МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Эрчимтэй боловч тэнцвэргүй өсөлт Тусгай сэдэв – Цахим үйлчилгээний салбар дахь худалдааны боломжууд 2023 оны 11 сар МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ Эрчимтэй боловч тэнцвэргүй өсөлт 2023 оны 11 сар Энэхүү тайлан нь Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн бүтээл бөгөөд бусад гаднын байгууллагууд хувь нэмэр оруулж хамтарсан. Тайланд тусгасан үр дүн, тайлбар, дүгнэлт зэрэг нь Дэлхийн Банк, Дэлхийн Банкны Гүйцэтгэх Захирлууд болон тэдний төлөөлж буй улс орнуудын Засгийн газрын байр суурийг илэрхийлэх албагүй болно. Дэлхийн Банк энэ тайланд дурдагдсан мэдээ мэдээллийн үнэн бодит эсэхэд баталгаа өгөхгүй болно. Эрх ба зөвшөөрөл Энэ бүтээл нь зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан. Уг бүтээлээс зөвшөөрөлгүйгээр хэсэгчлэн, эсвэл бүхлээр нь хуулбарласан тохиолдолд холбогдох хуулийг зөрчиж буйд тооцогдоно. Олон улсын сэргээн босголт, хөгжлийн банк / Дэлхийн Банк нь өөрийн ажлыг түгээн дэлгэрүүлэхийг хөхиүлэн дэмждэг бөгөөд хэсэгчлэн хэвлэн тараах зөвшөөрлийг шуурхай олгоно. Энэхүү бүтээлийн аль нэг хэсгийг хуулбарлах, эсвэл хувилах зөвшөөрөл авах хүсэлтээ бүрэн гүйцэд мэдээллийн хамт дараах хаягаар илгээнэ үү: Copyright Clearance Center, Inc., 22 Rosewood Drive, Dan- vers, MA 01923, USA, утас 978-750-8400, факс 978-750-4470, http://www. copyright.com/. Өөр бусад хэлбэрээр хэвлэн нийтлэх эрх, холбогдох зөвшөөрөл авах талаар асууж тодруулах бол дараах хаягаар хандана уу: Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street. NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail pubrights@worldbank.org. МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Гарчиг ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ ..........................................................................................................4 .........................................................................................................................................................5 ТАЛАРХАЛ. ХУРААНГУЙ .....................................................................................................................................................6 Бүлэг I: Эдийн засгийн өнөөгийн байдал, хэтийн төлөв ......................................................... 16 1. Эдийн засгийн өнөөгийн байдал ........................................................................................... 16 1.1 Уул уурхайн салбар, төсвийн зардал тэлснээр эдийн засгийн өсөлт эрчимжив........................................................................................................................ 16 1.2 Инфляц алгуур буурч байгаа ч өндөр түвшинд хадгалагдсаар байна .............................................................................................................. 21 1.3 Арилжааны банкнууд зээлийн нөхцөлөө чанга хэвээр хадгалж, эрсдэлээс сэргийлэх бодлого баримталж байна ................................. 23 1.4 Төсвийн тэнцэл сайжирсан ч гадаад сөрөг нөлөөлөлд өртөмтгий хэвээр байна ...................................................................................................... 24 1.5 Экспорт эрчимжиж урсгал данс ашигтай гарах, гадаад валютын улсын нөөцийг хуримтлуулахад эергээр нөлөөлж байна. .................................... 28 2. Эдийн засгийн хэтийн төлөв, эрсдэл, бодлогын зөвлөмж................................................. 32 2.1. Эдийн засгийн хэтийн төлөв, эрсдэл.............................................................................. 32 2.2. Бодлогын зөвлөмж................................................................................................................. 34 Бүлэг 2: Цахим үйлчилгээний салбар дахь худалдааны боломжууд ................................ 38 1. Цахим шилжилтийн үйл явц болон цахим үйлчилгээний экспортод тулгарч буй сорилтууд ..................................................................................... 38 2. Цахим үйлчилгээний экспортыг хөхиүлэн дэмжих нь ............................................. 42 Ашигласан материалын жагсаалт....................................................................................................... 46 -1- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Шигтгээ, зураг, хүснэгтийн жагсаалт Шигтгээ Шигтгээ I.1. Дэлхийн эдийн засгийн болон түүхий эдийн үнийн хандлагаa ..............................20 Шигтгээ I.2. Монголын нүүрсний экспортын үнэ: БНХАУ руу экспортлогч бусад улс орнуудтай харьцуулах нь..........................................................31 Шигтгээ I.3. Нүүрс ба уур амьсгалын өөрчлөлт.......................................................................................35 Зураг Зураг Х.1. Эдийн засгийн өсөлт жигд бус бөгөөд өсөлтийн дийлэнхийг уул уурхайн, тэр дундаа нүүрсний олборлох үйлдвэрлэл, …. .................................. 12 Зураг Х.2 ... цэвэр экспорт болон төсвийн зардлын өсөлт тайлбарлаж байна....................................................................................................................... 12 Зураг Х.3. Дотоодод үйлдвэрлэгдсэн бараа, үйлчилгээний үнэ тогтмол өсөж, улмаар инфляц өндөр түвшинд хадгалагдан, өрхийн бодит орлогод сөргөөр нөлөөлж байна.......................................................................... 13 Зураг Х.4. Хувийн хэвшилд олгож буй зээлийн өсөлт хязгаарлагдмал байгаа нь хувийн хөрөнгө оруулалтыг сааруулах нөлөө үзүүлж байна.. ............................................................................................................................... 13 Зураг Х.5. Төсвийн нийт зарлага эргэн өсөж,…................................................................................... 13 Зураг Х.6. ... уул уурхайн салбараас төвлөрөх орлогын өсөлтөөр санхүүжигдэж байна.. ................................................................................................................ 13 Зураг Х.7. Экспортын хэмжээ огцом нэмэгдсэнээр урсгал дансны тэнцэл ашигтай гарч ................................................................................................................................. 14 Зураг Х.8 ... хөрөнгийн орох урсгал бага байснаас үл хамааран гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлэв............................................................................................. 14 Зураг Х.9. МХХТ-ийн салбарт олон төрөлт үйлчилгээ үзүүлэх болон программ хангамж хөгжүүлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлж буй ААН-үүд ашиг орлогоороо тэргүүлж байна.... ....................................... 14 Зураг Х.10. Монгол Улсын кибер аюулгүй байдлын үзүүлэлт сул байна.................................. 14 Зураг I.1. Уул уурхайн үйлдвэрлэл мэдэгдэхүйц тэлснээр эдийн засгийн өсөлт хурдсаж байна ................................................................................................................ 16 Зураг I.2. Уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэлд нүүрсний олборлолт давамгайлж байна....................................................................................................................... 17 Зураг I.3. Бусад салбарын өсөлт удаашралтай байна .................................................................... 17 Зураг I.4. Гадаад эрэлт эдийн засгийн өсөлтийг голлон дэмжсэн … ..................................... 18 Зураг I.5. ... уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ харьцангуй нам түвшинд байсан ч экспортын биет хэмжээ өслөө........................................................................... 18 Зураг I.6. Хөдөлмөрийн зах зээлээс гарч буй хүн амын тоо нэмэгдэж байгаа нь зах зээлийн идэвхжилийг сулруулж байна.. ............................................... 19 Зураг I.7 Өндөр инфляц өрхийн бодит орлогыг сааруулах нөлөө үзүүлж байна. ................................................................................................................ 19 Зураг Ш.1. Дэлхийн эдийн засгийн сэргэлт цар тахлын дараах эрчээ алдаж байна. ..................................................................................................................... 20 Зураг Ш.2. Түүхий эд, таваарын үнэ буурах хандлагатай байна................................................... 21 Зураг I.8. 2023 онд импортын барааны инфляц буурсан ч дотоодод үйлдвэрлэсэн бараа, үйлчилгээний үнийн өсөлт өндөр хэвээр байна................................................................................................................................... 22 -2- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Зураг I.9. Ерөнхий инфляц Төв банкны инфляцын зорилтот түвшнээс дээгүүр хадгалагдаж байна ....................................................................................................... 22 Зураг I.10. Зээл олголт голлон хэрэглээний зээлд төвлөрч байна ............................................... 24 Зураг I.11. Активын чанар дорвитой сайжрахгүй байгаа нь арилжааны банкнуудын зээл олгох сонирхлыг бууруулж байна..................................................... 24 Зураг I.12. Зээлийн өндөр хүү зээлийн өсөлтөд мөн нөлөөлөв. ..................................................... 24 Зураг I.13. Төсвийн нийт зардал эргэн өссөн … .................................................................................... 25 Зураг I.14. ... тэр дундаа, төрийн албан хаагчдын цалин, хөрөнгө оруулалтын зардал илүүтэй нэмэгдлээ. ................................................................................ 25 Зураг I.15. 2023 онд төсвийн орлогын бүрдүүлэлт сайн байгаа нь … ......................................... 26 Зураг I.16. …эдийн засгийн сэргэлт, гадаад худалдаа идэвхэжсэнтэй нийцтэй байна. ................................................................................................................................. 26 Зураг I.17. Төсвийн тэнцэл ихээхэн сайжирч байна............................................................................. 28 Зураг I.18. Экспорт өсөж урсгал дансны тэнцэл ашигтай гарахад голлон нөлөөлөв............................................................................................................................................ 29 Зураг I.19. Нүүрсний экспорт нэмэгдэж нийт экспортын орлогын өсөлтийн дийлэнхийг бүрдүүлжээ............................................................................................................... 29 Зураг I.20. Хөрөнгө оруулалтын төслүүдтэй холбоотой түлш, капитал бараа, бүтээгдэхүүний импорт нэмэгджээ. ........................................................................................ 29 Зураг I.21. Зэс баяжуулах уурхайд шаардагдах хөрөнгө оруулалт буурч, олон улсын санхүүгийн зах зээл дээрх тодорхой бус байдал үргэлжилснээр ГШХО-ын дотогшлох урсгал удааширсан …. ..................................... 30 Зураг I.22. … гэсэн ч экспорт эрчимжиж, зарим гадаад өр төлбөрүүдийг дахин санхүүжүүлснээр гадаад валютын улсын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд дэм боллоо.......................................................................................................... 30 Зураг Ш.3. Энэ онд БНХАУ-ын коксжих нүүрсний импортын зах зээлд Монголын эзлэх хувь нэмэгдсэн.... .......................................................................................... 31 Зураг Ш.4. …гэвч бусад нүүрс экспортлогчдоос харьцангуй хямд нийлүүлжээ ..................... 31 Зураг I.23. Монгол улс макро эдийн засгийн өндөр эрсдэлтэй тулгарч байгаа ч түүнд хариу өгөх төсвийн орон зай хомс байна. . ...................................... 35 Зураг Ш.5. Монгол нь нэг хүнд ногдох хүлэмжийн хийн ялгаруулалтаар өндөр орнуудын нэг юм. ........................................................................................................................ 36 Зураг Ш.6. Монголын нүүрсийг голлон импортлогч Хятад улс нүүрсний хэрэглээг үлэмж бууруулах төлөвтэй. ........................................................................................................ 36 Зураг II.1. 2022 оны байдлаар Монгол Улсад олон төрөлт үйлчилгээ үзүүлдэг болон программ хангамжийн хөгжүүлэлт эрхэлдэг компаниуд орлогоороо дээгүүр жагсаж байна......................................................................................... 39 Зураг II.2. Ижил төстэй бүтэц бүхий улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улс МХХТ-ийн үйлчилгээний экспортоор хоцрогдолтой байна. ..................................... 39 Зураг II.3. Монгол Улсын кибер аюулгүй байдал сул байна ........................................................... 40 Зураг II.4. Ажил олгогчдын хувьд хангалттай ур чадвар бүхий техникийн мэргэжилтэн олоход хүндрэлтэй байна. ............................................................................. 41 Хүснэгт Хүснэгт Х.1. Макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд ...........................................................................10 Хүснэгт I.2. Макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд ............................................................. 33 -3- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ АХОТ Ажиллах хүчний оролцооны түвшин ГШХО Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ЕХ Европын холбоо ЗАНД Зүүн Ази, Номхон Далайн бүс ИӨС Ирээдүйн өв сан МУЗГ Монгол Улсын Засгийн газар МУХБ Монгол Улсын Хөгжлийн банк МУЭЗТ Монголын эдийн засгийн тойм МХХТ Мэдээлэл, харилцаа холбооны технологи НӨАТ Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар ОУХХХ Олон улсын харилцаа холбооны холбоо ОТ Оюу толгой СЯ Сангийн яам ТӨҮГ Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар ТСТС Төсөв, санхүүгийн тойм судалгаа ТТ Төлбөрийн тэнцэл ТЭС Төсвийн тогтворжуулалтын сан УБ Улаанбаатар хот ҮСХ Үндэсний статистикийн хороо ЭЗХАХБ Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага ЭХМД АНУ-ын Эрчим хүчний мэдээллийн алба ХМХ Хүүхдийн мөнгө хөтөлбөр ХҮИ Хэрэглээний үнийн индекс ШСБ Шинэ сэргэлтийн бодлого -4- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР ТАЛАРХАЛ Монголын эдийн засгийн тоймын энэ удаагийн дугаарыг ахлах эдийн засагч Хосе Луис Диаз Санчез, эдийн засагч Батмөнхийн Ундрал, зөвлөх Энхтуяагийн Дулмаа, Залуу мэргэжилтэн хөтөлбөрийн оролцогч Анна Твум нар бэлтгэв. Тоймын хоёрдугаар бүлэгт Дэлхийн Банкнаас удахгүй эрхлэн гаргах гэж буй “Монгол улсын гадаад худалдааны өрсөлдөх чадварын шинжилгээ” тайлангаас хураангуйлан өгүүлэв. Тоймыг Дэлхийн Банкны БНХАУ, Монгол Улс, БНСУ-ыг хариуцсан захирал хатагтай Мара К. Варвик, Макро эдийн засаг, төсвийн асуудал хариуцсан менежер ноён Себастян Экардт, Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгч ноён Таэхун Ли нарын удирдлага дор бэлтгэв. Тайлан бэлтгэхэд туслалцаа үзүүлэн хамтарч ажилласан гадаад харилцаа хариуцсан ажилтан Болд-Эрдэнийн Жавхлан, туслах ажилтан Төмөрийн Сүхчимэг нарт багийн зүгээс талархал илэрхийлж байна. Энэхүү тоймд тусгасан Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн дүгнэлт, тайлбар нь Дэлхийн Банкны Гүйцэтгэх захирлуудын зөвлөл эсвэл тэдний төлөөлж буй Засгийн газрын байр суурийг илэрхийлэх албагүй болно. Дэлхийн Банк болон Монгол дах үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг https://www.worldbank.org/en/country/mongolia холбоосноос авч болно. Энэхүү тоймтой холбоотой санал, шүүмжээ Батмөнхийн Ундралд ирүүлнэ үү (ubatmunkh@ worldbank.org). Тоймд ашигласан тоо, мэдээллийн хамрах хугацааг 2023 оны есдүгээр сарын 30-ны өдрөөр тасалбар болгов. -5- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР ХУРААНГУЙ Бүлэг I: Эдийн засгийн өнөөгийн байдал, цаашдын төлөв 1.1 Эдийн засгийн өнөөгийн байдал Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт байгаа бол хувийн хөрөнгө оруулалтын эрчимжиж буй хэдий ч жигд бус, уул үзүүлэх нөлөө бага байв. БНХАУ руу уурхайн салбарт голлон түшиглэсэн экспортлох нүүрсний экспорт эрчимтэй бөгөөд уул уурхайн бус салбарын нэмэгдсэнээр цэвэр экспорт энэ оны эхний идэвхжил сул байна (Зураг Х.1). 2022 онд 5 хагас жилийн эдийн засгийн өсөлтийг хувьтай байсан эдийн засгийн өсөлт 2023 оны голчлон тайлбарлаж байна. Үүнээс гадна, эхний хагас жилд 6.2 хувьд хүрч эрчимжээд төрийн байгууллагын хэрэглээ болон улсын байна. Урьдчилсан гүйцэтгэл, тэр дундаа уул хөрөнгө оруулалт эдийн засгийн өсөлтийг уурхайн салбарын тоон мэдээллээс үзэхэд ихээр тэтгэх нөлөө үзүүлжээ (Зураг Х.2). Гэвч энэхүү хандлага гуравдугаар улиралд ч мөн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орох адил хадгалагджээ. Эдийн засгийн өсөлт урсгал бага, арилжааны банкнууд ААН-үүдэд ийнхүү эрчимжиж байгаа ч тэнцвэргүй, уул бизнесийн зээл олгохдоо болгоомжилсон уурхайн салбар эдийн засгийн сэргэлтэд хандлагатай байж, улмаар зээлийн нөхцөл голлох үүргийг гүйцэтгэсээр байна. хатуу байгаатай холбогдуулан хувийн Тодруулбал, 2023 оны эхний хагасын эдийн хөрөнгө оруулалт (үүнд төрийн өмчийн засгийн өсөлтийн 90 орчим хувийг уул байгууллагуудын хөрөнгө оруулалтыг уурхайн үйлдвэрлэл болон экспортод гаргах оруулаад) агшсан тооцоолол гарч байна. тээврийн үйлчилгээ дангаараа бүрдүүлжээ. Цар тахлын холбогдолтойгоор БНХАУ руу Хөдөлмөрийн зах зээлийн идэвхжил сул гарах нүүрсний экспортод тавьж байсан хэвээр, ХАА-н үйл ажиллагаанаас олох хилийн хязгаарлалтууд суларснаас голлон өрхийн орлого буурч, өндөр инфляц шалтгаалж нүүрсний олборлолт 2023 оны бодит орлогын түвшинд нөлөөлснөөр эхний гурван улиралд өмнөх оны мөн хувийн хэрэглээний өсөлт харьцангуй үеэс ойролцоогоор 3 дахин тэлээд байна. хязгаарлагдмал байв. Ажилгүйдлийн Түүнчлэн, Оюу толгойн далд уурхайн түвшин түүхэн доод түвшин буюу 5-6 үйлдвэрлэл эхэлсэнтэй холбогдуулан зэсийн хувь орчимд 2022 оны дунд үеэс хойш олборлолт оны эхний гурван улирлын хадгалагдаж байгаа боловч 2023 оны байдлаар өмнөх оны мөн үеэс 19.9 хувиар эхний хагас жилд нийт ажил эрхлэлтийн өсжээ. Харин цар тахлын дараа ажиглагдаж өсөлт зогсонги болж, ажиллах хүчний байсан үйлчилгээний салбарын эрчтэй оролцооны түвшин цар тахлын өмнөх сэргэлт энэ онд удааширч, цаг агаарын түвшинд хүрээгүй байгаа нь хөдөлмөрийн хүндрэлээс шалтгаалан хөдөө аж ахуй зах зээлийн идэвхжил сул хэвээр байгааг (ХАА)-н салбарын үйлдвэрлэл агшсан зэрэг илэрхийлж байна. Түүнчлэн, цалин хөлсний нөлөөгөөр уул уурхайн бус салбарын өсөлт орлого өссөн хэдий ч ХАА-н үйлдвэрлэл харьцангуй сул байна. саарсантай холбогдуулан өрхийн ХАА-н үйл ажиллагаатай холбоотой орлого буурсан Эдийн засгийн өсөлтийг эрэлт талаас төдийгүй инфляц хоёр оронтой өндөр гадаад эрэлт, төсвийн зардал тэлж түвшинд хадгалагдсанаар өрхийн бодит байгаа зэрэг нь голлон тайлбарлаж орлогод мөн сөргөөр нөлөөлжээ. Улмаар -6- ХУРААНГУЙ 2023 оны эхний хагас жилийн байдлаар тодорхойлж байна. Харин хөнгөлөлттэй бодит орлого буурч, хувийн хэрэглээний зээлийн хөтөлбөрүүд дуусгавар болж, өсөлтийг хязгаарлах нэг нөхцөл болжээ. арилжааны банкнууд энгийн нөхцөлөөр Харин 7 сараас мөрдөгдөж буй 2023 оны ААН-үүдэд шинээр зээл олгохоос аль болох төсвийн тодотголд тусгагдсан өрхүүдийн болгоомжлон, активын чанараа муутгах орлогыг дэмжих арга хэмжээ гуравдугаар эрсдэлээс сэргийлж байгаатай холбогдуулан улирлаас эхлэн хувийн хэрэглээг дэмжих 2023 оны туршид бизнесийн зээлийн өсөлт нөлөө үзүүлэхээр байна. маш сул байлаа (Зураг Х.4). Үүнээс гадна, Засгийн газар эсхүл төрийн өмчийн аль нэг Импортын барааны үнэ алгуур буурч байгууллагад Монголбанкнаас ипотекийн байгаа хэдий ч эрэлтийн гаралтай үнийн хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөрийг дарамт хуримтлагдаж, инфляц өндөр шилжүүлэх талаар тодорхой бус байдал түвшинд хэвээр байна. Худалдааны үүссэнтэй холбогдуулан уг хөтөлбөрийн томоохон хилийн гарцууд дагуу хүрээнд зээл олголт түр хумигдаад байв. нийлүүлэлтийн саатал үүсэж, тээврийн Мөн зээлжих өртөг өндөр байгаа нь хувийн зардал нэмэгдэн, олон улсын зах зээл дээр хэвшлийн зээл авах эрэлтэд сөргөөр эрчим хүчний болон хүнсний үнэ огцом нөлөөлсөн байхаар байна. өссөнөөс гадна нэрлэсэн валютын ханш суларсан зэрэг хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр Төсвийн зарлага нэмэгдсэн хэдий ч уул үнийн дарамт бий болж, улмаар 2022 оны уурхайн салбараас орох орлого илүү эцэст инфляц 13.3 хувьтай байсан. Дээрх давамгайлснаар улсын нэгдсэн төсөв гадаад хүчин зүйлсийн нөлөө энэ онд ашигтай гарч байна. 2023 оны төсвийн аажмаар арилж, 9 сард 10.1 хувьд хүрч тодотголоор төрийн албан хаагчдын цалин, буураад байна. Гэвч ХАА-н үйлдвэрлэл нийгмийн даатгалын тэтгэвэр, тэтгэмж, саарч, нийлүүлэлтийн хомсдол үүссэнтэй халамжийн хөтөлбөрүүдэд зориулагдсан холбогдуулан дотоодод үйлдвэрлэгдсэн нэмэлт зарлагыг тусгасан төдийгүй хүүхдийн хүнсний үнэ тогтмол өсөж, улмаар инфляц мөнгө хөтөлбөрт бүх хүүхдийг эргүүлэн өндөр түвшинд хадгалагдах нэг нөхцөл хамруулсан нь төсвийн нийт зарлага ДНБ-д болж байна. Сүүлийн үед авч хэрэгжүүлж эзлэх хувиар тэлэх гол үндэслэл болсон буй төсвийн дэмжлэг үзүүлэх арга юм. Түүнчлэн, хэд хэдэн хүлээгдэж байсан хэмжээний нөлөөгөөр эрэлт талаас үнийн төслүүдийг тэргүүн ээлжид дуусгахаар дарамт улам нэмэгдэх боломжтой юм Засгийн газраас баримталсан бодлогын (Зураг Х.3). Төсвийн тодотголоор оруулж хүрээнд төсвийн хөрөнгө оруулалтын зардал ирсэн иргэдийн орлогыг дэмжих арга мөн нэмэгдсэн (Зураг Х.5). Нөгөөтээгүүр, хэмжээний нөлөөгөөр үүсэж болзошгүй уул уурхайн салбар, тэр дундаа нүүрсний эрэлтийн гаралтай инфляцын дарамтаас борлуулалтаас төвлөрөх орлого бүрдүүлэлт болгоомжлон Төв банк бодлогын хүүгээ сайн байж, эдийн засгийн идэвхжил сүүлийн 6 жилийн хамгийн өндөр түвшинд эрчимжсэнтэй холбогдуулан төсвийн хэвээр хадгалж байна. орлого ДНБ-д эзлэх хувиар огцом тэлсэн. Энэ нь цаашлаад төсвийн тэнцэл 2023 оны Арилжааны банкнууд эрсдэл багатай эхний 9 сарын сарын байдлаар 2007 оноос хэрэглээний зээлийг түлхүү олгон, хойших хамгийн өндөр түвшинд ашигтай бизнесийн болон ипотекийн зээл гарах, улсын өр ДНБ-д эзлэх хувиар буурах олголтыг хязгаарлаж байсан тул зээлийн нөхцөлийг тус тус бүрдүүлээд байна (Зураг өсөлт удаашралтай байна. Цалин, Х.6). Гэвч гадаад өрийн түвшин өндөр тэтгэврийн орлого, хадгаламж барьцаалсан хэвээр, Засгийн газрын өөрийн гаргасан хэрэглээний зээл хурдацтай өсөж, болон баталгаа гаргасан бондуудын эргэн улмаар нийт зээлийн өсөлтийг голчлон төлөлтийг хийхэд гадаад санхүүжилтийн -7- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР хэрэгцээ их байгаа нь төсвийн эрсдэл, зэрэг хүчин зүйлс нөлөөлжээ. Нөгөөтээгүүр, гадаад хүчин зүйлд өтрөх эмзэг байдал олон улсын зах зээл дээр хүнс, эрчим хүчний хадгалагдсаар байгааг илэрхийлж байна. үнэ алгуур буурч байгаа нь импортын зардал харьцангуй бага байх нөхцөлийг Хөрөнгийн орох урсгал бага байсан ч бүрдүүлэв. Оюу толгойн далд уурхайн экспорт сэргэснээр төлбөрийн тэнцлийн бүтээн байгуулалтад шаардагдах санхүүжилт урсгал данс ашигтай гарч, гадаад валютын буурснаас гадна уул уурхайн бус салбарт нөөц хуримтлалд эергээр нөлөөлжээ. Уул чиглэсэн хөрөнгийн орох урсгал харьцангуй уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ буурсан хэдий бага байсан тул ГШХО цар тахлын өмнөх ч түүхий эдийн экспортын биет хэмжээ түвшнээс мэдэгдэхүйц доогуур хэмжээнд түүхэн дээд түвшинд хүрээд байна (Зураг хадгалагдаж байна. Гадаад валютын нөөц Х.7). Үүнд (i) цар тахалтай холбогдолтойгоор хуримтлагдсаар 2023 оны 9 сарын эцэст тавьж байсан худалдааны хязгаарлалтуудыг сүүлийн 20 сарын хамгийн өндөр түвшин цуцалсан, (ii) БНХАУ-тай хилийн ойролцоо буюу 4.1 тэрбум ам.долларт хүрээд байгаа төмөр замын шинэ бүтээн байгуулалтууд хэдий ч энэ нь дөнгөж 3.7 сарын валютын хийгдээд байгаа төдийгүй БНХАУ-д төлбөртэй импортын хэрэгцээг хангахуйц нүүрсний эрэлт огцом өссөн, (iii) Оюу байна (Зураг Х.8). толгойн далд уурхайгаас олборлож буй зэсийн экспортын биет хэмжээ нэмэгдсэн Эдийн засгийн хэтийн төлөв, эрсдэл, бодлогын зөвлөмж Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт төсөвт төвлөрүүлэх орлогын хэмжээ 2023 онд эрчимжиж, 2024 онд 6.2 хувьд 2023 онд огцом нэмэгдсэн ч 2024 онд энэ хүрэх төлөвтэй байна. Оны эхний хагаст эрчээр дахин нэмэгдүүлэхэд хүндрэлтэй. ажиглагдсан эдийн засгийн идэвхжлийн Нөгөө талаас мөчлөг дагасан төсвийн тэлэх эрч хадгалагдснаар 2023 оны эдийн засгийн бодлогыг 2024 онд үргэлжлүүлснээр зардал өсөлт 5.8 хувьд хүрэх төсөөлөлтэй байна орлогыг давамгайлах тул одоогоор ашигтай (Хүснэгт Х.1). Цаашид нүүрсний экспорт байгаа төсвийн тэнцэл эргэн алдагдал руу болон хувийн хэрэглээний өсөлт хүлээлтээс шилжихээр байна. Энэ жил огцом сэргээд өндөр байх тохиолдолд энэ оны өсөлт буй экспортын орлого цаашид тогтворжиж, төсөөллөөс өндөр гарч болзошгүй. Харин дотоод эрэлтийг дагаад импортын зардал ирэх жил хувийн хэрэглээ болон төсвийн эрчимжих, олон улсын хөрөнгийн зах зардал голлон тэлж, эдийн засгийн өсөлтийг зээлийн орчноос шалтгаалан Монгол тэтгэх нөлөө үзүүлэхээр байна. Нийлүүлэлт Улсыг чиглэх гадаад хөрөнгийн орох урсгал талаас уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэл хязгаарлагдмал хэвээр байх зэрэг хүчин үргэлжлэн өсөх хүлээлттэй байгаа бол зүйлсээс шалтгаалан төлбөрийн тэнцлийн ХАА-н үйлдвэрлэл энэ оны уналтыг даваад дарамт 2024 онд дахин бий болох хүлээлттэй эргээд сэргэх, хувийн хэрэглээ нэмэгдсэнээр байна. үйлчилгээний салбаруудын өсөлт эрчтэй байх төлөвтэй байна. Төсвийн зардал Дунд хугацаанд эдийн засгийн идэвхжил үргэлжлэн тэлж, улмаар дотоод эрэлт эрчимтэй хэвээр байна. Тодруулбал, 2025- сэргэх нөлөөгөөр эрэлтийн гаралтай үнийн 2026 онуудад эдийн засгийн өсөлт дунджаар дарамт үүсэхээр байгаа хэдий ч олон улсын 6.3 хувьд хүрэхээр төсөөлж байна. Үүнд Оюу зах зээл дээр хүнс болон шатахууны үнэ толгой уул уурхайн үйлдвэрлэл 2025 он гэхэд буурах, дотоодод мөнгөний хатуу бодлогыг энэ оны түвшнээс 2 дахин нэмэгдэж, 2026 үргэлжлүүлэн баримтлана гэж үзвэл 2024 онд үргэлжлэн өндөр түвшинд хадгалагдах онд инфляц дунджаар 9.1 хувьд хүрч буурах хүлээлт голлох үндэслэл болов. Ирэх оны таамаглалтай байна. Уул уурхайн салбараас УИХ-ын сонгуулийн дараа төсвийн зардлын -8- ХУРААНГУЙ өсөлт тогтворжиж, улмаар уул уурхайн бололцоог нэмэгдүүлэх, улмаар салбараас төвлөрөх орлогоор төсвийн тогтвортой эдийн засгийн өсөлтийг бий алдагдлыг хумих, төлбөрийн тэнцлийн болгох, бэхжүүлэх нэг боломж бүрдэж дарамтыг бууруулахад дэмжлэг болно гэж байна. Богино хугацаанд эрэлтийн гаралтай тооцоолж байна. инфляцын дарамтыг бууруулахын тулд төсвийн зарлагыг зохистой удирдах замаар Эдийн засгийн хэтийн төлөвт нөлөөлж макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг болзошгүй эрсдэлүүд сөрөг талдаа бэхжүүлэх чиглэлээр төв банкны хамт хүчин давамгайлж байгаа бол голчлон уул чармайлтад дэмжлэг болох боломжтой. уурхайн салбартай холбогдох зарим Дунд хугацаанд Ирээдүйн өв санд эерэг тодорхой бус хүчин зүйлсийг мөн хуримтлуулах дүрмийг сэргээн мөрдөж, онцолж болно. БНХАУ-ын эдийн засгийн төсвийн хуримтлалыг дахин бүрдүүлснээр өсөлт хүлээлтээс доогуур байх (үл хөдлөх цаашид болзошгүй сөрөг нөлөөлөлд хөрөнгийн зах зээлийн уналт удаан хугацаанд Засгийн газраас хариу арга хэмжээ авах, сунжрах шалтгаанаар), өмнө байгуулсан Шинэ сэргэлтийн бодлого зэрэг ирээдүйд оффтейк гэрээнүүдийн хүрээнд нүүрсний шаардагдах хөрөнгө оруулалтад санхүүгийн экспортын орлого орж ирэх хугацаанд орон зай үлдээх боломжийг бий болгоно. нөлөөлөх зэрэг хүчин зүйлс Монгол Улсын эдийн засаг, ялангуяа нүүрсний экспортын Уул уурхайн салбарт хэт тулгуурлан, төлөвт томоохон сөрөг үр дагавар үүсгэж эдийн засаг жигд бус сэргэж байгаа болзошгүй. Сонгуулийн өмнө хүлээгдэж нь уур амьсгал болон хөгжлийн өнөө байгаагаас илүү их хэмжээгээр төсөв тэлсэн үед тулгарч буй сорилтуудыг улам тохиолдолд инфляцын дарамтыг улам хүндрүүлж байгаа төдийгүй эдийн дэвэргэж, импортын эрэлтийг нэмэгдүүлэн, засгийг төрөлжүүлэх бүтцийн өөрчлөлт, улмаар урсгал данс болон төсвийн “хос” шинэчлэлийн арга хэмжээг сэргээн авч алдагдлыг тэлж болзошгүй юм. Үүнээс хэрэгжүүлэх ач холбогдлыг тодотгож гадна Ойрхи Дорнод дахь геополитикийн байна. Энэ жилийн хувьд уул уурхайн хурцадмал байдлын улмаас газрын тосны бүтээгдэхүүний экспорт огцом тэлж, макро үнэ ихээхэн өсөж, улмаар гадаад тэнцэл, эдийн засгийн нөхцөл байдал сайжрахад дотоодын шатахууны үнэд нөлөөлөх эрсдэл дэмжлэг болж байгаа хэдий ч Монгол бий. Харин дотоодын төмөр замын сүлжээг Улсын эдийн засгийг төрөлжүүлэх, түүхий экспортын тээвэрлэлт хийх зорилгоор эдийн мөчлөгийн хэлбэлзлийг тэсвэрлэх БНХАУ-ын талтай холбох гэх мэт мега чадамжийг бэхжүүлэхэд чиглэсэн бүтцийн төслүүдийг хурдацтай хэрэгжүүлэн дуусгах, өөрчлөлт, шинэчлэлийн арга хэмжээг авч Оюу толгой далд уурхайн үйлдвэрлэлээ хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд эдгээр эерэг хүлээгдэж байснаас эрт, их хэмжээгээр тэлэх, өөрчлөлтүүд зөвхөн богино хугацаанд түүхий эдийн үнэ хүлээлтээс өндөр байх зэрэг ажиглагдаад өнгөрч болзошгүй юм. хүчин зүйлс уул уурхайн экспортод эергээр Түүнчлэн, уур амьсгалын өөрчлөлтөд нөлөөллнө. Түүнчлэн, саяхан тохиролцоонд дасан зохицох, түүний сөрөг нөлөөллийг хүрээд буй Орано уран олборлох төслийн бууруулахад чиглэсэн дотоод болон олон явц хурдацтай урагшилсан тохиолдолд дунд улсын бодлогыг хэрэгжүүлэхийн тулд эдийн хугацаанд ГШХО-ын орох урсгалыг төсөөлж засгийг төрөлжүүлэх хүчин чармайлтыг байгаагаас илүү нэмэгдүүлнэ. улам гүнзгийрүүлэх, тэр дундаа ирээдүйд дэлхий нүүрсний хэрэглээнээс татгалзах Түүхий эдийн мөчлөлийг дагасан энэ шилжилтийн үйл явцад бэлтгэх шаардлага оны эдийн засгийн эрчимтэй сэргэлтийг бий. ашиглан төсвийн хуримтлалыг дахин бүрдүүлэх, гадаад валютын нөөц -9- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Хүснэгт Х.1. Макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд   2021 2022 2023 төс 2024 төс 2025 төс 2026 төс ДНБ-ий бодит өсөлт, зах зээлийн зэрэгцүүлэх үнээр 1.6 5.0 5.8 6.2 6.4 6.1 Хувийн хэрэглээ -5.9 8.1 5.7 11.3 4.5 6.3 Төрийн байгууллагын хэрэглээ 9.2 6.9 13.6 11.3 1.8 3.4 Үндсэн хөрөнгийн хуримтлал 17.7 13.2 7.0 15.4 1.7 7.5 Бараа болон үйлчилгээний экспорт -14.6 32.3 42.3 3.6 20.3 6.3 Бараа болон үйлчилгээний импорт 13.6 29.1 16.8 18.4 15.4 9.2 ДНБ-ий бодит өсөлт, үйлдвэрлэгчийн зэрэгцүүлэх үнээр 0.4 4.2 5.8 6.2 6.4 6.1 Хөдөө аж ахуй -5.5 12.0 -10.7 11.5 5.0 6.5 Аж үйлдвэр (уул уурхайг оруулснаар) -2.2 -4.5 13.6 5.0 11.3 9.4 Үйлчилгээ 3.9 6.9 6.9 5.4 4.0 4.0 Инфляц (ХҮИ, жилийн дундаж) 7.1 15.2 10.2 9.1 9.0 8.7 Урсгал дансны тэнцэл (ДНБ-д эзлэх хувь) -13.4 -13.4 -2.1 -13.7 -9.3 -10.5 ГШХО-ын цэвэр орох урсгал (ДНБ-д эзлэх хувь) 13.1 14.1 7.9 8.2 8.5 8.6 Төсвийн тэнцэл (ДНБ-д эзлэх хувь) -3.0 0.7 0.5 -2.4 -0.6 -1.1 Улсын өр (ДНБ-д эзлэх хувь) 64.5 62.2 52.3 52.0 50.5 49.6 Төсвийн анхдагч тэнцэл (ДНБ-д эзлэх хувь) -1.1 2.1 2.3 -1.0 0.7 0.1 Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Тэмдэглэл: Улсын өрийн тооцоололд болзошгүй өр төлбөр буюу Монголбанкны Хятадын Ардын Банктай байгуулсан свот хэлцэл (2022 оны байдлаар ДНБ-ий 10 хувьтай тэнцэх)-ийн дүнг оруулаагүй болно. Бүлэг II: Цахим үйлчилгээний салбар дахь худалдааны боломж Дэлхий дахинд цахим худалдаа эрчимтэй худалдаа, финтекийн үйлчилгээ үзүүлэх, өргөжиж байгаа нь Монгол Улсад далайд мэдээллийн технологи ашиглан эрүүл гарцгүй байдлаас шалтгаалан үүсдэг мэнд, боловсролын үйлчилгээг зайнаас логистикийн бэрхшээлийг даван туулах, хүргэх зэрэг чиглэлээр эрэлт өндөр байгаа эдийн засгаа төрөлжүүлэх нэг боломжийг нь Монгол Улсад цахим үйлчилгээний нээж байна. Дэлхий дахинд программ худалдаагаа өргөжүүлэх бололцоог нээж хангамж хөгжүүлэх, бизнесийн зарим үйл байна. Ярилцлага болон түүвэр судалгааны ажиллагааг гаднын этгээд болон компанид үр дүнгээс үзэхэд программ хангамж даатгаж хийлгүүлэх (аутсорсинг), цахим хөгжүүлэлт, харилцаа холбоо болон цахим -10- ХУРААНГУЙ сурталчилгааны чиглэлээр цахим үйлчилгээ Оюуны өмчийн болон мэдээлэл, өгөгдөл үзүүлэх давуу тал Монгол Улсын хувьд хамгаалах дүрэм журам, зах зээлд чөлөөтэй оршиж байна. Салбартаа тэргүүлж буй нэвтрэх боломж, шударга өрсөлдөөний компаниуд эдгээр чиглэлийг аль хэдийн бодлого, олон улсын мэдээллийн гарцад онилж, ирээдүйд өсөж дэвших цар хүрээ холбогдох боломж, мэдээлэл хамгаалал болон инновацын потенциалыг олж харсан болон эрхзүйн орчны хувьд томоохон байна (Зураг Х.9). дутагдал ажиглагдаж байна. Гэтэл хөрөнгө оруулагчид цахим бизнесийн үйл Сүүлийн жилүүдэд цахим шилжилтэд ажиллагаанд шинээр хөрөнгө оруулахдаа ахиц дэвшил гарч байгаа хэдий ч Монгол өгөгдлийн аюулгүй байдал, оюуны өмчийн Улс МХХТ-ийн үйлчилгээг хил дамнан эрхийг хамгаалах зохиогчийн эрх болон үзүүлэх экспортын хувьд ижил төстэй улс мэдээллийн нууцлалын талаар хууль журам, орнуудтай харьцуулахад маш доогуур эрхзүйн зохицуулалтад нарийн анхаарал гүйцэтгэлтэй байна. Монгол Улс цахим хандуулдаг байна. шилжилтийн индексээр С-ангилалд багтсан хэвээр байгаа нь МХХТ-ийн дэд бүтэц, Цахим дэд бүтэц болон холболтыг үйлчилгээний өртөг, бизнесийн орчин, ур сайжруулснаар цахим үйлчилгээний чадвар, инновац, нийгмийн хүртээмжийн экспортыг дэмжих боломжтой. Мэдрэгч чиглэлд томоохон сорилтуудтай тулгарч тус бүрийг шилэн кабелиар холбох гэх байгааг илэрхийлж байна. 1 Түүнчлэн, Монгол зэргээр харилцаа холбооны дэд бүтцийг Улсын МХХТ-ийн үйлчилгээний экспорт сайжруулснаар интернэтийн хурдыг 2021 оны байдлаар ердөө 31.3 сая ам.доллар нэмэгдүүлэх, сүлжээний холболтын буюу ДНБ-ий 0.2 хувь, үйлчилгээний нийт хоцролтыг, ялангуяа олон улстай экспортын 12 хувийг бүрдүүлж байна. хуурай газраар холбогдох сүлжээний Үүнтэй харьцуулахад Армени, Молдав зэрэг хоцролтыг бууруулах ач холбогдолтой юм. улс ДНБ-ий 3 орчим хувьтай тэнцэх цахим Блокчейн технологийн тусламжтайгаар үйлчилгээг экспортолжээ. Тус салбарт цахим үйлчилгээний экспортыг бүрэн эдгээр улс орнууд Монгол Улсаас илүү шинэчлэх бололцоотой учраас Монгол давуу талтай байгаа нь томоохон зах зээлтэй Улс шаардлагатай туслах дэд бүтцэд ойр байршдаг, чадварлаг ажиллах хүчний хөрөнгө оруулах, үндэсний блокчейн баазтай, интернэтийн холболт онцгой сайн, сүлжээг байгуулах бодлогын арга хэмжээг гадаад оршин суух нутаг нэгтнүүдийн сүлжээ боловсруулах боломжтой. Түүнчлэн, цэцэглэн хөгжиж буй зэрэг хэд, хэдэн хүчин Сингапурын цахим эдийн засгийн зүйлсээр тайлбарлагдаж байна. түншлэлийн гэрээ (DEPA) болон Европын Холбоо – Сингапур хоорондын цахим Монгол Улсад харилцаа холбоо, интернэт түншлэл зэрэгтэй адил олон улсын түншлэл нэвтрүүлэлтээр ахиц гарч байгаа ч байгуулах, зах зээлийн нөхцөл байдлыг цахим дэд бүтцийн хувьд томоохон тандах цогц мэдээллийн сүлжээг бий болгох саад бэрхшээлүүд тулгарсаар байна. замаар цахим холболтыг сайжруулснаар Тухайлбал, сүлжээний хурд удаан төдийгүй ААН-үүдэд хил дамнасан мэдээлэлд саадгүй кибер аюулгүй байдал бүрэн хангагдахгүй нэвтрэх боломж олгохоос гадна олон улсад байна. Өндөр ур чадвартай ажиллах хүчний цахим үйлчилгээг үзүүлэхэд мөрдөгдөж дутагдал цахим үйлчилгээний салбарт буй стандарт, хэм хэмжээг дотоодод сахин сөргөөр нөлөөлж байна. Түүнчлэн, хууль, хэвшүүлэхэд шаардлагатай ур чадварыг эрхзүйн зохицуулалт дутмаг байгаа нь тус эзэмшүүлэх юм. салбарын хөгжлийг хойш татсаар байна. 1 Нийт 100 оноо (хамгийн дээд оноо)-ноос 20-39 оноо авсан улс орнуудыг цахим шилжилтийн С-ангилалд хамруулдаг. -11- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Цахим ур чадварыг дээшлүүлэх Цахим үйлчилгээ үзүүлэхэд өгөгдөл санаачилга гарган, үндэсний цахим чухал ач холбогдолтой хэдий ч цөөн хүн хөтөлбөрийг боловсруулан хэрэгжүүлэх амтай учраас мэдээлэл өгөгдлийн цар замаар өндөр нэмүү өртөг бүхий цахим хүрээ хязгаарлагдмал байдгийг харгалзан салбарт хувийн хэвшлийн санаачилгыг синтетик өгөгдлийг хөгжүүлэх, мэдээллийг хөхиүлэн дэмжиж болно. Зүүн өмнөд солилцох эрхзүйн орчныг нь бүрдүүлэх Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны замаар хувийн хэвшлийн санаачилгыг нийгэмлэгийн хөдөлмөрийн зах зээлийн мөн дэмжих боломжтой. Эцэст нь цахим мэдээллийн систем (ALMIS), Персийн үйлчилгээ үзүүлэх гарааны бизнесүүдийн Булангийн хөдөлмөрийн зах зээлийн нэгдсэн экосистемийн хөгжилд чухал ач ажиглалтын төв, Колумбын ур чадварын холбогдол өгөх шаардлагатай. Тодруулбал, зөвлөлийн ажиглалтын төв гэх зэрэг зохицуулалт, эрхзүйн орчныг тодорхой бэлэн санаачилгаас Монгол Улс санаа болгохоос гадна гарааны шинэ бизнесүүдэд авч, цахим ур чадварын ажиглалтын төв хөрөнгө оруулалт хийх, судалгаа болон байгуулах замаар цахим үйлчилгээний хөгжүүлэлтийн үйл явцад татварын экспортод шаардлагатай ур чадварын дэмжлэг үзүүлэх, тохиролцсон харьцааны дутагдал хэр байгааг тогтоох боломжтой. дагуу санхүүжилтийг хуваан гаргах, Үүний дараагаар эрэлт өндөр болох нь гарааны бизнесийн хувьцаа эзэмшилд тогтоогдсон ур чадварыг олгох техникийн нөлөөлөхгүйгээр зээл олгох болон буцалтгүй сургалт явуулах, ажлын байранд зуучлах тусламж үзүүлэх зэрэг олон төрлийн зэрэг мэдлэг боловсрол дээшлүүлэх санхүүгийн тусламжийг үзүүлж дотоодын санаачилгуудыг авч хэрэгжүүлж болно. инновац, хөгжилд томоохон түлхэц болно. Зураг Х.1. Эдийн засгийн өсөлт жигд бус бөгөөд Зураг Х.2... цэвэр экспорт болон төсвийн өсөлтийн дийлэнхийг уул уурхайн, тэр дундаа зардлын өсөлт тайлбарлаж байна. нүүрсний олборлох үйлдвэрлэл, … Хуримтлагдсан ДНБ-ий жилийн өсөлт, үндсэн салбараар ДНБ-ий өсөлтөд эрэлт талын бүрэлдэхүүний эзлэх хувь 10% 80% 25% Хувийн хэрэглээ 8% 60% 15% Төрийн хэрэглээ 5% 40% 5% Үндсэн хөр. хур. 3% 20% -5% 0% 0% Мат. эр. хөр. өөрчлөлт -3% -20% -15% Цэвэр экспорт -5% -40% -25% ДНБ-ий өсөлт I II III IV I II I II III IV I II 2022 2023 2022 2023 ДНБ-ий өсөлт Уул уурхайн бус өсөлт Уул уурхайн өсөлт (БТ) Эх сурвалж Үндэсний статистикийн хороо (ҮСХ). Эх сурвалж: ҮСХ. Тэмдэглэл: БТ = баруун тэнхлэг. -12- ХУРААНГУЙ Зураг Х.3. Дотоодод үйлдвэрлэгдсэн бараа, Зураг Х.4. Хувийн хэвшилд олгож буй зээлийн үйлчилгээний үнэ тогтмол өсөж, улмаар инфляц өсөлт хязгаарлагдмал байгаа нь хувийн хөрөнгө өндөр түвшинд хадгалагдан, өрхийн бодит оруулалтыг сааруулах нөлөө үзүүлж байна. орлогод сөргөөр нөлөөлж байна. Инфляцад эзлэх хувь Хэрэглээний болон бизнесийн зориулалтаар олгосон нийт зээлийн үлдэгдлээс тооцсон жилийн өсөлт Импортын бусад Импортын түлш Зээлийн өсөлт (үлдэгдэл) Импортын хүнс Дотоодын хүнснээс бусад Хэрэглээний зээл 20% Дотоодын хүнс Ерөнхий инфляц Бизнесийн зээл 35.5% 35% 14.5% 15% 12.3% 25% 10.1% 9.2% 10% 15% 13.7% 5.8% 5% 5% 0% -5% 2022 1 3 5 7 9 2023 1 3 5 7 9 11 2022 9 2023 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Эх сурвалж: Монголбанк. Зураг Х.5. Төсвийн нийт зарлага эргэн өсөж,… Зураг Х.6.. .. уул уурхайн салбараас төвлөрөх орлогын өсөлтөөр санхүүжигдэж байна. Төсвийн зарлага, ДНБ-д эзлэх хувь Төсвийн орлого, ДНБ-д эзлэх хувь 30% Бараа ба НӨАТ үйлчилгээний Нийгмийн даатгалын шимтгэл 24.9% 24.5% зардал* АМНАТ 22.7% 23.3% Бусад нийгмийн Орлогын албан татвар халамжийн Төсвийн нийт орлого 27.8% 30% 19.2% шилжүүлэг 20% 24.9% Нийгмийн 25% 22.9% 22.9% даатгалын 19.3% тэтгэвэр болон 20% тэтгэмж Хөрөнгийн зардал 15% 10% 10% Хүүхдийн мөнгө хөтөлбөр 5% Төсвийн нийт 0% 0% зарлага ба 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар цэвэр зээл 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 2019 2020 2021 2022 2023 2019 2020 2021 2022 2023 Эх сурвалж: СЯ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Эх сурвалж: СЯ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн Тэмдэглэл: Бараа ажил үйлчилгээний зардалд төрийн албан тооцоо. хаагчдын цалин, гүйцэтгэл суурилсан санхүүжилтийн өртгийг оруулсан. -13- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Зураг Х.7. Экспортын хэмжээ огцом нэмэгдсэнээр Зураг Х.8 ... хөрөнгийн орох урсгал бага урсгал дансны тэнцэл ашигтай гарч ... байснаас үл хамааран гадаад валютын нөөцийг нэмэгдүүлэв. Урсгал данс болон түүний бүрэлдэхүүн, ДНБ-д эзлэх хувь Төлбөрийн тэнцэл, ДНБ-д эзлэх хувиар болон гадаад валютын нөөц, сая ам.доллароор 80% Орлогын дансны тэнцэл Үйлчилгээний дансны тэнцэл Санхүүгийн данс 60% Барааны импорт Урсгал ба хөрөнгийн данс Барааны экспорт Гадаад валютын нөөц (БТ) Урсгал тэнцэл 40% 15% 6,000 3,986 4,181 4,124 20% 3,698 3% 10% 2,795 4,000 -5% 0% -8% -10% -12% 5% 10% 3% 2,000 6% 5% 4% 4% -20% 0% 0 -5% -40% -8% -5% -10% -2,000 -12% -60% -10% -4,000 -80% -15% -6,000 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 2019 2020 2021 2022 2023 2019 2020 2021 2022 2023 Эх сурвалж: Монголбанк. Эх сурвалж: Монголбанк. Тэмдэглэл: БТ = баруун тэнхлэг. Зураг Х.9. МХХТ-ийн салбарт олон төрөлт Зураг Х.10. Монгол Улсын кибер аюулгүй үйлчилгээ үзүүлэх болон программ хангамж байдлын үзүүлэлт сул байна. хөгжүүлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлж буй ААН-үүд ашиг орлогоороо тэргүүлж байна... МХХТ-ийн салбарт ашиг орлогоороо тэргүүлж буй ААН- Олон улсын кибер аюулгүй байдлын 2020 оны индекс үүдийн үзүүлж буй үйлчилгээний төрөл, нийт ААН-д эзлэх хувь үнэлгээгээр Монгол Улсын авсан оноо (дэд бүрэлдэхүүний нийлбэрээр авсан нийт оноо= 26.2/50) Олон төрлийн үйлчилгээ 24% Хууль эрх Программ хангамж зүйн орчин 20% 10 Цахим сурталчилгаа 16% 8 Вэб хөгжүүлэлт 12% 6 Техникийн Финтек 12% Хамтын 4 арга Өгөгдлийн менежмент ажиллагаа 2 8% хэмжээ Цахим худалдаа 8% 0 Цахим боловсрол 8% Харилцаа холбоо 8% Үүлэн тооцоолол 4% Чадавхи Зохион Кибер аюулгүй байдал 4% хөгжүүлэлт байгуулалт Эх сурвалж: Crunchbase өгөгдөлд суурилсан мэргэжилтний Эх сурвалж: ХХОУХ-ны олон улсын кибер аюулгүй байдлын тооцоо. 2020 оны индекс. Тэмдэглэл: Кибер аюулгүй байдлын гүйцэтгэлийг дээрх 5 хэмжээсээр үнэлдэг бөгөөд өндөр оноо нь гүйцэтгэл сайн байгааг харуулна. -14- 1 ЭДИЙН ЗАСГИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Эдийн засгийн өнөөгийн байдал, хэтийн Бүлэг I: төлөв 1. Эдийн засгийн өнөөгийн байдал 1.1 Уул уурхайн салбар, төсвийн зардал тэлснээр эдийн засгийн өсөлт эрчимжив Монголын эдийн засгийн өсөлт засгийн өсөлтийн хурд салбар бүрд жигд бус эрчимжиж байгаа ч жигд бус, уул байгаа бөгөөд өнгөрсөн оны уналтаас хойш уурхайн салбарт голлон түшиглэсэн, уул эрчимтэй сэргээд буй уул уурхайн салбар уурхайн бус салбарын идэвхжил сул өсөлтийг голлон тайлбарлаж байна (Зураг байна. 2022 онд 5 хувьтай байсан эдийн I.1). Харин 2023 оны эхний хагас жилийн засгийн өсөлт 2023 оны эхний хагас жилд байдлаар уул уурхайн бус салбарын өсөлт 6.2 хувьд хүрч эрчимжээд байна. Сүүлийн удаашралтай байгаа нь цар тахлын дараах уг саруудад шинэчлэгдсэн тоон мэдээллээс салбарын эрчимтэй сэргэлт саарсан, хөдөө үзэхэд өсөлтийн энэхүү эрч гуравдугаар аж ахуйн салбарын үйлдвэрлэл унасан зэрэг улиралд ч мөн хадгалагджээ. Гэхдээ эдийн хүчин зүйлстэй холбоотой. Зураг I.1. Уул уурхайн үйлдвэрлэл мэдэгдэхүйц тэлснээр эдийн засгийн өсөлт хурдсаж байна Хуримтлагдсан ДНБ-ий жилийн өсөлт, үндсэн салбараар 10% 80% 8% 60% ДНБ-ий өсөлт 5% 40% 3% 20% Уул уурхайн бус өсөлт 0% 0% Уул уурхайн өсөлт -3% -20% (БТ) -5% -40% I II III IV I II 2022 2023 Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн хороо (ҮСХ). Тэмдэглэл: БТ = баруун босоо тэнхлэг. Нийлүүлэлт талаас эдийн засгийн байгаа бол 2019 оны мөн үеэс 43.5 хувиар өсөлтийг уул уурхайн олборлолт өсжээ. Үүнээс гадна, энэ оны гуравдугаар болон нүүрсний тээвэрлэлт голлон сараас Оюу Толгой (ОТ)-н далд уурхайн тайлбарлаж байна. 2023 оны эхний хагас үйлдвэрлэл эхэлснээр зэсийн баяжмалын жилийн байдлаарх эдийн засгийн жилийн олборлолт 2023 оны эхний гурван улиралд өсөлтийн 90 орчим хувийг уул уурхайн өмнөх оны мөн үеэс 19.9 хувиар өслөө салбарын идэвхжил болон экспортын (Зураг I.2). Харин тээврийн үйлчилгээний барааг тээвэрлэх тээврийн үйлчилгээний хувьд энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар огцом өсөлт бүрдүүлж байна. Гуравдугаар өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 74 улирлын уул уурхайн салбарын тоон хувиар тэлж, эдийн засгийн өсөлтийн 1.8 мэдээллээс харахад энэхүү хандлага сүүлийн нэгж хувийг бүрдүүлжээ. Тээврийн салбарын саруудад ч хадгалагджээ. Тодруулбал, уг идэвхжилийн ¾ -ыг нүүрсний экспортын 2023 оны эхний гурван улирлын байдлаар тээвэр дангаараа бүрдүүлэв. нүүрсний олборлолт өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад бараг гурав дахин нэмэгдээд -16- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ Уул уурхайн олборлолт, тээврийн Монгол Улсын зүгээс махны экспортод үйлчилгээнээс бусад салбаруудын тавьж буй дийлэнх квотыг цуцалснаар 2023 идэвхжил сул байна (Зураг I.3). Энэ оны оны эхний хагас жилд мах боловсруулах эхний хагас жилийн байдлаар эдгээр үйл ажиллагаа, ялангуяа, экспортын салбаруудын нийт үйлдвэрлэл 0.7 хувиар зориулалтын мах боловсруулалт огцом өсжээ. Үүнд хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл өсөж, биет хэмжээгээр өмнөх оны мөн 9.9 хувиар агшсан, боловсруулах, барилга үеэс 2 дахин нэмэгджээ. 1 Харин сүлжмэл зэрэг уул уурхайгаас бусад аж үйлдвэрийн эдлэл, арьс шир зэрэг бусад бүтээгдэхүүний салбаруудын үйл ажиллагаа харьцангуй боловсруулах үйлдвэрлэл ихээхэн саарав. зогсонги байгаа нь голлон нөлөөллөө. Барилгын өртөг үргэлжлэн нэмэгдэж, 2022/2023 оны өвөл, хаврын улиралд цаг ипотекийн зээлийн олголт удааширсантай агаарын нөхцөл байдал хүндэрсний улмаас холбогдуулан орон сууцны борлуулалт өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад энэ саарсны зэрэгцээ (1.3 хэсгийг үзнэ үү), 2022 оны эхний хагас жилд шинээр хүлээн авсан онд эрчимжиж байсан төмөр замын бүтээн төл малын тоо 27 хувиар бага, том малын зүй байгуулалт, Оюу толгойн далд уурхайн бус хорогдол бараг 18 дахин өндөр байна. барилгын ажил энэ онд хумигдсанаар 2023 БНХАУ-ын талаас цар тахалтай холбоотой оны эхний хагас жилд барилгын салбарын эрүүл ахуйн шаардлагыг зөөлрүүлж, өсөлт нам түвшинд байв. Зураг I.2. Уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэлд Зураг I.3. Бусад салбарын өсөлт удаашралтай нүүрсний олборлолт давамгайлж байна байна 2019 оны эхний 3 улиралтай харьцуулахад нүүрс, зэсийн Хуримтлагдсан ДНБ-ий жилийн өсөлт, үүнд үндсэн баяжмал болон нийт уул уурхайн бодит үйлдвэрлэл салбаруудын эзлэх хувь (нэгж хувиар) 300 276.9 Боловсруулах, барилга болон бусад аж үйлдвэр Нийт уул уурхайн үйлдвэрлэл Худалдаа, үйлчилгээ болон бүт. цэвэр татвар Нүүрс 250 Хөдөө аж ахуй Зэсийн баяжмал Нийт үйлдвэрлэлийн өсөлт (уул уурхай, тээврээс бусад) 200 10% 150 5% 100.0 99.2 96.7 88.1 100 118.4 0.7% 100.0 106.7 87.6 0% 50 58.7 0 -5% 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар I II III IV I II 2019 2020 2021 2022 2023 2022 2023 Эх сурвалж: ҮСХ. Эх сурвалж : ҮСХ. Тэмдэглэл: 2019 оны эхний 3 улирлын үйлдвэрлэлийн хэмжээг 100-тай тэнцүүлж индекслэв. 1 Дотоодын зах зээлд махны нийлүүлэлтийн тогтвортой байдлыг хангах, үнийн хэлбэлзлийг бууруулах үүднээс Засгийн газар экспортын квот тогтоож ирсэн. -17- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Гадаад эрэлт эрчимжиж, төсвийн хувьд хүртэл эрчимжжээ. Мөн төсвийн зардал их хэмжээгээр тэлснээр эдийн хөрөнгө оруулалтын бодит зардал (үүнд, засгийн өсөлтийг эрэлт талаас голлон төрийн өмчийн байгууллагуудын хөрөнгө тайлбарлаж байна (Зураг I.4). 2023 оны оруулалтыг оруулаагүй) өмнөх оны мөн эхний хагас жилд нүүрсний экспортыг үеэс 21.5 хувиар өсөж, улмаар 2023 оны дагаад тээврийн үйлчилгээний эрэлт өндөр, эхний хагас жилийн байдлаар ДНБ дэх нийт хөрөнгө оруулалтын зориулалттай машин, үндсэн хөрөнгийн хуримтлалын 41.2 хувийг тоног төхөөрөмжийн хэрэгцээ шаардлага их бүрдүүлсэн тооцоололтой байна. 2Зээл олгох байсны улмаас эдгээр бараа, үйлчилгээний нөхцөл чангарсны зэрэгцээ гадаадын шууд импортын эрэлт өндөр байлаа. Гэсэн хөрөнгө оруулалтын сэргэлт удааширсантай хэдий ч цэвэр экспорт эдийн засгийн нийт холбоотойгоор хувийн хөрөнгө оруулалт өсөлтийн 19.2 нэгж хувийг бүрдүүлэв. Энэ хязгаарлагдмал байв. Арилжааны банкнууд нь нүүрс тэргүүтэй экспортын барааны бизнесийн зээл олгохдоо эрсдэлээс биет хэмжээ огцом тэлж, оны эхний хагас болгоомжилсон хандлагатай байж, зээлийн жилийн байдлаар өмнөх оны мөн үеэс 113 нөхцөлөө чанга хэвээр хадгалсан (I.3, хувиар өссөнтэй холбоотой байв (Зураг I.5 хэсгийг үзнэ үү) төдийгүй гадаадын I.5, хэсэг I.5 болон шигтгээ I.1-ыг үзнэ үү). шууд хөрөнгө оруулалтын орох урсгал Дотоод эдийн засгийн хувьд улсын сектор сул байснаас шалтгаалан хувийн хөрөнгө нийт эрэлтийг голлон тэтгэлээ. Төрийн оруулалт (төрийн өмчийн байгууллагуудын байгууллагуудын бодит хэрэглээний өсөлт хөрөнгө оруулалтыг оруулснаар) энэ оны 2022 оны эхний хагас жилд 6.7 хувьтай эхний хагас жилийн байдлаар 6.3 хувиар байсан бол энэ оны эхний хагас жилд 18.9 буурсан тооцоололтой байна. 3 Зураг I.4. Гадаад эрэлт эдийн засгийн өсөлтийг Зураг I.5. ... уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ голлон дэмжсэн … харьцангуй нам түвшинд байсан ч экспортын биет хэмжээ өслөө.4 ДНБ-ий өсөлтөд эрэлтийн талын бүрэлдэхүүний эзлэх хувь 2019 оны эхний 3 улиралтай харьцуулсан нүүрс болон (нэгж хувиар) зэсийн баяжмалын экспортын биет хэмжээ, үнэ 25% Нүүрсний экспортын биет хэмжээ Хувийн хэрэглээ 250 Зэсийн баяжмалын экспортын биет хэмжээ Нүүрсний экспортын үнэ 15% Төрийн 200 Зэсийн баяжмалын экспортын үнэ хэрэглээ 5% 150 Үндсэн хөр. хур. -5% 100 Мат. эр. хөр. өөрчлөлт -15% 50 Цэвэр экспорт -25% 0 ДНБ-ий өсөлт I II III IV I II 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 2022 2023 2019 2020 2021 2022 2023 Эх сурвалж: ҮСХ. Эх сурвалж: Монгол Улсын Гаалийн ерөнхий газар, Хятадын Гаалийн ерөнхий газар (ГЕГ). Тэмдэглэл: 2019 оны эхний 3 улирлын үнэ, биет хэмжээг 100-тай тэнцүүлж индекслэв. 2 Гадаад худалдаа, төсвийн гүйцэтгэлийн сүүлийн саруудын урьдчилсан мэдээнээс харахад 2023 оны гуравдугаар улиралд экспорт, импорт, төрийн хэрэглээний өсөх хандлага хэвээр байна (1.4, 1.5 хэсгийг үзнэ үү). 3 Цаг агаарын хүндрэлтэй нөхцөл байдлаас шалтгаалж өмнөх оны мөн үеэс 27 хувиар бага төл мал хүлээн авснаар ХАА-н гаралтай эргэлтийн хөрөнгө буурч, улмаар энэ жил материаллаг эргэлтийн хөрөнгийн өөрчлөлт огцом багасжээ. 4 2023 оны эхний есөн сард нийт экспортын орлогын 74.5 хувийг нүүрс, зэсийн баяжмалын экспорт бүрдүүлсэн тул тэдгээрийн экспортыг сонгон харуулав. -18- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ Хөдөлмөрийн зах зээлийн идэвхжил хөдөө аж ахуйн салбарын үйлдвэрлэл сул хэвээр, хөдөө аж ахуйн үйл саарсан нөлөөгөөр тус үйлдвэрлэлээс олох ажиллагаанаас олох өрхийн орлого өрхийн орлого буурав. Үүний зэрэгцээ буурч, өндөр инфляцаас шалтгаалан инфляц хоёр оронтой тоонд буюу өндөр бодит орлогын түвшин багассан зэрэг түвшинд хадгалагдсанаар өрхийн бодит нь хувийн хэрэглээний өсөлтөд сөргөөр орлого буурч, хувийн хэрэглээний өсөлт бага нөлөөлж байна. Ажилгүйдлийн түвшин түвшинд хадгалагдах нэг нөхцөл болжээ. 2022 оны дунд үеэс хойш 5-6 хувь орчим Харин 2023 оны долоодугаар сараас эхлэн (түүхэн доод түвшин)-д хадгалагдаж байгаа хэрэгжиж буй төсвийн тодотголын хүрээнд хэдий ч нийт ажил эрхлэлтийн өсөлт энэ хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжийн хөтөлбөр оны эхний хагас жилийн байдлаар зогсонги (ХМХ)-т бүх хүүхдийг эргэн хамруулах, байдалд орж ажиллах хүчний оролцооны тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, түвшин цар тахлын өмнөх үеийн 61 хувь тэтгэмж болон төрийн албан хаагчдын орчимд хүрээгүй байна (Зураг I.6).5 Цалин цалинг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ нь хөлсний орлого нэмэгдсэн боловч ажлын (1.4 хэсгийг үзнэ үү) гуравдугаар улирлаас байр цөөн байсан тул өрхийн бодит орлого хувийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх хүлээлттэй 2023 оны эхний хагас жилд өмнөх оны мөн байна. үеэс буураад байна (Зураг I.7) Түүнчлэн, Зураг I.6. Хөдөлмөрийн зах зээлээс гарч буй Зураг I.7 Өндөр инфляц өрхийн бодит орлогыг хүн амын тоо нэмэгдэж байгаа нь зах зээлийн сааруулах нөлөө үзүүлж байна. идэвхжилийг сулруулж байна. Хөдөлмөрийн зах зээлийн зарим үзүүлэлтүүд Өрхийн бодит орлогын өсөлтөд эзлэх хувь (нэгж хувиар), хувийн бодит хэрэглээний өсөлт Цар тахлаас өмнөх 2018-2019 онуудын 15% 25% ажиллах хүчний оролцооны дундаж түвшин 62% Бусад орлого 20% 10% 60% 15% Тэтгэвэр, 5% тэтгэмжийн 58% 10% орлого 0% Цалин хөлсний 5% 56% орлого 0% 54% -5% Өрхийн бодит орлогын өсөлт -5% 52% -10% Ажил эрхлэлтийн өсөлт Хувийн бодит -10% хэрэглээний Ажиллах хүчний оролцооны түвшин (БТ) өсөлт -15% 50% -15% I II III IV I II III IV I II I II III IV I II 2021 2022 2023 2022 2023 Эх сурвалж: ҮСХ. Эх сурвалж: ҮСХ. Тэмдэглэл: Өрхийн бусад орлогын дийлэнхийг хөдөө аж ахуйн үйл ажилла=гааны олох өөрийн орлого бүрдүүлдэг. 2022 оны 1 дүгээр улирлыг дуустал Ковшид-19 цар тахлын хүрээнд өрхийн орлогыг дэмжих= хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж байсан нь 2023 оны 1 дүгээр улирлыг дуустал өрхийн тэтгэвэр, тэтгэмжтэй холбоотой орлого өмнөх оноос буурах суурь нөлөөллийг бий болгов. 5 ҮСХ-ны ажиллах хүчний судалгаанаас үзэхэд тэтгэвэр, жирэмсний шалтгаанаар хөдөлмөрийн зах зээлийг орхиж байгаа хүн амын тоо нэмэгдэж, ажиллах хүчний оролцоо нам түвшинд байна. -19- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Шигтгээ I.1. Дэлхийн эдийн засгийн болон түүхий эдийн үнийн хандлагаa Дэлхийн болон бүс нутгийн эдийн засгийн хандлага Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт цар тахлын дараа огцом сэргэж байсан ч энэ эрчээ алдаж байна. Өнгөрсөн онд 3.1 хувиар өсөөд байсан дэлхийн эдийн засгийн өсөлт энэ онд 2.1 хувь болж буурах төлөвтэй. Инфляцын эсрэг эрчимтэй хэрэгжүүлж буй хөгжингүй орнуудын мөнгөний хатуу бодлого нь олон улсын санхүүгийн зах зээлийг хязгаарлаж, улмаар дэлхийн эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлж байна. Хөгжингүй орнууд бодлогын хүүгээ шат дараалан өсгөснөөр олон улсын санхүүгийн зах зээлд хүүгийн зөрүүнд нөлөөлж, улмаар хөгжиж буй, шинэ тутам эрчимтэй хөгжиж буй улс орнуудаас хөрөнгийн гадагшлах урсгал нэмэгдэхэд хүргэж байна. БНХАУ-ын эдийн засгийн хувьд хилээ бүрэн нээснээр 2023 оны эхний хагаст дотоод эрэлт тэлж, эдийн засгийн өсөлтөд түлхэц өгч байсан. Гэвч үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн уналтыг тойрсон болгоомжлол улам нэмэгдэж, оны сүүлийн хагаст эдийн засгийн өсөлт саарахаар байна. Монголын нүүрсний экспортын дийлэнх нь БНХАУ-ын барилга, гангийн үйлдвэрлэлд голчлон ашиглагддаг тул дээрх нөхцөл байдал нь Монгол улсын хувьд эрсдэл учруулж байна. Дунд хугацаанд дэлхийн эдийн засгийн өсөлт ялимгүй эрчимжиж, БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт удаашрах төлөвтэй байгаа тул хэтийн төлөв төдийлөн сайнгүй байна. Тухайлбал, 2024- 2025 онуудад дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 2.4, 3 хувьд тус тус хүрэх төсөөлөлттэй байгаа бол БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт 4.4, 4.3 хувь болж удаашрах таамаглалтай байна (Зураг Ш.1). БНХАУ- ын дотоодын үл хөдлөх, аж үйлдвэрийн салбарын уналтаас шалтгаалан эдийн засгийн өсөлтийн төлөв хүлээгдэж байснаас саарах нөхцөл байдал үүсвэл бусад улс орнуудын, тэр дундаа Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтийн төлөвт сөргөөр нөлөөлнө. Түүнчлэн, дэлхий даяар өндөр хүүгийн түвшин, санхүүгийн нөхцөл байдлыг тойрсон тодорхой бус байдал хадгалагдаж байгаа нь ГШХО-аас хамааралтай, макро эдийн засгийн эмзэг байдал өндөр улс орнуудын эдийн засгийн өсөлтөд дарамт учруулсан хэвээр байна. Үүнээс гадна, өрийн үйлчилгээний зардал нэмэгдэж байгаа нь шинэ тутам эрчимтэй өсөж буй улс орнуудын хувьд өрийн хямралд өртөх эрсдэлийг нэмэгдүүлж болзошгүй. Мөн өндөр хөгжилтэй улс орнуудын банкны салбарт хүндрэл дахин бий болсноор зээл, хөрөнгө оруулалтын томоохон хямралыг өдөөж болзошгүй зэрэг сөрөг эрсдэлүүд байсаар байна. Зураг Ш.1. Дэлхийн эдийн засгийн сэргэлт цар тахлын дараах эрчээ алдаж байна Дэлхийн болон бүс нутгийн эдийн засгийн өсөлт, хувиар 11 9 Хөгжингүй улс орнууд 7 5 Шинэ тутам хөгжиж буй улс орнууд 3 БНХАУ 1 -1 Монгол -3 Дэлхий нийт -5 2020 2021 2022 2023 төс 2024 төс 2025 төс Эх сурвалж: Монгол, БНХАУ-ын Макро ядуурлын хэтийн төлөвийн тайлан (2023 оны 10 дугаар сар), Дэлхийн Банкны Дэлхийн эдийн засгийн төлөв (2023 оны 6 дугаар сар) тайлангаас бусад мэдээллийг авав. -20- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ Түүхий эд, таваарын үнийн төлөв байдал Дунд хугацаанд олон улсын зах зээл дээр хүнс болон газрын тосны үнэ харьцангуй нам түвшинд хадгалагдах нь инфляцын дарамтыг зөөлрүүлэх хэдий ч уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортлогчдын орлого буурах төлөвтэй байна. Дийлэнх түүхий эдийн үнэ 2020-2022 оны туршид тасралтгүй өссөн. Харин нийлүүлэлтийн сүлжээний тасалдал арилж,дэлхийн зах зээл дээрх эрэлт харьцангуй саарснаа 2023 оны эхний гурван улирлын байдлаар голлох түүхий эдийн дэлхийн зах зээл дэх үнэ өмнөх оны мөн үеэс 20 хувиар буураад байна. 6 Олон улсын зах зээл дээр хүнсний болон газрын тосны үнэ харьцангуй нам түвшинд байж, инфляцын дарамтыг сулруулах нөлөө үзүүлж байгаа бол дийлэнх уул уурхайн бүтээгдэхүүн (коксжих нүүрснээс бусад)-ий үнэ буурч байгаа нь эдгээр түүхий эдийг экспортлогч орнуудын орлогод сөргөөр нөлөөлөв. Цаашид түүхийн эдийн үнэ буурч, 2025 оноос тогтворжих төлөвтэй (Зураг Ш.2). Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт хүлээлтээс сул байх (тэр дундаа, БНХАУ-ын эдийн засгийн сэргэлт огцом удаашрах), Ойрх Дорнод болон Зүүн Европ дахь геополитикийн хурцадмал байдал удаан үргэлжлэх зэрэг нь төсөөллийн онцлох эрсдэлүүд болж байна. Зураг Ш.2. Түүхий эд, таваарын үнэ буурах хандлагатай байна Зарим түүхий эд, таваарын үнэ, 2010 оны түвшнийг 100-тай тэнцүүлж индекслэв. 200 180 160 Зэс 140 120 Газрын тос 100 80 Коксжих нүүрс 60 40 Хүнс 20 0 2019 2020 2021 2022 2023 төс 2024 төс 2025 төс Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны түүхий эдийн хэтийн төлөв (2023 оны 10 дугаар сар). Австралийн Засгийн газрын Аж үйлдвэрийн шинжлэх ухаан, нөөцийн департаментын металлургийн нүүрсний мэдээлэл (2023 оны 10 дугаар сар). Тэмдэглэл: Монгол улс голчлон коксжих нүүрс экспортолдог тул эрчим хүчний нүүрсний үнийг зураг оруулаагүй. a Энэхүү шигтгээнд Дэлхийн Банкнаас бэлтгэн гаргадаг Дэлхийн эдийн засгийн төлөв (2023 оны 6 дугаар сар), Зүүн Ази, номхон далайн бүсийн эдийн засгийн тойм (2023 оны 10 дугаар сар), Түүхий эдийн төлөв (2023 оны 10 дугаар сар) тайлангуудын тооцоо шинжилгээ, төсөөллийг ашиглав. 1.2 Инфляц алгуур буурч байгаа ч өндөр түвшинд хадгалагдсаар байна Импортын барааны үнийн өсөлт 2023 онд шалтгаалан Монгол улсын хилийн томоохон саарч, инфляцын дарамтыг бууруулж боомтуудад нийлүүлэлтийн саатал үүсэж, байна. Инфляц энэ оны есдүгээр сарын тээвэрлэлтийн өртөг нэмэгдсэний зэрэгцээ байдлаар 10.1 хувьд хүрээд байгаа нь өндөр олон улсын зах зээл дээрх эрчим хүч түвшинд хэвээр тооцогдох ч өнгөрсөн болон хүнсний таваарын үнэ огцом өссөн, оны эцэс дэх 13.2 хувийн түвшинтэй төгрөгийн ханш ихээр суларсан зэрэг хүчин харьцуулахад алгуур буурсан хандлагатай зүйлсийн шалтгаантай инфляцын дарамт байна. Цар тахал болон ОХУ-аас Украиныг энэ онд мэдэгдэхүйц буурав. Үүний үр дүнд эзлэн түрэмгийлэх үйл ажиллагаанаас өнгөрсөн оны эцэст 13.4 хувьд хүрч байсан 6 Дэлхийн Банкны Түүхий эдийн үнийн мэдээлэл (2023 оны 10 дугаар сар) болон АНУ-ын Эрчим хүчний мэдээллийн алба (2023 оны 10 дугаар сар). -21- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР импортын бараа, бүтээгдэхүүний инфляц импортын хүнс болон түлшний үнэ энэ 2023 оны есдүгээр сарын байдлаар 7.4 хувьд хугацаанд голчлон буурах (цөөн тохиолдолд хүрч саарлаа. Тодруулбал, олон улсын зах ялимгүй өсөх) хандлагатай байв (Зураг I.8). 7 зээл дээрх нөхцөл байдалтай нийцтэйгээр Зураг I.8. 2023 онд импортын барааны инфляц Зураг I.9. Ерөнхий инфляц Төв банкны буурсан ч дотоодод үйлдвэрлэсэн бараа, инфляцын зорилтот түвшнээс дээгүүр үйлчилгээний үнийн өсөлт өндөр хэвээр байна хадгалагдаж байна Ерөнхий инфляцад эзлэх хувь Мөнгөний бодлогын хүү, инфляцын зорилт, ерөнхий инфляц 20% 18% Ерөнхий инфляц Импортын бусад Бодлогын хүү 14.5% 15% 15% Импортын 12.3% түлш 12% 10.1% 9.2% Импортын 10% 9% хүнс Зорилтот Дотоодын 6% инфляцын 5% хүнснээс интервал бусад 3% Дотоодын 0% хүнс 0% 2022 9 2023 1 3 5 7 9 11 Ерөнхий 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 инфляц 2022 2023 Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Эх сурвалж: ҮСХ, Монголбанк. Дотоодод үйлдвэрлэгдсэн хүнсний байна (I.3 болон I.4 хэсгүүдийг үзнэ үү). барааны үнийн өсөлт өндөр хэвээр хадгалагдаж, эрэлтийн шалтгаантай Төсвийн зарлагын өсөлтийг дагаад инфляцын дарамт эрчимжсэн тул эрэлтийн гаралтай инфляцын дарамт инфляц өндөр хэвээр байна. Дотоодод эрчимжих эрсдэлийг харгалзан үзэж Төв үйлдвэрлэгдсэн бараа, үйлчилгээний инфляц банк бодлогын хүүгээ сүүлийн 6 жилийн өндөр хэвээр байгаа нь хэрэглээний үнийн хамгийн өндөр түвшинд хадгалж байна. индексээр хэмжигдэх ерөнхий инфляц Дээр дурдсанчлан инфляц аажмаар буурч өндөр түвшинд хадгалагдах гол нөхцөл байгаа ч 2023 онд дундаж ерөнхий инфляц болж байна. Тухайлбал, энэ онд хөдөө аж Төв банкны “10 хувиас доош” байх зорилтот ахуйн үйлдвэрлэл саарсантай холбогдуулан түвшнээс дээш буюу дунджаар 10.2 хувьд мах, гурил зэрэг бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт хүрэх төлөвтэй байна (Зураг I.9). Түүнчлэн, буурч (I.1 хэсгийг үзнэ үү), хүнсний наймдугаар сард Төв банкнаас нийтэлсэн бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэрлэлийн инфляцын хүлээлтийн түүвэр судалгаанаас өртөг нэмэгдсэнээр дотоодод үйлдвэрлэсэн харахад ирэх оны хоёрдугаар улирал хүртэл хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ эрчимтэй инфляц Төв банкны зорилтот түвшинд хүрч өслөө. Түүнчлэн хэрэглээний зээлийн өсөлт буурахгүй байх төлөвтэй байна. I.4 хэсэгт эрчимжиж, төсвийн зардал тэлснээр дотоод дурдсанчлан 2023 оны төсвийн тодотголд эрэлтийг нэмэгдүүлж, улмаар эрэлтийн тусгасан төрийн албан хаагчийн цалин, шалтгаантай инфляцын дарамт нэмэгдэж тэтгэвэр, нийгмийн халамжийн зардлын нэмэгдэл нь дотод эрэлтийг нэмэгдүүлэхээр 7 Өнгөрсөн онд ОХУ-ын экспортлогчидтой Монгол Улсын Засгийн газраас хийсэн хэлэлцээрийн үр дүнд өргөн хэрэглээний түлш, шатахууны үнэ харьцангуй тогтвортой байна. -22- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ байна. Эдгээр нөхцөл байдлаас шалтгаалж оны туршид бодлогын хүүг 13 хувийн өндөр богино хугацаанд үнийн нэмэлт дарамт түвшинд хадгалж байна. үүсэж болзошгүй тул Төв банкнаас 2023 1.3 Арилжааны банкнууд зээлийн нөхцөлөө чанга хэвээр хадгалж, эрсдэлээс сэргийлэх бодлого баримталж байна Эдийн засаг тогтвортой сэргэж байгаа Активын чанар муудах эрсдэлээс ч арилжааны банкнууд эрсдэл багатай сэргийлж арилжааны банкнууд хэрэглээний зээлд төвлөрч, бизнесийн бизнесийн зээлийн өсөлтийг хязгаарлав. болон ипотекийн зээл олголтоо хумьж, Монголбанкны статистик тоон мэдээллээс зээлийн өсөлт сул байв. Өнгөрсөн оны харахад 2023 оны эхний есөн сарын 12 дугаар сард 3.9 хувьтай байсан зээлийн дунджаар нийт асуудалтай зээл (хугацаа жилийн өсөлт энэ оны есдүгээр сарын хэтэрсэн болон чанаргүй зээлийн нийлбэр) байдлаар 13.7 хувьд хүрч эрчимжлээ. Гэвч энэ нийт зээлийн багцын 14.7 хувийг бүрдүүлж нь голчлон цалин, тэтгэвэр, хадгаламжийн байна. Энэ нь өмнөх оны мөн үетэй орлогоор баталгаажсан хувийн хэрэглээний харьцуулахад ялимгүй буурсан үзүүлэлт зээлийн эрчимтэй өсөлттэй холбоотой болж байна (Зураг I.11). Гэвч, уул уурхай, байна (Зураг I.10). Харин энэ оны туршид боловсруулах, барилгын салбаруудын хувьд бизнесийн зээлийн өсөлт тун удаашралтай нийт зээлийн багцын харгалзан 34, 18, 20 байж, дөрөвдүгээр сард бизнесийн зээл хувийг чанаргүй зээл эзэлж байгаа нь тус жилийн 1.1 хувиар агшив. Энэ нь 2021- салбаруудад бизнесийн зээлийн чанар 2022 онуудад хэрэгжүүлсэн хөнгөлөлттэй асуудалтай байгааг илэрхийлж байна.9 зээлийн хөтөлбөрүүд дуусгавар болсноос Ийнхүү нийт асуудалтай зээлийн багц гадна банкны хэвийн нөхцөлтэй бизнесийн төдийлөн сайжрахгүй байгаагаас гадна зээлийг олгохоос зайлсхийх хандлага 2021 онд Банкны тухай хуульд оруулсан давамгайлж байгаатай холбоотой.8 нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд арилжааны Түүнчлэн, Монголбанкнаас Засгийн банкнууд хувьцаагаа олон нийтэд нээлттэй газарт орон сууцны ипотекийн зээлийн арилжаалах замаар банкны хувь эзэмшлийг хөтөлбөрийг шилжүүлэхтэй холбоотойгоор төрөлжүүлж байгаа тул өөрсдийн тайлан тодорхой бус байдал үүссэний улмаас тэнцэлд нөлөөлж болзошгүй өндөр эрсдэл энэ оны хоёроос долоодугаар саруудын үүрэх сонирхолгүй байна. хооронд арилжааны банкнууд ипотекийн хөнгөлөлттэй зээл олголтоо бууруулсан. Улмаар дээрх хугацаанд барилга, үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт олгосон зээлийн өсөлт дунджаар жилийн 1 хувиас доогуур түвшинд байв. 8 Арван их наяд хөтөлбөрийн хүрээнд 2021 онд 4.2 их наяд төгрөг, 2022 онд 2.6 их наяд төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл олгосон байна. Харин 2023 онд арилжааны банкнууд ноолуурын салбарыг дэмжих, хүнсний аюулгүй байдлыг хангах хөтөлбөрүүдийн хүрээнд нийт 480 тэрбум төгрөгийн зээлийг олгожээ. Дээрх зээлд төрөөс баталгаа гаргаж, хүүгийн хөнгөлөлт үзүүлж байна. 9 Үүнтэй харьцуулахад хэрэглээ, ипотек, худалдааны салбарын зээлийн багцад чанаргүй зээлийн эзлэх хувь бага буюу 4-6 хувь орчимд байна. -23- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Зураг I.10. Зээл олголт голлон хэрэглээний зээлд Зураг I.11. Активын чанар дорвитой сайжрахгүй төвлөрч байна байгаа нь арилжааны банкнуудын зээл олгох сонирхлыг бууруулж байна Нийт зээл, хэрэглээний зээл, бизнесийн зээлийн үлдэгдлийн Нийт зээлийн үлдэгдэлд чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн жилийн өсөлт зээлийн эзлэх хувь Зээлийн өсөлт (үлдэгдэл) Нийт асуудалтай зээл Хэрэглээний зээл Анхаарал хандуулах зээл 20% Бизнесийн зээл 35.5% 18% Чанаргүй зээл 35% 16% 13.9% 14% 25% 12% 10% 8.5% 15% 13.7% 8% 5.8% 6% 5% 4% 5.5% 2% -5% 0% 2022 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2023 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2022 1 3 5 7 9 2023 1 3 5 7 9 11 Эх сурвалж: Монголбанк. Эх сурвалж: Монголбанк. Зээлжих зардал харьцангуй өндөр байгаа Зураг I.12. Зээлийн өндөр хүү зээлийн нь хувийн секторын зээлийн эрэлтийг өсөлтөд мөн нөлөөлөв хумьсан байх боломжтой. Өнгөрсөн онд Бодлогын хүү, шинээр олгосон төгрөгийн зээлийн хүү, инфляцын түвшин өндөр байж мөнгөний шинээр татсан хадгаламжийн хүү бодлогын хүүг шат дараалан нэмэгдүүлэх 16.5% шаардлага үүссэн, үүнээс улбаалан 15.2% арилжааны банкнуудын эх үүсвэр татах 15% 14.1% санхүүжилтийн өртөг, хадгаламжийн хүү 13.0% нэмэгдэж, цаашлаад зээлийн хүү мөн өсөв. Арилжааны банкнуудын шинээр олгосон зээлийн хүү 2023 оны туршид алгуур өсөж 10% Хугацаат хадгаламжийн хүү есдүгээр сарын байдлаар 16.5 хувьд хүрлээ (төгрөгийн, шинээр татсан) Зээлийн хүү (төгрөгийн, (Зураг I.12). Дээр дурдсан нөхцөлөөс гадна шинээр олгосон) энэ онд хөнгөлөлттэй хүүтэй олгох зээлийн Бодлогын хүү 5% хэмжээ багассанаар шинээр олгосон 2022 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2023 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 зээлийн дундаж хүү өмнөх жилүүдээс өндөр тогтох нэг шалтгаан боллоо. Эх сурвалж: Монголбанк. 1.4 Төсвийн тэнцэл сайжирсан ч гадаад сөрөг нөлөөлөлд өртөмтгий хэвээр байна Төсвийн зардал нэмэгдсээр, тэр 22.7 хувиар хэмжигдэж байсан төсвийн дундаа 2023 оны төсвийн тодотголтой нийт зардал энэ оны эхний есөн сарын холбогдуулан улам тэлжээ. Өнгөрсөн байдлаар тухайн үеэс 18.2 хувиар тэлж оны эхний есөн сарын байдлаар ДНБ-ий ДНБ-ий 23.3 хувьтай тэнцэж байна (Зураг -24- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ I.13). Анх батлагдсан 2023 оны төсвийн мөнгөн тэтгэмжээс 2023 оны эхний хагас хүрээнд төсвийн зардлыг харьцангуй бага жилд хасагдаад байсан нийт хүүхдийн 9 хувиар өсөхөөр төсөвлөсөн бол энэ оны хувьд олгогдоогүй саруудын тэтгэмжийг долоодугаар сарын эхнээс хүчин төгөлдөр нөхөн олгосон. Өнгөрсөн оны эхний есөн үйлчилж эхэлсэн төсвийн тодотголд ДНБ-ий сарын байдлаар ДНБ-ий 4.0 хувьтай тэнцэж 3.1 нэгж хувьтай тэнцэх хэмжээний нэмэлт байсан төсвийн хөрөнгийн зардал энэ оны зардлыг тусгасан. Уг нэмэлт зардлын талаас мөн үед 30.2 хувиар нэмэгдэж, ДНБ-ий 4.5 дээш хэсгийг төрийн албан хаагчдын цалинг хувьд хүрчээ (Зураг I.14). Цаашдаа 2023 оны нэмэгдүүлэх, нийгмийн даатгалын тэтгэвэр, эцэс гэхэд хөрөнгийн зардлыг ДНБ-ий 9 тэтгэмжийг 10 хувиар нэмэх, даатгалгүй хувьд хүргэхээр төсөвлөсөн нь 2016 оноос иргэдэд чиглэсэн халамжийн тэтгэмжийг 2 хойших хамгийн өндөр дүнг илэрхийлж дахин нэмэгдүүлэх арга хэмжээний зардлууд байна. Олон жил сунжирч буй хөрөнгө бүрдүүлж байна. 10 Мөн тодотголоор оруулалтын төслүүдийг хэрэгжүүлэн дуусгах, өнгөрсөн онд анх удаа хүүхдийн мөнгөн Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөний тэтгэмжийг зорилтот бүлгийн хүүхдэд түгжрэлийн асуудлыг шийдвэрлэхэд нэмэлт олгох шийдвэрийг цуцлан, эргээд бүх санхүүжилт олгох зэргийн шалтгаанаар хүүхдийг хамруулахаар шийдвэрлэсэн. төсвийн хөрөнгийн зардал ийнхүү тэлж Өмнөх шийдвэртэй холбогдуулан хүүхдийн байна. Зураг I.13. Төсвийн нийт зардал эргэн өссөн … Зураг I.14. ... тэр дундаа, төрийн албан хаагчдын цалин, хөрөнгө оруулалтын зардал илүүтэй нэмэгдлээ Төсвийн зардал, ДНБ-ий хувиар Төсвийн зардлын жилийн өсөлт, үүнд зардлын бүрэлдэхүүний эзлэх хувь 30% Бараа, үйл.ний 30% 24.9% 24.5% Бараа ба зардал үйлчилгээний 22.7% 23.3% зардал* Бусад 20% Цэвэр зээл 19.2% 20% халамжийн 11.4% шилжүүлэг 6.8% Бусад урсгал зардал 8.4% 6.6% НД-ын тэтгэвэр, 2.5% 10% 7.7% 8.0% тэтгэмж 5.5% 3.2% Нийгмийн 7.1% 5.5% 5.3% Хөрөнгийн халамжийн 10% 0% 4.8% зардал шилжүүлэг 4.2% 4.5% 4.5% Нийгмийн даатгалын -8.9% 4.0% тэтгэвэр болон ХМХ 5.1% тэтгэмж 3.5% 4.0% 4.5% -10% Хөрөнгийн зардал 3.5% 0% Нийт зарлага, 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар цэв. зээллэг -20% Төсвийн нийт 2019 2020 2021 2022 2023 2022/2021 2023/2022 зарлага ба цэвэр зээл Эх сурвалж: СЯ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн Эх сурвалж: СЯ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. тооцоо. Тэмдэглэл: Бараа, үйлчилгээний зардалд гүйцэтгэлээр Тэмдэглэл: Бараа, үйлчилгээний зардалд гүйцэтгэлээр санхүүжүүлж буй зарим салбарын цалин, бусад зардлыг санхүүжүүлж буй зарим салбарын цалин, бусад зардлыг оруулав. Нийгмийн халамжийн шилжүүлэгт ХМХ-ийн оруулав. зардлыг оруулсан. 10 Байнгын асаргаа шаарддаг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд (хүүхэд, өндөр настныг хамруулан)-ийн асран хамгаалагч нарт олгох сарын тэтгэмжийн хэмжээг 3.25 дахин нэмэгдүүлснээр тус ангиллын зардал хамгийн их хэмжээгээр тэлсэн байна. -25- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Ийнхүү тэлж буй төсвийн зардлыг буюу ДНБ-ий 1 хувьтай тэнцэх орлогыг уул уурхайн салбараас төвлөрүүлсэн Төсвийн тогтворжуулалтын сан (ТЭС)-д орлого хүлээлтээс давж, санхүүжүүлэх хуримтлуулсан. Гэхдээ түүхий эдийн үнэ боломжтой байв. Төсвийн нийт орлого энэ онд буурах хандлагатай байсан тул 2023 оны эхний есөн сарын байдлаар уг сангийн хуримтлал өнгөрсөн оны мөн өмнөх оны мөн үеэс 40.7 хувиар тэлж, үеэс 43.4 хувиар буурчээ. Харин Ирээдүйн ДНБ-ий 27.8 хувьд хүрээд байна (Зураг I.15, өв сан (ИӨС буюу өнөө болон ирээдүйн I.16). Дээрх хугацаанд уул уурхайн салбар хойч үе хоорондын орлогыг тэнцвэржүүлэх (тэр дундаа, нүүрс, зэсийн баяжмалын баялгийн сан)-гийн зориулалтыг хэсэгчлэн олборлолт, экспорт) эрчимжсэнээр аж өөрчилж, ХМХ-ийг үргэлжлүүлэн ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, ашигт санхүүжүүлсэн тул уг сангийн хуримтлал малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөөс харьцангуй хязгаарлагдмал байв. 11 Уул бүрдүүлэх орлого огцом нэмэгдэж, төсвийн уурхайн салбараас бүрдүүлсэн орлогоос нийт орлогын 1/3-ийг бүрдүүлжээ. Мөн гадна эдийн засгийн үйл ажиллагаа хугацаанд экспортын гол нэрийн түүхий идэвхэжсэнээр НӨАТ, нийгмийн даатгалын эдийн үнэ тогтворжуулалтын жишиг үнээс сангийн шимтгэлийн орлого нэмэгдэж, өндөр байсан тул ашигт малтмалын нөөц улсын төсөвт мөн эергээр нөлөөлөв. ашигласны төлбөрийн 17 орчим хувь Зураг I.15. 2023 онд төсвийн орлогын бүрдүүлэлт Зураг I.16. …эдийн засгийн сэргэлт, гадаад сайн байгаа нь … худалдаа идэвхэжсэнтэй нийцтэй байна Төсвийн орлого, ДНБ-ий хувиар Төсвийн орлогын жилийн өсөлт, үүнд орлогын бүрэлдэхүүний эзлэх хувь ОАТ АМНАТ 50% НДШ Ирээдүйн өв сан НӨАТ Төсвийн нийт орлого 27.8% 40% Татварын бус 30% 24.9% орлого 4.5% 25% 22.9% 22.9% 30% Бусад татвар 5.0% 19.3% 20% 20% 7% 11.4% НӨАТ 5.4% 5% 15% 5.2% 4.3% 10% 4.7% Нийгмийн 14.2% 4.7% 11% даатгалын шимтгэл 10% 4.3% 3.4% 3.9% 5.3% 0% АМНАТ 3.7% 1.7% 3.2% 3.6% 5% 7.0% -10% -8% 4.8% 6.3% 4.8% Орлогын албан 3.8% 0% татвар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар -20% Төсвийн нийт 2019 2020 2021 2022 2023 2022/2021 2023/2022 орлого Эх сурвалж: СЯ. Эх сурвалж: СЯ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. 11 ИӨС-ийн тухай хуульд заасан хуримтлалын дүрмийн дагуу 2022 оноос өмнө ашигт малтмалын нөөц ашигласны нийт төлбөрөөс Төсвийн тогтворжуулалтын санд хуваарилаад үлдэх хэсгийн 65 хувийг ИӨС-д шилжүүлдэг байсан. Гэвч ИӨС-д өмнө нь ийнхүү хуримтлагддаг байсан хөрөнгийг 2022, 2023 онуудад төсвийн зарлагын тодорхой хэсгийг санхүүжүүлэхэд зарцуулаад байна. -26- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ Төсвийн зардал тэлж байгаа ч орлого нэрлэсэн дүнгээр эдийн засгийн идэвхжил бүрдүүлэлт сайн байгаа тул Монгол өндөр байгаа тул улсын өр-ДНБ-ий харьцаа Улсын төсвийн тэнцэл сайжирлаа. 2023 оны эцэст 52.3 хувьд хүрч буурах Өнгөрсөн оны эхний есөн сарын байдлаар төсөөлөлтэй байна. Улсын өр 2020 онд дээд ДНБ-ий 0.1 хувьтай тэнцэж байсан түвшин болох ДНБ-ий 80 орчим хувьд хүрч төсвийн тэнцлийн нийт ашиг 2023 оны нэмэгдэж байсан бол сүүлийн жилүүдэд мөн үед ДНБ-ий 4.6 хувь болж нэмэгдээд ихээхэн буурсан. Гэвч Монгол Улсын өрийн байгаа нь 2007 оноос хойших мөн үеүдэд бүтцэд гадаад зээл дийлэнх хувийг эзэлсээр ажиглагдсан төсвийн хамгийн өндөр байна. Тодруулбал, энэ оны хоёрдугаар ашигт тооцогдож байна. Үүний адилаар, улирлын эцэст нийт улсын өрийн 96.8 хувийг өнгөрсөн оны эхний есөн сард ДНБ-ий 1.8 гадаад эх үүсвэртэй зээл, үүн дотроо 1/3- хувьтай тэнцэх алдагдалтай байсан төсвийн ийг нь зах зээлийн нөхцөлтэй арилжааны тэнцвэржүүлсэн тэнцэл буюу төсвийн бондууд эзэлж байна. 12 Түүнчлэн, валютын хуримтлалын сангийн дүнг хассан төсвийн ханш, эдийн засгийн өсөлт, түүхий эдийн тэнцэл энэ оны мөн үед ДНБ-ий 3.4 хувийн үнийн хэлбэлзэл, олон улсын зах зээл дээрх ашигтай болж сайжирчээ (Зураг I.17). Гэхдээ хүүгийн түвшин, гадаад санхүүжилтийн 2023 оны эцэс гэхэд нийт төсвийн тэнцлийн хэрэгцээ шаардлага, болзошгүй өр төлбөр ашиг ДНБ-ий 0.5 хувьд хүрч буурах төлөвтэй зэрэг төрөл бүрийн сөрөг нөлөөлөлд улсын байна. Учир нь нэг талаас, дөрөвдүгээр өрийн эмзэг, өртөмтгий байдал өндөр улиралд төсвийн орлогын өсөлт харьцангуй хэвээр байна. Одоогоор ДНБ-ий 10 гаруй удаашрах төлөвтэй байгаа бол нөгөө талаас, хувьтай тэнцэж буй томоохон болзошгүй өр он гарахаас өмнө төлөвлөгөөт ажлуудаа төлбөрүүдэд Эрдэнэс Таван Толгой төрийн дуусгахаар яаравчилснаар сүүлийн саруудад өмчит уурхайн нүүрсний экспортын офтейк хөрөнгийн зардлын санхүүжилт ихэвчлэн гэрээ хэлэлцээр, Төв банкнаас Засгийн өндөр гардаг. газар эсхүл төрийн өмчит байгууллагад шилжүүлэхээр хүлээгдэж буй орон сууцны Улсын өр ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээгээр ипотекийн хөнгөлөлттэй зээлийн хөтөлбөр буурч байгаа ч гадаад өрийн төлөв байдал (ДНБ-ий 6 хувьтай тэнцэх), улсын төсвөөс нь гадаад санхүүгийн эх үүсвэрээс ихээхэн тэтгэврийн даатгалын санд олгодог татаас хамааралтай, том дүнтэй өр төлбөрийг (энэ онд ДНБ-ий 1.7 хувьтай тэнцэх) зэрэг санхүүжүүлэх хэрэгцээ шаардлага хэвээр багтаж байна. Цаашид ойрын хугацаанд байгаа зэргээс шалтгаалан төсвийн шаардагдаж буй гадаад санхүүжилтийн эрсдэл, гадаад сөрөг нөлөөлөлд эмзэг хэрэгцээг авч үзвэл энэ оны 12 дугаар сард өртөмтгий байдал өндөр байна. Төсвийн Засгийн газрын баталгаатай МУХБ-ны 200 анхдагч тэнцэл ашигтай гарч энэ оны сая ам.долларын Самурай бонд, ирэх оны эхэнд хоёр Евробондын төлбөрөөс цэвэр гуравдугаар сард Засгийн газрын 400 сая дүнгээр 94 сая ам.долларыг, аравдугаар ам.долларын бондын төлбөрүүд тус тус сард МУХБ-ны Евробондын 448 сая хүлээгдэж байна. ам.долларыг төлөхөд түлхэц боллоо. Мөн 12 2023 оны хоёрдугаар улирлын эцсийн байдлаар улсын нийт гадаад өрийн 32.6 хувийг зах зээлийн нөхцөлтэй арилжааны бондууд эзэлж байна. Эдгээр бондуудын хувьд дунджаар бусад төрлийн олон улсын санхүүжилтээс харьцангуй богино хугацаатай, өндөр хүүтэй байдаг байна. -27- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Зураг I.17. Төсвийн тэнцэл ихээхэн сайжирч байна Төсвийн тэнцлийн үзүүлэлтүүд, ДНБ-ий хувиар 9% 6.0% 5.3% 6% 4.6% Төсвийн нийт 3.7% 3.4% тэнцэл 3% 1.3% 1.7% 1.2% 0.4% 0.1% 0% Төсвийн тэнцвэржүүлсэн -3% -1.8% тэнцэл -2.9% -6% -4.1% Төсвийн анхдагч -5.6% тэнцэл -9% -7.2% 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 2019 2020 2021 2022 2023 Эх сурвалж: СЯ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. 1.5 Экспорт эрчимжиж урсгал данс ашигтай гарах, гадаад валютын улсын нөөцийг хуримтлуулахад эергээр нөлөөлж байна Энэ оны эхний гурван улиралд нүүрсний (ii) БНХАУ-ын хилийн ойролцоо төмөр экспорт өмнө ажиглагдаагүй түүхэн замын тээвэрлэлтийн шинэ холболтуудыг дээд түвшинд хүрч, улмаар урсгал данс хийж гүйцэтгэсэн, коксжих нүүрсийг түүхий сүүлийн 15 жилд анх удаа ашигтай гарав эд болгон ашигладаг БНХАУ-ын гангийн (Зураг I.18). 2023 оны эхний есөн сарын үйлдвэрлэл эрчимжсэн; (iii) Оюу Толгойн байдлаар бараа, бүтээгдэхүүний экспортын далд уурхайн үйл ажиллагааг энэ оны орлого өмнөх оны мөн үеэс 27 хувиар гуравдугаар сараас хэсэгчлэн эхлүүлснээр өслөө (Зураг I.19). Хэдийгээр уул уурхайн зэсийн экспортын биет хэмжээ нэмэгдсэн бүтээгдэхүүний үнэ буурсан ч экспортын болно. Харин өнгөрсөн онтой харьцуулахад биет хэмжээ нэн ялангуяа, нүүрсний экспорт уул уурхайн бус экспортын нийт экспортын тухайн хугацаанд түүхэн дээд хэмжээнд өсөлтөд эзлэх хувь өссөн ч нам түвшинд хүрч нэмэгдлээ (Шигтгээ I.1, I.2-ыг үзнэ хэвээр, улмаар Монгол Улсын экспортын үү). 13 Уул уурхайн экспортын биет хэмжээ төрөлжилт хязгаарлагдмал хэвээр байна.14 ийнхүү огцом өсөхөд дараах хүчин зүйлс Уул уурхайн холбогдолтой тээврийн нөлөөлсөн гэж үзэж байна. Үүнд: (i) 2022 үйлчилгээний эрэлт өндөр байсан тул эхний оны дунд үеэс хойш Ковшид-19 цар тахлын есөн сарын байдлаар үйлчилгээний дансны улмаас үүссэн гадаад худалдааны саатал, алдагдал өмнөх оны мөн үеэс 21.7 хувиар доголдол шийдвэрлэгдэж, улмаар хилийн тэлжээ. боомтууд дээрх хязгаарлалтууд зөөлөрсөн; 13 2023 оны эхний есөн сард экспортлосон нүүрсний биет хэмжээ 48.9 сая тоннд хүрч, 2019 болон 2022 оны мөн үеэс 70.4 хувь, 157 хувиар тус тус өссөн байна. Гэвч өмнөх онтой харьцуулахад 2023 онд олон улсын зах зээл дээр металлургийн (коксжих) нүүрсний үнэ 72 хувиар өссөн байхад Монголын нүүрсний экспортын үнэ 34.3 хувиар буурсан байгааг энд тэмдэглэх хэрэгтэй (Шигтгээ I.1-ийг үзнэ үү). Олон улсын зах зээл дээр үнэ болон Монголын нүүрсний экспортын үнэ хоорондын зөрүүний талаар Шигтгээ I.2-т өгүүллээ. 14 Сүүлийн үед Монгол Улсын экспортын төрөлжилт улам муудаж байна. Тодруулбал, нүүрсний экспорт өмнөх түүхэн дээд хэмжээнд хүрсэн жил буюу 2019 оны эхний гурван улиралд нийт экспортын сагсанд нүүрсний экспорт 40 хувийг эзэлж байсан бол 2023 оны эхний есөн сарын байдлаар 57 хувийг эзэлжээ. -28- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ Зураг I.18. Экспорт өсөж урсгал дансны тэнцэл ашигтай гарахад голлон нөлөөлөв Урсгал данс, түүний бүрэлдэхүүн, ДНБ-ий хувиар 80% 60% 40% Орлогын дансны тэнцэл 56% 20% 40% 35% 35% 39% 3% Үйлчилгээний тэнцэл -5% -10% 0% -8% -12% -20% -29% Барааны импорт -32% -32% -37% -38% -8% -8% -40% -10% -9% -10% Барааны экспорт -60% Урсгал тэнцэл -80% 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 2019 2020 2021 2022 2023 Эх сурвалж: Монголбанк. Экспорт эрчимтэй нэмэгдсэн бол бараа, зориулалттай машин, тоног төхөөрөмж, үйлчилгээний импорт ялимгүй өслөө. нүүрсний экспорттой холбоотой тээврийн ОХУ-аас Украиныг эзлэн түрэмгийлэх үйл үйлчилгээний эрэлт нэмэгдсэн нь импортын ажиллагаанаас хойш олон улсын зах зээл зардлын өсөлтийг голлон тайлбарлаж байна. дээр огцом өсөөд байсан хүнсний таваар, Харин хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн, тэр эрчим хүчний үнэ энэ онд алгуур тогтворжиж, дундаа хүнсний барааны импортын зардал улмаар үнийн нөлөөг дагаад оны эхний есөн өмнөх оны мөн үеэс 18 хувиар буурчээ. сард Монгол улсын импортын нийт зардал Энэ нь өмнө дурдсанчлан олон улсын зах өмнөх оны мөн үеэс ердөө 2.8 хувиар зээл дээр хүнсний таваарын үнэ буурсантай нэмэгджээ (Зураг I.20). Хөрөнгө оруулалтын холбоотой. Зураг I.19. Нүүрсний экспорт нэмэгдэж нийт Зураг I.20. Хөрөнгө оруулалтын төслүүдтэй экспортын орлогын өсөлтийн дийлэнхийг холбоотой түлш, капитал бараа, бүтээгдэхүүний бүрдүүлжээ импорт нэмэгджээ Барааны экспортын орлогын өсөлт, үүнд гол нэр төрлийн Барааны импортын зардлын өсөлт, үүнд гол нэр төрлийн барааны эзлэх хувь барааны эзлэх хувь Бусад 40% Түлш, шатахуун 31% 30% 50% 40% 24% Төмрийн хүдэр, баяжмал Хөрөнгө 24% 27% 20% оруулалтын бүтээгдэхүүн Нүүрс 20% 10% 6% Аж үйлдвэрийн орц Зэсийн баяжмал бүтээгдэхүүн -13% 0% -10% Хэрэглээний Алт бараа, -10% -15% бүтээгдэхүүн Нийт импортын -40% Нийт экспортын -20% зардлын 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар орлогын жилийн 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар жилийн өсөлт 2020 2021 2022 2023 өсөлт (%) 2020 2021 2022 2023 (%) Эх сурвалж: Монголбанк. Эх сурвалж: Монголбанк. -29- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР ГШХО-ын орох урсгал хязгаарлагдмал хөрөнгийн урсгал харьцангуй өндөр дүнтэй байсан тул тэр хэрээр хөрөнгийн цэвэр байсан тул нийт хөрөнгийн цэвэр орох урсгал харьцангуй бага байв. Өнгөрсөн урсгал сул байв. 15 оны эхний есөн сарын байдлаар ДНБ-ий 9.6 хувьтай тэнцэж байсан ГШХО-ын дотогшлох Хөрөнгийн дотогшлох урсгал ийнхүү урсгал энэ оны мөн үед 9 хувиар саарч, сул байсан ч экспортын орлогын өсөлт улмаар ДНБ-ий 8.4 хувьд хүрсэн нь цар давамгайлснаар гадаад валютын улсын тахлын өмнөх түвшнээс мэдэгдэхүйц доогуур нөөц сүүлийн 20 сарын дээд түвшинд байна (Зураг I.21). ОТ далд уурхайн бүтээн хүрч өслөө. Өнгөрсөн жил хурдацтай байгуулалтад шаардагдах санхүүжилтийн буурсан гадаад валютын улсын нөөц энэ оны хэрэгцээ багасаж, уул уурхайн салбарт орж есдүгээр сарын эцэст 4.1 тэрбум ам. доллар ирэх ГШХО буурах нэг шалтгаан болсон бол буюу цар тахлын өмнөх 2019 оны эцсийн олон улсын санхүүгийн зах зээлийн төлөв 4.3 тэрбум ам.доллартой харьцуулагдахуйц байдал чангарч, хөрөнгө оруулагчдын түвшинд хүрээд байгаа ч энэ нь зөвхөн сонирхол хязгаарлагдсанаар уул уурхайн 3.7 сарын валютын төлбөртэй импортын бус салбарт орж ирэх ГШХО ердөө ДНБ- хэрэгцээг хангахуйц дүн болж байна (Зураг ий 2 хувьтай тэнцэж байна. Энэ онд эргэн I.22). Үүнээс гадна, БНХАУ-ын Ардын төлөгдөх хуваарьтай Засгийн газрын банктай байгуулсан 1.7 тэрбум ам.долларын дийлэнх Евробондын төлбөрүүдийг дахин свот хэлцлийг 2026 оныг хүртэл дахин 3 санхүүжүүлэх замаар хөрөнгийн гадагшлах жилээр сунгаад байгаа нь ойрын хугацаанд урсгалыг хязгаарласан. Гэсэн хэдий ч төлбөрийн тэнцэлд үзүүлэх дарамтыг худалдааны зээлийн төлбөрүүд, багцын бууруулж, зах зээлийн итгэх итгэлийг хөрөнгө оруулалтаар гадагшлах бусад нэмэгдүүлснээр валютын ханш сулрах нөхцөлийг хязгаарласан байхаар байна. 16 Зураг I.21. Зэс баяжуулах уурхайд шаардагдах Зураг I.22. … гэсэн ч экспорт эрчимжиж, зарим хөрөнгө оруулалт буурч, олон улсын санхүүгийн гадаад өр төлбөрүүдийг дахин санхүүжүүлснээр зах зээл дээрх тодорхой бус байдал үргэлжилснээр гадаад валютын улсын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд ГШХО-ын дотогшлох урсгал удааширсан … дэм боллоо Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын дотогшлох урсгал, Төлбөрийн тэнцэл (ДНБ-ий хувиар) болон гадаад ДНБ-ий хувиар валютын улсын нөөц (сая ам.доллароор) Уул уурхай Санхүүгийн данс 16% 15% Уул уурхайн бус Урсгал ба хөрөнгийн данс 13% 14% 12% Нийт Гадаад валютын нөөц (БТ) 12% 15% 6,000 11% 3,986 4,181 4,124 10% 3,698 10% 10% 2,795 4,000 10% 8% 8% 8% 7% 5% 10% 3% 2,000 7% 6% 5% 4% 4% 6% 5% 0% 0 4% -5% -5% -8% -10% -2,000 4% 3% -12% 3% 2% -10% -4,000 2% 0% -15% -6,000 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 1-9 сар 2019 2020 2021 2022 2023 2019 2020 2021 2022 2023 Эх сурвалж: Монголбанк. Эх сурвалж: Монголбанк. Тэмдэглэл: БТ = баруун босоо тэнхлэг 15 2023 оны тавдугаар сард эргэн төлөх хуваарьтай Гэрэгэ бондын зарим хэсэг болон 2024 оны гуравдугаар сард эргэн төлөх хуваарьтай Хуралдай бондыг дахин санхүүжүүлэхээр энэ оны эхний улиралд Засгийн газар 650 сая ам.долларын шинэ бонд гаргасан. 16 Энэ оны эхнээс төгрөгийн ханш ам.доллар болон евротой харьцуулахад тогтвортой, юаньтай харьцуулахад ялимгүй чангарлаа. -30- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ Шигтгээ I.2. Монголын нүүрсний экспортын үнэ: БНХАУ руу экспортлогч бусад улс орнуудтай харьцуулах нь Монголын нүүрсний экспортын биет хэмжээ түүхэн дээд хэмжээнд хүрээд байгаа хэдий ч бусад экспортлогчдоос харьцангуй бага үнээр нүүрсээ нийлүүлж ирсэн тул дэлхийн зах зээл дээрх нүүрсний үнийн өсөлтөөс бүрэн үр ашгаа хүртэж чадахгүй байна. Монгол Улсаас экспортын бараг ганц голлох зах зээл болох БНХАУ-д нийлүүлсэн нүүрсний экспортын биет хэмжээ өнгөрсөн оноос 2 дахин нэмэгдээд зогсохгүй БНХАУ-ын нийт коксжих нүүрсний импортын зах зээлд эзлэх хувь хэмжээ 36-аас 52 хувьд хүрч нэмэгдээд байна (Зураг Ш.3).17 Монгол Улсын хувьд ийнхүү таатай нөхцөл байдал үүссэний зэрэгцээ олон улсын зах зээл дээр нүүрсний үнэ цар тахлын өмнөхөөс давсан өндөр түвшинд хадгалагдаж байгаа ч (Шигтгээ I.1-ийг үзнэ үү) БНХАУ-д нийлүүлж буй нүүрсний экспортын үнэ олон улсын өрсөлдөгчидтэй харьцуулахад доогуур байна. 18 Уг үнийн зөрүү үүсэхэд экспортын зах зээл БНХАУ-ын хойд хэсэгт ихээр төвлөрсөн, гэрээ хэлэлцээр тохирох үеэр ил тод байдал болон үнэ тогтоох зах зээлийн чадавх сул, түүхий нүүрсийг дараагийн шатанд боловсруулах хүчин чадал харьцангуй хязгаарлагдмал зэрэг хүчин зүйлс нөлөөлж байна. Улмаар 2023 оны эхний есөн сарын байдлаар БНХАУ руу Монголын талаас экспортолсон коксжих нүүрсний дундаж үнэ ОХУ-ын нийлүүлэгчдээс 18 хувь орчим, худалдааны бусад түнш улс орнуудаас 50 гаруй хувиар тус тус бага байв (Зураг Ш.4). Зураг Ш.3. Энэ онд БНХАУ-ын коксжих нүүрсний Зураг Ш.4. …гэвч бусад нүүрс экспортлогчдоос импортын зах зээлд Монголын эзлэх хувь харьцангуй хямд нийлүүлжээ нэмэгдсэн... БНХАУ-ын коксжих нүүрсний импорт, худалдааны гол БНХАУ-ын импортолсон коксжих нүүрсний дундаж түншээр (мянган тонн) үнэ, худалдааны түнш орнуудаар 600 ам.доллар/тонн Монгол 70 Монгол мянган тонн ОХУ 500 60 Бусад Бусад 400 50 40 300 Австрали 30 200 20 ОХУ 100 10 БНХАУ-ын 0 0 коксжих 2021 1 7 3 5 7 9 2022 1 3 5 7 9 9 2023 1 3 5 11 11 2019 2020 2021 2022 2023 нүүрсний импорт Эх сурвалж: БНХАУ-ын Гаалийн ерөнхий газар (ГЕГ). Эх сурвалж: БНХАУ-ын Гаалийн ерөнхий газар (ГЕГ). Тэмдэглэл: Тухайн жил бүрийн эхний есөн сард импортолсон нүүрсийг дүрслэв. Монголын нүүрсний экспортын үнийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр зарим арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Энэ оны эхнээс зах зээл дээр үнэ тогтоох үйл явцын ил тод байдлыг сайжруулж, олон улсын худалдан авагчдын дунд өрсөлдөөн бий болгон хэвшүүлэх үүднээс нүүрсийг Монголын хөрөнгийн биржээр арилжаалж байна. 2023 оны 8-9 дүгээр сард нийт экспортолсон нүүрсний дунджаар 31 орчим хувийг биржийн платформоор дамжуулан худалдаалсан нь арилжаа анх эхэлж байсан саруудад борлуулж байсан 5 хүрэхгүй хувьтай харьцуулахад нэлээд өссөн үзүүлэлт болж байна. Төрийн өмчит уул уурхайн компаниуд нүүрсээ уг биржээр дамжуулан арилжаалах үүрэгтэй бол хувийн хэвшлийн уул уурхайн компаниудын оролцоо одоогоор хязгаарлагдмал байна. Эцэст нь дурдахад, нүүрсний чанарыг сайжруулах зорилгоор төрийн өмчит томоохон нүүрсний компаниудын нэг төлөөлөл нүүрс угаах үйлдвэрээ ирэх онд ашиглалтад оруулахаар бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлжээ. 17 2020 оны сүүлчээс эхлэн БНХАУ-аас Австралийн нүүрс нийлүүлэлтэд албан бусаар хориг тавьсантай холбогдуулан БНХАУ-ын импортод эзлэх хувь огцом буурсан. Түүнчлэн, 2022 оноос Украиныг эзлэн түрэмгийлэх үйл ажиллагааны хариу үйлдэл болгон барууны орнуудаас ОХУ-д тавьсан хориг арга хэмжээнээс шалтгаалан ОХУ нүүрсээ Азийн зах зээлд голчлон нийлүүлэх болсноор БНХАУ-ын импортод эзлэх хувь нэмэгджээ. 18 БНХАУ-ын хилийн боомтуудад тээвэрлэгдэн ирж Гаалийн байгууллагад бүртгэгдсэн, тээврийн зардал, бусад өртгийг шингээсэн үнийг харьцуулав. -31- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР 2. Эдийн засгийн хэтийн төлөв, эрсдэл, бодлогын зөвлөмж 2.1. Эдийн засгийн хэтийн төлөв, эрсдэл Энэ онд эрчимтэй идэвхжиж буй Монгол онд 22 хувиар нэмэгдэх хүлээлттэй байгаа Улсын эдийн засаг ирэх онд улам төсвийн нийт зардал ирэх онд 25.3 хувиар хурдацтай тэлж, 6.2 хувиар өсөх төлөвтэй нэмж өссөнөөр 2017 оноос хойших дээд байна. Эдийн засаг 2023 оны эхний хагас түвшин буюу ДНБ-ий 37.8 хувьд хүрэхээр жилийн өсөлтийн эрчээ хадгалснаар энэ байна. Төсвийн зардал ийнхүү нэмэгдэхэд онд 5.8 хувиар идэвхжих хүлээлттэй байна ШСБ-ын хүрээнд хот-хөдөөгийн хөгжлийн (Хүснэгт I.1). Оны сүүлийн хагаст нүүрсний зорилтыг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн арга экспорт болон хувийн хэрэглээ хүлээгдэж хэмжээний урсгал болон хөрөнгийн зардлын байснаас давах тохиолдолд эдийн засгийн өсөлт голлох нөлөөг үзүүлэхээр байна. 19, 20 өсөлт үүнээс ч өндөр байх боломжтой юм. Уул уурхайн салбар, нэн ялангуяа, нүүрсний Харин ирэх онд хувийн хэрэглээ болон салбараас төвлөрүүлэх төсвийн орлогын төсвийн зардал тэлснээр эдийн засгийн огцом өсөлт ирэх онд арилснаар төсвийн өсөлтийг голлон бүрдүүлнэ гэж үзэж байна. тэнцэл эргэн алдагдалд шилжих төлөвтэй Нийлүүлэлт талаас авч үзвэл, 2023 онд байна. уналттай байсан хөдөө аж ахуйн салбарын үйлдвэрлэл сэргэхээр байна. Хувийн Экспортын орлого тогтворжиж, импорт хэрэглээ сэргэснээр зочлох үйлчилгээ, аялал нэмэгдэхийн хэрээр 2024 онд төлбөрийн жуулчлал болон зугаа цэнгэлийн салбарын тэнцлийн дарамт дахин бий болохоор эрэлтийг нэмэгдүүлэх юм. Мөн уул уурхайн байна. Урсгал данс энэ онд бага хэмжээний олборлолтын тээврийн салбарт үзүүлэх алдагдалтай гарах бол ирэх оноос нүүрсний эерэг дам нөлөө үргэлжилснээр 2024 онд экспортын идэвхжил тогтворжиж, уул үйлчилгээний салбарын идэвхжил эрчээ уурхайн түүхий эдийн үнэ буурч, дотоод эрэлт хадгалах төлөвтэй байна. эрчимтэй сэргэхтэй зэрэгцээд импортын эрэлт нэмэгдэх тул урсгал дансны алдагдал Инфляц ирэх онд үргэлжлэн буурах ч энэ ДНБ-ий 13.7 хувьд хүрч, тэлэх таамаглалтай оноос харьцангуй алгуур буурах төлөвтэй байна. Олон улсын санхүүгийн зах зээлийн байна. Олон улсын зах зээл дээр хүнс болон нөхцөл байдал чанга хэвээр хадгалагдах тул түлшний үнэ нам түвшинд байж, импортын хөрөнгийн дотогшлох урсгал төлбөрийн үнэ буурах нөхцөлийг бүрдүүлэхээр байна тэнцлийн дарамтыг бага хэмжээгээр (Шигтгээ I.1-ийг үзнэ үү). Харин хөдөө аж бууруулна гэж үзэж байна. Цаашид 2023 ахуйн үйлдвэрлэл сэргэснээр дотоодод оны эцэс болон 2024 оны эхээр хүлээгдэж үйлдвэрлэгдсэн хүнсний үнийн огцом буй Засгийн газрын гадаад бонд, Засгийн өсөлт үүсэхээс сэргийлнэ гэсэн хүлээлттэй газрын баталгаатай гадаад бондуудын эргэн байна. Төсвийн зардал үргэлжлэн тэлж, төлөлтөд нийтдээ 0.6 тэрбум ам.доллар дотоод эрэлт сэргэснээр эрэлтийн гаралтай шаардлагатай байна. инфляцын дарамт нэмэгдэх ч мөнгөний хатуу бодлого баримталснаар үүний нөлөөллийг Дунд хугацаанд эдийн засгийн идэвхжил хэсэгчлэн саармагжуулна. Улмаар 2024 онд үргэлжлэн эрчимжих төлөвтэй байна. ерөнхий инфляц дунджаар 9.1 хувьд хүрэх 2025-2026 онуудад эдийн засгийн өсөлт төлөвтэй байна. дунджаар 6.3 хувьд хүрэхээр байна. Тодруулбал, ОТ-н үйлдвэрлэл 2025 он Ирэх онд төсвийн зардлын тэлэлт гэхэд энэ оны түвшнээс 2 дахин нэмэгдэх орлогын өсөлтөөс давахаар байна. 2023 төлөвлөгөөтэй байгаа тул уул уурхайн 19 Үүнд төрийн албан хаагчийн цалинг 10 хувиар нэмэгдүүлэх, 2023 оны дунд үеэр баталсан тэтгэврийг инфляцтай нийцүүлэн индексжүүлэх аргачлалын дагуу нийгмийн даатгалын тэтгэврийг 10 хувиар нэмэгдүүлэх, нийгмийн халамжийн зарцуулалтыг тэлэх арга хэмжээнүүд орсон. 20 ШСБ-ын хүрээнд тусгасан томоохон гол төслүүдийг төр-хувийн хэвшлийн түншлэл хэлбэрээр хэрэгжүүлэх төлөвтэй байна. Гэвч энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл хараахан байхгүй байна. -32- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ салбарын үйлдвэрлэл эдийн засгийн төсвийн алдагдал багасаж, улсын өрийн өсөлтөд голлон нөлөөлөх төлөвтэй. УИХ- ДНБ-д эзлэх хувь буурах хүлээлттэй байна. ын сонгуулийн дараа төсвийн зардал бага Түүнчлэн, ОТ-н экспорт их хэмжээгээр зэрэг тогтворжиж, уул уурхайн салбараас тэлж, дунд хугацаанд төлбөрийн тэнцлийн төвлөрүүлэх орлого өндөр байснаар дарамтыг багасгахаар байна. Хүснэгт I.2. Макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд 2023 2024 2025 2026 2021 2022   төс төс төс төс ДНБ-ий бодит өсөлт, зах зээлийн зэрэгцүүлэх үнээр 1.6 5.0 5.8 6.2 6.4 6.1 Хувийн хэрэглээ -5.9 8.1 5.7 11.3 4.5 6.3 Төрийн хэрэглээ 9.2 6.9 13.6 11.3 1.8 3.4 Үндсэн хөрөнгийн нийт хуримтлал 17.7 13.2 7.0 15.4 1.7 7.5 Экспорт, бараа, үйлчилгээний -14.6 32.3 42.3 3.6 20.3 6.3 Импорт, бараа, үйлчилгээний 13.6 29.1 16.8 18.4 15.4 9.2 ДНБ-ий бодит өсөлт, үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн зэрэгцүүлэх үнээр 0.4 4.2 5.8 6.2 6.4 6.1 Хөдөө аж ахуй -5.5 12.0 -10.7 11.5 5.0 6.5 Аж үйлдвэр ( уул уурхайн салбарыг оруулснаар) -2.2 -4.5 13.6 5.0 11.3 9.4 Үйлчилгээ 3.9 6.9 6.9 5.4 4.0 4.0 Инфляц (ХҮИ, жилийн дундаж) 7.1 15.2 10.2 9.1 9.0 8.7 Урсгал дансны тэнцэл (ДНБ-ий хувиар) -13.4 -13.4 -2.1 -13.7 -9.3 -10.5 ГШХО цэвэр урсгал (ДНБ-ий хувиар) 13.1 14.1 7.9 8.2 8.5 8.6 Төсвийн тэнцэл (ДНБ-ий хувиар) -3.0 0.7 0.5 -2.4 -0.6 -1.1 Өр (ДНБ-ий хувиар) 64.5 62.2 52.3 52.0 50.5 49.6 Төсвийн анхдагч тэнцэл (ДНБ-ий хувиар) -1.1 2.1 2.3 -1.0 0.7 0.1 Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Тэмдэглэл: Болзошгүй өр буюу БНХАУ-ын Ардын банктай байгуулсан свот хэлцэл (2022 онд ДНБ-ий 10 хувьтай тэнцэх)-ийг улсын өрөнд оруулж тооцоогүй болно. Эдийн засгийн хэтийн төлөвт нөлөөлж нүүрсний офтейк гэрээ, хэлэлцээрүүдтэй болзошгүй эрсдэлүүд их бөгөөд сөрөг холбоотойгоор экспортын орлого орж талдаа давамгайлж байна. БНХАУ-тай ирэх хугацаа өөрчлөгдөх зэрэг хүчин зүйлс эдийн засгийн хувьд нягт уялдаа холбоотой Монголын нүүрсний экспортын цаашдын байгааг харгалзан үзвэл тус улсад эдийн төлөвт сорилт учруулах юм.22 Сонгуулийн засгийн өсөлт хүлээлтээс удаашрах өмнөх өнөөгийн нөхцөлд төсвийн зардал тохиолдолд Монголын эдийн засагт үзүүлэх хүлээгдэж байснаас их хэмжээгээр тэлэх сөрөг нөлөөлөл нь өндөр байхаар байна.21 өндөр магадлалтай байдаг бөгөөд энэ БНХАУ-ын үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл нь инфляцын дарамтыг улам өдөөхөөс болон гангийн үйлдвэрлэлийн идэвхжил гадна импортын эрэлтийг нэмэгдүүлдэг саарч, улмаар гангийн эрэлт буурах, учраас төсвийн болон урсгал дансны “хос” тус улс гадаад худалдаанд баримтлах алдагдал үүсгэх өндөр эрсдэлтэй. 23 Сүүлийн бодлогоо гэнэт өөрчлөх, өмнө байгуулсан үед Ойрх Дорнод дахь геополитикийн 21 Дэлхийн Банкны ЗАНД бүсийн эдийн засгийн тойм (2023 оны 10 дугаар сар) болон АХБ-ны Азийн хөгжлийн хэтийн төлөвийн тайлан (2023 оны 9 дугаар сар). 22 Гадаад худалдааны харилцаа сэргэж байгаатай холбогдуулан 2023 оны гуравдугаар сараас хойш Австралиас БНХАУ-д нийлүүлэх эрчим хүчний нүүрсний импорт нэмэгдэж байна. 23 Тухайлбал, чинээлэг өрхүүдийн хэрэглээ өндөр тул НӨАТ-ын буцаан олголтын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ нь ядуу өрхүүдээс илүүтэйгээр чинээлэг өрхүүдэд илүү үр ашигтай байх юм. -33- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР нөхцөл байдал хурцадсаны улмаас газрын төслүүдийг эрчимтэй хэрэгжүүлэн дуусгах, тосны үнэ ихээхэн өсөж, импортын төлбөр ОТ далд уурхайн үйлдвэрлэлийг төлөвлөсөн болон дотоодын түлшний үнэд нөлөөлж хугацаанаас урьтаж, их хэмжээгээр болзошгүй эрсдэл бий. нэмэгдүүлэх, түүхий эдийн үнэ төсөөлснөөс илүүтэйгээр нэмэгдэж, уул уурхайн Эдийн засгийн цаашдын төлөвт экспортын орлогыг тэлэх, тохиролцооны эергээр нөлөөлж болзошгүй хүчин шатанд хүрээд буй Орано ураны төслийг зүйлс голчлон богино хугацааны урагшлуулснаар дунд хугацаанд ГШХО-ын шинж чанартай, уул уурхайн салбарт урсгалыг эрчимжүүлэх зэрэг хэд, хэдэн эерэг төвлөрч байна. Экспортын тээвэрлэлтийн хүчин зүйлсийг дурдаж болохоор байна. зориулалтаар дотоодын төмөр замын сүлжээг БНХАУ-ын талтай холбох зэрэг мега 2.2 Бодлогын зөвлөмж Монголын эдийн засгийн тогтвортой нөлөөлөлд хариу арга хэмжээ авах, ШСБ-ын байдал буюу байнгын гаднын сөрөг хүрээнд авч хэрэгжүүлэх ирээдүйн хөрөнгө нөлөөллөөс үл хамааран тогтвортой оруулалтад шаардлагатай төсвийн орон өсөлтийг хангах чадавх нь төсвийн болон зайг бүрдүүлэх боломж үүснэ. гадаад валютын нөөцийн хуримтлалыг Монгол Улсын уул уурхайн салбар, нэн хэр хангалттай бүрдүүлж байгаа, мөчлөг ялангуяа нүүрснээс хэт хамааралтай сөрсөн макро эдийн засгийн бодлогын байдал уур амьсгалын өөрчлөлт, хослолыг хэр үр дүнтэйгээр авч хөгжлийн хүрээнд тулгарч буй хэрэгжүүлж, улмаар макро эдийн засгийн сорилтуудыг улам хурцатгаж байна. хэлбэлзлийг бууруулж байгаагаас шууд Хэдийгээр өнөөгийн нөхцөлд уул уурхайн хамаарна. Сүүлийн жилүүдэд Монгол экспорт тэлж, макро эдийн засгийн Улсын эдийн засагт учирч байсан сөрөг идэвхжилд томоохон дэмжлэг үзүүлж хүчин зүйлсийн нөлөөлөл ирээдүйд байгаа ч цаашид Монгол Улсын эдийн дахин тулгарсан тохиолдолд хариу үйлдэл засгийг төрөлжүүлэх, түүхий эдийн үнийн үзүүлэх төсвийн орон зай хязгаарлагдмал мөчлөгт тэсвэртэй байдлыг бэхжүүлэхэд хэвээр байна (Зураг I.23). Иймд богино чиглэсэн өөрчлөлт, шинэчлэлийн арга хугацаанд Төв банкнаас авч хэрэгжүүлж буй хэмжээг авч хэрэгжүүлээгүй тохиолдолд макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг энэхүү эерэг хандлага зөвхөн богино бэхжүүлэх арга хэмжээнд дэмжлэг үзүүлэн, хугацаанд ажиглагдаад өнгөрнө. Үүнээс эрэлтийн шалтгаантай инфляцын дарамтыг гадна, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан саармагжуулахын тулд төсвийн зардлын зохицох, түүний сөрөг нөлөөллийг өсөлтийг тодорхой хэмжээнд хязгаарлах бууруулах үндэсний болон олон улсын шаардлага байна. Энэ нь цаашлаад хувийн бодлогыг хэрэгжүүлэхийн тулд эдийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, засгийг төрөлжүүлэх шаардлага мөн үүснэ. гадаад хөрөнгө оруулагчдын Монгол Улсын Тухайлбал, шигтгээ I.3-д дурдсанчлан уур эдийн засагт итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх, амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотойгоор улмаар гадаад өрийг дахин санхүүжүүлэхэд БНХАУ нүүрсний хэрэглээгээ бууруулах илүү таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх ач тохиолдолд Монголын орлого буурах юм. холбогдолтой юм. Инфляцын дарамт Иймд Монгол Улс урт хугацааны тогтвортой үүсгэхгүйгээр өрхийн бодит хэрэглээг сайтар хөгжлийг бий болгох шинэ өсөлтийн загвар хамгаалахын тулд нийгмийн хамгааллын эрэлхийлэх хэрэгтэй. Энэхүү тайлангийн тогтолцоог зорилтот бүлгийг зохистой дараагийн бүлэгт Монгол Улс уул уурхайн онилсон байдлаар хэрэгжүүлэх хэрэгцээ бус экспортын багцыг төрөлжүүлэхэд цахим байна. Харин дунд хугацаанд ИӨС-гийн салбарын хөгжил ямар боломжуудыг бий хуримтлалын дүрмийг сэргээн мөрдөж, болгох, үүнд тулгарч буй бэрхшээлийн төсвийн хуримтлалыг дахин бүрдүүлснээр талаар өгүүлэх болно. Засгийн газраас ирээдүйд болзошгүй сөрөг -34- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ Зураг I.23. Монгол улс макро эдийн засгийн өндөр эрсдэлтэй тулгарч байгаа ч түүнд хариу өгөх төсвийн орон зай хомс байна. Эдийн засгийн ижил төстэй бүтэцтэй харьцуулахуйц улс орнуудыг хар ногоон, хөгжлийн хувьд тэмүүлэхүйц улс орнуудыг цайвар ногоон өнгөөр тэмдэглэв. 1 ​ 0.9 Лаос Нийт эрсдэлийн индекс (1 = өндөр) 0.8 ​ ​ Монгол ​ ​ ​ ​ ​ ​ 0.7 ​​ ​ ​ ​​ ​ ​ ​ ​ ​ ​​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ 0.6 ​ ​ ​ Малайз ​ ​ ​ Коста ​​ Рика ​ ​ ​​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ 0.5 Казакстан ​ Вьетнам ​ ​ ​ ​​ ​ ​ ​​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ Чили ​ 0.4 ​ Перу Уругвай ​ ​ ​ Армени ​ ​ ​ ​ ​​ ​ ​​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ 0.3 Азербайжан ​ ​​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ 0.2 ​ ​ ​​ ​​ 0.1 ​ 0 ​ 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1 Төсвийн орон зайн индекс (1 = бага) Төсвийн орон зайн индекс (1= бага) Эх сурвалж: Дэлхийн Банкны 2023 оны Төсөв, санхүүгийн тойм судалгаа. Тэмдэглэл: Нийт эрсдэлийн индекс нь өрийн эрсдэл, орлогын эрсдэл, дэлхийн эдийн засгийн нөлөөлөлд автах эрсдэл гэсэн 3 эрсдэлийн ижил жинтэй дэд индексийг нэгтгэсэн үзүүлэлт юм. Төсвийн орон зайн индекс нь дараах 3 үзүүлэлтийн онооны энгийн дундаж болно. Үүнд: зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээний оноо, нэгдсэн Засгийн газрын өр, Өрийн тогтвортой байдлын сүүлийн үнэлгээний оноо болно. Шигтгээ I.3. Нүүрс ба уур амьсгалын өөрчлөлт Монгол Улсын нүүрснээс хэт хамааралтай байдал нь эдийн засаг, байгаль орчны хувьд сөрөг үр дагаврыг бий болгож байна. Монгол Улсын эдийн засагт нүүрс олборлолт чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Тодруулбал, сүүлийн 10 жилийн дунджаар нүүрс нийт барааны экспортын орлогын 30 хувь, уул уурхайн бусад бүтээгдэхүүний хамтаар нийт төсвийн орлогын 21 орчим хувийг бүрдүүлжээ. Гэвч уг хамаарлын үр дүнд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ болон биет хэмжээ их хэмжээгээр огцом хэлбэлзэхэд макро эдийн засгийн өндөр хэлбэлзэл бий болох нөхцөл бүрджээ. Хэдийгээр Монгол Улсын хүлэмжийн хийн нийт ялгаруулалт олон улстай харьцуулахад бага түвшинд хэмжигдэх ч нэг хүнд ногдох ялгаруулалтаар олон улсад 17 дугаар байранд эрэмбэлэгдэж, үүний 30 орчим хувийг нүүрснээс гаргах эрчим хүчний ялгаруулалт эзэлж байна. Нийслэл Улаанбаатар хотын хувьд агаарын чанараар дэлхийн хамгийн өндөр агаарын бохирдолтой хотуудын нэгт тооцогдож байна (Зураг Ш.5). Дэлхий даяар уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг улс орнууд чулуужсан түлшний хэрэглээнээс татгалзах хөдөлгөөнийг өрнүүлж байгаа нь нүүрсний цаашдын эрэлтийг сааруулах хандлагатай. Улмаар Монгол Улсын хөгжилд нүүрс олборлолт хэр урт хугацаанд чухал үүрэг гүйцэтгэх нь эргэлзээ төрүүлж байна. Монгол Улсын нүүрсний экспортын бараг дийлэнх хэсгийг худалдан авагч түнш БНХАУ- ын хувьд 2030 он гэхэд анхан шатны эрчим хүчний нийт хэрэглээнд чулуужсан түлшний эзлэх хувь хэмжээг 75 хувь хүртэл бууруулахаар Үндэсний тодорхойлсон хувь нэмрийн зорилтдоо тусган, амлалт өгөөд байна (Зураг Ш.6). 24 Үүнд 2050 оныг хүртэл жил бүр 0.7 хувиар хэрэглээ нь буурахаар хүлээгдэж буй нүүрсийг хамруулсан болно. Ийнхүү БНХАУ-ын зүгээс уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээг авснаар Монгол Улсад ихээхэн хэмжээний экспортын орлого алдагдах эрсдэл үүсэж болзошгүй юм. 24 Анхдагч эрчим хүчний эх үүсвэрын хувьд цахилгаан станцад ашиглаж буй түлш гэх зэрэг аливаа хувиргалт хийхээс өмнө нөөц хэлбэрээр оршин байдгаараа бусад хоёрдогч, эцсийн, болон ашигтай эрчим хүчний эх үүсвэрүүдээс ялгаатай. Шатаахаас өмнө түүхий эдээрээ оршдог нүүрс, уран, газрын тос зэрэг түүхий эдүүд үүнд багтана. -35- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Нүүрснээс татгалзах энэхүү шилжилтийн үйл явцыг илүү өргөн цар хүрээ бүхий хөгжлийн зорилтуудтай хэрхэн уялдуулан нийцүүлэх шийдвэрийн өмнө Монгол Улс тулаад байна. Тухайлбал, нэг талаас уул уурхай, тээвэр, эрчим хүч зэрэг салбаруудад ашиглагдах нүүрс, ажлын байрны хэрэгцээ шаардлага өөрчлөгдөх бол нөгөө талаас энэхүү шилжилтэд дасан зохицохын тулд сэргээгдэх эрчим хүч, уул уурхайн дэвшилтэт санаачилгуудыг нэвтрүүлэх, эрчим хүчний үнэд байгаль орчин, эрүүл мэндэд үзүүлж буй сөрөг нөлөөллийг бүрэн тусгах зэрэг асуудлыг мөн харгалзан үзэх хэрэгтэй. Нүүрснээс зөвхөн амьжиргаа, санхүүгийн хэрэгцээний хувьд хараат байхаас гадна эрчим хүч, дулаан гаргах хямд эх үүсвэр болгон ашигладаг хөдөө, орон нутгийн болон орлого багатай өрхүүдэд эдгээр арга хэмжээний үр дагавар илүү тод ажиглагдах болно. Гэхдээ нүүрсний хэрэглээнээс татгалзсанаар агаарын бохирдлыг бууруулж, улмаар ард иргэдийн эрүүл мэндэд эергээр нөлөөлөх юм. Дээрх шилжилтийн хүрээнд Монголын ард иргэдийн аж амьдрал, амьжиргаанд гарах өөрчлөлтийг чухалчлан үзэх нь зүйтэй. Ингэхдээ Бүс нутгийн болон олон улсын түвшинд уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээ хэр хурдацтай өрнөж байгааг мөн харгалзан үзэх шаардлагатай. Дэлхийн Банкнаас боловсруулж 2024 онд нийтлэхээр төлөвлөж буй Монголын уур амьсгал, хөгжлийн тайланд салбар тус бүрд болон макро, микро түвшинд хэрэгжүүлж болохуйц бодлогын хувилбаруудыг онцолж, улмаар хөгжлийн бодлогын зорилт, чиглэлийг уур амьсгалын тэсвэртэй байдалтай хэрхэн нийцүүлэх тухай өгүүлнэ. Энэхүү тайлангаар голчлон газар болон усны нөөцийн асуудлыг авч үзэх бөгөөд нүүрсний экспорт, нүүрстөрөгчийн өндөр агууламжтай эрчим хүч үйлдвэрлэлээс татгалзах шилжилтийн ач холбогдлыг онцолно. Зураг Ш.5. Монгол нь нэг хүнд ногдох Зураг Ш.6. Монголын нүүрсийг голлон хүлэмжийн хийн ялгаруулалтаар өндөр импортлогч Хятад улс нүүрсний хэрэглээг үлэмж орнуудын нэг юм. бууруулах төлөвтэй. Нэг хүнд ногдох хүлэмжийн хийн ялгаруулалт болон ДНБ Дэлхийн нүүрсний хэрэглээ, бүсээр, сая богино тонн 9,000 8,000 Энэтхэг +3.9%/жил 7,000 6,000 5,000 БНХАУ -0.7%/жил 4,000 3,000 ОХУ -0.2%/жил 2,000 Азийн бусад +2.9%/жил 1,000 Бусад - 0.5%/жил 0 2022 2025 2030 2035 2040 2045 2050  Эх сурвалж: Дэлхийн нүүрстөрөгчийн төсөл (2022 он). Эх сурвалж: Олон улсын эрчим хүчний хэтийн төлөв 2023 он, АНУ-ын эрчим хүчний мэдээллийн алба (ЭХМА). Тэмдэглэл: Зурагт чулуужсан нүүрс, аж үйлдвэрийн салбарын ялгаруулсан хүлэмжийн хийг харуулав. Газар ашиглалтын Тэмдэглэл: 1 богино тонн нь 2000 фунттэй тэнцэнэ. өөрчлөлтийг оруулаагүй болно. Нэг хүнд ногдох ДНБ-ийг улс орнуудын инфляц, амьжиргааны өртгийн ялгаагаар тохируулга хийсэн. -36- ЦАХИМ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ 2 САЛБАР ДАХЬ ХУДАЛДААНЫ БОЛОМЖУУД МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Цахим үйлчилгээний салбар дахь Бүлэг 2: худалдааны боломжууд Тээвэрлэлтийн өртөг өндөр, дэд бүтцийн Энэхүү бүлэгт Монгол Улс цахим хөгжил төдийлөн хангалттай бус Монгол үйлчилгээний экспортоо хөгжүүлэхэд Улстай төстэй далайд гарцгүй улс орнуудад тулгарч буй үндсэн сорилтууд, цахим эрин үе олон улсын худалдаа, боломжийн талаар урьдчилсан байдлаар нэмүү өртгийн сүлжээнээс үр ашиг хүртэх хийсэн ажиглалтаас өгүүлэх бөгөөд урт онцгой боломжийг олгож байна. Газарзүй хугацаанд уг салбарыг идэвхжүүлэх болон биет нөөц хөрөнгөөс үл хамааран ерөнхий зөвлөмжийг мөн санал болгоно. зөвхөн авьяас ур чадвар, инновацын Энэхүү бүлэгт удахгүй нийтлэгдэх “Монгол чадавх болон институцын тогтолцоондоо Улсын гадаад худалдааны өрсөлдөх тулгуурлан олон улсын цахим талбарт чадварын шинжилгээ” тайлангийн үр өрсөлдөх боломж бий болоод байна. Цахим дүнгээс хураангуйлан өгүүлж байна. Уг үйлчилгээний экспортын хувьд дэлхий тайлангийн хүрээнд Монгол Улсын цахим даяар бусад төрлийн бараа, үйлчилгээний үйлчилгээний дэд бүтэц, ур чадвар болон экспортоос илүү хурдацтай тэлж байгаа эрхзүйн зохицуулалтын орчны талаар төдийгүй улс орнуудын орлогын түвшнийг нарийвчилсан мэдээлэл олж авахын нэмэгдүүлэх бололцоог олгож байна.25 тулд өмнө хийгдсэн судалгаа, бүтцийн Монгол Улс өөрийн цахим экосистемийг хувьд ижил төстэй болон тэмүүлэхүйц улс шат дараатайгаар хөгжүүлснээр эдийн орнуудтай харьцуулсан жишиг үнэлгээ, засгийн өсөлтөө эрчимжүүлж, аж түүвэр судалгаа, холбогдох талуудтай үйлдвэрийн салбаруудаа төрөлжүүлэхээс хийсэн ярилцлагад үндэслэн дүн шинжилгээ гадна ард иргэдээ ирээдүйд эрэлттэй байх хийлээ. 26 Үүнээс гадна, цахим үйлчилгээний ажлын байр, боломж бололцоонд бэлтгэх экспортоор амжилт гаргасан улс орнуудад ач холбогдолтой. авч хэрэгжүүлсэн сайн туршлага, стратеги, бодлогын арга хэмжээнээс мөн дурдана. 1. Цахим шилжилтийн үйл явц болон цахим үйлчилгээний экспортод тулгарч буй сорилтууд Монгол Улс цахим үйлчилгээний орлоготой компаниудын үйл ажиллагаанаас салбараа өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд гадна бидний хийсэн ярилцлага, түүвэр тодорхой алхам хийгээд байна. Тус судалгааны үр дүнгээс үзэхэд программ улсын цахим үйлчилгээ үзүүлэх давуу талыг хангамж хөгжүүлэлт, цахим худалдаа, программ хангамж хөгжүүлэлт, харилцаа цахим сурталчилгаа, харилцаа холбооны холбоо, цахим сурталчилгааны чиглэлд чиглэлээр амжилт олсон түүхүүд байгаа нь голлон тодорхойлогдож байна. Зураг эдгээр салбарт өндөр орлоготой хөрөнгө II.1-д дурдагдсан хамгийн өндөр ашиг оруулалтын боломж байгааг харуулж байна. 25 Цахим үйлчилгээг алсын зайнаас компьютерийн сүлжээгээр дамжуулан гүйцэтгэж буй олон улсын гүйлгээ хэмээн тодорхойлсон бол МХХТ-ийн үйлчилгээг цахимаар хүргэх үйлчилгээний мэдээллийн технологи болон харилцаа холбооны дэд бүтэцтэй холбоотой дэд хэсэг гэж тодорхойлжээ (ЭЗХАХБ 2020 он). Цахимаар хүрсэн үйлчилгээний экспорт 2005-2022 онуудад жилд дунджаар 8.1 хувиар өсөж, одоогийн байдлаар олон улсад нийт үйлчилгээний экспортын 54 хувийг эзэлж байна (ДХБ 2023 он). 26 Нийт 29 оролцогч (7 бодлого боловсруулагч, 8 боловсролын салбарын төлөөлөл, хувийн компаниудыг төлөөлж 16 энтрепренер, төрийн эзэмшлийн байгууллагын 1 албан тушаалтан)-ыг түүвэр судалгаанд хамруулсан. Харин ярилцлагад 21 байгууллага (төрийн 10 байгууллага, МХХТ-ийн салбарын 3 холбоо, хувийн 6 компани, зөвлөх 1 компани, олон улсын хөгжлийн 1 байгууллага) оролцсон. -38- ЦАХИМ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ САЛБАР ДАХЬ ХУДАЛДААНЫ БОЛОМЖУУД Олон улсад цахим үйлчилгээг амжилттай (Зураг II.2). Томоохон зах зээлд газарзүйн экспортод гаргаж буй компаниудаас нэр болон соёлын хувьд ойр байдал, өндөр дурдвал Fibo Global (Казакстан дахь үүлэн авьяас ур чадвар бүхий хүний нөөц, технологийн үйлчилгээ үзүүлэгч), Astvi- интернэтийн сайн холболт, хүчирхэг sion (Австрали дахь программ хангамж диаспора сүлжээ зэрэг хэд, хэдэн хүчин зүйлс хөгжүүлэлтийн санаачилгууд), Infinite Solu- нь бусад харьцуулахуйц улс орнууд Монгол tions (АНУ, Сингапур, Филиппин улсад Улсаас илүү хурдацтайгаар экспортоо мэдээлэл технологийн үйлчилгээ эрхлэгч тэлэх нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Жишээлбэл, компани) зэрэг болно. Монгол Улсад МХХТ- соёлын болон газарзүйн хувьд томоохон ийн чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлж буй зах зээлд ойр байдалдаа тулгуурлан ААН-үүд дунджаар гадаад эх үүсвэрээс Молдав Улс МХХТ-ийн үйлчилгээний томоохон хэмжээний санхүүжилт хараахан экспортоороо томоохон амжилт олж, босгож чадаагүй бөгөөд 2022 онд нийт сүүлийн таван жилийн хугацаанд ЕХ-ны 70 компанийн 6 компани л нийт 7.2 сая улс орнуудад голлон гаргах экспортоо ам.доллар татаад байна. Үүнээс Чимэгэ тав дахин нэмэгдүүлсэн байна. Математик Системс болон World Plus Digital ХХК-ий болон байгалийн шинжлэх ухааны салбарт хувьд 6.2 сая ам.долларын санхүүжилт авьяас ур чадварын нөөц ихтэй, МХХТ- татсан нь онцлохуйц жишээ болж байна. ийн салбарт төрөөс дэмжлэг үзүүлдэг, орон нутгийн их сургуулиуд, судалгааны Ижил төстэй улс орнуудтай харьцуулахад хүрээлэнгүүд холбогдох мэдлэг эзэмшүүлэх Монгол Улс МХХТ-ийн үйлчилгээний сургалтын хөтөлбөрүүд явуулдаг, МХХТ- экспортоор мэдэгдэхүйц доогуур ийн салбарт гаднын эзэмшлийн компаниуд түвшинд байна. Тодруулбал, 2021 онд ихээр орж ирсэн, төрөөс өндөр технологи Монгол Улс 31.3 сая ам.доллар буюу ДНБ- бүхий салбарыг дэмжсэн санаачилгыг авч ий 0.2 хувь, нийт үйлчилгээний экспортын хэрэгжүүлдэг зэрэг хүчин зүйлс нь Армени 12 хувьтай тэнцэх хэмжээний МХХТ-ийн улсын МХХТ-ийн үйлчилгээний экспортын үйлчилгээг экспортолсон нь харьцуулахуйц өндөр гүйцэтгэлийг тайларлаж байна. улс орнуудаас мэдэгдэхүйц бага байна Зураг II.1. 2022 оны байдлаар Монгол Улсад Зураг II.2. Ижил төстэй бүтэц бүхий улс олон төрөлт үйлчилгээ үзүүлдэг болон программ орнуудтай харьцуулахад Монгол Улс МХХТ-ийн хангамжийн хөгжүүлэлт эрхэлдэг компаниуд үйлчилгээний экспортоор хоцрогдолтой байна. орлогоороо дээгүүр жагсаж байна. МХХТ-ийн салбарт үйл ажиллагаа эрхэлж буй ААН-үүд, Төлбөрийн тэнцэлд бүртгэгдсэн МХХТ-ийн үйлчилгээний үзүүлж буй үйлчилгээний төрөл болон нийт МХХТ-ийн экспорт, ДНБ-ий хувиар компаниудад эзлэх хувиар Олон төрлийн үйлчилгээ 24% Монгол Албани Программ хангамж 20% Армени Азербайжан Казакстан Лаос Цахим сурталчилгаа 16% 3.0% Малайз Молдав Вэб хөгжүүлэлт 12% Финтек 12% 2.0% Өгөгдлийн менежмент 8% Цахим худалдаа 8% Цахим боловсрол 8% 1.0% Харилцаа холбоо 8% Үүлэн тооцоолол 4% 0.0% Кибер аюулгүй байдал 4% 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 Эх сурвалж: Crunchbase өгөгдөлд суурилсан мэргэжилтний Эх сурвалж: Төлбөрийн тэнцлийн статистик мэдээлэлд тооцоо. суурилсан мэргэжилтний тооцоо. -39- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Цахим шилжилтэд ийнхүү зарим бодлого, олон улсын өгөгдлийн гарцад талаар ахиц дэвшил гарч байгаа ч нэвтрэх, өгөгдлийн аюулгүй байдлыг хангах цахим үйлчилгээний салбарын хөгжилд болон хууль эрхзүйн тогтолцооны хүрээнд сөргөөр нөлөөлөхүйц томоохон саад шийдвэрлэх шаардлагатай асуудлууд бэрхшээлүүд байсаар байна. Монгол Улс байсаар байна. цахим шилжилтийн индексээр C-ангилалд багтсан хэвээр байгаа нь МХХТ-ийн дэд Гар утсыг өргөн хүрээнд эзэмшиж, бүтэц, ур чадвар, инновац болон бизнесийн гар утасны өргөн зурвасын идэвхтэй орчны хувьд томоохон сорилттой тулгарч хэрэглээ өндөр түвшинд байгаа ч МХХТ- буйг харуулж байна.27 Хэдийгээр харилцаа ийн хүртээмж хязгаарлагдмал байна. холбоо болон интернэт нэвтрэлтэд ахиц Тодруулбал, 2023 оны гуравдугаар сарын дэвшил гарч байгаа ч Монгол Улсын цахим байдлаар Монгол Улс нийт 180 улсаас гар дэд бүтцийн хөгжилд онцлохуйц хэд, хэдэн утасны дундаж хурдаар 109, өргөн зурвасын саад бэрхшээл тулгарсаар байна. Тухайлбал, хурдаар 75 дугаар байрт тус тус эрэмбэлэгдэж сүлжээний хурд удаан, сүлжээний холболт байна. Ийм хэмжээний хурдаар бизнесүүд хоцрогдол ихтэй, кибер аюулгүй байдал сул интернэтэд хандах, улмаар цахим үйлчилгээ байна. Цахим салбарт өндөр ур чадвартай хөгжүүлэхэд хүндрэлтэй.28 Түүнчлэн, 2022 ажиллах хүчин дутагдалтай байна. Үүнээс оны Мобайл холбооны глобал системийн гадна, хууль эрхзүйн зохицуулалтын орчин холбооноос зарладаг Гар утасны холболтын дутмаг байгаа нь цахим салбарын өсөлтийг индексээр Монгол Улс нийт 170 орноос 83 хязгаарлаж байна. Үүнд оюуны өмч, дугаар байрт эрэмбэлэгдсэн нь гар утасны өгөгдлийн нууцлал хадгалах, зах зээлийг төхөөрөмжийн өртөг, онлайн аюулгүй хүртээмжтэй байлгах, шударга өрсөлдөөний байдал болон спектрийн хувьд асуудал байгааг илэрхийлж байна.29 Зураг II.3. Монгол Улсын кибер аюулгүй байдал сул байна 2020 онд ОУХХХ-ноос зарладаг Кибер аюулгүй байдлын олон улсын индексээр Монгол Улсын үнэлэгдсэн оноо (дэд бүрэлдэхүүн тус бүрийн нийлбэр оноо = 26.2/50) Хууль эрх зүйн орчин 10 8 6 4 Техникийн арга Хамтын ажиллагаа хэмжээ 2 0 Чадавхи Зохион байгуулалт хөгжүүлэлт Эх сурвалж: ОУХХХ-ны Кибер аюулгүй байдлын олон улсын индекс 2020 он. Тэмдэглэл: Өндөр оноо нь гүйцэтгэл сайн байсныг илэрхийлнэ. 27 Ким Жеон Ён, Пак Жонсү болон Жун Сынхва нарын боловсруулсан “Ази, Номхон далайн бүс дэх цахим шилжилт: Цахим хуваагдал улам хурцдан, өсөлтийн зөрүү нэмэгдэж байна (2022 он)”. Цахим шилжилтийн үнэлгээгээр нийт 100 онооноос 20-39 оноо авсан улс орнуудыг C-ангилалд багтаана. 28 Монгол Улсад гар утсаар интернэтээс татах медиан хурд 18.39 Mбит/c, илгээх медиан хурд 7.61 Mбит/c, сүлжээний холболтын медиан хоцрогдол 23 миллисекунд байна. Харин суурин өргөн зурвасын сүлжээгээр интернэтээс татах медиан хурд 54.49 Mбит/c, илгээх медиан хурд 34.37 Mбит/c байгаа бол сүлжээний холболтын медиан хоцрогдол харьцангуй бага буюу ердөө 4 миллисекундээр хэмжигджээ. (Хурдны тест, 2023 он). 29 Мобайл холбооны глобал системийн холбоо (2022 он). -40- ЦАХИМ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ САЛБАР ДАХЬ ХУДАЛДААНЫ БОЛОМЖУУД Үүнээс гадна, сүлжээ холболтын тэргүүлэх ээлжид” холбооноос зарладаг хоцрогдол их, кибер аюулгүй байдлын Англи хэлний түвшний индексээр нийт 111 чадавх сул байна. Монгол Улсын орноос 72 дугаар байрт эрэмбэлэгджээ.31 олон улсын хуурай газрын сүлжээтэй Харин 2022 оны Олон улсын ур чадварын холбогдсон сүлжээний хоцрогдол 109-146 өрсөлдөөний индексээр Монгол Улс нийт миллисекундын хооронд хэлбэлзэж байгаа 172 орноос 71 дүгээр байрт эрэмбэлэгджээ.32 нь онлайн тоглоом, видео хурал уулзалтад Технологийн салбарынхан дунд хийсэн оролцох, санхүүгийн зах зээл дээрх түүвэр судалгаагаар ур чадварын дутагдлыг арилжааг цаг алдалгүй гүйцэтгэх, үүлэнд тэдэнд тулгарч буй хамгийн томоохон саад суурилсан үйлчилгээг үзүүлэх болон юмсын бэрхшээлийн нэгээр тодруулсан (Зураг II.4). интернэтийн тоног төхөөрөмжийг үр дүнтэй Мөн түүвэр судалгааны үр дүнгээс үзэхэд тус ажиллуулах зэрэг бодит цагийн горимоор салбарт үйл ажиллагаа эрхэлж буй ААН-үүд ажиллах цахим хэрэглээний гүйцэтгэлийг болон боловсролын байгууллага хоорондын хязгаарлаж байна.30 Харин 2020 онд Олон харилцаа холбоо, хамтын ажиллагаа улсын харилцаа холбооны холбоо (ОУХХХ)- хангалтгүй байгаа нь энэхүү ур чадварын ноос зарладаг Кибер аюулгүй байдлын дутагдлыг улам хурцатгаж байна. Ажил олон улсын индексээр Монгол Улс нийт 182 олгогчдоос цахим, МХХТ-ийн чиглэлээр орноос 120 дугаар байрт эрэмбэлэгджээ шаардагдах тусгайлсан ур чадварын эрэлт (Зураг II.3). хэрэгцээг тодорхойлох албан механизм, платформ байхгүй байна. Иймд их Монгол Улс цахим үйлчилгээний салбарт сургуулиуд болон сургалтын байгууллагууд шаардлагатай ур чадвар, авьяасыг цахим үйлчилгээний зах зээлийн тусгайлсан хөгжүүлэх чиглэлээр ихээхэн саадтай хэрэгцээ шаардлагад тулгуурлахаас тулгарч байна. Монгол Улсын хувьд илүүтэйгээр ерөнхий хандлагад суурилан англи хэлний түвшин харьцангуй доогуур сургалтын хөтөлбөрүүдээ боловсруулж үнэлэгдэж байгаа бөгөөд “Боловсролыг байна. Зураг II.4. Ажил олгогчдын хувьд хангалттай ур чадвар бүхий техникийн мэргэжилтэн олоход хүндрэлтэй байна. Ажил олгогчдын дунд явуулсан түүвэр судалгааны хүрээнд техникийн мэргэжилтэн олоход гарч буй хүндрэлүүд 0 5 10 15 20 25 Шаардлагатай ур чадвар эзэмшээгүй 21.5 Тогтвортой ажиллах хүсэлгүй 20.8 Суралцах, ажил мэргэжлээрээ хөгжих эерэг … 16.6 Цалин голдог 12.1 Ажлын байрны нөхцөл, хангамж голдог 8.0 Гадаад хэлний мэдлэг хангалтгүй 6.9 Бусад 3.8 Ямар нэгэн бэрхшээл байхгүй 3.8 Судалгаанд нийт Орон нутагт ажиллах сонирхолгүй 3.5 хамрагчдад эзлэх хувь Боловсролын түвшин шаардлага нийцэхгүй 3.1 Эх сурвалж: ЦХХХЯ, 2021 он. 30 Дү болон Мажүүр нар (2023 он). 31 Боловсролыг тэргүүлэх ээлжид холбоо (2022 он). 32 Ланвин болон Монтейро нар (2022 он). -41- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Гарааны бизнесийн экосистемийн Хууль, эрхзүйн зохицуулалтын орчин хувьд зарим талаар найдлага төрүүлж сүүлийн үед сайжирч байгаа ч цахим байгаа ч дөнгөж хөгжлийн эхэн үе салбарын хөгжлийг дэмжихэд хангалтгүй шатанд байна. 2022 онд Монгол Улсад үйл байх магадлалтай юм. Тодруулбал, ажиллагаа явуулж буй гарааны бизнесийн оюуны өмчийн зохицуулалтыг сайжруулах, экосистемийн хүрээнд явуулсан түүвэр өгөгдлийн нууцлалыг хамгаалах эрхзүйн судалгааны үр дүнгээр нийт 452 тэрбум зохицуулалтыг боловсруулах, зах зээлийн төгрөг буюу 131 сая ам.доллар, ДНБ-ий 0.8 хүртээмж болон зах зээлд нэвтрэхэд хувьтай тэнцэх хэмжээний үнэлгээ бүхий учирч буй саад бэрхшээлийг үнэлэх, 80 гарааны бизнесүүд 1381 ажлын байрыг шударга өрсөлдөөнийг хөхиүлэн дэмжих, бий болгожээ.33 Эдгээрээс дийлэнх гарааны олон улсын өгөгдлийн гарцад холбогдох бизнесүүд боловсролын технологи, хиймэл холболтыг өргөжүүлэх, тодорхой удирдамж, оюун ухаан, их өгөгдөл болон аналитик дүн мэдээллээр хангах, өгөгдлийн аюулгүй шинжилгээний чиглэлээр сүүлийн гурван байдал болон хууль эрхзүйн тогтолцоог жилийн хугацаанд байгуулагдсан байна. дээшлүүлэх хэрэгцээ шаардлага байна. Уг экосистем дөнгөж хөгжлийн эхэн үе Эдгээр зохицуулалт сул байснаар тус салбарт шатанд байгаа ба нэг тэрбум ам.доллароос олон улсын хөрөнгө оруулагчид орж ирэх дээш үнэлгээ бүхий гарааны бизнес боломжийг хязгаарлаж байж болзошгүй юм. одоогоор байхгүй, харин цөөн тооны Дэлхийн эдийн засгийн форумаас 2020 онд компаниуд хувьцаанд суурилсан А төрлийн технологи, цахим салбарын 310 ААН-үүдийн санхүүжилт буюу гаднын эх үүсвэрээс татаж төлөөлөл, хөрөнгө оруулалтын шийдвэр болохуйц хамгийн анхан шатны томоохон гаргагч нарын дунд явуулсан олон улсын санхүүжилтийг босгоод байна. Засгийн газар түүвэр судалгаагаар шинэ төрлийн цахим дотор Цахим хөгжил, харилцаа холбооны үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулахад тэдний яам (ЦХХХЯ), Боловсрол, шинжлэх ухааны голлон анхаарлаа хандуулдаг тэргүүлэх яам (БШУЯ) болон Эдийн засаг, хөгжлийн гурван хүчин зүйлийг тодорхойлжээ. Үүнд яам (ЭЗХЯ)-наас гарааны бизнесүүдэд өгөгдлийн аюулгүй байдлын зохицуулалт, дэмжлэг үзүүлэх талаар давхардсан чиг оюуны өмчийн эрхийг хамгаалах хууль үүрэгтэй, харилцан уялдаагүй байгаа тул тогтоомж, өгөгдлийн нууцлалыг хамгаалах бодлогын үр дүн хязгаарлагдаж байна. зохицуулалт зэрэг багтсан байна. 2. Цахим үйлчилгээний экспортыг хөхиүлэн дэмжих нь Монгол Улсад тулгарч буй эдгээр саад, арга хэмжээ авч хэрэгжүүлбэл үр ашигтай. бэрхшээлийг арилгахад чиглэсэн дотоод Богино хугацаанд Монгол Улс интернэтийн бодлогын арга хэмжээ чухал юм. Энэ хурдыг дээшлүүлэх, олон улсын хуурай хэсэгт дээр тодорхойлсон зарим сорилтыг замын сүлжээний холболтын хоцрогдлыг хэрхэн даван туулах талаар ерөнхий бууруулах зорилгоор мэдрэгч тус бүрийг зөвлөмжийг танилцуулъя. шилэн кабелиар холбох гэх мэтчилэн харилцаа холбооны дэд бүтцийг сайжруулах Цахим дэд бүтэц хөгжүүлэх шаардлагатай байна. Тодруулбал, Олон Монгол Улс цахим дэд бүтэцтэй улсын өргөн зурвасын холбооноос өрхийн холбоотойгоор (i) харилцаа холбооны хэрэглэгчдэд 50 Гбит/с, албан байгууллагын дэд бүтцийг сайжруулах, (ii) үндэсний хэрэглэгчдэд 3.2 Tбит/с хүртэл хэмжээний блокчейн дэд бүтцийг хөгжүүлэх чиглэлд хурдаар дамжуулах чадвартай сүлжээ ашиглахыг зөвлөмж болгодог байна. 33 Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны агентлаг (ЖАЙКА) (2022 он). -42- ЦАХИМ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ САЛБАР ДАХЬ ХУДАЛДААНЫ БОЛОМЖУУД 34 Харин дунд, урт хугацаанд үндэсний Харин авьяас, ур чадварын дутмаг байдлыг блокчейн дэд бүтцийг хөгжүүлснээр өртөг нөхөх үүднээс өндөр эрэлт хэрэгцээтэй ур багатай, үр ашигтай, салбарын хэрэгцээг чадварыг эзэмшүүлэх, оюутнуудыг ажлын сайтар хангахуйц, аюулгүй найдвартай нөхцөлд тулгуурласан сурах боломжоор төдийгүй ил тод гүйлгээний платформыг бий хангах зорилго бүхий боловсролын болгоно. 35 Дуу хөгжим, тоглоом болон эрүүл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх боломжтой. мэндийн салбарууд аль хэдийн блокчейн Тухайлбал, Франц Улсад авч хэрэгжүүлж технологийн аюулгүй байдал, ил тод буй Эколе 42 хөтөлбөртэй адил зарчмаар байдлыг үр ашигтайгаар ашиглаад эхэлжээ. буюу элсэлтэд албан боловсролын үнэмлэх, Зарим улс орнуудад төрөөс блокчейн диплом шаардахгүй, улмаар сургалтын санаачилгыг авч хэрэгжүүлж эхэлсэн бол хөтөлбөрийн хүртээмжийг илүү өргөжүүлж, Энэтхэг улсын хувьд бүр үндэсний стратегиа техникийн болон хувь хүний харилцааны ур боловсруулаад байна. чадварыг хослуулан эзэмшүүлэхэд чиглэсэн байдлаар уг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх Ур чадвар, авьяасыг хөгжүүлэх боломжтой. 36 Монгол Улс цахим салбарт шаардагдаж Уул уурхайн инженерчлэлийн буй ур чадварын эрэлт хэрэгцээг мэргэжлийн үйлчилгээг экспортлох тодорхойлж, ажиглах зорилгоор цахим чадавхаа амжилттай хөгжүүлж чадсан ур чадварын ажиглалтын төв байгуулах, Чилийн туршлагыг жишиг болгон Монгол үүнтэй зэрэгцээд өндөр эрэлттэй байгаа ур Улс уул уурхайн салбарт тусгайлан чадвар эзэмшүүлэх сургалтуудыг зохион чиглэгдсэн цахим үйлчилгээний салбарыг байгуулах боломжтой. Энэхүү цахим хөгжүүлж болно. 1990-ээд оноос эхлэн ажиглалтын төвд хөдөлмөрийн зах зээл дээр Чили уул уурхайн инженерчлэлийн үүсэж буй эрэлт хэрэгцээ, шинээр бий болж үйлчилгээний үндсэн төв болж чадсан. буй технологийн дэвшил зэрэгт ажиглалт Тодруулбал, зэсийн салбарт үлгэр жишээ хийх аналитик шинжилгээний чадавхыг болохуйц төвүүдийг Чили олон улсад хөгжүүлэх хэрэгтэй. Олон улсад ЕХ-ны Ур зэсийн төсөл боловсруулах тэргүүлэх үүрэг чадварын панорама төв, ЭЗХАХБ-ын Ажлын бүхий нэгж болгон хөгжүүлж чадсан. Үүний ур чадвар мэдээллийн сан, Зүүн өмнөд адилаар АНУ-д үүсэн байгуулагдсан, Монгол Азийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны эзэмшил бүхий Тригтек зэрэг компаниуд нийгэмлэгийн Хөдөлмөрийн зах зээлийн уул уурхайн салбарт олон улсын зөвлөх мэдээллийн систем, Персийн булангийн үйлчилгээ үзүүлэхээс гадна Австрали, АНУ Хөдөлмөрийн зах зээлийн ажиглалтын зэрэг улсаас геологийн дэвшилтэт программ төв, Цахим аж амьдралын олон улсын хангамжийг Азийн үйлчлүүлэгчдэд ажиглалтын төв, Колумбын Ур чадварын нийлүүлдэг. Энэхүү бизнесийн загварыг зөвлөлийн ажиглалтын төв болон Дэлхийн дотоодын нөхцөлд хуулбарлан нэвтрүүлэх эдийн засгийн форумын ажлын байр сэргээх боломжтой. Жишээлбэл, ОТ далд уурхайн ажиглалтын төв зэрэг жишиг болохуйц бүтээн байгуулалтын төсөл хэрэгжүүлэхэд сайн загваруудыг дурдаж болохоор байна. 34 Харилцаа холбооны дэд бүтцийг сайжруулах тусгайлсан бодлогыг энд авч үзээгүй бөгөөд энэ талаар тусдаа дүн шинжилгээ хийх шаардлагатай. 35 Монгол Улсад МХХТ-ийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй Жамуха групп үндэсний блокчейн дэд бүтцийн өөрийн хувилбарыг хөгжүүлээд байна. Уг хувилбарт суурилан үндэсний блокчейн дэд бүтцийг бий болгох боломжтой. Монгол Улсын Үндэсний Мэдээллийн Төв, Гамшгийн Сэргээн Босголтын Төвүүдийг уг дэд бүтцийн хэсэг болгон нэмж болно. Үүнээс гадна Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй харилцаа холбооны компаниуд уг дэд бүтцийн хамтарсан түнш болж болно. 36 Эколе 42 нь компьютерийн шинжлэх ухааны боловсрол олгоход чиглэсэн хувийн санхүүжилттэй сургууль болно. 2013 онд Парис хотноо байгуулагдсанаас хойш энэхүү өвөрмөц сургууль нь уламжлалт профессор багш нарын оролцоогүйгээр 24 цагийн турш тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулдаг. Оюутан-оюутан хоорондын заах арга зүй, төсөлд суурилсан сургалтын хөтөлбөрийг чухалчлах замаар боловсролд инновацын арга барилыг хөхиүлэн дэмждэг. -43- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР олж авсан мэдлэгтээ тулгуурлан Монгол Дунд хугацаанд Монгол Улсад үйл Улс улам инженерчлэлийн чиглэлээр ажиллагаа эрхэлж буй компаниудад цахим үйлчилгээний салбарыг хөгжүүлэх олон улсын дүрэм журмыг мөрдүүлж, бололцоо байна. хэвшүүлэх зорилгоор боловсролын байгууллагууд, хувийн хэвшил, төрийн Хил дамнасан хамтын ажиллагаа, байгууллага хоорондын хамтын харилцан уялдаа холбоог өргөжүүлэх ажиллагааг бэхжүүлэх бололцоотой. Монгол Улс цахим эдийн засгийн Цахим үйлчилгээ экспортолж буй Монгол түншлэлийн гэрээ хэлэлцээрүүдийг компаниудын хувьд дүрэм журам, байгуулж, үүний үр ашгаас хүртэх зохицуулалтын чухал шаардлагуудыг боломжтой. Цахим түншлэлийн гэрээ хангахад улам хүндрэлтэй болж байна. хэлэлцээрүүдийг байгуулснаар түнш Өгөгдлийн аюулгүй байдлыг хамгаалах орнуудтай цахим эдийн засаг хоорондын ерөнхий журам, ЕХ-ны Цахим үйлчилгээний харилцан уялдаа холбоог дэмжих, улмаар хууль зэрэг нь олон улсад мөрдөгдөж буй цахим үйлчилгээний салбар дахь гадаад хууль эрхзүйн зохицуулалтын томоохон худалдааг хөхиүлэн дэмжих чухал ач жишээ төлөөлөл болно. 39,40,41 Үүнд холбогдолтой. Сингапурын Цахим эдийн Өгөгдлийн аюулгүй байдлыг хамгаалах засгийн түншлэлийн гэрээ болон ЕХ- ерөнхий журмаар өгөгдлийг хамгаалах Сингапур хоорондын цахим түншлэл зэрэг болон нууцлалыг хадгалах чиглэлээр чанд гэрээ хэлэлцээрүүд нь цаасны оролцоогүй хатуу дүрмийг тогтоож өгсөн бол Цахим гадаад худалдаа хийх нөхцөлийг бүрдүүлэн, үйлчилгээний хуулиар онлайн дундын хил дамнасан төлбөр тооцоог аюулгүй зуучлагч нарын эрх үүргийг тодорхойлсон. гүйцэтгэх боломжоор хангаж, улмаар Эдгээр олон улсын стандартыг мөрдүүлж шинээр гарч ирж буй финтек компаниудад хэвшүүлэх талаар олон талт хамтарсан дэмжлэг болж байна. 37, 38 Түүнчлэн, эдгээр сургалтын арга барил баримталснаар гэрээ хэлэлцээрүүд нь цахим үйлчилгээ компаниуд өөрсдөө өгөгдлийн аюулгүй хоорондын харилцан үйлчлэлийг байдлаа хамгаалах үйл явцаа сайжруулж, өргөжүүлэхээс гадна хувийн мэдээллийн тавигдаж буй шаардлагын талаар байнгын нууцлал, аюулгүй байдлыг хангаж, шинэ мэдээлэлтэй байх, улмаар холбогдох өгөгдөлд түшиглэсэн инновацыг дэмжих ач стандартыг мөрдөж, хэвшүүлэхэд түлхэц холбогдолтой. болох ач холбогдолтой юм. 37 Сингапур, Чили, Шинэ Зеланд улс хооронд байгуулсан цахим эдийн засгийн түншлэлийн гэрээ нь цахим худалдааг дэмжих, цахимжуулалтаас урган гарч буй асуудлыг шийдвэрлэх зорилготой хамтын ажиллагааны тогтолцоо юм (Чили, Шинэ Зеланд, Сингапур улс 2020 он). 38 Энэхүү түншлэлийн хүрээнд өгөгдлийн нууцлалыг хадгалах гэрээ, шинэ дэвшилтэт технологийн тусламжтайгаар хил дамнасан өгөгдлийн урсгалыг дэмжих зорилготой. Үүнд гаалийн тариф, тарифын бус хориг саад, үйлчилгээ, хөрөнгө оруулалт, оюуны өмчийн эрх, төрийн худалдан авах үйл ажиллагаа болон тогтвортой хөгжил гэх мэт худалдаатай холбоотой асуудлаар үл ялгаварлах заалтуудыг тусгасан (ЕХ болон Сингапур улс 2023 он). 39 Өгөгдлийн аюулгүй байдлыг хамгаалах ерөнхий журам нь ЕХ дахь хувь хүний мэдээллийг хамгаалах нууцлалын цогц зохицуулалт болно. ЕХ руу цахим үйлчилгээ экспортолж буй компаниуд уг ерөнхий журмыг мөрдөх ёстой байдаг бол ЕХ- ноос гадагш хувь хүний өгөгдөл мэдээлэл дамжуулахад компаниуд хууль ёсны дагуу өгөгдөл дамжуулах тусгай механизм мөрдөхийг шаардсан хязгаарлалт тогтоодог. Уг ерөнхий журмыг мөрдөөгүй тохиолдолд өндөр хэмжээний торгууль, шийтгэл ногдуулна. 40 Цахим үйлчилгээний хууль нь бизнес-бизнес, бизнес-үйлчлүүлэгч хэлбэрээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг бараа, үйлчилгээ, бүтээлийн хүртээмжийг хангах платформ гэх мэт цахим зуучлалын үйлчилгээ үзүүлэгч нарт хамаарна. Уг хуулийн хүрээнд хууль бус агуулгыг устгах, хэрэглэгчдийн үндсэн эрх ашгийг онлайн нөхцөлд хамгаалах, онлайн платформын ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоог онцолдог юм. 41 ЕХ цахим эдийн засгийн хувьд хамгийн дэвшилтэт эрх зүйн зохицуулалттай бөгөөд энэ нь олон улсад жишиг болж байна. -44- ЦАХИМ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ САЛБАР ДАХЬ ХУДАЛДААНЫ БОЛОМЖУУД Хувийн хэвшлийн санаачилгыг дэмжих бөгөөд Сингапурын нийт гарааны бизнес эрхлэгчдийн хамтын эрх ашгийг төлөөлөх Цөөн хүн амтай улмаас өгөгдлийн үүрэгтэй. Уг байгууллагатай төстэй бүтцийг олдоц хязгаарлагдмал байдаг асуудлыг Монгол Улсад бий болгон, дэмжлэг шийдвэрлэж, хувийн хэвшлүүдэд туслалцааг нэг цэгт төвлөрүүлж, цахим өгөгдөл мэдээллийн хүртээмжийг гарааны бизнесүүдийн нэгдмэл эрх ашгийг нэмэгдүүлэх зорилгоор МУЗГ-аас төлөөлүүлэх боломжтой гэж үзэж байна. өгөгдөлд тулгуурласан цогц бодлого Сингапурын Засгийн газраас гарааны боловсруулах боломжтой. Уг бодлогын бизнесүүд, хөрөнгө оруулагчид болон хүрээнд хувь хэрэглэгчид өөрт байгаа инкубаторуудад олон улсын энтрепренер өгөгдлийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулан нарыг татан оролцуулахад дэмжлэг мөнгөжүүлэх боломж олгох зах зээл, үзүүлэх, менторшип зөвлөгөө болон технологид түшиглэсэн бизнесүүдэд үйлчлэх анхдагч капитал хөрөнгө олгох, зээлийн юмсын интернэт болон өгөгдлийн урсгалын хөтөлбөрт хамруулахаас гадна хамтарсан платформ, өгөгдөл солилцооны үр ашигтай, хөрөнгө оруулалтын боломжийг хөрөнгө ил тод байдлыг хангахуйц төвлөрсөн бус оруулагчдад олгох гэх зэргээр олон төрлийн өгөгдлийн зах зээл зэрэг төрөл бүрийн хөтөлбөрийг боловсруулан хэрэгжүүлж өгөгдлийн зах зээлийг хянаж зохицуулах байна. Түүнчлэн Сингапур дахь Олон улсын тогтолцоог бий болгох боломжтой. Мөн Финтек Хакселератортай төстэй байдлаар уг бодлогын хүрээнд Европын өгөгдлийн Монгол Улс өрсөлдөөнийг бий болгон, орон зайн загвартай төстэй байдлаар гол олон улсын сорилтыг зохион байгуулах салбаруудыг илүү чухалчилсан өгөгдөл хэлбэрээр инновацыг эрэлхийлж, улмаар солилцооны платформыг хамруулах гарааны бизнесийн экосистемийн хөгжлөө боломжтой юм. Үүнээс гадна Засгийн газраас улам эрчимжүүлэх боломжтой. 42 Засгийн синтетик өгөгдөл, зах зээл хоорондын газраас шинэ бизнесийн үйл ажиллагааг харилцан үйлчлэл, өгөгдлийн стандартыг дэмжих хөрөнгө оруулалтын сан, судалгаа хөхиүлэн дэмжих, улмаар өгөгдлийн чанар, болон хөгжүүлэлтийн үйл ажиллагаанд аюулгүй байдлыг ханган, хүртээмжийг үзүүлэх татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, сайжруулах бодлогын арга хэмжээг авч эзэмшигчдийн оруулсан хөрөнгөтэй хэрэгжүүлж болно. тэнцүү хэмжээгээр хөрөнгө оруулалт хийх Монгол Улс цахим гарааны бизнесийн санхүүжилтийн хөтөлбөр, хувьцааны хөгжилд дэмжлэг үзүүлэхүйц тодорхой эзэмшилд нөлөөлөхгүй зээл болон чиг үүрэг бүхий институцийн бүтцийг буцалтгүй тусламжийн санхүүжилт зэрэг байгуулж болно. Тухайлбал, Startup SG олон улсад ашиглагдаж буй загваруудыг нь Сингапурын Худалдаа, аж үйлдвэрийн технологийн компаниудын санхүүжилтэд яамны дэргэдэх хууль ёсны зөвлөл болох нэвтрүүлж болно. Enterprise Singapore-т харьяалагддаг 42 Олон улсын финтек Хакселератор нь Сингапур улсын Төв банкнаас хэрэгжүүлдэг дэлхийн дахинд үүсч буй бодит асуудлыг шийдвэрлэх боломжийг эрэлхийлсэн жил бүр хэрэгждэг хөтөлбөр юм. -45- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Ашигласан материалын жагсаалт Asian Development Bank. “Asian Development Outlook: Continued Growth and Moderating Inflation, But Risks Are Rising - September 2023”. Asian Development Bank, Manila. Australian Government: Office of the Chief Economist. “Resources and Energy Quarterly - September 2023”. Department of Industry, Science and Resources, Commonwealth of Australia. Bank of Mongolia. “Monetary Policy Guidelines 2024 (draft submitted to the Parliament)”. https://www. mongolbank.mn/mn/r/5490. Bank of Mongolia: Statistics. https://stat.mongolbank.mn. Chinese General Administration of Customs (GAC): Statistics. http://english.customs.gov.cn. Chile NZ Singapore. 2020. “Digital Economy Partnership Agreement”. https://www.mfat.govt.nz/en/trade/ free-trade-agreements/free-trade-agreements-in-force/digital-economy-partnership-agreement- depa/depa-text-and-resources/#bookmark6. Crunchbase Database. https://www.crunchbase.com/. Development Bank of Mongolia. “Daily Market Updates”. https://www.dbm.mn/news?cat_id=2&offset=0. Du, C. and Majoor, R. 2023. “Market Analysis Consultancy for Green Data Center Strategy for Mongolia”. EF Education First. 2022. “EF English Proficiency Index: Mongolia”. https://www.ef.com/wwen/epi/regions/ asia/mongolia/. Erdenes Tavan Tolgoi. “Coal washing plant is expected to be operational in July”. https://ett.mn/mn/news/ single/5276. EU and Singapore. 2023. “EU-Singapore Digital Partnership”. https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/ library/eu-singapore-digital-partnership. Global Carbon Project. 2022. “Global Carbon Atlas”. https://globalcarbonatlas.org/. GSMA: Mobile Connectivity Index. 2022. http://www.mobileconnectivityindex.com/connectivityIndex.html. International Energy Agency. “Coal Market Update - July 2023”. https://www.iea.org/reports/coal-market- update-july-2023. International Telecommunication Union: Global Cybersecurity Index. https://www.itu.int/en/ITU-D/ Cybersecurity/Pages/global-cybersecurity-index.aspx. JICA. 2022. “Baseline Survey of the Mongolian Start-up Ecosystem”. https://www.jica.go.jp/Resource/ mongolia/english/office/topics/gh13tc000000yef0-att/220413_01_en.pdf. Kim, Jeong Yoon, Jongsur Park, and Seunghwa Jun. 2022. “Digital Transformation Landscape in Asia and the Pacific: Aggravated Digital Divide and Widening Growth Gap”. http://www.unescap.org/kp. Lanvin, B. and Monteiro, F. 2022. “The Global Talent Competitiveness Index 2022 - The Tectonics of Talent: Is the World Drifting Towards Increased Talent Inequalities?”. INSEAD. “Law on Future Heritage Fund”. 2016. https://legalinfo.mn/mn/detail/11707. Ministry of Finance: General Government Budget Statistics. http://iltod.mof.gov.mn/opendata. Ministry of Finance. “Government Debt Statistical Bulletin - 2nd Quarter of 2023”. https://mof.gov.mn/files/ uploads/article/DebtBulletin_MN_project_2023.2.pdf. Ministry of Finance. “2023 Budget Amendment (draft submitted to the Parliament)”. http://iltod.mof.gov. mn/legacy?type=46&subType=35&year=2023&legalId=597. Ministry of Finance. “2024 Budget Document (draft submitted to the Parliament)”. http://iltod.mof.gov.mn/ legacy?type=46&subType=35&year=2024&legalId=610. Mongolian Customs Service: Statistics. https://gaali.mn/statistic. -46- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР Mongolian Stock Exchange: Mineral Commodities Trading Statistics. https://mse.mn/mn/content/list/349. National Statistics Office: Mongolian Statistical Information Service. https://1212.mn. OECD/WTO/IMF. 2020. “Handbook on Measuring Digital Trade: Version 1”. https://www.oecd.org/sdd/its/ Handbook-on-Measuring-Digital-Trade-Version-1.pdf. “Parliament Resolution No. 106 on New Revival Policy”. 2021. https://legalinfo.mn/mn/ detail?lawId=16390082532431&type=3. Rio Tinto. “Second Quarter Operations Review 2023”. https://www.riotinto.com/en/invest/financial-news- performance/production. U.S. Energy Information Administration. “International Energy Outlook 2023”. https://www.eia.gov/outlooks/ ieo. World Bank: Commodity Markets Data. https://www.worldbank.org/en/research/commodity-markets. World Bank: World Development Indicators. https://databank.worldbank.org. World Bank. 2022. “China: Country Climate and Development Report - October 2022”. World Bank, Beijing. ———. 2023. “China Economic Update: Priority Reforms Key for Sustaining Growth and Achieving China’s Long-Term Goals - June 2023”. World Bank, Beijing. ———. 2023. “China: Macro Poverty Outlook - October 2023”. World Bank, Beijing. ———. 2023. “Commodity Markets Outlook: Under the Shadow of Geopolitical Risks - October 2023”. World Bank, Washington, DC. ———. 2023. “East Asia and Pacific Economic Update: Services for Development - October 2023”. World Bank, Washington, DC. ———. 2023. “Global Economic Prospects: Weakening Growth, Financial Risks - June 2023”. World Bank, Washington, DC. ———. 2023. “Mongolia Economic Update: Partial Recovery and Lingering Risk - April 2023”. World Bank, Ulaanbaatar. ———. 2023. “Mongolia: Macro Poverty Outlook - October 2023”. World Bank, Ulaanbaatar. ———. 2023. “Mongolia Trade Work: Trade Competitiveness Diagnostic and Exploring Potential Trade Opportunities”. World Bank, Ulaanbaatar. Forthcoming. World Economic Forum. 2020. “Digital FDI Policies, Regulations and Measures To Attract FDI In The Digital Economy: White paper”. https://www.weforum.org/whitepapers/digital-fdi-policies-regulations-and- measures-to-attract-fdi-in-the-digital-economy/. World Trade Organization. 2023. “Global Trade Outlook and Statistics”. World Trade Organization, Switzerland. -47- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР ТЭМДЭГЛЭЛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -48- МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОЙМ - 2023 ОНЫ 11 САР -49- 1818 H Street NW Washington DC 20433 Tel: 202-473-1000 www.worldbank.org