� nx�nit --gj� q� ende nuk �sht� shfryt�zuar
n� m�nyr� t� k�naqshme. Kjo mund�si mund t� vij� nga disa zhvillime q� lidhen me t�. Gjat�
rishikimit t� programeve m�simore, universitetet duhet t� ken� parasysh q�:
� t� krijojn� rezultate t� qarta t� t� nx�nit p�r kurset, duke e v�n� theksin te
kualifikimi dhe zbatueshm�ria e dijeve, dhe t� ulin n� m�nyr� t� ndjeshme
k�rkesat p�r p�rs�ritjen mekanike;
� t'u lejojn� m�suesve hap�sira n� m�nyr�n sesi ata p�rmbushin objektivat lidhur
me rezultatet e t� nx�nit, duke i b�r� ata t� kuptojn� sesa ndryshe i kan� trajtuar
rezultatet e k�rkuara t� t� nx�nit institucione dhe vende t� ndryshme (p.sh.: n�
kontekstin e zhvillimit t� vazhduesh�m t� kuadrit komb�tar t� kritereve;)
� t� p�rfshijn� n� k�to veprimtari grupe t� tjera t� interesit, ve�an�risht, komunitetin
e biznesit;
� t� krijojn� qasje t� reja ndaj vler�simit t� student�ve, t� cilat kontribuojn� q�
student�t t� planifikojn� ecurin� e tyre, duke p�rdorur metoda objektive dhe
transparente; dhe,
� t'i japin fund var�sis� s� madhe nga provimet e fundvitit.
Ka t� ngjar� q� shumica e pedagog�ve t� ket� nevoj� p�r trainim me q�llim q� t�
p�rmbushin k�rkesat e reja t� programeve dhe t� vler�simit. Ky trainim k�rkon jo vet�m
mb�shtetje t� specializuar, p�rfshir� financimin p�r nj� q�llim t� caktuar, por edhe udh�heqje
efektive politike n� m�nyr� q� t� kap�rcehet rezistenca dhe t� ofrohen stimuj. Shum� prej k�tyre
ndryshimeve mund t� realizohen duke zbatuar si� duhet mekanizmat ekzistuese evropiane p�r
mund�sin� e l�vizjes, si� �sht� Sistemi Evropian i Transferimit dhe Mbledhjes s� Krediteve
(ECTS), ose Plot�simi i Diplom�s (DS), p�r t� cilat disponohen fonde nga burime t� ndryshme.
Vendet e Evrop�s Juglindore duhet t� inkurajohen p�r t� krijuar ekipet e tyre t� mb�shtet�sve t�
Procesit t� Bolonj�s, mund�sisht me iden� e organizimit t� konsultimeve n� nivel rajonal, dhe t�
marrin pjes� plot�sisht n� diskutimet e vazhdueshme n� k�t� fush�, n� nivel evropian.
32
Kutia 1: Procesi i Bolonj�s
Synimi i Procesit t� Bolonj�s �sht� q�, deri n� vitin 2010, t� krijohet Zona Evropiane e Arsimit t� Lart�,
n� t� cil�n student�t t� ken� mund�si t� zgjedhin mes nj� numri t� madh dhe transparent kursesh t�
cil�sis� s� lart�, si dhe t� p�rfitojn� nga procedurat efikase t� njohjes. Deklarata e Bolonj�s e qershorit
1999 vuri n� l�vizje nj� s�r� reformash q� nevojiten p�r ta b�r� arsimin e lart� n� Evrop� m� t�
p�rputhsh�m, m� t� krahasuesh�m, m� konkurrues dhe m� t�rheq�s p�r evropian�t, si dhe p�r student�t
dhe studiuesit nga kontinente t� tjera.
Tre prioritetet e Procesit t� Bolonj�s jan�: p�rfshirja e sistemit me tre cikle (d.m.th.,
diplom�/master/doktoratur�), sigurimi i cil�sis�, si dhe njohja e kualifikimeve dhe periudhave t�
studimit. Takimi i Ministrave n� Lond�r, n� vitin 2007, miratoi krijimin e nj� Regjistri t� Agjencive
Evropiane t� Sigurimit t� Cil�sis�.
Burimi: Faqja e internetit e Bashkimit Evropian p�r Procesin e Bolonj�s, http://ec.europa.eu/education/
policies/educ/bologna/bologna_en.html (vizituar n� n�ntor 2007).
Sistemi i sigurimit t� cil�sis� i �do vendi k�rkon v�mendje urgjente, me q�llim q� t�
vendoset ekuilibri i duhur mes llogaridh�nies dhe p�rmir�simit. Si� u parashtrua m� sip�r,
vende t� ndryshme kan� preferuar zgjidhje t� ndryshme p�rsa i p�rket sigurimit t� cil�sis�, ku
Shtetet e Bashkuara kan� fituar nj� p�rvoj� t� madhe n� fush�n e akreditimit, nd�rsa vende, si
Hollanda e, deri n� nj�far� mase, Franca dhe Mbret�ria e Bashkuar, vijn� nga nj� tradit� t�
konsoliduar p�r inspektim nga organe t� jashtme t� sigurimit t� cil�sis�. Ndon�se nuk ka nj�
model t� vet�m t� Bolonj�s lidhur me sigurimin e cil�sis�, vlen t� v�rehet se:
� vendet evropiane q� kan� p�rvoj� t� konsiderueshme lidhur me sigurimin e
cil�sis� me an� t� mekanizmave t� jasht�m, si� jan� Mbret�ria e Bashkuar dhe
Irlanda, kan� tendenc� t� p�rqendrohen m� pak n� nivel programi dhe m� shum�
n� nivel institucioni. Vende t� tjera evropiane, si Gjermania, e kan� gjithnj� e m�
t� v�shtir� t� mbajn� sisteme "t� mir�mbajtjes s� lart�", t� cil�t n�nkuptojn�
kontroll t� holl�sish�m n� nivel programi, nd�rsa koh�t e fundit kan� diskutuar
p�r qasje q� p�rqendrohen n� nivel institucioni (ose "procesi").20
� N� p�rputhje me praktik�n e mir� evropiane dhe nd�rkomb�tare, sigurimi i
cil�sis� po kombinon, gjithnj� e m� shum�, qasjen e p�rshtatshm�ris� p�r q�llimin
me qasjen e p�rshtatshm�ris� s� q�llimit (shih diskutimin m� lart t� k�tyre
temave).
20 Ky model �sht� paraqitur nga Acquin, nj� agjenci gjermane akreditimi, q� �sht� e organizuar si rrjet i
institucioneve t� arsimit t� lart�.
33
� Si� p�rmend m� sip�r, Komunikata e Berlinit thekson se institucionet e arsimit t�
lart� kan� p�rgjegj�si kryesore p�r cil�sin� e arsimimit q� ofrojn�. "Modeli
irlandez", sipas t� cilit sigurimi i cil�sis� me an� t� mekanizmave t� jasht�m
organizohet kryesisht nga vet� universitetet, ka t�rhequr v�mendjen e shum�
vendeve evropiane dhe m� gj�r�.
� Standardet dhe Udh�zimet p�r Sigurimin e Cil�sis� n� Zon�n Evropiane t�
Arsimit t� Lart� (ESG)21 ofrojn� kuadrin p�r agjencit� evropiane t� sigurimit t�
cil�sis�, t� cilat po e zbatojn� at�, gjithnj� e m� shum�, n� veprimtarit� e tyre.
Prandaj, rekomandohet q�, n� Evrop�n Juglindore, sigurimi i cil�sis� t� p�rqendrohet m�
shum� te sigurimi i cil�sis� me an� t� mekanizmave t� brendsh�m, duke marr� parasysh praktikat
e mira q� jan� krijuar n� Evrop� dhe gjetk�. Si� u tha m� sip�r, krijimi i nj� sistemi t�
p�rgjithsh�m t� analiz�s nga homolog�t n� shkall� rajoni, i cili t� p�rqendrohet te praktikat m� t�
mira evropiane, mund t� trajtohet n� m�nyr� serioze vet�m n� nivel rajonal.
Roli i sektorit privat t� arsimit t� lart�
Nuk ekziston ndonj� recet� e caktuar lidhur me rolin e institucioneve private t�
arsimit t� lart�, t� cilat kan� kryer detyra t� ndryshme n� vende t� ndryshme. P�rsa i p�rket
aksesit, n� vendet e Evrop�s Qendrore dhe Lindore, institucionet private kan� kontribuar p�r
p�rmbushjen e k�rkes�s s� ndrydhur p�r t� kryer studime t� larta, k�rkes� kjo q� ka qen� m� e
theksuar te n�n-grupe t� ndryshme t� popullsis� (Slantcheva dhe Levy, 2007). T� gjitha vendet e
Evrop�s Juglindore kan� nxjerr� ligje p�r arsimin e lart�, t� cilat e trajtuan ��shtjen e arsimit
privat menj�her� pasi u b�n� t� pavaruara. Sidoqoft�, k�to vende, ve�an�risht Bosnja dhe
Kroacia, duhet t� b�jn� kujdes q� k�to rregullore t� mos e mbysin ofert�n e institucioneve
private, n� nj� koh� kur asnj� institucion nuk arrin t� pranoj� regjistrimin e student�ve shtes� n�
shifra t� konsiderueshme. K�tu �sht� e dobishme p�rvoja e Lituanis�: institucioni i par� privat u
njoh vet�m n� vitin 1999, nd�rkoh� q� 25 % e student�ve t� Estonis� dhe 12 % e student�ve t�
Letonis� ishin regjistruar tashm� n� institucione private (Slantcheva dhe Levy, 2007). Mungesa e
institucioneve t� sektorit privat e pengoi Lituanin� q� ta zgjeronte, po aq shpejt sa edhe fqinj�t e
saj, numrin e student�ve t� regjistruar n� shkollat e larta. Ky vend ende ka mbetur pas dy
21Shih: Shoqat�n Evropiane p�r Sigurimin e Cil�sis� n� Arsimin e Lart� (2005).
34
vendeve t� tjera balltike p�rsa i p�rket regjistrimeve n� shkollat private dhe, ajo q� �sht� m� e
r�nd�sishme, numrit t� p�rgjithsh�m t� student�ve t� regjistruar n� shkollat e larta.
N� Evrop�n Juglindore, sektori privat ndoshta do ta jap� kontributin m� t� madh
duke nxitur larmin� e institucioneve t� arsimit t� lart�. Kjo larmi do t� ndihmonte t� sfidohej
ideja se ekziston vet�m nj� lloj institucioni i arsimit t� lart�, d.m.th., nj� institucion q� ofron nj�
gam� t� plot� l�nd�sh dhe kombinon m�simdh�nien me k�rkimin shkencor. N� Evrop�n
Qendrore dhe Lindore, si dhe Evrop�n Juglindore, institucionet private jan� pothuajse gjithmon�
m� t� vogla sesa institucionet publike (sigurisht, n� nivel mesatar), rrall�her� ofrojn� diploma p�r
pun� k�rkimore dhe, zakonisht, jan� t� p�rqendruara n� nj� gam� m� t� ngusht� l�nd�sh dhe
programesh. Sidoqoft�, institucionet private mund t� modernizohen n� nj� s�r� m�nyrash, p�r
shembull, duke p�rfshir� modalitete t� reja t� aksesit dhe ofrimit t� arsimit (p.sh.: t� nx�nit n�
distanc�, kurse me koh� t� pjesshme, m�simdh�nie n� orare q� i p�rshtaten popullsis� q� punon),
si dhe p�rmir�sime t� programeve (d.m.th., hartimi i programeve m�simore q� jan� m� af�r
k�rkesave t� tregut t� pun�s, p�rfshir�, n� nj� periudh� afatgjat�, tituj n�n nivelin e diplom�s).
Fakti q� jan� krijuar me ose n�p�rmjet nj� institucioni nga nj� vend tjet�r, ka sh�rbyer si nj�
m�nyr�, me an� t� s� cil�s institucionet private kan� arritur ta sigurojn� k�t� lloj larmie.
Larmia e sektorit t� arsimit t� lart� k�rkon q� sistemi i sigurimit t� cil�sis�, n�
p�rgjith�si, dhe akreditimi dhe li�ensimi, n� ve�anti, t� mb�shtesin larmin� institucionale.
Kjo do t� thot� se regjimet komb�tare apo rajonale t� akreditimit duhet t� p�rdorin qasjen e
"p�rshtatshm�ris� p�r q�llimin", me an� t� s� cil�s nj� institucion p�rcakton objektivat e tij dhe
proceset e sigurimit t� cil�sis� synojn� ta ndihmojn� at� t� arrij� objektivat e tij, si dhe t� b�j�
p�rmir�sime t� vazhdueshme. Sipas k�saj qasjeje, nj� institucion akreditohet n�se i p�rmbush
(ose gjykohet se i ka kapacitetet p�r t'i p�rmbushur) objektivat q� i ka v�n� vetes. Sidoqoft�, n�
shumic�n e vendeve, n� baz� t� k�rkesave aktuale lidhur me li�ensimin dhe akreditimin,
supozohet se institucionet, n� thelb, kan� t� nj�jtin grup objektivash dhe, p�r k�t� arsye, kan� t�
nj�jt�n struktur�, p�rsa i p�rket numrit t� l�nd�ve apo programeve q� ofrojn�.22
P�rve� k�saj, qeverit� duhet t� zgjidhin problemin e kontratave me institucionet
publike q� shumica e stafit akademik t� institucioneve private t� arsimit t� lart� kan�
22Pavar�sisht nga fleksibiliteti q� k�rkohet n� k�t� aspekt, �sht� e r�nd�sishme t� v�rehet se nga student�t e
institucioneve private ende do t� pritej q� t� plot�sonin t� nj�jtat standarde p�rsa i p�rket rezultateve t� t� nx�nit, si
dhe student�t e institucioneve publike; si� p�rcaktohet nga ky prag, diploma n� nj� l�nd� t� caktuar duhet t� ket� t�
nj�jt�n vler�, pavar�sisht nga institucioni q� e l�shon.
35
tashm�. Ky pun�sim i dyfisht� �sht� i mir�pritur p�r pedagog� t� ve�ant�, t� cil�t rrisin n�
m�nyr� t� ndjeshme pagat e tyre shtet�rore, si dhe p�r institucionet private, t� cil�t arrijn� t'i
rrisin t� ardhurat e tyre me nj� nivel m� t� ul�t llogaridh�nieje, sesa ai q� k�rkohet p�r t� ardhurat
publike. Dypun�simi �sht� pranuar nga qeverit� meq�n�se ai ul presionin p�r burime publike
shtes�, me q�llim q� t� b�het e mundur rritja e numrit t� student�ve t� regjistruar. Sidoqoft�, k�to
marr�veshje, faktikisht, ofrojn� nj� subvencion publik p�r institucionet private, krijojn� konflikte
t� mundshme interesi dhe ndikojn� negativisht te cil�sia e arsimimit, sepse m�sues t� ve�ant�
kan� detyrime dhe pun�dh�n�s t� shum�fisht�, si dhe nj� num�r tep�r t� madh student�sh, k�shtu
q� rrjedhimisht nuk jan� t� aft� t� ofrojn� nj� m�simdh�nie cil�sore. Nj� faktor i r�nd�sish�m q�
ka kontribuar p�r k�t� situat� �sht� se pedagogu i universitetit publik konsiderohet i pun�suar me
koh� t� plot� (dhe merr nj� pag� t� plot�) me shum� pak or� m�simi (kat�r or� n� shumic�n e
vendeve), e, megjithat�, pagat vazhdojn� t� mbeten t� ulta.
P�rmir�simi i k�rkimit dhe zhvillimit
N� p�rpjekjet p�r p�rmir�simin e sistemeve t� tyre t� k�rkimit dhe zhvillimit,
vendet e Evrop�s Juglindore p�rballen me sfida t� shum�fishta, por themelet p�r
efektshm�rin� e k�tyre sistemeve, n� nj� periudh� afatgjat�, duhen hedhur tani. Ndryshimet
n� vende t� tilla, si Finlanda, Irlanda dhe Singapori, k�rkuan disa dhjetra vjet dhe ka t� ngjar� q�
e nj�jta gj� t� ndodh� me vendet e Evrop�s Juglindore.
N� nj� periudh� afatshkurt�r, k�to vende duhet ta v�n� theksin m� shum� te
p�rshtatja e dijeve ekzistuese sesa te modernizimi dhe krijimi i dijeve t� reja. Forcimi i
lidhjeve mes universiteteve dhe nd�rmarrjeve duhet t� p�rb�j� prioritetin m� t� lart�.
Kontributi m� i madh q� mund t'i jap� nj� sektor k�rkimi vendit, �sht� q� t� ndihmoj� kompanit�
t� p�rvet�sojn� dhe t� p�rshtasin ide dhe teknologji t� reja nga vende t� tjera. Q� ky objektiv t�
arrihet, k�rkohet q� financimet private t� rriten n� m�nyr� t� ndjeshme, po ashtu edhe numri i
punonj�sve shkencor� t� pun�suar n� sektorin privat. P�rve� k�saj, duke u p�rqendruar te k�to
lidhjesh sigurohet nj� m�nyr� q� fondet publike t� orientohen n� m�nyr� m� t� efektshme.
Fatmir�sisht, shum� vende t� bot�s kan� p�rvoja t� suksesshme n� zbatimin e
partneriteteve publike-private p�r k�rkimin dhe zhvillimin, t� cilat shfaqen n� nj� larmi
formash. N� k�to partneritete, p�rfshihen p�rputhja e programeve t� granteve, inkubator�t dhe
parqet e shkenc�s/teknologjis� (Goldberg et al., 2007). Elementi m� thelb�sor �sht� nevoja p�r
36
objektivitet n� procesin e p�rzgjedhjes, nd�rsa duhet t� financohen vet�m propozimeve m� t�
mira. Kjo lloj procedure parashikon shp�rblim p�r transparenc�n e veprimeve t� zyrtar�ve
publik� dhe p�rfshirjen e inspektor�ve homolog� nga jasht� vendit. �sht� e r�nd�sishme q� risku
t� ndahet, ku sektori privat t� kontribuoj� n� m�nyr� t� konsiderueshme (zakonisht, 50 % t�
kostos s� nj� projekti). P�rb�rja e organeve t� jashtme drejtuese t� institucioneve arsimore,
p�rfshirja e kompanive private n� hartimin e programeve m�simore dhe donacionet p�r kurset,
krijimi i praktikave p�r student�t, si dhe t� sh�rbyerit e punonj�sve si m�sues me koh� t�
pjesshme � t� gjitha k�to luajn� rolin e tyre p�r forcimin e lidhjeve mes institucioneve t� arsimit
t� lart� dhe sektorit t� biznesit.
N� nj� periudh� afatgjat�, v�nia e theksit te p�rshtatja e dijeve ekzistuese
kontribuon p�r p�rmir�simin e k�rkimit baz�. P�rvoja, njohurit� dhe parat� q� fitohen n�
bashk�punim me sektorin privat, kontribuojn� p�r krijimin e kapaciteteve t� institucioneve dhe t�
njer�zve q� b�jn� m� shum� k�rkime baz�. Gjithashtu, kjo jep nj� sinjal p�r qeverit� lidhur me
fushat, n� t� cilat nj� vend i dh�n� ka nj� avantazh t� caktuar relativ, i cili mund t� shfryt�zohet
me investime t� m�tejshme.
Q� financimi publik t'i jap� k�rkimit baz� m� pak prioritet, nevojiten qasje t� reja
lidhur me em�rimin dhe ngritjen n� detyr� t� personelit akademik t� universiteteve.
Aktualisht, kriteri kryesor p�r ngritjen n� detyr�, brendap�rbrenda universitetit shtet�ror, �sht�
publikimi i k�rkimeve n� periodik�t akademik�. Zakonisht, nuk vler�sohet puna me nd�rmarrjet
apo cil�sia e lart� e m�simdh�nies. N� nj� periudh� afatmesme, n� Evrop�n Juglindore,
institucionet e arsimit t� lart� mund t� marrin n� shqyrtim skema m� fleksib�l pagesash, gj� q�
do t� b�nte t� mundur q� ato t'u ofronin akademik�ve stimuj p�r llojin e veprimtarive q� ata duan
t� nxisin, n� p�rputhje me misionet p�rkat�se t� institucioneve.
Mb�shtetja p�r punonj�sit shkencor� n� mosh� t� re k�rkon v�mendje t� ve�ant�,
qoft� sepse kjo siguron p�rmir�simin e prurjes s� ekspert�ve shum� t� kualifikuar p�r
k�rkim dhe zhvillim, qoft� sepse punonj�sit shkencor� n� mosh� t� re mund t� b�hen
faktor� t� ndryshimit. Kjo mb�shtetje mund t� materializohet n� forma t� ndryshme. S� pari, n�
kuadrin e trainimit n� k�rkim -- n� p�rputhje me konsensusin m� t� gjer� evropian23 -- duhet t�
23Shih "Konkluzionet dhe rekomandimet" e seminarit t� Bolonj�s p�r "Programet e doktoratur�s p�r nj� shoq�ri
evropiane t� dijes", Salsburg, Austri, 3�5 shkurt 2005; gjenden n� faqen e internetit t� Qendr�s s� Informimit
Akademik t� Letonis�, http://www.aic.lv/ace/ace_disk/Bologna/Bol_semin/Salzburg/050203-05_Conclusions.pdf
(vizituar n� shkurt 2008).
37
pranohet fakti se kandidat�t p�r titullin doktor jan� edhe studiues, edhe punonj�s shkencor� n�
faz� t� hershme, fakte k�to q� duhet t� pasqyrohen n� statusin e tyre n� institucion. Gjithashtu,
programet e doktoratur�s duhet t� p�rmbushin nevojat e kandidat�ve, t� cil�t d�shirojn� t�
ndjekin karrier�n akademike, si dhe t� atyre, t� cil�t synojn� ta vazhdojn� karrier�n jasht�
sektorit t� arsimit t� lart�. Me nj� fjal�, programet e doktoratur�s duhet t� pasqyrojn� nj� larmi
objektivash, jo thjesht p�rgatitjen p�r mbajtjen e vendit t� pun�s.
�sht� e nevojshme q� punonj�sve shkencor� n� mosh� t� re, t'u ofrohen burime mbi
baz� konkurrimi. Duke patur parasysh se mosha mesatare e personelit akademik dhe shkencor
n� universitetet e Evrop�s Juglindore �sht� shum� e lart�, aktualisht, punonj�sit shkencor� n�
mosh� t� re, nuk kan� akses te financimi (dhe te ndikimi politik q� i shoq�ron k�to burime). Kjo
situat� u jep atyre pak stimuj p�r t� vazhduar karrier�n si punonj�s shkencor�. Financimi mbi
baz� konkurrimi kontribuon q� punonj�sit shkencor� n� mosh� t� re t� luajn� nj� rol ky� n�
k�rkimet e reja dhe t� krijojn� t� ardhura p�r institucionet e tyre (p.sh.: lidhur me novacionet,
bashk�punimin me industrit� dhe sigurimin e patentave). Mb�shtetje e ve�ant� duhet dh�n� p�r
t� mund�suar l�vizjen e punonj�sve shkencor� n� mosh� t� re, brendap�rbrenda rajonit t�
Evrop�s Juglindore dhe m� gj�r�, si dhe marrjen e masave garantuese dhe mb�shtet�se p�r ata q�
kthehen.
Duhet v�n� n� dukje se jo t� gjith� akademik�t e universiteteve t� Evrop�s
Juglindore do t� jen� n� gjendje t� kryejn� k�rkime origjinale, sidomos n� institucione q�
kan� zgjedhur q�llimisht t� p�rqendrohen te m�simdh�nia dhe t� nx�nit. N� k�to institucione,
sistemet e shp�rblimit duhet ta pasqyrojn� k�t� fakt, n� vend q� t'i kopjojn� sistemet e
shp�rblimit nga institucione t� arsimit t� lart� me misione t� ndryshme. Punonj�sit shkencor� t�
universiteteve dhe ata q� punojn� n� fush�n e industris�, duhet t� p�rfitojn� nga nd�rveprimi n�
rritje mes dy sektor�ve, gj� q� do t� sillte p�rfitime si p�r institucionet e arsimit t� lart� ashtu
edhe p�r kompanit�. N� Evrop�n Juglindore, aktualisht, shumica e institucioneve nuk u kushton
v�mendje t� mjaftueshme k�tyre ��shtjeve.
Ekziston nj� nevoj� e qart� p�r bashk�punim m� t� thelluar rajonal n� fush�n e
k�rkimit dhe zhvillimit. N� t� ardhmen e parashikueshme, p�rsa i p�rket k�rkimit, vendet e
Evrop�s Juglindore nuk do t� arrijn� t� shk�lqejn� n� m� shum� se disa fusha, p�r shkak t�
kushteve aktuale t� infrastruktur�s s� k�rkimeve dhe kufizimeve baz� nga dimensioni i tyre i
vog�l. K�to kufizime p�rb�jn� nj� sfid� e madhe p�r qeverit�, t� cilat k�rkojn� t� identifikojn�
38
fushat q� justifikojn� investimet dhe zhvillimin e m�tejsh�m. Prandaj, qeverit� kan� dy m�nyra
sesi t� shp�rndajn� riskun e investimeve n� fush�n e k�rkimit dhe zhvillimit M�nyra e par� �sht�
q�, n� k�to vendime, t� p�rfshihet sektori privat, meq�n�se bizneset jan� m� t� aft� sesa qeverit�
p�r t� p�rcaktuar fushat q� i shtojn� vler� k�rkimit. M�nyra e dyt� �sht� q� t� krijohet
bashk�punimi mes vendeve dhe institucioneve, n�p�rmjet t� cilit investimet koordinohen dhe
burimet -- d.m.th., njer�zit, pajisjet dhe idet� -- shk�mbehen.
N� vendet e Evrop�s Juglindore, nj� pjes� e mir� e k�rkimeve, ve�an�risht n� nivelin
baz�, �sht� kryer nga institucione t� specializuara. Institutet k�rkimore dhe akademit� kan�
nj� identitet t� ve�ant� ligjor dhe marr�veshje p�r financim nga universitetet e rajonit, por, gjat�
viteve n�nt�dhjet�, financimi i tyre u ul ndjesh�m, ose, n� disa raste, mungoi krejt�sisht. Ka gjasa
q� marrja n� shqyrtim e rolit t� k�tyre organeve, p�rfshir� disa prej tyre, n�se ka, duhet t�
funksionoj� ve�mas nga universitetet, dhe t� jet� nj� objektiv i r�nd�sish�m p�r nj� periudh�
afatmesme. N� m�nyr� m� t� p�rgjithshme, duhet t� merren n� shqyrtim marr�dh�niet mes
m�simdh�nies dhe k�rkimit. Ky raport, sidoqoft�, nuk b�n p�rpjekje p�r t'i trajtuar k�to ��shtje
p�r shkak t� objektit s� tij mjaft t� gjer�, si dhe faktit se do t� ishte e nevojshme q� t�
kap�rceheshin pengesa shum� t� v�shtira politike.
39
III. Zbatimi i ndryshimit n�p�rmjet bashk�punimit rajonal
Realizimi i programit t� reform�s s� parashtruar m� sip�r k�rkon koh� dhe burime
t� konsiderueshme shtes�. K�to k�rkesa mb�shtesin nj� strategji t� qart� p�rsa i p�rket zbatimit
dhe ndarjes s� shpenzimeve n�p�rmjet bashk�punimit rajonal, dy ��shtje k�to q� diskutohen n�
k�t� pjes�.
Ky studim nuk b�n p�rpjekje t� p�rllogaris� kostot e reformave t� ndryshme q�
diskutohen; sidoqoft�, �sht� e qart� se burimet q� nevojiten, do t� ishin t� konsiderueshme.
Nd�rmarrja e disa veprimtarive, n�p�rmjet bashk�punimit rajonal, �sht� nj� m�nyr� p�r t'i b�r�
k�to kosto m� t� p�rballueshme. P�r m� tep�r, bashk�punimi rajonal �sht� i nevojsh�m p�r nj�
reform� efektive dhe t� q�ndrueshme, sepse disa ��shtje nuk mund t� trajtohen n� m�nyr� t�
suksesshme n� nivel komb�tar -- disa struktura dhe procedura duhet t� krijohen p�rtej kufijve
komb�tar�, n� m�nyr� q� vendet ta kap�rcejn� bllokad�n e reform�s, me t� cil�n p�rballen
aktualisht.
Bashk�punimi rajonal mes vendeve t� Evrop�s Juglindore mund t� ket� dy forma
baz�. N� form�n e par�, veprimtarit� kan� kryesisht karakter komb�tar, por, meq�n�se t� gjitha
vendet e rajonit p�rballen me t� nj�jtat ��shtje, ato mund t� trajtohen bashkarisht n� m�nyr� t�
koordinuar. Forma e dyt� e bashk�punimit p�rb�het nga veprimtari q� k�rkojn� nj� qasje rajonale
n� m�nyr� q� t� jen� t� efektshme.
Nd�r veprimtarit� e bashk�renduara rajonale mund t� p�rfshihen:
� p�rmir�simi i sigurimit t� cil�sis� s� universiteteve me an� t� mekanizmave t� jasht�m;
� p�rmir�simi i sigurimit t� cil�sis� i universiteteve me an� t� mekanizmave t� brendsh�m;
� mb�shtetja e krijimit t� sistemeve t� grumbullimit t� t� dh�nave dhe treguesve t� cil�sis�
s� universitetit, t� njohura n� shkall� nd�rkomb�tare; dhe,
� mb�shtetja e ve�ant� p�r punonj�sit shkencor� n� mosh� t� re.
Nd�r veprimtarit� e integruara rajonale mund t� p�rfshihen:
� nj� qend�r rajonale p�r sigurimin e cil�sis� me an� t� mekanizmave t� jasht�m;
40
� qendra rajonale t� cil�sis� s� lart�, ve�an�risht p�r k�rkime shkencore dhe arsimimin
universitar. K�to qendra mund t� jen� n� dy forma: (a) institucione t� ndryshme t�
vendeve t� ndryshme, t� cilat specializohen n� l�nd� t� ndryshme, por t� cilat krijojn�
profile t� qarta p�r t� nxitur l�vizjen e student�ve dhe punonj�sve shkencor�; dhe
(b) institucione t� vendeve t� ndryshme, t� cilat punojn� bashkarisht p�r t� p�rmir�suar
k�rkimin shkencor (dhe m�simdh�nien) n� nj� fush� t� dh�n�;
� programe t� p�rbashk�ta diplomash;
� nj� program grantesh p�r t� mb�shtetur veprimtarit� e p�rbashk�ta p�r p�rmir�simin e
m�simdh�nies dhe t� t� nx�nit;
� nj� qend�r burimore rajonale e arsimit t� lart�, e cila do t'i mb�shteste institucionet n�
p�rpjekjet e tyre p�r zbatimin e Procesit t� Bolonj�s; do t� shp�rndante informacionin p�r
praktikat e mira evropiane dhe nd�rkomb�tare n� m�simdh�nie dhe n� p�rvet�simin e
njohurive; do t� mund�sonte bashk�punimin dhe l�vizjen n� shkall� nd�rkomb�tare, dhe
do t� krijonte kapacitete p�r ministrit� e arsimit t� lart� dhe shkenc�s; dhe,
� financimi dhe nxitja e marr�veshjeve p�r l�vizjen mes vendeve.
P�rve� rajonit t� Evrop�s Juglindore, p�r t� mund�suar bashk�punimin rajonal
duhet t� nd�rmerren veprime n� tre nivele t� tjera:
� Nivel evropian: konteksti dhe kuadri, n� t� cilin vendet reformojn� sistemet e tyre t�
arsimit t� lart� dhe t� k�rkimit shkencor, p�rcaktohen gjithnj� e m� shum� nga Bashkimi
Evropian. T� gjitha vendet e rajonit i jan� bashkuar Procesit t� Bolonj�s. Bashkimi
Evropian ka burime t� konsiderueshme financimi, si p�r t� zbatuar objektivat e Bolonj�s
(p.sh.: TEMPUS), ashtu edhe p�r t� p�rmir�suar k�rkimin shkencor dhe zhvillimin
(d.m.th., Programet Kuad�r).
� Nivel komb�tar: qeverit� duhet t� plot�sojn� k�rkesat e Bashkimit Evropian duke
ndryshuar legjislacionin, duke ofruar financimin e duhur dhe duke eleminuar pengesat
p�r l�vizjen e punonj�sve shkencor� dhe akademik�ve. Gjithashtu, ato duhet t� sigurojn�
baz�n p�r universitetet e integruara dhe sistemet e p�rshtatshme t� sigurimit t� cil�sis� me
an� t� mekanizmave t� jasht�m.
� Nivel institucional: p�rvoja evropiane dhe nd�rkomb�tare ka treguar q� e ardhmja e
arsimit t� lart� jan� universitetet e fuqishme q� jan� autonome (n� m�nyr� q� t� mund t�
41
kryejn� detyrat e tyre publike), por q� japin nj�koh�sisht llogari p�rpara shoq�ris�.
Administrimi i k�tyre institucioneve duhet t� jet� fleksib�l dhe efikas, meq�n�se ata
mbajn� p�rgjegj�sin� kryesore p�r sigurimin e cil�sis� dhe zbatimin e Procesit t�
Bolonj�s.
N� vendet e Ballkanit, tashm� ekzistojn� disa nisma rajonale p�r arsimin, si dhe
k�rkimin shkencor dhe zhvillimin. K�to nisma kan� nj� larmi strukturash organizative dhe
mandatesh, si dhe p�rfaq�sim nga vendet jasht� rajonit, p�rfshir�:
� organe me nj� pjes�marrje t� gjer� t� vendeve, nivel t� lart� pjes�marrjeje dhe nj� mandat
t� gjer� q� shkon p�rtej arsimit dhe k�rkimit shkencor, si� jan� K�shilli p�r Bashk�punim
Rajonal (ish Pakti i Stabilitetit) dhe Nisma e Evrop�s Qendrore;
� organe me nj� pjes�marrje m� t� ngusht� t� vendeve dhe p�rfaq�sim teknik nga ministrit�
e arsimit, si� �sht� Nisma p�r Reform�n n� Arsim n� Evrop�n Juglindore dhe Grupi i
Pun�s p�r Nd�rtimin e Kapitalit Njer�zor, n� kuadrin e K�shillit p�r Bashk�punim
Rajonal; dhe
� organe ekspertesh me an�tar� q� paguajn� kuota, si� �sht� Shoqata e Universiteteve
Evropiane.
Banka Bot�rore synon ta p�rdor� k�t� raport analitik si baz� p�r diskutime me
vendet e Ballkanit. Gjat� diskutimeve t� tilla, do t� k�rkohet t� b�het verifikimi i fakteve dhe i
argumenteve q� u paraqit�n k�tu, do t� p�rcaktohen m�nyra p�r t'u ofruar vendeve asistenc� p�r
t� p�rshpejtuar reform�n n� arsimin e lart�, k�rkimin shkencor dhe zhvillimin.
42
Shtojca 1. Treguesit e axhend�s s� Lisbon�s
a
15 27
- nia 01 Zi)
egovin cia Zii (vitet 20 e kimi kimi
mania
Shqip�ria Bosnj� Herc Bullgaria Kroa Maqedo Mali Ru Serbia 2000, p�rfshijn� Malin Sllovenia Bash Evropian Bash Evropian
Objektivi Investimi i 2% t� PBB-s� n� arsimin e lart�
Treguesi Shpenzimet private dhe
publike n� institucionet e
arsimit t� lart� dhe n�
administrat�, si p�rqindje 1.31 0.83 0.44 1.10
e PBB-s� 0.50% n/a % % % n/a 0.78% n/a 1.30% % 1.33%
Viti 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2002 2003 2002 2003 2004
Burimi: Banka e t� dh�nave t� Institutit t� Statistikave t� UNESCO-s, shkurt 2008; Komisioni i Komiteteve Evropiane ("Ecuria drejt objektivave t� Lisbon�s n� arsim dhe trainim,"
tregues dhe standarde, 2007) p�r 27 vendet e BE-s�.
Objektivi Shpenzimi i 3% t� PBB-s� p�r k�rkimin shkencor dhe zhvillimin deri n� vitin 2010
Treguesi Shpenzimet e
p�rgjithshme bruto t�
brendshme p�r k�rkim
shkencor dhe zhvillim, si 0.18% 0.05 0.51 1.14 0.26 0.24 1.93%
p�rqindje e PBB-s� (*) % (*) % % % % (*) 0.40% 0.5% (*) 1.61% 1.98% (*)
Viti 2003 2006 2004 2003 2002 2006 2004 2004 2004 2001 * 2001
Burimi: Banka Bot�rore (2005), Seksioni i Kombeve t� Bashkuara p�r Popullsin� (2004), Banka e t� dh�nave t� Institutit t� Shkenc�s dhe
Teknologjis� s� UNESCO-s.
* Burimi: Raportet e vendeve p�r Shkenc�n dhe Teknologjin�, BE.
43
15 27
- nia 0,
Zi)
egovin cia Zii 200t e kimi kimi
mania
Shqip�ria Bosnj� Herc a Bullgaria Kroa Maqedo Mali Ru Serbia (vite 2001 p�rfshijn� Malin Sllovenia Bash Evropian Bash Evropian
Objektivi Rritja e l�vizjes mes vendeve e student�ve t� arsimit t� lart�
Treguesi Niveli i l�vizjes drejt
vendit (%) 0.9 n/a 3.6 2.3 0.6 n/a 2.6 n/a 2.3 n/a n/a
Treguesi Niveli i l�vizjes nga jasht�
vendit (%) 26.3 n/a 10.5 8.3 14.8 n/a 1.5 5.81 (**) 1.0 n/a n/a
Viti 2004 2005 2003 2005 2005 2001 2005
Burimi: Banka e t� dh�nave t� Institutit t� Statistikave t� UNESCO-s, shkurt 2008.
Objektivi Rritja t� pakt�n 15% e numrit t� t� diplomuarve n� matematik�, shkenc� dhe teknologji deri n� vitin 2010 (krahasuar me
vitin 2000)
Treguesi Ndryshim i numrit t� t�
diplomuarve nga arsimi i
lart� n� inxhinieri, prodhim,
nd�rtim dhe shkenc�, si
p�rqindje e numrit t� - - -
p�rgjithsh�m t� t� 3.82 5.76 7.88 4.89
diplomuarve (p�r qind) -0.56% n/a % % % n/a -2.60% -0.07% (**) % n/a n/a
Viti 2000- 2000 2000 2000 2000- 2000-2001 1999
2003 - - - 2005 -
2005 2003 2005 2005
Burimi: Banka Bot�rore, p�rllogaritjet jan� bazuara te banka e t� dh�nave t� SIMA-S, Shkurt 2008.
** Serbia dhe Mali i Zi.
44
Referenca
Adamovi, Mirjana dhe Silva Meznari. 2003. "Researching Potential Migrants: The
`Brain Drain' of Young Scientists from Croatia." N� gjuh�n kroate. Sociological
Review [of Croatia] 24, nr. 3�4: 143�60.
Barr, Nicholas, ed. 2005. Labor Markets and Social Policy in Central and Eastern
Europe: The Accession and Beyond. Washington, D.C: Banka Bot�rore.
Betcherman, Gordon, Martin Godrey, Shweta Jain, Arvo Kuddo, Toby Linden, and
Keiko Miwa. 2007. "The Labor Market and Education and Training in the Western
Balkans: A Policy Note." Banka Bot�rore, Uashington, D.C. Dor�shkrimin e
disponojn� autor�t.
KE (Komisioni Evropian). 2006. European Innovation Progress Report 2006:
Trendchart. Luksembourg: Zyra p�r Publikimet Zyrtare t� Komuniteteve Evropiane.
------. 2007. "Progress Towards the Lisbon Objectives in Education and Training:
Indicators and Benchmarks 2007." BE, Bruksel,
http://ec.europa.eu/education/policies/2010/doc/progress06/report_en.pdf. (vizituar n�
shkurt 2008).
Shoqata e Universiteteve Evropiane, 2003. "Institutional Review of Ss. Cyril and
Methodius University in Skopje." Programi Vler�simit Institucional. EUA, Bruksel.
------. 2007. "Trends V." EUA, Bruksel.
Shoqata Evropiane p�r Sigurimin e Cil�sis� n� Arsimin e Lart�. 2005. Standards and
Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area. Helsinki:
Shoqata Evropiane p�r Sigurimin e Cil�sis� n� Arsimin e Lart�,
http://www.bologna-bergen2005.no/Docs/00-Main_doc/050221_ENQA_report.pdf.
(vizituar n� shkurt 2008).
Qendra Evropiane p�r Arsimin e Lart�. 2005. "Statistical Information on Higher
Education in Central and Eastern Europe 2004-2005." Qendra Evropiane p�r Arsimin
e Lart�, http://www.cepes.ro/information_services/statistics.htm (vizituar n� n�ntor
2007).
Gesellschaft zur Foerderung der Forschung. 2006. Research and Development in South
Eastern Europe. Vien�: Neuer Wissenschaftlicher Verlag GmbH.
Goldberg, Itzhak, Manuel Trajtenberg, Adam Jaffe, Thomas Muller, Julie Sunderland,
dhe Enrique Blanco Armas. 2007. "Transforming Russian Universities into World-
Class Universities: Briefing Note." Banka Bot�rore, Uashington, D.C.
45
Grubb, Norton. 2003. "The Roles of Tertiary Colleges and Institutes: Trade-offs in
Restructuring Postsecondary Education." Banka Bot�rore, Uashington, D.C.
Kwiek, Marek. 2007a. "The European Integration of Higher Education and the Role of
Private Higher Education." Slantcheva and Levy, Private Higher Education, 119�34.
Kwiek, Marek. 2007b. "The Legal Integration of Universities and its Impact on
University Management in South Eastern Europe." Raport i p�rgatitur p�r Bank�n
Bot�rore.
Mertaugh, Michael dhe Eric Hanushek. 2005. "Education and Training." In Barr, Labor
Markets and Social Policy, 207�242.
OECD (Organizata p�r Bashk�punimin dhe Zhvillimin Ekonomik). 2007. Education at a
Glance 2007. Paris: OECD.
Pachuashvili, Marie 2007. "Legitimacy Sources and Private Growth." Slancheva and
Levy, Private Higher Education, 75�93.
Patrinos, Harry Anthony, Cris Ridao-Cano dhe Chris Sakellariou. 2006. "Estimating the
Returns to Education: Accounting for Heterogeneity in Ability." World Bank Policy
Research Working Paper, no. 4040. Banka Bot�rore, Uashington, D.C.
Radosevic, Slavo. 2007. "Research and Development and Competitiveness in South
Eastern Europe: Asset or Liability for EU Integration?" Economics Working Paper,
no. 75. Qendra p�r Studimin e Ndryshimit Ekonomik dhe Social n� Evrop�
(CSESCE), Kolegji Universitar, Lond�r.
Republika e Kroacis�. Ministria e Shkenc�s, Arsimit dhe Sporteve. 2007. OECD
Thematic Review of Tertiary Education: Country Background Report for Croatia.
Zagreb: Ministria e Shkenc�s, Arsimit dhe Sporteve.
Rutkowski, Jan, dhe Stefano Scarpetta 2005. Enhancing Job Opportunities in Eastern
Europe and the Former Soviet Union. Uashington, D.C: Banka Bot�rore.
Salmi, Jamil, dhe Arthur M. Hauptman. 2006. Innovations in Tertiary Education
Financing: A Comparative Evaluation of Allocation Mechanisms. Education Working
Paper Series, no. 4. Banka Bot�rore, Uashington, D.C.
Slantcheva, Snejana. 2007. "Legitimating the Difference: Private Higher Education
Institutions in Central and Eastern Europe." Slantcheva and Levy, Private Higher
Education, 55�76.
Slantcheva, Snejana, dhe Daniel C. Levy, eds. 2007. Private Higher Education in Post-
Communist Europe: In Search of Legitimacy. Nju Jork dhe Bazingstouk, Ingl�nd:
Palgrave Macmillan.
46
UNESCO Instituti p�r Statistikat. N.d. Science and Technology Database (vizituar gjat�
periudh�s qershor 2007�shkurt 2008).
Seksioni i Kombeve t� Bashkuara p�r Popullsin�. 2004. World Population Prospects. Nju
Jork: PNUD.
Uvalic, Milica. N.d. "Science, Technology, and Economic Development in South Eastern
Europe." Science Policy Series, no. 1. UNESCO, Venecia.
Banka Bot�rore. 1994. Higher Education: The Lessons of Experience. Uashington, DC:
Banka Bot�rore.
------. 2002. Constructing Knowledge Societies: New Challenges for Tertiary
Education. Uashington, D.C: Banka Bot�rore.
------. 2003. "Project Appraisal Document for the Bosnia Education Restructuring
Project." Banka Bot�rore, Washington, D.C.
------. 2005. World Development Indicators. CD-ROM. Uashington, DC.
------. 2006. "Public Financial Support for Commercial Innovation: Europe and Central
Asia Knowledge Economy Study, Part I." Banka Bot�rore, Uashington, D.C.
------. 2007. From Red to Gray: The "Third Transition" of Aging Populations in
Eastern Europe and the Former Soviet Union. Uashington, D.C.: Banka Bot�rore.
------. 2007a. "Bulgaria: Accelerating Bulgaria's Convergence: The Challenge of
Raising Productivity." Report no. 38570. Nj�sia e Reduktimit t� Varf�ris� dhe
Menaxhimit Ekonomik, Rajoni i Evrop�s dhe Azis� Qendrore, Banka Bot�rore,
Uashington, D.C.
------. 2007b. "Croatia Living Standards Assessment." Report 37992-HR. Nj�sia e
Reduktimit t� Varf�ris� dhe Menaxhimit Ekonomik, Rajoni i Evrop�s dhe Azis�
Qendrore, Banka Bot�rore, Uashington, DC.
WEF (World Economic Forum). 2007. The Global Competitiveness Report 2007�2008.
Gjenev�: WEF.
Yusuf, Shahid, and Kaoru Nabeshima, eds. 2007. How Universities Promote Economic
Growth. Uashington D.C.: Banka Bot�rore.
Ziderman, Adrian. 2005. Policy Options for Student Loans Schemes. Paris: Instituti
Nd�rkomb�tar p�r Planifikimin Arsimor, UNESCO.
47
Ziegele, Frank. 2007. "Funding Higher Education in Montenegro: Challenges--
Models--Next Steps." Raport i p�rgatitur p�r Bank�n Bot�rore.
48