Bölgede Savaş ECA Güncel Ekonomi̇k Geli̇şmel Office of the Chief Economist İlkbahar 2022 WORLD BANK ECA GÜNCEL EKONOMİK GELİŞMELER: İLKBAHAR 2022 Bölgede Savaş Office of the Chief Economist © 2022 International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank 1818 H Street NW, Washington DC 20433 Telefon: 202-473-1000; Internet: www.worldbank.org Bazı hakları saklıdır 1 2 3 4 25 24 23 22 Bu çalışma, dış katkılarla birlikte Dünya Bankası personeli tarafından hazırlanmıştır. Bu çalışmada ifade edilen bulgular, yorumlar ve sonuçlar, Dünya Bankası’nın, Yönetim Kurulu Üyelerinin veya temsil ettikleri devletlerin görüşlerini yansıtmayabilir. Dünya Bankası, bu çalışmada yer alan verilerin doğruluğunu garanti etmez. Bu çalışmadaki herhangi bir haritada gösterilen sınırlar, renkler, ifadeler ve diğer bilgiler, hiçbir bölgenin yasal statüsüyle ilgili olarak Dünya Bankası’nın hükmünü ima etmez ya da söz konusu sınırların Dünya Bankası tarafından desteklendiği veya kabul edildiği anlamına gelmez. Buradaki hiçbir husus, Dünya Bankası’nın tamamı özellikle saklı olan imtiyazlarına ve muafiyetlerine yönelik bir sınırlama yahut bunlardan feragat teşkil etmez veya bu şekilde değerlendirilmez. Haklar ve İzinler Bu çalışma, Creative Commons Attribution 3.0 IGO lisansı (CC BY 3.0 IGO) kapsamında sunulmaktadır http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/igo. Creative Commons Attribution lisansı kapsamında, aşağıdaki koşullara tabi olarak bu çalışmayı kopyalamak, dağıtmak, iletmek ve uyarlamakta (ticari amaçlar dahil) serbestsiniz: İthaf: Lütfen bu çalışmayı aşağıdaki şekilde alıntılayın: Dünya Bankası. 2022. “War in the Region” Europe and Central Asia Economic Update (İlkbahar), Washington, DC: Dünya Bankası. Doi: 10.1596/978-1-4648- 1866-0. Lisans: Creative Commons Attribution CC BY 3.0 IGO Çeviriler: Bu belgenin bir çevirisini hazırlarsanız lütfen ithafla beraber aşağıdaki uyarı metnini ekleyin: Bu çeviri Dünya Bankası tarafından hazırlanmamış olup resmi Dünya Bankası çevirisi olarak değerlendirilmemelidir. Dünya Bankası, bu çevirinin içeriğinden veya çevirideki hatalardan sorumlu olmayacaktır. Uyarlamalar: Bu belgenin bir uyarlamasını oluşturursanız lütfen ithafla beraber aşağıdaki uyarı metnini ekleyin: Bu, Dünya Bankası’nın orijinal çalışmasının bir uyarlamasıdır. Bu uyarlamada ifade edilen görüş ve fikirler, sadece uyarlamanın yazarının veya yazarlarının sorumluluğunda olup Dünya Bankası tarafından desteklenmemektedir. Üçüncü taraf içeriği: Dünya Bankası, bu çalışmada yer verilen içeriğin her bileşenine sahip olmayabilir. Dolayısıyla, Dünya Bankası, üçüncü taraflara ait herhangi bir münferit bileşenin kullanılmasının veya çalışmada yer verilen herhangi bir bölümün söz konusu üçüncü tarafların haklarını ihlal etmeyeceğini garanti etmez. Söz konusu ihlallerden doğan hak taleplerine ilişkin riskler sadece tarafınıza aittir. Çalışmanın bir bileşenini yeniden kullanmak isterseniz söz konusu yeniden kullanım için izin gerekip gerekmediğini belirlemek ve telif hakkı sahibinden izin almak sizin sorumluluğunuzdadır. Tablolar, resimler veya görüntüler bu bileşenlere örnek olup bileşenler bunlarla sınırlı değildir. Haklar ve lisanslara ilişkin tüm sorular şu adrese iletilmelidir: World Bank Publications, The World Bank Group, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA; e-posta: pubrights@worldbank.org. ISBN (elektronik): 978-1-4648-1866-0 DOI: 10.1596/978-1-4648-1866-0 Kapak tasarımı: Lauren Kaley Johnson İçindekiler Teşekkür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v Kısaltmalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii Ülke Kodları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ix Bu Raporda Kullanılan Bölgesel Sınıflandırma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . x Yönetici Özeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xi Bölüm I: Bölgede Savaş. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Küresel Bağlam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Savaşın Küresel Ekonomiye Etkisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Avrupa ve Orta Asya: Savaşın Bölgesel Görünüme Yönelik Sonuçları. . . . . . . . . . . . . . . . 11 Savaşın Bölgedeki Faaliyetlere Doğrudan Etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Bölgesel Görünüm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Savaşın Bölge Ekonomisine Yansımaları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Rusya’nın Ukrayna’yı İşgalinin Bölgesel ve Küresel Görünüm Açısından Oluşturduğu Riskler. . . . 44 Uzun Vadeli Zorluklar ve Politikalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Ekonomik Dayanıklılığı Desteklemek için İstikrarın Güçlendirilmesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Kapsayıcı Büyümenin Desteklenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Sürdürülebilir Bir Geleceğin Güvence Altına Alınması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Veri Eki ve Tahmin Yöntemleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Veri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Öngörü Süreci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Referanslar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 iii iv  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 Kutular 1.1 Avrupa ve Orta Asya’da COVID-19 aşı kabulünün desteklenmesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.2 Rusya Federasyonu’nun küresel değer zincirine katılımı ve Avrupa ve Orta Asya’ya etkisi. . . . . . . . . . 20 1.3 Avrupa ve Orta Asya’da yükselen enflasyonun borç bakımından sonuçları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 1.4 Avrupa ve Orta Asya’da gerçek ve algılanan eşitsizlik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.5 Ukrayna’daki savaşın ekonomik koşullarının değerlendirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Şekiller 1.1 Küresel ekonomik faaliyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1.2 Savaşın insani etkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1.3 Emtialar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.4 Güncel küresel ekonomik trendler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 B1.1.1 ECA’da güncel COVID-19 tablosu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 B1.1.2 ECA’da aşı kabulüne ilişkin eksiklikleri etkileyen faktörler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.5 Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Euro bölgesi ile bölgesel ekonomik bağlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 B1.2.1 Rusya Federasyonu’nun ithalatı ve GVC katılımı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 B1.3.1 Mali açıklar ve kamu borcu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 B1.3.2 Enflasyon, borç, para birimlerinde değer kaybı ve mali sürdürülebilirlik açığı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 B1.4.1 Ülkelere ve bölgelere göre Gini endeksi, en güncel veriler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 B1.4.2 Varlıklı ve yoksul kesimler arasındaki uçurumun daraltılmasını onaylayan kesimin payı ve gerçek eşitsizlik seviyesi (Gini) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 1.6 ECA görünümü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 B1.5.1 Ukrayna’da günlük elektrik tüketimi, Şubat/Mart 2022 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Tablolar E.1 Bu raporda kullanılan bölgesel sınıflandırma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . x B1.1.1 5C çerçevesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 B1.1.2 5C müdahale örnekleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 B1.3.1 2020 yılında Borç/GSYH (%). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 1.1 Avrupa ve Orta Asya büyüme tahmini özeti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 1.2 Olumsuz Senaryo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 1.3 Isı haritası: Rusya Federasyonu ve Ukrayna’ya yönelik doğrudan ülke maruziyetleri. . . . . . . . . . . . . . . 34 1.4 Avrupa ve Orta Asya ülke bazında büyüme öngörüleria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Teşekkür Bu Avrupa ve Orta Asya (ECA) Güncel Ekonomik Gelişmeler raporu, Aslı Demirgüç-Kunt liderliğinde ECA Baş Ekonomi Dairesi’nin bir çalışması olup Makroekonomi, Ticaret ve Yatırım ve Yoksulluk ve Eşitlik Küresel Uygulamalar birimleri ile işbirliği içinde hazırlanmıştır. Bölüm I; Beklentiler Grubu ve Eşitlikçi Büyüme, Finans ve Kurumlar Uygulama Grubu dahilindeki ECA ekibi ile iş birliği içinde hazırlanmıştır. Ekip üyeleri arasında Collette Mari Wheeler, Julia Renee Roseman Norfleet, Alexandru Cojocaru, Dhruv Devesh Gandhi, David Stephen Knight, Michael Lokshin, Lucia Quaglietti, Ivan Torre, Lucie Johanna Wuester, Deborah Elisabeth Winkler ve Salman Zaidi yer almıştır. Bölüm I, Bölüm II kapsamındaki yazarların katkılarıyla yakın koordinasyon içinde hazırlanmıştır. Erdem Ataş, Hans Beck, Olena Bogdan, Jasmin Chakeri, Nejma Cheikh, Marcel Chistruga, Ileana Cristina Constan- tinescu, Stefano Curto, Mariam Dolidze, Andrei Silviu Dospinescu, Olga Emelyanova, Go- har Gyulumyan, Kiryl Haiduk, Sandra Hlivnjak, Tehmina Shaukat Khan, David Stephen Knight, Richard James Lowden Record, Sanja Madzarevic-Sujster, Sandeep Mahajan, Ar- mineh Manookian Salmasi, Vinayakraj Nagaraj, Evgenij Najdov, Desislava Enikova Niko- lova, Arvind Nair, Jan-Peter Olters, Etkin Özen, Nadir Ramazanov, Ilyas Sarsenov, Lazar Sestovic, Adanna Deborah Ugochi Chukwuma, Pınar Yaşar ve Bakhrom Ziyaev faydalı katkılarda bulunmuştur. Ekip, raporun hazırlanmasında sağladıkları yönlendirme ve girdiler için Anna Bjerde, Xiaoqing Yu ve ECA bölge liderliği ekibine teşekkür eder. Bölüm II; Makroekonomi, Ticaret ve Yatırım Küresel Uygulama (Andrew Burns, Lalita M. Moorty, Sandeep Mahajan ve Jasmin Chakeri liderliğinde) ve Yoksulluk ve Eşitlik Küresel Uygulama (Salman Zaidi liderliğinde) ekipleri tarafından hazırlanmıştır. Bu ekiplerde aşağıdaki personeller yer almıştır: Azamat Agaidarov, Reena Badiani-Magnusson, Javier ­ Eduardo Baez Ramirez, Hans Anand Beck, Olena Bogdan, Tom Bundervoet, Marie-Anne Chambonnier, Marcel Chistruga, Stefano Curto, Mariam Dolidze, Andrei Silviu ­Dospinescu, Bakyt Dubashov, Olga Emelyanova, Samuel Freije-Rodriguez, Alan Fuchs, Josip Funda, Anastasia Golovach, Gohar Gyulumyan, Alexander Haider, Kiryl Haiduk, Sandra Hlivnjak, ­ Saida Ismailakhunova, Fang Liu, Tehmina Shaukat Khan, David Stephen Knight, Milan Lakicevic, Leonardo Ramiro Lucchetti, Sanja Madzarevic-Sujster, Armineh Manookian Salmasi, Monika Anna Matyja, Kristina Cathrine Tan Mercado, Besart Myderrizi, Vinayakraj Nagaraj, Evgenij Najdov, Arvind Nair, Metin Nebiler, Trang Van Nguyen, Nga Thi Viet Nguyen, Desislava Enikova Nikolova, Kristina Noelle Vaughan, Natsuko Kiso Nozaki, Ana Maria Oviedo, Catalin Pauna, Mona Prasad, Alisher Rajabov, Sjamsu Rahardja, Nadir Ramazanov, Richard James Lowden Record, Natasha Rovo, Ilyas Sarsenov, Cristina Savescu, ­ Marc Tobias Schiffbauer, William Hutchins Seitz, Lazar Sestovic, Hilda Shijaku, Maryna v vi  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 ­ hristoph Sidarenka, Karlis Smits, Tihomir Stucka, Thi Thanh Thanh Bui, Eskender Trushin, C Ungerer, Pınar Yaşar ve Bakhrom Ziyaev. Sandra Gain editörlük desteği sağlamış, Michael Alwan ise raporun dizgi çalışmasını gerçekleştirmiştir. Indira Chand, Paul Anthony Clare, Carl Patrick Hanlon, Artem Kolesnikov, Aaron Wesley Korenewsky, Sona V. Panajyan ve Amy Stilwell, iletişim ve dış ­ erişim desteği sağlamıştır. Raporun mizanpajı ve oluşturulması Ekaterina Ushakova tarafından denetlenmiştir. Kısaltmalar bbl varil BGN Bulgaristan levası BHAS Bosna Hersek İstatistik Kurumu BiH Bosna Hersek bn milyar BYN Belarus Rublesi CA Orta Asya CAB Cari İşlemler Dengesi CAD Cari İşlemler Açığı CAIT İklim Analiz Göstergeleri Aracı CBA Azerbaycan Merkez Bankası CBA Ermenistan Merkez Bankası CBR Rusya Federasyonu Merkez Bankası CE Orta Avrupa CIS Bağımsız Devletler Topluluğu COVAX COVID-19 Aşılarına Küresel Erişim TÜFE Tüketici Fiyat Endeksi CROSTAT Hırvatistan İstatistik Bürosu EAEU Avrasya Ekonomik Birliği EBRD Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası ECA Avrupa ve Orta Asya ECAPOV ECAPOV (ECA Poverty) standartlaştırılmış hanehalkı anketleri veritabanı ECB Avrupa Merkez Bankası ECDC Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi EE Doğu Avrupa EMDE: Yükselen pazarlar ve gelişmekte olan ekonomiler AB Avrupa Birliği EU-SILK Avrupa Birliği Gelir ve Yaşam Koşulları İstatistikleri FAO Gıda ve Tarım Örgütü DYY doğrudan yabancı yatırım FLFP kadın iş gücü katılımı FX döviz GAP Büyüme Hızlandırma Planı GSYH gayri safi yurtiçi hasıla GEM Küresel Ekonomik Model Geostat Gürcistan Ulusal İstatistik Ofisi GHG sera gazı emisyonları GSMG gayri safi milli gelir GUS Polonya Merkez İstatistik Dairesi GVC küresel değer zincirleri GWh gigawatt saat ICT Bilgi ve iletişim teknolojileri IEA Uluslararası Enerji Ajansı IFI Uluslararası Finans Kurumu ILCS Entegre Yaşam Koşulları Anketi vii viii  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 ILO Uluslararası Çalışma Örgütü IMF Uluslararası Para Fonu INSTAT İstatistik Kurumu (Arnavutluk) KIHS Kırgızistan Entegre Hanehalkı Anketi LCU yerel para birimi LFS İş Gücü Anketi lhs sol taraf MONSTAT Karadağ İstatistik Ofisi mtCO2e milyon ton karbon dioksit eşdeğeri NBG Gürcistan Merkez Bankası NBR Romanya Merkez Bankası NBRB Belarus Cumhuriyeti Merkez Bankası NBT Tacikistan Merkez Bankası NGEU Yeni Nesil AB NPL batık kredi NRRP Milli Toparlanma ve Mukavemet Planı OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü OPEC Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı pp yüzde puanı ÜFE üretici fiyat endeksi PPP satın alma gücü paritesi q/q çeyrekten çeyreğe rhs sağ taraf ROA aktif getirisi ROE öz sermaye getirisi RVC bölgesel değer zincirleri SCC Güney Kafkasya SDR Özel Çekme Hakları SILC Gelir ve Yaşam Koşulları İstatistikleri SOE kamu iktisadi teşekkülü SOFAZ Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Fonu SWIFT Dünya Bankalararası Finansal Telekomünikasyon Derneği TajStat Tacikistan İstatistik Kurumu UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNHCR Mültecilerden Sorumlu Birleşmiş Milletler Yüksek Komiseri UNICEF Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu UNOCHA Birleşmiş Milletler İnsani İşler Koordinasyon Dairesi UNWTO Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü USD ABD doları KDV katma değer vergisi WBK Batı Balkanlar WDI Dünya Kalkınma Göstergeleri WFP Dünya Gıda Programı WHO Dünya Sağlık Örgütü y/y yıldan yıla CAIT İklim Analiz Göstergeleri Aracı Ülke Kodları Arnavutluk ALB Letonya LVA Ermenistan ARM Litvanya LTU Avusturya AUT Lüksemburg LUX Azerbeycan AZE Malta MLT Belarus BLR Moldova MDA Belçika BEL Karadağ MNE Bosna Hersek BIH Hollanda NLD Bulgaristan BGR Norveç NOR Hırvatistan HRV Polonya POL Kıbrıs CYP Portekiz PRT Çekya CZE Kuzey Makedonya MKD Danimarka DNK Romanya ROU Estonya EST Rusya Federasyonu RUS Finlandiya FIN Sırbistan SRB Fransa FRA Slovakya SVK Gürcistan GEO Slovenya SVN Almanya DEU İspanya ESP Yunanistan GRC İsveç SWE Macaristan HUN İsviçre CHE İzlanda ISL Tacikistan TJK İrlanda IRL Türkiye TUR İtalya ITA Türkmenistan TKM Kazakistan KAZ Ukrayna UKR Kosova XKX Birleşik Krallık GBR Kırgız Cumhuriyeti KGZ Özbekistan UZB ix Bu Raporda Kullanılan Bölgesel Sınıflandırma Bu rapor Avrupa ve Orta Asya (ECA) ülkeleri olarak adlandırılan 50 ülkeyi kapsamaktadır. Bunlar 10 gruba ayrılmıştır: Orta Asya, Orta Avrupa ve Baltık Ülkeleri, Doğu Avrupa, Kuzey Avrupa, Güney Kafkasya, Güney Avrupa, Batı Balkanlar, Batı Avrupa, Rusya ve Türkiye. TABLO E.1  Bu raporda kullanılan bölgesel sınıflandırma Orta Avrupa ve Orta Asya Baltık Ülkeleri Doğu Avrupa Kuzey Avrupa Kazakistan Bulgaristan Belarus Danimarka Kırgız Cumhuriyeti Hırvatistan Moldova Finlandiya Tacikistan Çekya Ukrayna İzlanda Türkmenistan Estonya Norveç Özbekistan Macaristan İsveç Letonya Litvanya Polonya Romanya Slovakya Slovenya Güney Kafkasya Güney Avrupa Batı Balkanlar Batı Avrupa Ermenistan Kıbrıs Arnavutluk Avusturya Azerbaijan Yunanistan Bosna Hersek Belçika Gürcistan İtalya Kosova Fransa Malta Kuzey Makedonya Almanya Portekiz Karadağ İrlanda İspanya Sırbistan Lüksemburg Hollanda İsviçre Birleşik Krallık Rusya Federasyonu Türkiye x Yönetici Özeti Şubat 2022’de, dünya Rusya Federasyonu’nun Ukrayna’yı işgal etmesi ile şok oldu. Her iki ülkede de insan yaşamı üzerinde yıkıcı bir etki yaratan ve ekonomik yıkıma yol açan savaş, Avrupa ve Orta Asya (ECA) bölgesinde ve dünyanın geri kalan bölgelerinde de önemli eko- nomik kayıplara yol açacaktır. Son iki yıl içerisinde yaşanan ikinci büyük şok olan bu savaşın bölgede ekonomik daralmayı tetiklemesi bekleniyor. 2022 yılında hasılanın yüzde 4,1 daralacağı tahmin ediliyor; bu 2020 yılında COVID-19 pandemisi sebebiyle yaşanan resesyo- nun iki katı kadar sert bir resesyon. Bölgedeki ülkeler, büyüme ve ticaretteki azalma, enflasyonist baskılar, borç sürdürülebilirliğine ilişkin endişeler ve yükselen faiz oranları sebebiyle, COVID-19 sonrası toparlanma sürecinde 2021 yılında başlayan yavaşlamaya karşı zaten hazırlanmaktaydılar. COVID-19 sebebiyle ekonomik faaliyette yaşanan aksamaların devam etmesi ve jeopolitik gerilimlerin tırmanması da kaygı duyulan gelişmeler arasında yer alıyordu. Savaş, görünüm- deki bu kötüleşmeyi daha da ağırlaştırdı ve çatışmaları ekonomik etkileri emtia ve finans piyasaları, ticaret ve göç bağlantıları ve yatırımcı güveni dahil olmak üzere birden fazla kanal yoluyla hissedilmeye başladı. Komşu ECA ülkelerinin, Rusya ve Ukrayna ile olan güçlü ticaret, finans ve göç bağlantıları sebebiyle önemli ekonomik zararlar görmesi muhtemeldir. Rusya önemli bir enerji ve endüstriyel metal ihracatçısıdır ve Rusya ile Ukrayna birlikte dünya buğday ihracatının yüzde 25’inden fazlasını karşılamaktadır. Doğal gaz ihtiyacının yüzde 47’sini ve petrol ihtiyacının yüzde 25’ini Rusya’dan ithal edilen Avrupa, Rus enerjisine özellikle bağımlı durumdadır. Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan ve Türkiye, buğday ihtiyaçlarının yüzde 75’inden fazlasını Rusya ve Ukrayna’dan ithal etmektedir. Orta Doğu ve Afrika’daki birçok ülke Rusya ve Ukrayna’dan gerçekleştirdikleri buğday ve diğer emtia ithalatına, gıda güvensizliğine yol aça- bilecek düzeyde bağımlıdır. Tedarik açıkları ve yükselen enerji ve gıda fiyatları, enflasyonu körükleyecek ve hem bölge- deki ülkeleri hem de dünyanın geri kalanı etkileyecektir. Öte yandan, her ne kadar Rusya ve Ukrayna küresel ihracatın yüzde 3’ünden daha azını oluştursa da, savaş ve yaptırımlar ticaret yollarını kesintiye uğratarak ve nakliye ve sigorta maliyetlerini yükselterek bağlantı olanaklarını yıpratmıştır. Bu durum küresel değer zincirleri üzerindeki mevcut baskıları arttırmakta, gıda, otomobil, inşaat, petrokimya ve ulaştırma dahil olmak üzere çok çeşitli sektörleri etkilemek- tedir. Yükselen emtia fiyatları ile birlikte, küresel değer zincirleri üzerinde oluşan ilave baskılar, enflasyonist baskıları daha da körüklemektedir. Rusya, Doğu Avrupa, Güney Kafkasya, Orta Asya ve Baltıklardaki birçok ülke için kritik bir ihracat pazarıdır ve bu bölgelerin ihracatında yüzde 10’dan fazla paya sahiptir; bu oran Ermenistan için yüzde 25, Belarus için ise yüzde 40’tır. Kırgız Cumhuriyeti ve Tacikistan gibi bazı Orta Asya ülkelerinde Rusya’dan gönderilen işçi dövizleri, bu ülkelerin gayrisafi yurtiçi hasılanın yaklaşık yüzde 30’unu oluşturmaktadır. Rus ve Ukraynalı turistler, Gürcistan, Karadağ ve Türkiye gibi turizme bağımlı ülkeler da dahil olmak üzere ECA ekonomilerinin yaklaşık yarısında gelen yabancı turist sayısının yüzde 10’undan fazlasını oluşturmaktadır. xi xii  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 Yaşanan savaş ve Rusya’ya yönelik uygulanan mali yaptırımlar, ülkenin finansal sistemini ciddi şekilde aksatmıştır ve ülkenin finansal yükümlülüklerini yerine getirme olanağını kısıtlayarak bölgedeki ve dünyanın diğer bölgelerindeki finansal sistemleri etkilemiştir. Çatışmaların devam etmesi ile birlikte, yatırımcı güveninin daha da zayıflaması, bölgede yeniden portföy çıkışlarının ve kur değer kayıplarının yaşanması muhtemeldir. Özellikle risk altında olan ülkeler, yüksek cari açıkları olan ülkeler veya döviz cinsinden borçların, yerleşik olmayanlara olan borçların veya kısa vadeli borçların payının yüksek olduğu ülkelerdir ve bu ülkelerin borçlarını çevirmede zorluk çekmeleri veya önemli ölçüde daha yüksek borç servisi yükümlülükleri ile karşı karşıya kalmaları muhtemeldir. Savaş aynı zamanda istikrar bozucu bir mülteci dalgasına da yol açmaktadır. Dört mily- ondan fazla insan Ukrayna’yı terk etmiştir ve bunların yarısından fazlası Polonya’ya, birçoğu da Macaristan, Moldova ve Romanya’ya gitmiştir. Önümüzdeki aylarda mülteci sayısının artmasının beklendiği düşünüldüğünde, mültecilere ev sahipliği yapan ülkelerin mültecileri barındırma zorluğunu karşılaması gerekecektir. Bu kapasiteyi arttırmak ve temel hizmetlerin sunulmasını sağlamak için ilave mali kaynakların ve insani yardımların hızlı bir şekilde harekete geçirilmesi gerekecektir. Savaş, resesyon ve gıda fiyatları enflasyonu nedeniyle bölge- deki yoksulluğu artıracaktır. Ukrayna’da 6,5 milyon kişinin ülke içinde yerinden edildiği ve nüfusun yaklaşık üçte birinin acil insani yardıma ihtiyacı duyduğu tahmin edilmektedir. Savaşın bölgenin ekonomik görünümü üzerindeki etkisi, devam eden çatışmanın nasıl gelişeceğine bağlı olacaktır. Önümüzdeki aylarda bir çözüm bulunması halinde, kayıplar dur- durulabilecek ve toparlanma başlayabilecektir. Çatışmaların daha uzun süre devam etmesi, insani ve ekonomik maliyetleri ve siyasi belirsizlikleri yükseltebilecek, bölgesel entegrasyonu parçalayabilecek ve kritik ticaret ve yatırım bağlantılarını kesintiye uğratabilecektir. Bu zorlu dönemde, politika yapıcıların istikrarı güçlendirmek için makroekonomik poli- tika tamponlarını ve kurumları güçlendirmeleri; mülteciler dahil olmak üzere en kırılgan durumdaki insanları korumak için sosyal koruma sistemlerini güçlendirerek kapsayıcı ve daha eşitlikçi bir toparlanmayı desteklemeleri, ve sürdürülebilir bir geleceği güvence altına almak için enerji verimliliğini ve yeşil dönüşümü iyileştirme üzerinde odaklanmaya devam etmeleri gerekecektir. İklim değişikliğinin olumsuz sonuçlarını ortadan kaldırmak, çağımızın en acil sorunlarından biridir. Savaş ve geleneksel enerji fiyatlarındaki artış, yenilenebilir enerji kaynaklarının çekiciliğini ve enerji sistemlerini daha ucuz, daha temiz ve daha güvenilir enerji ile uyumlu olacak şekilde dönüştürmenin önemini daha da belirgin hale getirmektedir. Enerji verimliliğini artırmak, enerji tüketimindeki israfı azaltmak ve teknolojik yeniliklerden yarar- lanmak, bölgedeki ekonomilerin savaşın ekonomik büyüme üzerindeki etkisini hafifletmel- erine olanak tanıyacaktır. BÖLÜM I Bölgede Savaş Küresel Bağlam Rusya Federasyonu’nun Ukrayna’yı işgali, yıkıcı bir insani krizi tetikleyerek jeopolitik ilişkilerin istikrarını tehdit etmektedir. Bu savaş, iki yıl içinde Avrupa ve Orta Asya’da (ECA) ekonomik daralmayı tetikleyen ikinci büyük darbe olup 2022’de bölgesel üretimin yüzde 4’ün üzerinde düşeceği öngörülmektedir. Üstelik savaş; küresel büyüme hızında sert yavaşlama, tırmanan enfla- syon ve borçlanma ile yoksulluk seviyelerinde ani yükselişe ilişkin artan kaygılara bir yenisini eklemiştir. Çatışmanın ekonomik etkisi; emtia ve finans piyasaları, ticaret ve göç bağlantılarının yanı sıra güven de dahil olmak üzere birçok küresel kanalda yankılanmaktadır. Rusya ve Ukrayna ile güçlü ticaret, finans ve göç bağlantıları nedeniyle, komşu ECA ülkelerinin kayda değer eko- nomik zarar görmeleri muhtemeldir. Ayrıca savaş, istikrarı olumsuz etkileyen bir mülteci akınına yol açmış ve bazı yükselen pazarlar ve gelişmekte olan ekonomilerde (EMDE) geniş çaplı finansal baskılara, enflasyon beklentilerinin çıpadan çıkmasına ve yükselen yoksulluk ve gıda güvencesizliğine ilişkin riski artırmıştır. Çatışmanın uzaması halinde politika belirsizliğinin daha da artması, küresel tedarik zincirleri üzerindeki gerilimlerin yoğunlaşması ve küresel ticaret ve yatırım ağlarının parçalanması muhtemeldir. Politika belirleyenlerin, gelecekteki krizleri dayanıklı, kapsayıcı ve yeşil bir kalkınmayı desteklemeyi amaçlayan kapsamlı bir yaklaşım taah- hüdü çerçevesinde yönetmek için daha hazırlıklı olmaları gerekmektedir. İstikrarı güçlendirmek üzere makroekonomik politika tamponlarını ve kurumları sağlamlaştırmalı; mülteciler dahil ol- mak üzere en hassas grupları korumak için sosyal koruma sistemlerini güçlendirerek daha kapsayıcı ve eşitlikçi bir toparlanmayı desteklemeli ve sürdürülebilir bir geleceği güvence altına almak için enerji verimliliğini iyileştirmeye ve yeşil ekonomiye geçiş adımlarına odaklanmaya devam etmelidirler. Savaşın Küresel Ekonomiye Etkisi Rusya’nın Ukrayna ile savaşı, iki yıl içinde küresel ekonomiye ikinci büyük darbeyi vurmuş ve insani bir felakete yol açmıştır. Küresel toparlanma; yoğunlaşan jeopolitik gerilimler, COVID-19 vakalarında ani yükselişlerin devam etmesi, azalan makroekonomik destek ve arz bakımından devam eden darboğazlar nedeniyle savaştan önce dahi ivme kaybetmekteydi (Şekil 1.1, panel a) (Dünya Bankası 2022a). Savaştan önce büyüme hızında beklenen olağanüstü yavaşlama, gelişmiş ekonomilere kıyasla toparlanmaların halihazırda belirgin ölçüde daha zayıf ve kırılgan olduğu EMDE ülkeleri başta olmak üzere, küresel ekonomiyi olumsuz darbelere karşı daha açık hale getirmiştir (Şekil 1.1, panel b).1 Şubat ayından beri, 2022’deki küresel büyümeye yönelik özel sektör tahminleri halihazırda yüzde 0,5 puanın 1. İleriye dönük büyümenin ivmesi yavaşlarken, küresel durgunluğu takip eden toparlanma dönemi olumsuz darbelere karşı daha hassas bir trend sergilemektedir (Köse, Sugawara ve Terrones 2021). Pan- demiden önce yaşanan dört küresel durgunluk döneminde (1975, 1982, 1991 ve 2009), ilk krizi ikinci bir darbe takip ederek büyüme hızındaki yavaşlamayı kötüleştirmişti. 3 4  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 ŞEKİL 1.1  Küresel ekonomik faaliyet a. Küresel büyüme, savaş öncesi öngörüler b. Üretimde pandemi öncesi trendlerden sapma, savaş öncesi öngörüler 8 2 0 4 −2 Yüzde Yüzde 0 −4 −4 −6 −8 −8 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2019 2020 2021 2022 2023 Dünya Gelişmiş ekonomiler EMDE'ler Çin hariç EMDE'ler Kaynaklar: Haver Analytics; Our World in Data 2020, birden fazla kaynağa dayanarak hazırlanan çalışma; Dünya Bankası. Not: EMDE: Yükselen pazarlar ve gelişmekte olan ekonomiler. a. Gölgeli alan öngörüleri belirtmektedir. 2022 verileri tahminlerden oluşmaktadır. b. Gölgeli alan öngörüleri belirtmektedir. Şekil, en güncel projeksiyonlar ve Global Economic Prospects raporunun Ocak 2020 basımında yayınlanan öngörüler arasındaki yüzdelik sapmayı göstermektedir (Dünya Bankası 2020b). 2023 için 2022’ye yönelik büyüme projeksiyonu kullanılarak Ocak 2020 referans değeri genişletilmiştir. üzerinde aşağı yönlü revize edilmiş olup tahmin çalışmalarını gerçekleştirenler savaşı büt- ünüyle hesaba kattıkça düşmeye devam etmesi muhtemeldir. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’nün modele dayalı tahminleri, küresel büyümenin bu yıl 1 puan daha düşük olabileceğine işaret ederek bu oranı yüzde 3 seviyesine yerleştirmektedir (OECD 2022). Savaşın ateşlediği derin insani kriz, ilk şok dalgaları arasında en göze çarpan dalga olmuştur ve çatışmanın miras bıraktığı en kalıcı durumlardan biri olması muhtemeldir. İşgali takip eden yaklaşık bir aylık sürede, yarısı kadın ve çocuklardan oluşan 4 milyondan fazla mülte- cinin Ukrayna’yı terk etmesiyle bu savaş, II. Dünya Savaşından bu yana en hızlı büyüyen mülteci krizlerinden birini tetiklemiştir (Şekil 1.2, panel a ve b) (UNHCR 2022). Ukrayna sınırları içinde 6,5 milyon kişinin daha evini terk edeceği tahmin edilmekte ve toplam nüfu- sun yaklaşık üçte biri acil insani yardıma ihtiyaç duymaktadır (UNOCHA 2022). Mart sonu itibarıyla savaş, 4,5 milyon çocuğun (Ukrayna’nın 7,5 milyon olarak tahmin edilen toplam çocuk nüfusunun yarısından fazlasının) evini terk etmesine yol açmış olup eğitimi kesintiye uğratması, kalkınma hedeflerine ulaşmayı engellemesi ve uzun vadeli potansiyel büyüme beklentilerini sarsması muhtemeldir (UNICEF 2022a, 2022b). Kimsesiz ve ailesinden ayrılmış çocukları tespit eden programların genişletilmesi, temel koruma ve hizmetlerin devamlılığını sağlamanın yanı sıra kaçakçılık ve sömürü riskini azaltmak açısından da kritik- tir. Ukrayna’daki savaş, Yemen Cumhuriyeti, Afganistan, Somali, Güney Sudan ve Myanmar dahil olmak üzere diğer kriz durumlarından kaynaklanan ve uzun vadeli kalkınmaya yönelik kritik yatırım bütçesine adını yazdıran küresel insani yardım ihtiyaçlarına bir yenisini ekleme- ktedir (Modéer ve Lemma 2022; UNHCR 2021). Bu noktada savaşın yoksulluğa etkisini değerlendirmek zor olsa da referans projeksiyonda, Ukrayna’nın günlük 5,50 $ sınırını temel alan yoksulluk oranının 2021’deki yüzde 1,8 Bölüm I: Bölgede Savaş ●  5 ŞEKİL 1.2  Savaşın insani etkisi a. Mülteciler b. Kabul eden ülkeye göre mülteci gelişleri 10 50 3 20 8 40 15 2 6 30 Milyon Yüzde Milyon Milyon 10 4 20 1 5 2 10 0 0 0 0 Polonya Romanya Moldova Macaristan Slovak Balkan savaşları Suriye savaşı Ukrayna savaşı Cumhuriyeti (1991–93) (2014–20) (2022) Gelen mülteciler Mülteciler Nüfus (RHS) Ev sahibi ülke nüfusunun payı (RHS) c. Yoksulluk içinde yaşayan milyonlarca insan d. Gıda fiyatlarındaki yükselişin ardından aşırı (5,50 $/gün) yoksulluğa (1,90 $/gün) mahkum olan insanların sayısı (model temelli) 12 200 40 8 150 30 Milyon Milyon Yüzde 4 100 20 50 10 0 2019 2020 2021 2022 2022 (savaş) 0 0 UNDP savaş senaryosu aralığı 2007 2010 Güncel UNDP savaş öncesi referans değeri Dünya Bankası öngörüsü Kişi sayısı Gıda fiyatlarındaki değişim (RHS) Kaynaklar: Küresel Kalkınma Merkezi; Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü; Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı; Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi; Dünya Bankası. a. ve b. BM verilerine göre 31 Mart 2022 itibarıyla mevcut Ukraynalı mülteci sayısı 4.102.876 olarak tahmin edilmektedir. b. Romanya-Moldova sınırını geçen kişileri de hesaba kattığından, bu şekildeki birikimli veriler Ukrayna’yı terk eden toplam mülteci sayısından daha fazladır. Nüfus verileri 2019’a ilişkindir. c. Aralık, UNDP (2022) çalışmasında sunulduğu üzere önceki silahlı çatışmanın karşılaştırma ölçütü olarak kullanıldığı dört senaryoya dayalı tahmin- leri göstermektedir. Simüle edilen dört senaryo; yüzde 7, 15, 20 ve 60 oranında ekonomik daralmalardır. Sarı elmas, Bölüm II kapsamındaki ülke sayfasında sunulduğu üzere Dünya Bankası’nın Ukrayna’ya yönelik yoksulluk tahminidir. d. 2007 ve 2010 yıllarında gıda fiyatlarındaki ani yükselişin yoksulluğa etkisi, De Hoyos ve Medvedev (2011) ve Ivanic, Martin ve Zaman Dünya Bankası (2011) tarafından tahmin edilmiştir. Mevcut etki, Mitchell, Hughes ve Huckstep (2022) tarafından tahmin edildiği ve sunulduğu şekilde Küresel Kalkınma Merkezi tarafından tahmin edilmiştir. seviyesinden yükselerek 2022’de yüzde 19,8 olacağı varsayılmaktadır. Birleşmiş Milletler’in modellenmiş senaryolarında, savaşın şiddetlenmesi ve daha uzun sürmesi halinde yoksulluk oranlarının nüfusun yaklaşık yüzde 30’una ulaşabileceğine işaret edilmektedir (Şekil 1.2, panel c) (UNDP 2022). Savaşın küresel gıda fiyatlarındaki artışı şiddetlendirdiği düşünüldüğünde, küresel yoksulluk da ikinci derece etkiler nedeniyle darbe alabilir.2 Geçmişte küresel gıda fiyatlarında yaşanan ani yükselişler, önemli sayıda insanı aşırı yoksulluğa mahkum etmiş olup tahminler, gıda fiyatlarındaki mevcut artış sonucunda 40 milyon insanın daha günlük 1,90 $ seviyesindeki yoksulluk sınırının altında kalabileceğine işaret etmektedir (Şekil 1.2, panel d) (Mitchell, Hughes ve Huckstep 2022). İnsani duruma ve yoksulluğa 2. Gıda fiyatlarındaki gelişmeler, bu bölümün ilerleyen sayfalarında tartışılmaktadır. 6  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 ilişkin bu zorluklar, muhtemelen çatışma istikrara kavuşup ekonomik etkileri sona erdikten sonra dahi yıllar boyunca devam edecek bir küresel desteği gerekli kılacaktır. Savaş, insani krize ilaveten, emtia ve finans piyasaları, ticaret bağlantıları ve yatırımcı ve tüketici güveni dahil olmak üzere pek çok kanaldan küresel ekonomiye güçlü bir darbe vurmaktadır. Savaşın emtia ve finans piyasalarına yansımaları, artan emtia fiyatları ve belirgin piyasa dalgalanmaları üzerinden hızlı gerçekleşmiştir. Başta yükselen jeopolitik belirsizlik ve politika belirsizliği bağlamında olmak üzere, ikinci tur etkilerin de küresel ekonomiye zarar vermesi muhtemeldir. Dış talebin zayıflaması ve küresel finansman koşullarının zorlaşması, ECA ülkeleri dahil olmak üzere EMDE’ler üzerinde ağırlıklı etkisini hissettirecektir. Artan harcama payları ve yüksek ithalat bağımlılığı, haneleri emtia fiyatlarındaki şoklara maruz bırakmış olup yükselen emtia fiyatları hane gelirlerini aşındırmaktadır (FAO 2021a). Halihazırda yüksek emtia fiyatlarıyla bir araya geldiğinde, savaşla ilişkili ticari aksaklıklar ve emtia/girdi kıtlığının küresel değer zincirlerinde dalgalar halinde artarak küresel ticaret büyümesinde ağırlığını hissettirmesi muhtemeldir. Bu sıkıntılar gıda, otomobil, inşaat, petro- kimya ve ulaşım olmak üzere geniş çaplı sektörleri olumsuz etkilemektedir. Yükselen emtia fiyatları ve küresel değer zincirleri üzerindeki ek baskılar, birlikte enflasyonist baskıları daha da güçlendirmektedir. Savaşın küresel ekonomi üzerindeki etkisi, yükselen emtia fiyatlarıyla hemen yayılmış olup bu durum Rusya ve Ukrayna’nın küresel emtia piyasalarında oynadıkları büyük rolleri yansıtmaktadır.3 Fiyat artışları, Rusya ve Ukrayna’nın önemli ihracatçılar oldukları doğal gaz, kömür, ham petrol, buğday, alüminyum, demir cevheri ve paladyum gibi emtialarda bu yıl özellikle yüksek olmuştur (Şekil 1.3, panel a ve b).4 Savaşın başından itibaren fiyatlar sert şekilde artmış olup bir noktada Avrupa doğal gazı yüzde 70, kömür yüzde 65, buğday yüzde 40 ve Brent ham petrol yüzde 30 oranında yükselmiştir. Avrupa doğal gaz fiyatlarındaki artış, ithalat ve ihracat terminalleri dahil olmak üzere sınırlı yedekleme kapasitesi ve doğal gazın sıvılaştırılmış doğal gaz olarak taşınması zorunluluğunun getirdiği kısıtlama nedeniyle özel- likle yüksek olmuştur. Petrol fiyatları gün içinde gerçekleşen büyük hareketlerle son derece dalgalı olmuştur. Yıl başında 80 $/varil (bbl) fiyatıyla işlem gören Brent ham petrol, Şubat sonunda 100 $/bbl fiyatını geçtikten sonra Mart’ta 130 $/bbl seviyesine yaklaşmış olup bu, 2008’den bu yana gördüğü en yüksek seviyedir. Petrol fiyatları, savaş öncesinde küresel ekonomik toparlanmaya eşlik eden bir talep canlanmasıyla birlikte ve sınırlı yedek kapasiteyle beraber OPEC+ üreti- minin beklentilerin altında kalması sonrasında halihazırda yükseliyordu (IEA 2022). Petrol fiyatları, savaş nedeniyle, özellikle Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık’ın Rus petrolüne getirilen yasakların duyurulmasından sonra ani yükselişe geçmiş ve bu durum BP ve Shell gibi bazı büyük petrol şirketlerini Rusya’daki faaliyetlerini sonlandırmaya teşvik etmiştir. Rus petrolünün satın alınmasına yönelik isteksizlik, Ural petrolünün Brent’e göre 20 $/bbl’den daha fazla indirimle işlem görmesine neden olmuştur. Mart’ın sonunda Brent ham petrol fiyatı 100 $/bbl üzerinde bir nebze rahatlamakla birlikte, Amerika Birleşik Devletleri’nin 3. Rusya, küresel ham petrol ihracatının yüzde 10’dan fazlasını, küresel doğal gaz ihracatının yüzde 25’ini ve küresel kömür ihracatının neredeyse yüzde 20’sini gerçekleştirmektedir. Aynı zamanda küresel ölçekte kritik bir paladyum ve nikel üreticisi olan Rusya, küresel ihracatın yüzde 20’sinden fazlasından sorumlu- dur. Paladyum araba üretimindeki katalitik dönüştürücülerde kullanılırken, nikel de çelik üretimi ve inşaatlarda kullanılmaktadır. Rusya ve Ukrayna birlikte küresel buğday ihracatının yaklaşık dörtte birini gerçekleştirmekte olup Ukrayna en büyük tohum yağı ihracatçısıdır (küresel ihracatın yak. yüzde 40’ı). Ayrıca Ukrayna, küresel demir ihracatında önemli bir kaynaktır. 4. Emtia fiyatlarındaki sert artış, toparlanan talep ve beklenenden daha zayıf gerçekleşen enerji üretiminden etkilenen önceki artışların üzerinde yükselmektedir. ­ Bölüm I: Bölgede Savaş ●  7 ŞEKİL 1.3  Emtialar a. Rusya Federasyonu ve Ukrayna'nın emtia b. Emtia fiyatları ihracatının küresel ihracattaki payı 50 300 Dünya çapında yüzdesi Endeks, 100 = 3 Ocak 2022 40 250 30 200 20 150 10 0 100 Doğalgaz Paladyum Nikel Kömür Buğday Gübre Platin Ham petrol Alüminyum Tohum yağı Mısır Buğday 50 k k k t t t t t n ba ba ba ar ar ca ca ca isa M M Şu Şu Şu O O O N 10 21 3 14 25 1 5 16 27 Rusya Federasyonu Ukrayna Ham petrol Doğalgaz Buğday Nikel c. Rusya Federasyonu ve Ukrayna'dan d. Tüketici Fiyat Endeksi ürün sepeti, bileşene buğday ithalatı göre ağırlıklandırılmış yüzde 100 60 80 40 İthalat yüzdesi Yüzde 60 20 40 20 0 an ğ an va va s an an k k ru tlu da se do so ist ist ist ist la vu er ra 0 Ko en ar Be rb at ol H Ka na lg ırv M Sı m a- an an an an va ye k s n Ar Bu H Er ru sn tlu ta do ki ist st st yc la zis Bo vu r ci ki ba en Be Tü ol ı ür za na rg M er m G Ka Kı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Ar Er Az Rusya Federasyonu Ukrayna Gıda ve alkolsüz içecekler Kaynaklar: Bloomberg; Uluslararası Para Fonu; BM Comtrade; Dünya Bankası. a. Veriler 2020’ye ilişkindir. Enerji emtialarının ihracat payları hacim olarak, enerji harici emtialar ise değer olarak belirtilmiştir. b. Doğal gaz fiyatları Avrupa’ya yöneliktir. Sarı çizgili hat, 8-15 Mart 2022 tarihlerinde nikel ticaretinin durduğu zamanı göstermektedir. Dikey çizgi, 24 Şubat 2022 tarihinde Rusya’nın Ukrayna’yı işgal ettiği günü göstermektedir. Son gözlem tarihi 30 Mart 2022’dir. c. Veriler 2020 itibarıyladır. d. Veriler Ocak 2022 itibarıyladır. altı aylık bir süre boyunca kendi rezervlerinden günde yaklaşık 1 milyon varil petrol piyasaya sürme planlarını duyurmasıyla fiyat düşmüştür. Hem Rusya hem Ukrayna önemli tarım ihracatçıları olduğundan, savaş nedeniyle küresel tahıl tedarikinin daha da sıkışacağı endişeleriyle bu yıl tarım fiyatları artmıştır. Rusya ve Ukrayna birlikte küresel buğday ihracatının dörtte birini gerçekleştirmekte olup çeşitli ül- keler (ECA, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ile Sahra Altı Afrika ülkeleri dahil) buğdayının yüzde 75’ini Rusya ve Ukrayna’dan ithal etmektedir (Şekil 1.3, panel c).5 Mısır, arpa ve ayçiçeği gibi diğer ekinler dahil olmak üzere Ukrayna’nın ekim ve hasat sezonlarını aksatan; özellikle Ukrayna’nın doğusundaki kritik tarım alanlarını, depoları, altyapı ve üretimi yıkıma uğratan 5. Benzer şekilde, mısır ve tohum yağları bakımından Ukrayna bazı ülkelerin ithalatında önemli bir paya sahiptir. 8  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 ve Ukrayna’nın tahıl ihracatının yaklaşık yüzde 90’ının gerçekleştiği Karadeniz’de sevkiyatı kesintiye uğratan savaş, buğday fiyatlarının daha da yükselmesine yol açmıştır. Rus limanları faal halde olsa da çatışma ve Rusya çıkışlı kargoların engellenmesi nedeniyle sigorta maliy- etleri sert şekilde yükselmiştir. Tarım üretiminin kritik girdilerinde de savaş nedeniyle sıkıntılar ve fiyat artışları yaşanmaktadır. İkisi de ağır uluslararası yaptırımlara tabi olan Rusya ve Belarus, birlikte dünya piyasasında potasyumlu gübrelerin değer bakımından yüzde 38’ini, azotlu gübrelerin yüzde 15’ini ve bileşik gübrelerin yaklaşık yüzde 17’sini arz etmektedir. Küresel ihracatın yüzde 13’ünü gerçekleştiren Rusya, dünyanın en büyük gübre ihracatçısıdır. Mamul gübrel- erin doğrudan ihracının yanı sıra Rusya, azotlu gübrelerin üretiminde temel bir girdi olan doğal gazda da büyük bir tedarikçi olup yükselen doğal gaz fiyatları gübre fiyatını şimdiden iki katına çıkarmıştır. Rusya, gübre imalatçılarının gübre ihracatını durdurmasını tavsiye etmiştir ve bu durum diğer bölgelerdeki gıda üretimini engelleyecektir. Yüksek fiyatların ve girdi sıkıntılarının birleşik etkisi şimdiden hissedilmektedir; dünyanın en büyük ikinci gübre firması bu kısıtlamalar nedeniyle Avrupa’da yüzde 50 üretim kesintisi olacağını duyurmuştur. Savaş kaynaklı yüksek emtia fiyatlarının, enflasyon ve kötüleşen gıda güvenliğine uzanan ikinci derece etkilerinin olması beklenmektedir (Şekil 1.3, panel d). Küresel gıda fiyatları, savaş öncesinde halihazırda rekor seviyelere yaklaşmaktaydı; fiyatlar, gıda fiyatlarında 2007 ve 2010’da yaşanan ve milyonlarca kişiyi aşırı yoksulluğa mahkum eden son iki ani yükseliş döneminde gözlemlenen seviyeleri aşıyordu (CGD 2022; FAO 2022). 6 Savaş öncesinde Rusya’nın uygulamaya koyduğu daha sıkı lisans kotaları ve Mart’ta ilan edilen ihracat yasaklarıyla, tarım ürünleri üzerindeki ticaret kısıtlamalarının gıda fiyatları üzerinde daha da baskı oluşturması beklenmektedir. İlave ihracat kısıtlamaları gıda ve gübre ticaretini yavaşlatarak gıda krizlerini kötüleştirebilir ve enflasyonun ateşini körükleyebilir. Küresel ticaretin büyümesi önündeki engeller savaş nedeniyle yoğunlaşmaktadır. Rusya ve Ukrayna küresel ihracat ve ithalattaki payı yüzde 3 ve yüzde 2’den az olsa da savaş ve savaşı takip eden yaptırımlar transit güzergahları kesintiye uğratarak özellikle deniz yoluyla kon- teyner sevkiyatı ve hava yoluyla kargo trafiği bakımından ticaret bağlantılarını yıpratırken, yükselen yakıt fiyatları ve sigorta primleri sevkiyat masraflarını artırmıştır (Şekil 1.4, panel a). İstila ile ilişkili fiziksel ve lojistik aksaklıklar, yaptırımlar ve yükselen emtia fiyatları, devam eden sıkıntıları yoğunlaştırıp teslimat sürelerini ve dünya genelindeki imalatçılar için üretim maliyetlerini artırmak suretiyle muhtemelen küresel değer zincirlerinde yankılanmaya devam edecektir. Bu aksaklıklar, küresel değer zincirlerinin pandeminin yanı sıra yarı iletkenlerde ve diğer endüstriyel parçalarda yaşanan sıkıntılar nedeniyle baskı altında olduğu bir dönemde ortaya çıkmıştır. Avrupa ve Asya arasındaki ticaret koridorlarında meydana gelen aksaklıklar, otomotiv ve elektronik sektörleri dahil ve yüksek değerli mallar ve kritik bileşenler başta ol- mak üzere kompleks tedarik zincirlerine zarar verebilir.7 Savaş, Ukrayna’da imal edilen kab- lolama sistemleri dahil olmak üzere, Avrupalı otomobil üreticilerini önemli parçaların arzından şimdiden koparmış olup bu durum bazı montaj hatlarının durmasına neden olmuştur. 6. Dünya Bankası, 2007’deki sert yükselişin 155 milyon kişiyi daha aşırı yoksulluğa ittiğini tahmin et- mekte olup ayrı bir çalışma, 2010’daki yükselişin 44 milyon kişi üzerinde aynı etkiye sahip olduğuna işaret etmektedir (De Hoyos ve Medvedev 2011; Ivanic, Martin ve Zaman 2011). 7. Rusya ve Ukrayna’da üretilen mineraller ve emtialar, pek çok sektör ve ülke için temel girdilerdir. Örneğin, paladyum ve neon, otomotiv sektöründeki katalitik dönüştürücülerin üretiminde ve stokların halihazırda sıkı olduğu yarı iletken sektöründeki mikroçip litografyasında önemli girdilerdir. Nikel ve bakır, imalatta ve binalarda yaygın kullanılmaktadır. Bölüm I: Bölgede Savaş ●  9 ŞEKİL 1.4 Güncel küresel ekonomik trendler a. Küresel imalat Satın Alma Yöneticileri Endeksi b. Denizlerde liman çağrıları yeni ihracat siparişleri ve sevkiyat masrafları 60 800 25 Endeks, 100 = Ocak, 2019 Endeks, 50+ = Genişleme 0 50 600 −25 Yüzde 40 400 −50 30 200 −75 −100 20 0 2 2 22 2 2 2 02 02 02 02 02 20 t2 t2 t2 t2 t2 N -19 m -19 Ek -19 O -19 N -20 m 20 Ek -20 O -20 N -21 m 21 Ek -21 O -21 ar 2 2 t M k-2 t-2 ar ar ba ar ar ar n- n- k Te san uz im k uz im k uz im M M M M M Şu ca ca ca ca isa isa m 2 7 12 17 22 O i 25 m m Te Te Yeni ihracat siparişleri Konteyner sevkiyat endeksi (RHS) Rusya Federasyonu Ukrayna Batı Avrupa c. Küresel finansman koşulları d. Consensus enflasyon öngörüleri 103 6 Endeks, 100 = 1 Ocak 2021 102 4 Yüzde 101 2 100 99 0 1 1 1 2 21 22 21 1 -2 -2 t-2 t-2 l-2 2019 2020 2021 2022 k- k- ıs- uz sım ar ar lü ca ca ay m Ey M M Ka O O m M Te Gelişmiş ekonomiler EMDE'ler Mayıs, 2021 Aralık, 2021 Şubat, 2022 Mart, 2022 Kaynaklar: Bloomberg; Citigroup; Consensus Economics; Goldman Sachs; Haver Analytics; Dünya Bankası. Not: EMDE: Yükselen pazarlar ve gelişmekte olan ekonomiler. a. Şekil, Satın Alma Yöneticileri Endeksini, yeni ihracat siparişleri imalat endeksi ve Freightos küresel konteyner sevkiyatı endeksini göstermektedir. Son gözlem tarihi Mart 2022’dir. b. 24 Şubat 2022’ye kıyasla liman çağrılarının yedi günlük değişken ortalamasının yüzdelik değişimi. Son gözlem tarihi 22 Mart 2022’dir. c. Mevcut endeks, Goldman Sachs finansal koşullar endeksi olup kısa vadeli faiz oranları, uzun vadeli faiz oranları, ticaret ağırlıklı kur oranları, kredi kullanım endeksi ve hisse senedi fiyatlarının hisse başına 10 yıllık ortalama kazancına oranının ağırlıklı ortalaması olarak oluşturulmuştur. Örnekl- emde 10 gelişmiş ekonomi (Euro bölgesi dahil) ve 11 EMDE (Çin ve Rusya Federasyonu hariç) bulunmaktadır. Birikimli değerler, 2010-19 ortalama fiyatları ve piyasadaki kambiyo kurları temelinde 2021 gayri safi yurtiçi hasıla ağırlıkları kullanılarak hesaplanmıştır. Son gözlem tarihi 31 Mart 2022’dir. d. Şekil, belirtilen aylara ilişkin anketler kullanılarak 2021-22 Tüketici Fiyat Endeksi medyan manşet enflasyonuna yönelik Consensus Economics tahminlerini göstermektedir. Örneklemde, Aralık 2021 ve Mayıs 2021 anketleri için 32 gelişmiş ekonomi ve 50 EMDE, Şubat ve Mart 2022 anketi için 21 gelişmiş ekonomi ve 38 EMDE bulunmaktadır. Rusya’nın, Avrupa’nın en büyük limanı olan Rotterdam Limanı’nın yıllık konteyner hac- mindeki payının yaklaşık onda bir olduğu düşünüldüğünde, savaşın Avrupa deniz ticareti üzerindeki etkisi oldukça büyük olabilir. Küresel konteyner sevkiyatının yaklaşık yarısının gerçekleştirildiği sevkiyat hatlarının Rusya ile rezervasyonları askıya alması, Rus işletmelerinin ihracat yapmasını daha da zorlaştırmıştır. Ukrayna limanlarındaki kuru yük gemilerinin Mart başında önceki aya göre yüzde 82 oranında düşmesiyle, Karadeniz genelindeki ticaret şimdiden ağır darbe almıştır. Rusya limanlarına yönelik deniz çağrıları, Şubat başlangıcından itibaren yaklaşık yüzde 45 oranında azalmıştır (Şekil 1.4, panel b). 10  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 Zaten darboğazda olan havayolu kargo kapasitesi, Rusya ve Avrupa hava sahalarının karşılıklı yasaklanmasıyla daha da engellenmiştir; iki Rus havayolu taşımacılığı şirketi küresel havayolu kargo hacminin beşte birini teşkil etmekte olup bu kısıtlanmalardan etkilenmişlerdir.8 Özellikle Avrupa ve Doğu Asya arasındaki yeniden yönlendirme işlemleri daha uzun ve daha pahalı güzergahlar üzerinden gerçekleştiğinden, bu kısıtlamalar küresel taşıma maliyetlerini yükseltmektedir. Avrupa Birliği ve Çin arasındaki demiryolu ve kamyon taşımacılığı da çatışmadan etkilenmiş, sınır aksaklıklarına dair endişeler ve yaptırımlarla uyumluluk nedeniyle şirketler seyahati askıya almıştır. ­ Rusya ve Ukrayna dışına seyahat; hava sahası kapanışları, seyahat kısıtlamaları, yaptırımlar ve artan yakıt fiyatları nedeniyle darbe alırken küresel hizmet ticaretinin de savaştan etkilen- mesi muhtemeldir. Rusya ve Ukrayna, dünya çapında toplam dış hatlar yolcu sayısı bakımından ilk 10’da olup ECA, Doğu Asya ve Pasifik, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ve Güney Asya’daki turizme dayalı ekonomilerin bazıları için önemli bir gelir kaynağıdır. 2021 yılında Rusya ve Ukrayna’dan seyahat edenler, 30 ülkede yurtdışından havayoluyla gelen yolcuların yüzde 5’ini ve 18 ülkede yüzde 10’dan fazlasını oluşturmuştur. Savaş, COVID-19 aksaklıkları nedeniyle halihazırda kan kaybetmekte olan uluslararası turizmin pandemi sonrası toparlanmasını muhtemelen akamete uğratacaktır. Jeopolitik gerilimlerin daha da yoğunlaşması, uluslararası turizmde 11 Eylül sonrasında yaşanan sert düşüş ve zayıf iyileşmeye benzeyebilecek yeni bir gerilemeye neden olabilir. Küresel finansal koşullar, özellikle EMDE ülkelerinde yükselen borçlanma maliyetleri karşısında 2022’deki işgalden önce dahi sıkılaşmaktaydı (Şekil 1.4, panel c). Savaş, güveni yıpratarak EMDE portföy çıkışlarını yenilemişse de çoğu gösterge bu noktada sınırlı finansal etkiye işaret etmektedir.9 Bununla birlikte, küresel hisse senedi fiyatları savaş nedeniyle çalkalanırken, VIX endeksiyle ölçülen volatilite bir yıl içinde en yüksek seviyesine sıçradı. Savaş öncesinde küresel finans piyasasındaki gelişmeler, özellikle enflasyonun yukarı doğru hamle yaptığı gelişmiş ekonomilerde para politikasının daha hızlı sıkılaşacağının işaretlerini vermesine rağmen, o dönemden itibaren beklentiler Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa arasında biraz farklılaşmıştır.10 Gecelik endeks swap eğrilerinin ifade ettiği piyasa beklentileri, Amerikan Merkez Bankası’nın (FED) politika faizi artış ivmesinin Şubat’tan itibaren genel itibarıyla değişmediğine işaret etmektedir. Başlangıçtaki 25 baz puanlık faiz artışı savaştan önce beklenenden daha düşük olmakla birlikte, daha yüksek enflasyon beklentileri, para politikasındaki rehavetin daha aceleyle giderilmesini gerektirebilir. Bunun aksine, piyasa katılımcıları Avrupa Merkez Bankası’nın (ECB) faiz artışlarını geciktirerek daha kademeli bir ivmeyle ilerleyeceğini beklemektedirler.11 Politika belirleyenlerin istikrarlı enflasyon beklen- tileri sağlama ihtiyacını ekonomik toparlanmayı muhafaza etme ihtiyacıyla dikkatli bir şekilde dengelemeleri gerektiğinden, savaş politika seçeneklerini daha da karmaşıklaştırmıştır. Bir yandan göstergeler, küresel büyüme yavaşlarken küresel tüketici fiyatları enflasyonunun yükseldiğine işaret etmektedir (Şekil 1.4, panel d). 8. Küresel kargo hacminin sadece yüzde 3’ü uçaklarla taşınsa da havayolu taşımacılığı değer bakımından küresel ticaretin üçte birinden fazlasına karşılık gelmektedir (Alderman ve Gross 2022). 9. Finansal bakımdan Rusya’ya doğrudan maruz kalınan durumlar, Kırım’ın ilhakıyla ilgili yaptırımları müteakiben istikrarlı bir şekilde azalarak Rusya’dan gelebilecek finansal etki ihtimalini sınırlandırmıştır. Finansal etkiler yayıldığı takdirde, bunun nedeni muhtemelen kayıpların sistemsel bakımdan önemli bir kurumda yoğunlaşması olacaktır. 10. Enflasyon, yurt içi talep ve iş gücü piyasalarındaki toparlanmalarla yan yana yükselse de fiyat baskıları küresel tedarik zincirlerinde ve yükselen emtia fiyatlarında uzun süre devam eden güçlükleri de yansıtmıştır. 11. Ancak ECB, tahvil satın almaya dayalı teşvik programının ölçeğinin yeniden düzenleneceğini duyurmuştur. Bölüm I: Bölgede Savaş ●  11 Savaştan önce, ECA’nın en büyük ekonomik partneri olan Euro bölgesindeki faaliyetin, arz sıkıntılarından ve inatçı derecede yüksek petrol ve gaz fiyatlarından kaynaklanan sürekli engellemenin etkisiyle 2022’de ılımlı olması bekleniyordu (ECB 2022). Gelen veriler, Mart’ın ortasından beri yükselen COVID-19 vakalarının ve hastaneye yatışların da faaliyeti aksatacağına işaret etmektedir. Savaş, Euro bölgesindeki faaliyet için aşağı yönlü önemli bir risk oluşturmaktadır; şimdiden ECB’nin bu yılki büyüme tahminini 0,5 puan düşürmesine ve enflasyon projeksiyonunu yaklaşık 2 puan yükseltmesine yol açmıştır. Doğrudan finansal yansımalar sınırlı olmakla birlikte çoğunlukla birkaç İtalyan, Fransız ve Avusturyalı banka dahil olmak üzere Rus finans varlıklarına maruz kalan gelişmiş ekonomilerde hissedilecektir. Ayrıca birkaç uluslararası banka, ticari bağlar ve yerel mevcudiyet nedeniyle Rus ekonomisine maruz kalmaktadır. Bunun sonucunda, savaşın başlamasından bu yana Avrupalı bankaların hisseleri değerinin beşte birinden fazlasını kaybetmiş olup yüksek sermaye yeterliliği ve liki- dite oranları bu etkiyi yumuşatmıştır. Euro bölgesinin Rusya’ya ekonomik maruziyetleri küçük çaplı olsa da bölge, özellikle Rusya’dan enerji ve metal ithalatına bağımlıdır.12 Rusya’nın Avrupa’ya ihraç ettiği ham petrol ve doğal gazın engellenmesi halinde, bölgesel fiyatlar daha da yükselip enflasyonu artırarak faaliyete gölge düşürecektir.13 14 Avrupa ve Orta Asya: Savaşın Bölgesel Görünüme Yönelik Sonuçları Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, II. Dünya Savaşından beri Avrupa’daki en hızlı büyüyen mülteci krizlerinden birini tetiklemiş olup bölgesel yoksulluk ve gıda güvencesizliği konusunda yıkıcı etkilere yol açması muhtemeldir. Bu savaş, iki yıl içinde ECA ekonomisinin maruz kaldığı ikinci ­ büyük darbedir ve 2022’de üretimin yüzde 4’ün üzerinde düşeceği öngörülmektedir. Savaşın ­ etkileri, bölgenin güçlü ticari, finansal ve göç bağlantıları nedeniyle tırmanarak komşu ülkelerde ciddi ekonomik zarara yol açmaktadır. Rusya ve Ukrayna’ya ilaveten bölgedeki diğer dört ekonominin de bu yıl daralması beklenirken diğer ekonomiler durgun bir ivmeyle büyüyecektir. ­ Ekonomik zararı sınırlandırmak ve mülteciler ve fiyat artışlarıyla mücadele eden daha yoksul hanehalkları dahil olmak üzere en hassas grupları rahatlatmak için hedeflenmiş mali destek ­ gerekebilir. Bölge ekonomisinde savaş ve pandeminin çift darbesinden kaynaklanan aşağı yönlü riskler ağır basmaktadır. Temel riskler arasında çatışmanın yoğunlaşması, finansal stres, devam eden politika belirsizliği ve ticaret ve yatırımların parçalanması yer almaktadır. Pandemi ve savaşın fiziksel ve beşeri sermaye üzerinde iz bırakan etkileri, bölgenin uzun vadeli büyüme öngörülerine ağırlığını koyacaktır. 12. Rusya’nın ihraç malları, Euro bölgesinin doğal gaz ithalatının yüzde 35’inden fazlasına, petrol ithalatının yüzde 20’sinden fazlasına ve kömür ithalatının yüzde 40’ından fazlasına karşılık gelmekte olup bazı ülkeler diğerlerine nazaran daha hassastır. 13. Rusya, ham petrolünün ve doğal gazının yaklaşık yüzde 40’ını Euro bölgesine ihraç ettiğinden, Rusya da benzer şekilde Euro bölgesine bağımlıdır. Rusya, doğal gaz ve ham petrol gibi ihraç mallarının bir kısmını Çin gibi diğer ülkelere yeniden yönlendirebilir olsa da bu ihtimal mevcut boru hattı altyapısı nedeniyle sınırlı olacaktır. 14. Uluslararası Enerji Ajansı, Avrupa’nın Rus doğal gazına bağımlılığını azaltmaya yönelik 10 maddelik bir plan yayımlamıştır (IEA 2022). Avrupa Komisyonu, tüketici ve işletmeler üzerindeki fiyat etkisini hafifletmeye yönelik politika seçeneklerini açıklayan bir tebliğ yayımlayarak AB’nin pazarlık gücünü artırmak üzere ortak doğal gaz satın alımları gerçekleştirmek için bir Görev Gücü oluşturulmasını önermiş ve ortak koordine edilecek bir Avrupa gaz depolama politikasını savunmuştur (Avrupa Komi- syonu 2022). 12  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 Savaşın Bölgedeki Faaliyetlere Doğrudan Etkileri Rusya’nın Ukrayna ile savaşı, iki yıl içinde ECA ekonomisinin maruz kaldığı ikinci büyük darbedir. Savaş, bölgenin pandemiden sonraki toparlanmasının eksik, dengesiz ve hızlı ivme kaybettiği bir dönemde, politika belirsizliği ve jeopolitik belirsizlikte sert artışlarla beraber gelmiştir. Savaş öncesinde ekonomik faaliyetin hız kaybetmesi; daralan dış talep ve küresel ticari büyümeyi, sıkılaşan makroekonomik politikayı ve bölgedeki aşılama çalışmaları engellerle karşılaşırken pandemiden kaynaklanan aksaklıkları da yansıtmıştır (Kutu 1.1). Savaş Ukrayna’yı yıkıma uğratırken Rusya’daki ekonomik ve finansal faaliyetlere de büyük darbe vurmuş, savaşın bölge ekonomilerine doğrudan yansımaları finans piyasalarındaki dal- galanmalar, kritik ticaret ve seyahat güzergahlarının parçalanması ve bölgeye mülteci ve göç- men akışıyla artmıştır. Son yıllarda finansman kaynaklarının çeşitlenmesine rağmen, özellikle Rusya’nın önemli bir yatırım ortağı olduğu bölge ekonomilerinde yaşanacak etki muhtemelen büyük olacaktır (Şekil 1.5, panel a). Benzer şekilde, Rusya kaynaklı akışlar, bölgedeki pek çok ekonomi için önemli bir gelir kaynağıdır. Rusya’da iş kayıpları ve çalışma saatlerindeki düşüşler, diğer ECA ekonomilerine yapılan para transferlerini azaltacak olup Orta Asya ve Güney Kafkasya’daki ülkeler bundan en çok etkilenen ülkelerdir (Şekil 1.5, panel b). Özel- likle Rusya’nın emtia ve ara mal ihracatçısı olarak önemi göz önüne alındığında, Euro bölge- sinden zayıflayan dış talep ve değer zincirlerindeki aksaklıklar dahil olmak üzere çatışma önemli dolaylı etkiler de oluşturmaktadır. Savaş, emtia fiyatlarını daha da yükseltmiş olup bu durum enflasyonist baskıları güçlendirmekte, iç talebi zayıflatmakta ve merkez bankalarını para politikasını hızla sıkılaştırmaya zorlamaktadır. Rekor borç seviyeleriyle bir araya gelen sıkılaşmış finansman koşulları, bölgedeki politika belirleyiciler için muazzam zorluklar ortaya çıkaracaktır. Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, birkaç ülkenin geniş kapsamlı yaptırımlar uygulamasına yol açmış olup Rusya’nın dünyada en fazla yaptırım uygulanan ülke olacağı tahmin edilmektedir (Bown 2022; Wadhams 2022).15 Mart’ın sonundan itibaren finansal yaptırımlar, varlıklara göre Rusya’nın bankacılık sektörünün yaklaşık dörtte üçünü kapsamıştır. Yaptırımlar, yedi Rus bankasının Bankalararası Finansal Telekomünikasyon Derneği (SWIFT) ağından çıkarılması dahil olmak üzere Rusya’nın küresel finans piyasalarına erişimini kısıtlamıştır. Rusya Federasyonu Merkez Bankası’na (CBR) yönelik kısıtlamalar en çok zarar veren yaptırımlardan biri olmuştur; Rusya’nın yurtdışı hesaplarda tutulan brüt uluslararası rezerv- lerinin dondurulmasıyla finansman yükümlülüklerini karşılama kabiliyeti engellenmektedir. Rusya’nın hem özel sektör hem kamu sektöründeki dış borçluları, sermaye kontrolleri ve uluslararası işlemlere yönelik yaptırımlar nedeniyle dış borç servisi konusunda ağır zorluklarla karşı karşıyadır. Rusya, Mart sonunda tahvillerden temerrüde düşmekten kurtulsa da gel- ecekte ülke ve şirket temerrüt riskleri yüksektir. Avrupa enerji ithalatının ruble cinsinden faturalandırılması dahil olmak üzere Rusya da kısıtlamalar duyurmuştur; bu rubleyi destekl- emeye yardımcı olsa da böyle bir hamle Avrupa’nın Rus enerjisine bağımlılığını azaltma planlarını hızlandırabilir ve uzun vadede Rusya’nın ihracatı finanse etme kabiliyetini sınırlandırabilir. Başlangıçta rublenin dolar karşısında sert düşüşüne neden olan yaptırımlar, CBR’yi poli- tika faiz oranını iki katın üzerinde artırmaya, sermaye kontrolleri uygulamaya, bankalara likidite sağlamaya ve geniş kapsamlı borç erteleme önlemlerine zorlamıştır. 2022’nin ikinci çeyreğine girerken bankacılık sistemi büyük ölçüde istikrara kavuşmuş, sermaye çıkışları bir 15. Castellum. AI. https://www.castellum.ai/russia-sanctions-dashboard. Bölüm I: Bölgede Savaş ● 13 KUTU 1 .1 Avrupa ve Orta Asya’da COVID-19 aşı kabulünün desteklenmesi 2022’nin başı itibarıyla, Avrupa ve Orta Asya (ECA) ECA’da güncel COVID-19 trendleri bölge nüfusunun neredeyse onda biri COVID-19 2020 yılında dünya, COVID-19’a karşı aşı geliştirme tanısı alarak kişi başına düşen rakamlar bakımından ve test etme konusunda görülmemiş bir hızla en büyük darbe alan yükselen pazar ve gelişmekte hareket etmiş ve Dünya Sağlık Örgütü, Aralık olan ekonomi (EMDE) bölgesi haline gelmiştir. 2020’de ilk kez Pfizer/BioNTech aşısının acil Vakalar, özellikle 2021’in sonunda yeni COVID- kullanım için onaylandığını duyurmuştur. Faz 3 19 Omikron varyantının ortaya çıkışıyla yüksel- çalışmalardan elde edilen veriler bildirildikçe Mod- erek özellikle aşılama oranlarının EMDE medyan erna, AstraZeneca, Johnson & Johnson, Gamaleya değerinin altında kaldığı ülkelerde sağlık sistem- (Sputnik V), Sinovac Biotech, Sinopharm, Novavax lerinin aşırı yüklenmesine ve artan ölüm oranlarına ve Bharat Biotech gibi çeşitli aşılara yönelik onaylar yol açmıştır (Şekil B1.1.1, panel a). bunu takip etmiştir. Kısa bir süre önce, 2022’de Euro bölgesinde Aşılar, neredeyse tüm ECA ülkelerinde 2021’in Deltakron varyantının ortaya çıkması, yeni vakalarda ilk çeyreğinde kullanılmaya başlanmış olup 2021 yükseliş beklentileriyle ECA bölgesindeki aşılama yılının ortasında Delta varyantının yayılmasıyla çalışmalarının ilerlemesine dair endişeleri artırmıştır. aşılama hızı güçlü bir ivme kazanmıştır Ukrayna’nın işgalinden önce, pandemi öncesi (Şekil B1.1.1, panel c). 2021’in büyük bölümünde, trende göre 2022’de yaşanan üretim kayıplarının altı EMDE bölgesi arasında en yüksek aşılama aşılama oranının düşük olduğu ülkelerde daha yük- oranı ECA’daydı. Ancak bundan sonra ilerleme sek olması öngörülüyordu; nitekim aşılama oranı zayıf lamış ve EC A’daki aşılama çalışmaları, yüksek ülkeler, pandemiyle ilgili kapanmaların 2022’nin başında Doğu Asya ve Pasifik, Latin gevşemesinden, artan iç talepten ve hizmet sek- Amerika ve Karayipler ile Güney Asya’nın gerisine törü ve turizmde hızlanan iyileştirmelerden fayda düşmüştür. Üstelik bu trendler ECA genelinde sağlamaktadırlar (Şekil B1.1.1, panel b). geniş bir tabana yayılmaktadır, bölge ekonomile- Aşı alım oranının artırılmasıyla ilgili belirgin rindeki yaklaşık yüzde 40 aşılama oranı yüzde zorluklar, ECA’daki aşılama oranlarının dengesiz 41,9 olan EMDE medyan değerinin altındadır. kalmasına neden olmuştur; bölgedeki ülkelerin Ülke içi değişim de oldukça önemli seviyededir; neredeyse yarısı, Haziran 2022’ye kadar en az bir daha genç, sosyal bakımdan hassas ve kırsal kes- doz aşı kapsamında yüzde 70’e ulaşamayabilir. imde yaşayanlar, nispeten düşük kapsamlı nüfus Yeni varyantların hızla ortaya çıkmasıyla, bağışıklık gruplarını oluşturmaktadır. kapsamında daha yüksek seviyelere ulaşmak 2022’nin başında Omikron varyantına yanıt için yerel yetkililerin uygun politika girişimlerini olarak gerçekleşen bir yükselişten itibaren, bölge- uygulamaları kritik önem taşımaktadır. deki yeni vakalar neredeyse tüm alt bölgelerde Bu arka planda, mevcut kutu aşağıdaki soruları azalmıştır (Şekil B1.1.1, panel d). Ancak komşu Euro sorarak aşı kapsamı trendlerini incelemektedir: bölgesinde Deltakron varyantının ortaya çıkışı, yeni • COVID-19 aşılama çalışmaları ECA’da nasıl COVID-19 varyantlarının yayılmasından en olum- ilerlemektedir? suz şekilde etkilenebilecek olan mülteciler dahil • ECA’da aşılama çalışmalarındaki eksiklikler olmak üzere özellikle hassas gruplara yönelik aşı hangi faktörlerden etkilenmektedir? kampanyası çalışmalarının yenilenmesi için baskı • Yerel yetkililerin aşılama eksikliklerini gider- oluşturmuştur. meleri için politika tavsiyeleri nelerdir? (Sonraki sayfada devam etmektedir) 14 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 KUTU 1 .1 (devamı) ŞEKİL B1 .1 .1 ECA’da güncel COVID-19 tablosu a. Vaka başına COVID-19 kaynaklı ölümler; EMDE b. Pandemi öncesi trende nispeten, 2022 savaş öncesi medyan değerine nispeten aşılama oranına göre üretim değerinden sapma karşısında aşılanmış nüfus Her yeni vaka başına yeni ölüm sayısı 25 75 −9 Toplam nüfusun yüzdesi Yüzde, ters çevrilmiş 20 ECA 50 −6 15 25 −3 10 0 0 5 −25 3 TUR CE RUS WBK SCC CA EE 0 EMDE'nin üstündeki EMDE'nin altındaki Tam aşılanmış popülasyon medyan aşılama oranı medyan aşılama oranı 2022 savaş öncesi üretim değerinden sapma (RHS) c. ECA genelinde aşıların kullanıma sunulması d. Alt bölgeye göre yeni COVID-19 vakaları 75 2.0 Bin kişi başına düşen yeni vaka 1.6 Nüfusun yüzdesi 50 1.2 0.8 25 0.4 0 0.0 Nisan-21 Temmuz-21 Ekim-21 Ocak-22 Nisan-22 Ocak-21 Nisan-21 Temmuz-21 Ekim-21 Ocak-22 Nisan-22 ECA CA CE EE SCC WBK RUS TUR ECA CA CE EE SCC WBK RUS TUR Kaynaklar: Our World in Data 2020, birden fazla kaynağa dayanarak hazırlanan çalışma; Dünya Bankası. Not: CA = Orta Asya; CE = Orta Avrupa; ECA = Avrupa ve Orta Asya; EE = Doğu Avrupa; EMDE = yükselen pazarlar ve gelişmekte olan ekonomiler; RUS = Rusya Federasyonu; SCC = Güney Kafkasya; TUR = Türkiye; WBK = Batı Balkanlar. a-d. Son gözlem tarihi 3 Nisan 2022’dir. a. Şekil, günlük verilerin ortalamasını göstermektedir. Medyan üzerindeki (altındaki) aşılama grupları, EMDE tam aşılama oranı medyan değeri olan yüzde 41,9 oranına nispeten sunulmuştur. Örneklem, 24 ECA ülkesi ve 150 EMDE içermektedir. b. “2022 üretim değerinden sapma”, Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden önce Global Economic Prospects raporunun Ocak 2022 basımında (Dünya Bankası 2022a) yayınlanan üretim projeksiyonları ile COVID-19 pandemisinin başlamasından önce Ocak 2020 basımında (Dünya Bankası 2020b) yayınlanan öngörüler arasındaki 2022 yılına ait yüzdelik sapmayı göstermektedir. c. Şekil, tam aşılanmış nüfusa ilişkin 14 günlük hareketli ortalamaları göstermektedir. Kesikli siyah çizgi, Dünya Sağlık Örgütü’nün küresel aşılama hedefi olan yüzde 70 eşiğini belirtmektedir. d. Şekil, 14 günlük hareketli ortalamaları göstermektedir. ECA’da aşılama çalışmalarındaki eksiklikleri Aşılama çalışmalarının ilerleyişine yönelik temel etkileyen faktörler kısıtlamalardan biri, küresel arz sıkıntıları göz önüne ECA genelinde aşılama oranlarında iyileşmeyi alındığında aşıya erişim konusunun yanı sıra sağlık kolaylaştırmak için bölgedeki aşılama eksikliklerinin sistemlerindeki zayıflıklar göz önüne alındığında arkasındaki faktörleri teşhis etmek önemlidir. verimli bir dağıtımın sağlanmasıdır. (Sonraki sayfada devam etmektedir) Bölüm I: Bölgede Savaş ● 15 KUTU 1 .1 (devamı) COVID-19 aşılarının küresel arzı, 2021 sonunda Altta yatan pek çok sorun, belirli kesimlerde aşı 12 milyar doza ulaşmış olup 7,9 milyar olan alımının beklenen veya istenen seviyelerin altında dünya nüfusunu kapsamak için yetersiz kalmıştır. kalmasına katkıda bulunabilir. Bu sorunlar; devlete Bunun sonucunda, ECA ülkelerinin beşte birinin ve kurumlara güvenin azalması, aşıların güvenliği 2022 ortasına kadar nüfuslarının yüzde 70’ini ve etkinliği konusunda belirsizlik, hastalık risk aşılamak için yeterli aşı alması beklenmemektedir algısı ve aşılama kolaylığını içerebilir (ECDC 2021). (Şekil B1.1.2, panel a). Bu üretim zorlukları, devam Aşı kabulündeki düşüş; yanlış bilgilerin dolaşıma eden teslimat gecikmeleri ve finansal kısıtlamaların sokulması, şeffaflık eksikliğine dair algı ve pan- yanı sıra ülke içindeki lojistik güçlükleri de deminin gelişen doğası nedeniyle zamanında yansıtmaktadır; bunlar arasında aşı depolama ve ve doğru bilgi sağlamanın zorluğu gibi mevcut aşılama sahalarının yetersizliği ve aşıların kırsal dijital manzara tarafından da güçlendirilebilir. kesimlere dağıtılmasında yaşanan zorluklar yer alır. COVID-19 aşılarının geliştirilmesinde yeni teknolo- Pandeminin başlangıcında tedarik zincirlerinde jilerin kullanılması, bazı kesimlerde ilave endişelere yaşanan önemli sıkıntılar azalmış olsa da ECA’daki de yol açmıştır. son jeopolitik çalkantılar başka arz kısıtlamalarını Bu zorlukları etkin bir şekilde ele alan ülkeler, etkileyerek erişim kaygılarını artırabilir. düşük alımın hangi 5C faktörlerinden etkilendiğini Arz sıkıntılarına ek olarak, aşı kabulünde kayda tespit ederek bu engelleri doğrudan hedef almak değer ölçüde talep yönlü eksiklikler de bulunmakta amacıyla, farklı alt gruplar dahil olmak üzere aşı olup önemli nüfus grupları arkada kalmaktadır. kabulüne yönelik trendleri sistematik olarak Yeterli aşı temin edebilen ülkelerde aşı kabulünün izlemektedir. İnsanların aşı olmaya istekli olup istenen düzeyin altında kalması, aşılama oranlarında olmadıklarına dair bir ankete bakıldığında, yan bir düzlük ortaya çıkarmıştır. Aşı kabulü, bir kişinin etkiler ve güvenlikle ilgili endişelerin, ECA’da aşı konum, sosyoekonomik durum, sağlık durumu vb. kabulü eksikliklerini en yoğun etkileyen faktörler nedeniyle aşılama konusunda karşılaştığı çeşitli oldukları açıktır (Şekil B1.1.2, panel b). Güvenlik engeller temel alınarak kişinin aşı yaptırmaya istekli endişelerinin söz konusu olmadığı durumlarda, olmasını ifade eder. Bu engeller, bir kişinin aşılama ECA’da aşı yaptırmamayı etkileyen faktör COVID- davranışını etkileyebilen beş ön koşulu tarif eden 19 aşısının gereksiz olduğu inancıdır (Şekil B1.1.2, “5C” çerçevesinde değerlendirilebilir ( Tablo B1.1.1) panel c). ECA halkları güvenilir bilgi konusunda TABLO B1 .1 .1 5C çerçevesi Güven (Confidence) Aşılara, sağlık sistemlerine ve politika belirleyenlere duyulan güven Rahatlık (Complacency) COVID-19’a yakalanmaya ilişkin olası risklerin algılanması Kısıtlamalar (Constraints) Fiziksel ve finansal açıdan aşılara erişim Hesaplama (Calculation) Kişilerin kişisel risk-fayda analizine bilgi sağlamak için bilgiyi araştırma yolları Kolektif sorumluluk Başkalarını koruma güdüsü veya ihtiyacı (Collective responsibility) Kaynaklar: ECDC 2021; Dünya Bankası. (Sonraki sayfada devam etmektedir) 16 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 KUTU 1 .1 (devamı) ŞEKİL B1 .1 .2 ECA’da aşı kabulüne ilişkin eksiklikleri etkileyen faktörler a. Nüfusun yüzde 70'ine ulaşmak için b. Ankette belirtilen aşı yaptırmama gerekçeleri gereken COVID-19 aşı dozları Her 10.000 kişi başına düşen doz 40 60 Katılımcıların yüzdesi 30 40 20 20 10 0 Yan etkileri Etkililiğe yönelik endişeler Aşılardan hoşlanmıyorum Bekleyip görelim Dini inançlar Gerek 0 duymuyorum Ermenistan Sırbistan Bosna-Hersek Moldova Belarus Orta Asya Orta Avrupa Doğu Avrupa Batı Balkanlar Türkiye c. Ankette COVID-19 aşısına "İhtiyaç duymuyorum" d. ECA'da güvenilir iletişim kanalları şeklinde cevap veren katılımcıların gerekçeleri 100 Katılımcıların yüzdesi 30 Katılımcıların yüzdesi 20 75 50 10 25 0 değil Ciddi bir hastalık Daha önce COVID geçirdim HR çalışanlarını görmüyorum HR değil Önlemleri alacağım 0 Aşılar faydasız Bilim insanları DSÖ Arkadaşlar/aile Sağlık çalışanları Hükümet Dini liderler Medya Sosyal medya Yetkililer Politikacılar TV Orta Asya Orta Avrupa Doğu Avrupa Batı Balkanlar Türkiye Kaynaklar: Collective Service 2021; COVID Behaviours Dashboard; IMF-WHO COVID-19 Vaccine Tracker; Dünya Bankası. Not: ECA = Avrupa ve Orta Asya. a. Veriler 29 Mart 2022 itibarıyladır. b. ve c. Şekiller, katılımcıların muhtemelen aşı yaptırma, muhtemelen yaptırmama ve kesinlikle yaptırmama gerekçelerini belirt- tikleri bir anketin sonuçlarını bildirmektedir. Örneklem, 12 ECA ekonomisini içermektedir. Veriler, Polonya haricinde 1-15 Mart 2022 anket dönemini kapsamakta olup Polonya verileri Şubat 2022 itibarıyladır. c. Şekilde, panel b’de belirtilen ankette COVID-19 aşısına “İhtiyaç duymuyorum” şeklinde cevap veren katılımcıların gerekçeleri belirtilmektedir. HR = yüksek risk. d. Şekilde, güvendikleri bir iletişim kanalından bilgi alan katılımcıların yüzdesi gösterilmektedir. Örneklem, 20 ECA ekonomisini içermektedir. Veriler 23 Mart 2022 itibarıyladır. WHO = Dünya Sağlık Örgütü. büyük ölçüde sağlık görevlilerine ve çalışanlarına endişeleri gidermek için zamanında ve doğru güvense de pek çoğu, televiz yon ve sosyal bilgiler vermeye çalıştığı düşünüldüğünde bu medya gibi çeşitli iletişim kanallarına da güven- kanalların da kullanılması gerekir (Şekil B1.1.2, mektedir; yerel yetkililerin aşılama konusundaki panel d). (Sonraki sayfada devam etmektedir) Bölüm I: Bölgede Savaş ● 17 KUTU 1 .1 (devamı) Politika tavsiyeleri Eşitlikçi aşı temini haricinde, aşı alımında Aşı üretiminin ve adil bir şekil de temininin t ale p yö nlü e k s ik lik ler in iyile ş tir ilme s i d e artırılması hem bölgesel hem de küresel bir önce- ECA’yı sıkıştıran bir politika meselesidir. Dünya lik olmaya devam etmektedir. Özel sektör ve Bankası’nın sohbet robotu programı (Bidani vd. kamu sektörünü bir araya getiren platformlar olan 2022) ve Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölge takas odalarının kurulmasıyla üretimi desteklem- Ofisi’nin anket aracı (ECDC 2021) gibi anket eye yönelik politikalar, örneğin COVID-19 aşısını izleme programları, yerel nüfusların COVID-19’a geliştirenlerin yedek üretim kapasitesi bulunan dair inançlarının ve aşı yaptırma isteklerinin firmaları kullanmasına olanak tanıyarak daha görünürlüğünün artmasına yardımcı olmuştur. fazla ortaklık fırsatı oluşturabilir ve kapasitenin Bu anket progr amları, COVID -19 aşıları ile genişletilmesine yardımcı olabilir (Gill ve Ruta ilgili olarak kamuoyunun bilgisi, risk algıları, 2022a). Ayrıca, “çift yönlü” bir yaklaşımın yanı sıra davranışları ve güvenine dair önemli kavrayışlar COVID-19 Aşıları Küresel Erişim (COVAX) imkanının sağlamaktadır. kullanılmasına, yüksek kapsamlı ülkelerin hem yurt Bu kavrayışlardan faydalanan yerel yetkililer, içi hem uluslararası hedefleri göz önüne aldıkları 5C öğelerinin hangilerinin aşı kabulünü aşı eşitliğini desteklemek üzere öncelik verilme- engellediğini doğru bir şekil de tespit etmek lidir. Yüksek gelirli ülkeler, aşı erişim planlarının suretiyle her ülke ve nüfus grubunun karşılaştığı yanı sıra imalat kapasitesi ve temin programlarına farklı sorunları temel alarak müdahale politikaları ilişkin bilgilerin COVA X ile paylaşılmasını da oluşturabilirler. 5C çerçevesinin kullanıldığı müda- kolaylaştırabilirler (WHO 2020). halelere örnekler Tablo B1.1.2’de sunulmaktadır. TABLO B1 .1 .2 5C müdahale örnekleri Ön koşul Ülke Eylem Güven Hırvatistan, Lider kamu görevlilerinin (devlet başkanı, başbakan ve bakanlar dahil) (Confidence) Kuzey halkın önünde COVID-19 aşısı yaptırmaları sağlanarak kamuoyu güveni Makedonya, artırılmıştır. Sırbistan Ukrayna Yanlış bilgilendirme yardım hatları kurularak bir kısmı aşılarla ilgili olmak üzere yaklaşık 4 milyon çağrı alınmıştır. Kısıtlamalar Hırvatistan, Eczaneler ve üniversiteler gibi aşı sunulan yerlerin sayısını artırmanın yanı (Constraints) Moldova sıra ev ziyaretlerinde aşı uygulamasıyla aşıların fiziksel açıdan erişilebilirliği artırılmıştır. Hesaplama Gürcistan Teşvik olarak emeklilik ikramiyeleri sunmak suretiyle özellikle yaşlılar (Calculation) arasında risk-fayda hesaplamasını değiştirerek aşı alımında dört katlık bir sıçrama sağlamıştır. Ukrayna Tabut ve oksijen desteği gibi çarpıcı görüntülerin yer aldığı grafik videolarla, COVID-19 kaynaklı sağlık risklerine karşı hassas oldukları gençlere hatırlatılmıştır. Kaynaklar: ECDC (2021); Dünya Bankası. (Sonraki sayfada devam etmektedir) 18 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 KUTU 1 .1 (devamı) Pandeminin başında, COVID-19 pandemis- devletlerin bu teşvikleri uygularken dikkatli olmaları inin yayılmasını engellemeye yardımcı olmak için gerektiğine işaret etmektedir. sosyal mesafe çabalarını desteklemek üzere, kitle Teşvik, sertifika ve hükumet kararnameleri gibi iletişim stratejileri aracılığıyla tüm topluma yönelik güçlü araçlar, diğer müdahale türleri başarısız hatırlatmalar kullanılmıştır (Sasaki, Saito ve Ohtake olduğunda kullanılmalıdır. Zira bu araçlar sadece 2021b). Ancak söz konusu jenerik yaklaşımlar nüfu- davranışı şekillendirmekte olup insanların aşı kab- sun belirli kesimlerinde aşı kabulünü artırmak için ulüne dair hislerini değiştirmez. Söz konusu araçlar, yeterli değildir (Chang vd. 2021). Farklı mesajların kısa vadede aşı alımını iyileştirirken uzun vadede belirli amaç ve hedeflere uygun hale getirilmesi işbirliğine yatkın davranışları azaltma riski taşır elzemdir (Sasaki, Saito ve Ohtake 2021a); aşı (Damgaard ve Gravert 2018; Nafziger 2020) ve bu konusunda bireysel ve özel aşı endişelere hitap nedenle farklı mutant suşlara veya virüslere karşı eden kişiselleştirilmiş mesajların aşı yaptırma gelecekteki pandemi yanıtlarını tehlikeye atarlar. isteğini yüzde 80’e kadar artırdığı gösterilmiştir Aşı kabulünü etkin bir şekilde ele alan ülkeler, (Bidani vd. 2022). Ayrıca, aşı kabulünün yeni farklı alt gruplar dahil olmak üzere aşı kab- varyantların gelişimi ve yeni verilerin sunulmasıyla ulüne yönelik trendleri sistematik olarak izle- sürekli değiştiği göz önüne alındığında, strateji mekte, düşük alımın hangi 5C faktörlerinden üretiminin yeni bulguları dahil edecek şekil de etkilendiğini tespit etmekte ve bu engelleri esnek ve sürekli olması önemlidir. doğrudan hedef almaktadır. Müdahale stratejileri Ülkeler, 2022 ortasında nüfusun yüzde 70’inin ve politika araçlarını bir arada kullanan yerel yet- aşılanmasına dair küresel hedefe ulaşmak için kililer, meşruiyeti yeniden tesis etme fırsatından endişeleri gidermeye ve aşı alımını iyileştirmeye da yararlanmalıdır. COVID-19 pandemisi, güvenilir yönelik hedefli mesajların dışında daha güçlü bilgilerin erişilebilir olmasını sağlayarak kamuoyu- politika araçlarını kullanmaya da ihtiyaç duyabil- nun güvenini tesis etmek bakımından benzersiz irler. Aşı kabulünü artırmak için finansal teşviklerin bir fırsat teşkil etmektedir (Khemani 2020). Güve- kullanılmasında karışık bir başarı yakalanmış, nüfu- nilir bilgi vermeye yönelik devam eden çalışmalar, sun bazı kesimlerinde iyileşmeye yol açarken (Cam- özellikle yaygınlaşan bilgi kirliliği düşünüldüğünde, pos-Mercade vd. 2021) diğer grupların endişelerini dünya çapında güvenin güçlendirilmesi için alevlendirmiştir (Chang vd. 2021). Bu durum, önemlidir. ölçüde yavaşlamış ve ABD doları karşısında ruble neredeyse savaş öncesi seviyelerine dönmüştür. Yaklaşık bir ay boyunca kapalı kalan Rus borsası Mart’ın sonunda yeniden açılmıştır. Yeniden açılıştan itibaren yetkililer, belirli menkul kıymetlerin alım satımının sınırlanması, açığa satışın ve yabancıların alım satım işlemlerinin yasaklanması gibi tedbirler dahil olmak üzere yatırımcı faaliyetini kısıtlamak suretiyle dalgalanmayı hafifletmek için pi- yasaya müdahale etmişlerdir. Macaristan’ın bankacılık sektörünün bazı bölümleri istisna ol- mak üzere, Rusya ve Ukrayna bankalarına doğrudan maruziyeti düşük olan diğer EMDE ECA ekonomilerinde kayıplar sınırlı görünmektedir. Rus banka iştiraklerinin iç bankacılık sektöründe önemli bir paya sahip olduğu Belarus ve Kazakistan da istisnadır. ECA finans piyasalarındaki dalgalanma, politika belirsizliğindeki sert artış ve jeopolitik gerilimler nedeniyle savaştan önce de belirgindi. İşgalin ardından yatırımcı duyarlılığı zayıflayıp riskten kaçınma davranışı artarak portföy çıkışlarını ve para birimlerindeki Bölüm I: Bölgede Savaş ●  19 yıpranmayı yenilemiştir. Yine işgalin ardından finansman koşulları da aniden sıkılaşmış olup özellikle Rusya ve Ukrayna’da devlet tahvillerinin genişlemesini yansıtmaktadır. Ancak bu baskılardan bazıları son haftalarda hafiflemekle birlikte, pek çok durumda savaş öncesi sevi- yelerin epey üzerinde seyretmektedir. Rusya’da istikrar sağlayıcı koşullar, büyük ölçüde sıkı sermaye kontrollerini ve enerji ihracatından güçlü gelir beklentilerini yansıtmaktadır. Ancak emtia piyasasındaki son dalgalanmanın gösterdiği üzere, özellikle yüksek belirsizlik ortamı göz önüne alındığında duyarlılık aniden yön değiştirebilir. ECA mal ihracatı piyasasının yaklaşık yarısını oluşturan Euro bölgesi ECA’nın açık ara en büyük ticaret partneri olmasına rağmen, Rusya ve Ukrayna bölgesel değer zincirlerinde kritik rol oynamaktadır (Şekil 1.5, panel c). Rusya ve Ukrayna, pek çok küresel değer zincirinde üretime dönük emtia girdilerinin büyük ihracatçıları olduklarından, emtia ihracatlarındaki sıkıntılar, gıda, inşaat, petrokimya ve ulaşım gibi çok çeşitli sektörleri ciddi bir şekilde ŞEKİL 1.5  Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Euro bölgesi ile bölgesel ekonomik bağlar a. Kaynağa göre doğrudan yabancı yatırım b. Rusya Federasyonu ve Ukrayna'dan para transferleri 75 Toplam Doğrudan Yabancı 40 Yatırım (DYY) yüzdesi 50 30 GSYH yüzdesi 25 20 0 10 Rusya Federasyonu ve Ukrayna hariç Avrupa ve Orta Asya Türkiye Orta Asya Orta Avrupa Güney Kafkasya Batı Balkanlar 0 Kırgızistan Tacikistan Özbekistan Gürcistan Ermenistan Ukrayna Moldova Diğer Avrupa ülkeleri ve Orta Asya AB-27 Rusya Federasyonu Rusya Federasyonu Diğer c. Euro bölgesi, Rusya Federasyonu ve d. Rusya Federasyonu ve Ukrayna'dan Ukrayna'ya yönelik mal ihracatı gelen turist sayısı 75 30 İhraç edilen malların 50 20 yüzdesi Yüzde 25 10 0 0 Rusya Federasyonu ve Ukrayna hariç Avrupa ve Orta Asya Türkiye Orta Asya Orta Avrupa Güney Kafkasya Batı Balkanlar Rusya Federasyonu ve Ukrayna hariç Avrupa ve Orta Asya Türkiye Orta Asya Orta Avrupa Güney Kafkasya Batı Balkanlar Euro bölgesi Rusya Federasyonu Ukrayna Rusya Federasyonu Ukrayna Kaynaklar: Haver Analytics; UN Comtrade; Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü; Dünya Bankası. a. Değerler, 2019-20 ortalama yüzdesi için basit ortalama değerlerdir. b. Şekil, ABD doları cinsinden nominal GSYH payı olarak ABD doları cinsinden para transferlerini göstermektedir. Veriler 2018’e ilişkindir. c. Veriler 2020’ye ilişkindir. d. Veriler UNWTO’dan alınmıştır (2021). Ermenistan verileri, Ermenistan Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı’ndan alınmıştır. Veriler, ulusal sınırlarda, uyruğa göre, ülkede ikamet etmeyen turistlere ilişkin olup 17 ülkeyi içermektedir. Bu veri serisinin mevcut olmadığı ülkelere yönelik tahminlerde, ulusal sınırlarda, uyruğa göre, ülkede ikamet etmeyen ziyaretçi sayısı kullanılmaktadır. 20 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 etkileyebilir (Kutu 1.2). Rusya ve Ukrayna kaynaklı temel emtia girdilerine bağımlı sektörler için savaş şimdiden lojistik aksaklıklara neden olmuştur; güvenlik endişeleri ve risk primler- indeki artış nedeniyle sigorta kapsamındaki yetersizliklerden kaynaklanan aksaklıklar buna dahil olup bu sorunların tedarik zincirinde yaşanmakta olan sıkıntıları artırması muhtemel- dir. Büyük bir tarım ürünleri ihracatçısı olan Rusya, otomotiv ürünleri, paslanmaz çelik ve bataryaların yanı sıra Kazakistan, Ermenistan ve Gürcistan’daki tahıl ürünleri ithalatının yüzde 90’ından fazlasını gerçekleştirmektedir. KUTU 1 .2 Rusya Federasyonu’nun küresel değer zincirine katılımı ve Avrupa ve Orta Asya’ya etkisi Ukrayna’daki savaş ve bunun sonucunda Rusya fiyatlar nedeniyle dünya genelindeki ekonomilerin Federasyonu’na uygulanan yaptırımlar, küresel neredeyse her yönünü etkileyebilir. tedarik zincirlerinde (GVC) etkisi artarak sürecek ECA ülkeleri, Rusya’dan ithalata en bağımlı olan ticari ve lojistik aksaklıklara neden olmaktadır. 10 pazar arasında ilk altıyı oluşturmakta olup Bu aksaklıklar, ticarete yönelik büyük küresel üretim Belarus’un ithalatının yarısından fazlası Rusya’ya merkezleri üzerinden Rusya menşeli emtia girdil- bağlıdır (Şekil B1.2.1, panel c). Bu ülkeler büyük erine (enerji, metal, kimyasal maddeler) bağlı olan ölçüde metal ve kimyasal maddeler gibi ara mal- GVC’lere yansıyacak ve özellikle Rus ihraç mallarına lara bağlıyken, Rusya’nın taşıt, elektronik ve giyim yüksek bağımlılık sergileyen bölge ekonomilerini ihracatı da ECA bölgesinde ve özellikle Avra- etkileyecektir. sya Ekonomik Birliği’nde (EAEU) önemli bir rol oynamaktadır. Rusya’nın satıcı olarak GVC’lerdeki rolü ECA ülkeleri, kritik bir metal ihracatçısı olan Rusya, büyük bir emtia tedarikçisi olarak rolü sayes- Rusya’ya en bağımlı ilk 10 ekonomiyi teşkil etme- inde küresel üretimin çok çeşitli alanlarında temel ktedir. Rusya’nın 2018-20 dönemindeki metal bir konuma yerleşmektedir. GVC’lerde üretime ihracatının yarısından fazlası demir-çelik olup dönük olarak erken aşamada kullanılan enerji, dünya ihracatının yüzde 5’ine karşılık gelmekte ve metal ve kimyasal ürünlerin en büyük tedarikçile- özellikle belirli yarı mamullerin küresel ihracatının rinden biri Rusya’dır (Şekil B1.1.1, panel a). Rusya, yüzde 30’dan fazlasını oluşturmaktadır. Bakır ve büyük ölçüde üst düzey GVC katılımı veya “üretime alüminyum birlikte küresel ihracatın yüzde 6’sını dönük” olması nedeniyle küresel GVC’lerde öne oluştururken Rusya’nın metal ihracatının yüzde çıkmaktadır (Şekil B1.2.1, panel b). Çin, Almanya 30’unu temsil etmekte, ham alüminyum ithalatının ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki GVC üretim (Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerinin merkezleri hem Rus emtia girdilerinin ithalatçıları tamamında yüzde 90 bağımlılık) ve ham bakır hem de GVC mallarının ihracatçıları olarak ithalatının ise yüzde 99’undan fazlasını (Belarus’ta Rusya’nın en büyük ticaret partnerleri arasındadır. yüzde 99 bağımlılık) teşkil etmektedir. İhracata yönelik üretim için Rusya menşeli emtia Rusya’nın gübre ihracatı da hem küresel hem girdilerine özellikle bağlı olan GVC’ler, ulaştırma bölgesel pazarlarda önem taşımaktadır. Kaza- ekipmanları, makine, elektronik (metal) tarım kistan, Rusya’nın kimyasal madde ihracatının en sektörü (kimyasal maddeler), ulaştırma ve ticari büyük üçüncü alıcısıdır. Rus kimyasal maddel- hizmetleri içerir. Rusya’dan enerji teminin aksaması erine en fazla bağımlı olan 10 pazarın sekizi ECA riski ise GVC’lerin ötesine geçerek hem Rusya’nın ülkesidir. Rusya’nın kimyasal madde ihracatının ar zına bağımlı ekonomiler hem de yükselen yüzde 40’ından fazlası gübreden oluşmakta, BDT (Sonraki sayfada devam etmektedir) Bölüm I: Bölgede Savaş ● 21 KUTU 1.2 (devamı) ŞEKİL B1.2.1 Rusya Federasyonu’nun ithalatı ve GVC katılımı a. GVC katılımı, sektörel dağılım b. Rusya Federasyonu'nun GVC katılımı ve karşılaştırma yapılan ülkeler 40 Geri 35 30 25 Yüzde İleri 20 15 10 0 5 10 15 20 25 30 35 40 5 Tarım Madencilik Yiyecek ve içecek Kok ve petrol Kimyasallar Metaller 0 Elektronik cihazlar Makine Taşıma ekipmanları Brezilya Çin AB-28 Hindistan Rusya Güney Afrika Amerika Birleşik Devletleri Ticaret Ulaşım Konaklama ve yemek Bilgi ve iletişim hizmetleri Kalan hizmetleri İleri Geri c. Rusya Federasyonu'nun ithalatına d. Rusya Federasyonu'na yönelik en bağımlı on pazar ihracata en bağımlı on ülke 25 %54,5 60 14 %54,5 60 Partnerin ithalat payı (%) Rusya'nın ihracat değeri 12 50 50 Partnerin ithalat payı (%) 20 Rusya'nın ihracat değeri (Milyar ABD doları) 10 (Milyar ABD doları) %36,9 40 40 15 %29,3 %29,3 8 %28,0 %28,5 30 30 6 %23,2 %12,5 10 %19,3 %18,0 %17,1 %15,3 20 %15,7 20 %12,6 4 %11,7 %11,7 %11,1 %10,9 %9,5 5 10 2 10 0 0 0 0 BLR KAZ ARM KGZ MNG UZB AZE SUD LTU FIN BLR ARM FRO GEO KGZ KAZ MDA PRY UZB TJK Rusya ihracat değeri Partnerin ithalattaki payı Rusya ihracat değeri Partnerin ithalattaki payı Kaynaklar: OECD; UN Comtrade; Winkler, Wuester ve Knight (2022a); Dünya Bankası. Not: ARM = Ermenistan; AZE = Azerbaycan; BLR = Belarus; FIN = Finlandiya; FRO = Faroe Adaları; GEO = Gürcistan; KAZ = Kazakistan; KGZ = Kırgızistan; GVC = küresel değer zinciri; LTU = Litvanya; MDA = Moldova; MNG = Moğolistan; PRY = Paraguay; SDN = Sudan; SUD = Sudan; TJK = Tacikistan; UZB = Özbekistan. a.-d. Veriler 2018’e ilişkindir. a.-b. Şekil, OECD-WTO TiVA 2021 raporundaki verileri içermektedir. b. Üst düzey GVC katılımı = üçüncü ülke ihracatında yerleşik yurt içi katma değer (ihracat yüzdesi). Alt düzey GVC katılımı = ihracat içindeki ithal girdiler (ihracat yüzdesi). c.-d. Şekiller, UN Comtrade verilerine dayanarak 2018-20 ortalamalarını yansıtmaktadır. Kaynaklar: Winkler, Wuester ve Knight (2022a) ve Winkler, Wuester ve Knight (2022b). ülkelerinin neredeyse tamamı gübre ithalatının en Rusya’nın alıcı olarak GVC’lerdeki rolü az yüzde 30’unu Rusya’dan sağlamaktadır. Belarus, Rusya, GVC’lerde bir “alıcı” olarak çok daha düşük Moğolistan ve Moldova satın alınan gübrenin bir önem taşımaktadır; ihraç mallarını üretmek üçte ikisini Rusya’dan sağlarken Honduras ve Orta için ithal girdilere daha az bağlıdır ve GVC katılımı Afrika Cumhuriyeti ise yarısından fazlasını satın düşük ve alt düzeydedir. Ancak yurt içi kullanıma almaktadır. yönelik yarı mamul ve ana malların ithalatçısı olarak (Sonraki sayfada devam etmektedir) 22 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 KUTU 1 .2 (devamı) daha alakalıdır. Bununla birlikte, Rusya’ya ihracat, Rusya’ya en bağımlı olan ilk 10 ihraç ülkesi tüm komşu ülkeler için çok önemli bir dış talep kaynağını EAEU ülkelerini, Gürcistan, Moldova, Özbekistan yansıtmaktadır. İhracat yaptırımları ve lojistik ve Tacikistan’ı içerir (Şekil B1.2.1, panel d). Ancak sıkıntılar, Rusya’nın mal ithalatını genel itibarıyla bu ülkelerin bilhassa elektronik ve ulaştırma zorlaştıracak iken rublenin değer kaybı ve Rusya’da ekipmanları bakımından Rusya’ya yönelik ihracata azalan yurt içi talep, söz konusu mallar uygun bağımlılıkları nispeten düşüktür. Rusya’ya yönelik olsa dahi ithalat talebini düşürecektir. Yaptırımlar, ihracatlarında en büyük pay giyim, gıda ve içecek Rusya’nın motorlu taşıt, uçak, tüketici elektronikleri mallarına ait olup bunlar Rusya’da tüketici tale- ve makine gibi sektörlerde üretimin alt kademeler- binin azalmasıyla düşmesi muhtemel olan ihraç inde ihtiyaç duyduğu tam veya yarı mamulleri özel- mallarıdır ve özellikle komşu ülkelerin ve EAEU likle etkileyecektir. Bu, söz konusu malları Rusya’ya ülkelerinin ihracatını etkileyecektir. ihraç edenlerin yanı sıra bu faaliyetlere bağımlı olan ulaştırma ve ticari hizmet sağlayıcıları üzerinde de etkili olacaktır. ECA ekonomilerinin yaklaşık yarısı Rusya ve Ukrayna’dan önemli ölçüde turist akışları almaktadır ve turizm gelirleri kritik bir gelir kaynağıdır (Şekil 1.5, panel d).16 Bölge turizmi karşılanamayacak kadar yükselen yakıt fiyatları ve karşılıklı hava sahası kapanışları vasıtasıyla savaştan etkilenmiş, Rusya, Ukrayna, Moldova ve/veya Belarus hava sahası üzerinden geçen uçuş güzergahları aksamıştır.17 Uçuşları yeniden yönlendirme ihtiyacı yakıt maliyetlerini, mürettebat çalışma saatlerini ve seyahat sürelerini artırmış, söz konusu güzergahların pratik veya ekonomik olmamaları nedeniyle bazı uçuşların iptal edilmesine yol açmıştır. Çoğu zaman Rusya ve/veya Ukrayna hava sahası üzerinden uçulan Avrupa ile Doğu Asya arasındaki güzergahların kapasitesi azalmış, havayolu şirketleri Mart ve Haziran’da planlanan uçuşların yüzde 2 ila 9’unda kesinti yoluna gitmiştir. Bölgedeki merkez bankalarının çoğu, kısmen, bölgede enflasyon hedeflemesinin yapıldığı ekonomilerin neredeyse tamamında enflasyonu hedef seviyelerin üzerine çıkaran emtia fiyatlarındaki artış nedeniyle savaştan önce dahi para politikasında sıkılaşma yoluna gitmişti (Kutu 1.3). Enflasyonist baskılar, 2022’de özellikle emtiaların Tüketici Fiyat Endeksi’nde büyük bir paya sahip olduğu ülkelerde artmaya devam etmiştir. Şubat’tan itibaren Arnavut- luk, Belarus, Macaristan, Kırgızistan, Moldova, Polonya ve Romanya faiz oranlarını yükseltmiş, bazı merkez bankaları yükselen jeopolitik gerilimleri ve piyasa belirsizliğinden kaynaklanan yukarı yönlü riskleri ifade etmiştir. İthal edilen enerjinin yurt içinde üretilen enerjiyle kısa vadede ikame edilmesi pek mümkün görünmediğinden, artan enerji fiyatları 16. Ermenistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan’ı ziyaret eden ticari hava yolcularının yarısından fazlası Rusya veya Ukrayna’dan gelmekteydi; Rusya ve Ukrayna’dan gelen yolcular Azerbaycan, Belarus, Gürcistan, Moldova, Karadağ, Kazakistan ve Türkiye’ye giden ticari hava yolcularının da en az yüzde 15’ini oluşturuyordu. 17. 28 Şubat’tan itibaren Rusya, Avrupa Birliği ülkeleri de dahil olmak üzere hava sahasını 36 ülkenin havayolu şirketlerine kapatmıştır. Bölüm I: Bölgede Savaş ● 23 KUTU 1 .3 Avrupa ve Orta Asya’da yükselen enflasyonun borç bakımından sonuçları 2020’de pandeminin tetiklediği küresel durgunluğa ECA’da güncel borç tablosu cevaben, geçmişte görülmemiş acil destek önlem- Finans piyasaları ve kurumlar, savaştan önce dahi lerinin ardından küresel borç seviyeleri yükselmiştir. yüksek ve artan borç karşısında finansal strese Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden önce dahi borç karşı kırılganlaşmaktaydı. Pandemi, ECA’da mak- seviyelerinde pandemi kaynaklı yükseliş, büyüme roekonomik tamponları zayıflatıp mali olanakları hızında sert yavaşlamayla birlikte mevcut borç aşındırmıştır ve mali açıklar bölge genelinde kırılganlıklarını derinleştirmiştir. Büyük ekonomilerde genişlerken genel borç yükselmektedir (Şekil hedefin üzerinde kalan enflasyon, küresel finansman B1.3.1, panel a). Pandeminin başlangıcından 2021’in koşullarında ani sıkılaşmanın ortamını hazırlamakta sonuna kadar, ECA hükumetleri, hanehalkları ve olup bu durum, özellikle bazı ülkelerin rekor sevi- şirketleri kümülatif olarak borçlarını önemli ölçüde yedeki borcu dikkate alındığında, Avrupa ve Orta artırmıştır. ECA’da toplam borç, 2020’de yaklaşık Asya’daki kamu borcu çevirme oranları ve para bir- yüzde 16 artarak gayri safi yurtiçi hasılanın (GSYH) imi uyumsuzluklarıyla ilgili riskleri artıracaktır. Savaş; yüzde 119’una çıkmıştır ve yüksek seyretmektedir. büyümeyi azaltarak, para biriminde değer kaybı Bu artış bilhassa özel borç için belirgin olmuş, özel baskılarını yenileyerek, borçlanma maliyetlerini sektöre kullandırılan yurtiçi krediler GSYH’nin yüzde artırarak ve güveni zedeleyerek ECA’daki birkaç eko- 81’ine çıkarak özel dış borç GSYH’nin neredeyse nominin dış borç yükümlülüklerini karşılama kabiliy- yüzde 30’una tırmanmıştır. Benzer şekilde, artan etini zayıflatmıştır. Üstelik, altta yatan bilanço riskleri harcamalar ve gelirlerde meydana gelen zayıflama beklenenden daha yüksek olabilir: Borç benzeri sonucunda ECA’da medyan kamu borcu 2020 araçların ve emtia temelli borçlanma kullanımındaki sonunda GSYH’nin yüzde 50’si civarında seyretme- artış, bazı kamu iktisadi teşekküllerinin net olmayan kteydi. Bu oran, 2019’dan yaklaşık 10 puan daha mali durumlarıyla birlikte toplam kamu borcu sevi- yüksektir (Şekil B1.3.1, panel b; tablo B1.3.1). yelerini karartmış olabilir. ŞEKİL B1 .3 .1 Mali açıklar ve kamu borcu a. Alt bölgelere göre mali denge b. 2019-20 döneminde alt bölgeye göre kamu borcu/GSYH oranlarındaki artış 4 14 12 2 10 GSYH yüzdesi Yüzde puanı 0 8 −2 6 4 −4 2 −6 0 ECA CA CE EE SCC WBK CE EE SCC WBK CA 2021 2019 EMDE ortalaması Kaynaklar: Eurostat; Köse vd. 2017; Dünya Bankası. Not: Birikimli rakamlar ABD doları cinsinden nominal GSYH ağırlıkları kullanılarak hesaplanmıştır. Örneklem, 152 EMDE ve 24 ECA ekonomisini içermektedir. CA = Orta Asya; CE = Orta Avrupa; ECA = Avrupa ve Orta Asya; EE = Doğu Avrupa; EMDE = yükselen pazarlar ve gelişmekte olan ekonomiler; GDP = Gayri Safi Yurtiçi Hasıla; SCC = Güney Kafkasya; WBK = Batı Balkanlar. (Sonraki sayfada devam etmektedir) 24 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 KUTU 1 .3 (devamı) ECA’da borç bileşenleri son on yılda değişerek borcu özellikle Kırgızistan (yüzde 87) ve Gürcistan finans piyasası s tresine kar şı kırılganlıkları (yüzde 78) için yüksektir. artırmıştır. 2010’dan itibaren 10 puan artan dış Yükselen enflasyon karşısında yüksek borç borç 2020’de GSYH’nin yüzde 58’ine ulaşmıştır. seviyelerine ilişkin kırılganlıklar Son yıllarda, döviz cinsinden borç ECA’da azalmış olsa da bölgedeki genel düşüş ülke düzeyindeki Bilhassa çatışma ve yansıyan etkileri fiyatların ivme- farklılıkları maskelemektedir; döviz cinsinden kamu sini alevlendirirken finansal stres ihtimali savaştan TABLO B1 .3 .1 2020 yılında Borç/GSYH (%) Ülke Kamu Özel Toplam Arnavutluk 77,6 28,9 106,5 Ermenistan 63,5 41,4 104,8 Azerbaycan 21,4 2,7 24,0 Bulgaristan 24,7 27,0 51,7 Bosna Hersek 36,7 39,3 76,0 Belarus 48,0 19,1 67,2 Gürcistan 60,0 56,7 116,7 Hırvatistan 87,3 55,1 142,4 Macaristan 80,1 125,3 205,4 Kazakistan 26,3 74,2 100,5 Kırgızistan 68,0 49,2 117,2 Moldova 34,8 31,9 66,7 Kuzey Makedonya 51,9 30,1 82,0 Karadağ 107,2 92,6 199,7 Polonya 57,4 40,6 98,0 Romanya 47,4 25,9 73,3 Rusya Federasyonu 19,3 13,4 32,6 Sırbistan 58,4 43,3 101,7 Tacikistan 51,3 27,8 79,1 Türkmenistan 32,2 0,1 32,4 Türkiye 39,8 22,7 62,5 Ukrayna 60,8 33,1 93,9 Özbekistan 36,4 19,9 56,4 Kosova 24,1 18,2 42,3 Kaynaklar: Eurostat; Köse vd. 2017; Dünya Bankası. Not: GSYH = Gayri Safi Yurtiçi Hasıla. Kamu borcu, genel gayri safi kamu borcu olarak tanımlanır. Özel borç, özel dış borç olarak tanımlanır. (Sonraki sayfada devam etmektedir) Bölüm I: Bölgede Savaş ● 25 KUTU 1 .3 (devamı) itibaren ağır basmaktadır (Şekil B1.3.2, panel a). altta yatan varsayımlar kullanılarak orta vadeli borç Özellikle Euro bölgesiyle derin küresel finansal projeksiyonlarının sürdürülebilirliğini ölçmektedir; bağlantıları sonucunda ECA, sermaye girişlerinde faiz dışı bütçe dengesi ve borç istikrarı sağlayan faiz ani duraklamalara ve dış finansman koşullarının dışı bütçe dengesi arasındaki fark olarak tahmin aniden sıkılaşmasına karşı kırılgandır. Bölge eko- edilir (Köse vd. 2017).a Negatif (pozitif) bir istatis- nomilerinin çoğunda, halihazırda yüksek seyreden tik, kamu borcunun yükselen (düşen) bir izlekte dış finansman baskıları, savaş ve savaşı takip eden olduğunu göstermektedir. politika belirsizliğinin yükselmesi nedeniyle sert bir Mali sürdürülebilirlik açığına yönelik tahminler, şekilde artmıştır. büyüme değerlendirmelerinde sert değişikliklere Enflasyonist baskılar ve para birimlerinde veya finans piyasası koşullarındaki ani kaymalara devam eden değer kayıpları, vade primlerinin duyarlıdır. Beklentilere kıyasla daha kötü büyüme ar tması ve devlet tahvillerinin genişlemesiyle veya daha sıkı finansman koşulları (pandemi ya birlikte, ECA’da kamu finansmanı maliyetleri üzeri- da savaşın yoğunlaşması veya yatırımcı hassa- nde yukarı yönlü baskı uygulayarak kısa vadeli dış siyetindeki ani yön değişikliği tetiklemiş olabilir) borcu yüksek olan ekonomilerde borç çevirme referans senaryoda öngörülenden çok daha yük- risklerini artırmaktadır (Şekil B1.3.2, panel b). sek seviyede mali denkleştirme ihtiyaçlarına yol Kamu borcu servisinin maliyetini artıran finansman açabilir. Örneğin, medyan büyüme değerinin koşullarının daha da sıkılaşması, özellikle öngörü altında ve medyan nominal faiz oranının üstünde ufkunda borcun yüksek kalmasının beklendiği kalan bir standart sapma, faiz ödemelerinde ciddi düşünüldüğünde mali sürdürülebilirlik bakımından bir yükselişi tetikleyebilir; bu, ECA’da borç istikrarı zorluklara yol açabilir. sağlamak için faiz dışı bütçe dengesinin GSYH’nin Savaş, şimdiden mali çalkantıları tetikleyip ECA yüzde 14,3’ü kadar denkleştirilmesini gerektirecek- finans piyasalarında yansımalara neden olmuştur; tir (Şekil B1.3.2, panel d). başta yüksek cari işlem açığını finanse etmek için Politika tavsiyeleri kısa vadeli girişlere bağımlı olan ülkeler olmak üzere, sermaye girişlerinin ani kesintilere uğradığı Özellikle savaş göz önüne alındığında, ECA’da birkaç ekonomi döviz krizi riski taşımaktadır (Şekil kamu finansman kırılganlıklarını ve dayanıklılığı B1.3.2, panel c). Çatışmadan etkilenen ülkel- desteklemek politika belirleyenler için kritik erde savaş, ticarete ve tüketici güvenine zarar olacaktır. Önlemler arasında mali ve kamu borcu vermiş, şirket karlarını düşürmüş ve pek çok yönetim çerçevelerinin güçlendirilmesi, borç tas- şirketin borçlarını ödeyebilir durumda kalmasını fiyesinin desteklenmesi ve uzun vadeli finansman zorlaştırarak banka bilançolarına sıçrayabilecek erişiminin kolaylaştırılması yer alabilir. Borç ve iflaslarla sonuçlanmıştır. Bu tip olumsuz finansal daha geniş kapsamlı mali risklerin yönetilmesi ve hare ketler, t am kaps amlı f inans al k r izlere harcamaların ve borç şeffaflığının desteklenme- evrilmeleri halinde geniş çaplı ve sürekli üretim sine yönelik etkili çerçeveler, orta-uzun vadede kayıplarına neden olabilir (Laeven ve Valencia sürdürülemez borçların ortaya çıkışını engelleye- 2018; Dünya Bankası 2020c). bilir ve yüksek borç seviyesiyle başa çıkmayı Para politikası sıkılaşıp enflasyon arttıkça ECA’da kolaylaştırabilir (Köse vd. 2021; Dünya Bankası borç sürdürülebilirliği riske girebilir. Mali sürdürül- 2021c). Hem özel hem kamu borcu için etkili borç ebilirlik açığı, büyüme ve faiz oranlarının yanı sıra tasfiyesi, yatırım ve büyümede ağırlığını hissettire- kamu borcu ve faiz dışı bütçe dengesine ilişkin bilecek borç yüklerini gidermeye yardımcı olabilir. (Sonraki sayfada devam etmektedir) 26 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 KUTU 1 .3 (devamı) ŞEKİL B1.3.2 Enflasyon, borç, para birimlerinde değer kaybı ve mali sürdürülebilirlik açığı a. Merkez bankası enflasyon öngörüleri b. Kısa vadeli dış borcu en yüksek karşısında mevcut enflasyon ECA ülkeleri, 2020 60 35 dönemine göre yüzde Bir önceki yılın aynı 30 Toplam dış borç yüzdesi 40 25 20 20 15 10 0 5 ye va an an an a ya an an ny do an ki ist ist st ist ist 0 lo r ki m ar rb ar at Tü ol Po za Ro lg ac ırv M Sı ye va an va s a an an a Ka Bu ru yn ny M H so do ki ist ist ist la ra lo Mevcut değer Merkez bankası öngörüsü r Ko ar Be at ik Tü ol Po Uk c lg ırv M Ta Bu H c. Rusya Federasyonu'nun Ukrayna'yı işgalinden d. Mali sürdürülebilirlik açıkları önce para birimi değer kayıpları 10 0 itibaren değer kaybı 24 Şubat 2022'den 5 GSYH yüzdesi −5 0 −5 −10 −10 −15 Kırgızistan Türkiye Özbekistan Macaristan Kazakistan Polonya Gürcistan Bosna Hersek Arnavutluk −15 −20 Mevcut Yumuşak Stresli GFC COVID-19 Kaynaklar: Haver Analytics; Köse vd. 2017; Dünya Bankası. Not: ECA = Avrupa ve Orta Asya; GDP = Gayri Safi Yurtiçi Hasıla; GFC = küresel finans krizi. a. “Mevcut” ifadesi, yıldan yıla en güncel aylık enflasyon verilerini göstermektedir. “Merkez bankası öngörüsü”, her ülkenin merkez bankası tarafından yayınlanan, 2022 enflasyon beklentisini göstermektedir. Veriler 28 Mart 2022 itibarıyladır. b. Kısa vadeli dış borç verileri Köse vd. (2017) çalışmasında tanımlandığı şekilde olup orijinal vade temelindedir. c. Son gözlem tarihi 30 Mart 2022’dir. d. “COVID-19” 2020 verilerini, “GFC” ise 2009 verilerini göstermektedir. Birikimli rakamlar ABD doları cinsinden nominal GSYH ağırlıkları kullanılarak hesaplanmıştır. Böyle bir tasfiye için uygun yurt içi ve uluslararası daha fazla erişim, devletlerin ve şirketlerin risk pro- politikalar gerekir. Derin ve likit yurt içi finans fillerini karşılamak üzere daha uygun şartlarda borç piyasalarının yanı sıra uzun vadeli borç piyasalarına almalarına yardımcı olabilir. a. Borcu hedef borç oranına doğru daha sürdürülebilir bir istikamete getiren, borç istikrarı sağlayan faiz dışı bütçe dengesi. Hedef borç oranı, bir ekonominin akran grubunun tarihsel medyan değerine eşit olarak tanımlanır. ECA için bu grup yükselen pazarlar ve gelişmekte olan ekonomilerdir. (Sonraki sayfada devam etmektedir) Bölüm I: Bölgede Savaş ● 27 doğrudan ithalat faturasını kabartacak ve cari işlem açıklarını genişletecektir. Enerji fiyatlarındaki sert yükselişler, enerji ikameleri sonucunda özellikle Orta Avrupa ve Doğu Avrupa’daki birkaç ülkede önemli mali maliyetler oluşturmuş, bazı örneklerde doğal gaza uygulanan vergi kesintileriyle birlikte genişlemiştir. Yükselen gıda fiyatları, bölgede özellikle hassas hanehalkları için gıda güvencesizliğinin artmasına yol açabilir. Pandemi ve savaşın vurduğu çifte darbeden önce ECA’daki gıda güvencesizliğinin yaygınlığı Avrupa’nın geneli ile eşit düzeydeydi. Pandemi nedeniyle ECA’da ciddi gıda güvencesizliği yaygınlık oranı neredeyse ikiye katlanırken, bu oranlar Batı Avrupa’da hafif bir yükseliş sergilemiştir (FAO 2021b). Tahıl fiyatları yüksek kalmaya devam ettiği takdirde, yedi ECA ülkesine ilişkin model temelli tahminlere göre yoksulluk oranları ortalama yüzde 3,3 puan yükselebilir veya bu örneklemdeki ulusal yoksulluk sınırları bazında yaklaşık 1,2 milyon kişilik artış yaşanabilir (Artuc vd. 2022). Gıda ve yakıt harcamalarının yüksek payı nedeniyle sert enflasyon artışları yoksul hanehalklarını vururken, gıda fiyatlarındaki ani yükselişin gelir eşitsizliğine ilişkin endişeleri derinleştirmesi de muhtemeldir (Laborde, Lakatos ve Martin. 2019). Ayrıca savaş, ciddi iş ve gelir kayıpları nedeniyle özellikle EMDE’lerdeki düşük gelir grupları arasında, hem ülke içi hem de ülkeler arası eşitsizliği genişleterek etkili olan COVID-19 pandemisinin ortasında yaşanmaktadır (Kutu 1.4; Dünya Bankası 2022b). Pandemiyle ilişkili refah kayıpları ECA’daki daha zengin ülkelerde daha belirgin olmuşken, eğitim alanındaki aksaklıklar gelir beklentilerini düşük tutabilir ve bölgede özellikle düşük gelirli gruplar için eşitsizliği uzun vadede derinleştirebilir. Bölgesel Görünüm Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin bölge ekonomisine ciddi bir zarar vermesi beklenmekte olup ECA’da üretimin 2022 yılında yüzde 4,1 azalacağı öngörülmektedir. Bu oran, önceki tahmin- lerin yüzde 7 puan altındadır (Şekil 1.6, panel a; tablo 1.1). Rusya ve Ukrayna’ya ilaveten KUTU 1 .4 Avrupa ve Orta Asya’da gerçek ve algılanan eşitsizlik COVID-19 pandemisinin tırmanmaya başladığı daha düşüktür. Genel itibarıyla bölge, Gini endeksi dönemde, bölgenin gelir seviyeleri göz önüne bakımından dünya çapında en düşük değerlere alındığında Avrupa ve Orta Asya’da (ECA) gelir sahiptir (Şekil B1.4.1). eşitsizliği nispeten düşüktü. ECA’da gelir eşitsizliği COVID-19 ile ilişkili refah kayıpları, dünyanın geri seviyeleri bakımından kayda değer bir hetero- kalanından daha düşük olmakla beraber, ECA gelir jenlik söz konusu olup Gini endeksi, Slovakya, dağılımının alt kısmında daha belirgin olmuştur. Slovenya, Çekya ve Belarus gibi ülkelerde 20’lerin Küresel gelir dağılımı göz önüne alındığında ve ortalarındayken Bulgaristan ve Türkiye’de 40 ve COVID-19’un ülkelerin refahı üzerindeki etkisinin üzerine çıkmaktadır. Aynı zamanda, ulusal eşitsizlik yol açtığı eşitsizlikler bir anlığına soyutlandığında seviyesi ve kişi başı gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) (ülke içi etkiler aşağıda ele alınmıştır), küresel gelir arasında genellikle ters orantı söz konusudur ve dağılımının alt yarısında yer alanlar ve özellikle kişi başı GSYH göz önüne alındığında ECA’daki uluslararası ölçekte 1,90 $/gün ve orta-üst gelirli ülkelerin gelir eşitsizliği seviyeleri beklenenden ülkelerdeki 5,50 $/gün eşik değerleri arasında (Sonraki sayfada devam etmektedir) 28 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 KUTU 1 .4 (devamı) ŞEKİL B1.4.1 Ülkelere ve bölgelere göre Gini endeksi, en güncel veriler Avrupa ve Orta Asya Dünyanın geri kalanı Bölge ortalaması Avrupa ve Orta Asya Güney Asya Orta Doğu ve Kuzey Afrika Doğu Asya ve Pasifik Afrika Latin Amerika ve Karayipler 20 40 60 80 Kaynak: Bussolo vd. 2018 çalışmasından uyarlanmış, Povcalnet’in en güncel verileriyle güncellenmiştir. Not: Gini endeksi mümkün olan her yerde gelir üzerinden hesaplanmış olup alternatif olarak tüketim kullanılmıştır. Dünyanın geri kalanı = Yüksek gelirli ülkeler dahil olmak üzere tüm ülkeler. Avrupa ve Orta Asya, Batı Avrupa’yı içerir. Bölge ortalamaları, tek tek ülkelerin ağırlıksız ortalama değerleridir. kalanlar, 2020’deki ilk şoktan en fazla etkilenen- varlıklı kesimlerinin daha yoksul kesimlerine kıyasla ler olmuşlardır. 2021’de en yavaş toparlanmayı gelirlerini daha hızlı bir şekilde geri kazandığı aynı da sergileyen bu ülkeler, COVID-19 pandemisinin dönemdeki küresel örüntülerin aksine, 2021’de eşitsizlik üzerindeki küresel etkisinin arttığını gös- ECA bölgesindeki toparlanma gelir dağılımı genel- termektedir (Dünya Bankası 2022b; Narayan vd. inde oldukça düzenli görünmektedir. 2022). ECA’da bölgesel gelir dağılımıyla sınırlı ben- Ülke seviyesinde, COVID-19’un kısa vadede zer bir uygulama, hem ECA dahilindeki hem de eşitsizliği artırıcı etkileri bulunduğuna dair kanıtlar haricindeki yükselen pazarlarda ve gelişmekte olan mevcut olup bu risk uzun vadede derinleşmektedir. ekonomilerde (EMDE) benzer fakat daha az belirgin COVID-19’un ülke içi dağılım üzerindeki etkilerine bir örüntüyü ortaya çıkarmakta olup nispeten daha dair ayrıntılı kanıtlar sınırlı olmakla beraber, Dünya varlıklı olan bu ikinci grup ECA ülkeleri daha ağır Bankası’nın Yüksek Frekanslı Telefon Anketleri’nden ekonomik daralmalardan mustariptir. Nüfusun daha topladığı veriler, ECA bölgesi dahil olmak üzere (Sonraki sayfada devam etmektedir) Bölüm I: Bölgede Savaş ● 29 KUTU 1 .4 (devamı) örneklemdeki ülkelerin çoğunluğunda, eğitim sevi- 10’dan azdır. ECA’da yetişkinlerin yaklaşık yüzde yeleri düşük ve iş gücü piyasasına daha kırılgan bir 45’i, devlette iyi bir iş bulmak için gayri resmi bağımlılık arz eden, gelir dağılımının yüzde 40’lık alt bağlantıların çok önemli veya gerekli olduğuna kısmında bulunanların pandemi sonucunda iş kes- inanmakta, benzer şekilde yüzde 40’lık bir kesim intilerinden ve gelir kayıplarından daha fazla zarar de özel sektörde iyi bir işe girmek için bağlantıların görebileceklerini göstermektedir. Genel kısa vadeli hayati önem taşıdığını düşünmektedir. Bussolo vd. etkinin eşitsizliği artıracağı tahmin edilmekte olup (2018), bir bütün olarak ECA bölgesine odakla- pandeminin etkileri nedeniyle ülke içi Gini katsayısı narak servet temerküzünde artış, gelir dağılımının ortalama değerin yaklaşık 1 puan üzerindedir. ortasında iş sayısının azalmasıyla nitelendirilen iş Eşitsizliğe dair bu kısa vadeli etkiler giderilebilir gücü piyasası kutu plaşmasında artış ve nesiller olsa da eşitsizlik arz eden toparlanma örüntülerinin arasındaki bölünmenin genişlemesine ilişkin yanı sıra okulların kapanması nedeniyle yaşanan kanıtlar sunmuştur; daha genç gruplar, daha yaşlı insan sermayesi kayıpları, orta ila uzun vadede nesillere nispeten hayatın her noktasında daha yük- eşitsizliğe yönelik etkileri derinleştirebilir (Azevedo sek bir gelir eşitsizliğiyle karşılaşmaktadır. vd. 2020; Narayan vd. 2022; Neidhofer, Lustig ve Bu fırsat eşitsizlikleri huzursuzluk Tommasi 2021). yaratmaktadır. Cojocaru (2014a), ECA’da eşitsizlik COVID-19’un etkilerinden hariç olmak üzere hoşnutsuzluğunun kendiliğinden olmayıp toplumda ECA’da gelir eşitsizliği nispeten düşüktür. Bununla ser vet dağılımının altında yatan kurumların beraber, bölgedeki eşitsizlik algıları radikal ölçüde adilliğine ilişkin endişelere bağlı olduğunu tespit farklıdır. Life in Transition anket verilerinin son etmektedir. Eşitsizliğin çok yüksek olarak algılanıp turuna göre ECA bölgesinde, yetişkinlerin üçte iki- algılanmamasına dair kanaatler, günümüzde yok- sinden fazlası, varlıklı ve yoksul kesimler arasındaki sul olanların gelecekte yukarı doğru hareket etme uç ur u mu n k ap anmas ını is te me anlamın d a beklentisi taşıyıp taşımamalarıyla (Cojocaru 2014b) eşitsizliğin çok yüksek olduğuna inanmaktadır. ve söz konusu yukarı hareketi kısıtlayabilecek Daha yüksek eşitsizlik algıları, gerçek eşitsizlik fırsat eşitsizliği derecesiyle bağlantılı bulunmuştur seviyeleriyle zayıf da olsa bir korelasyon içinde- (Cojocaru 2019). Bu kanaatler, bölgede geçişten dir; varlıklı ve yoksul kesimler arasındaki uçuru- itibaren bozulmakta olan sosyal hareketliliği de mun daraltılmasını isteyen yetişkinlerin payı, gelir yansıtmaktadır: Küresel Nesiller Arası Hareketlilik eşitsizliğinin daha yüksek gözlendiği ülkelerde Veritabanı’nın tahminlerine göre ECA’da Sovyetler daha yüksek olma eğilimindedir (Şekil B1.4.2). Birliği’nin çöküşünden sonra yetişen ve yetişkinliğe ECA’da nispeten düşük eşitsizlik sonuçları ile ulaşan en genç gruplar, nesiller arası hareketliliği yüksek eşitsizlik algıları arasındaki farkın sebebi daha yaşlı gruplara kıyasla daha düşük olarak ve nedir? Gözlemlenen gerçek eşitsizlik seviyelerine orta-alt gelirli ülkelerdekine benzer seviyelere daha ilişkin farkındalık derecesiyle ilgili ve önemsiz yakın seviyelerde gözlemlemektedir. olmayan konuları bir kenara bırakırsaka toplumda ECA’da eşitliğin azaldığına dair algılar, mevcut servet dağılımının bütünüyle adil olmadığı ve bu toplumsal sözleşmede çatlaklara neden olmaktadır. durumun kötüleştiğine dair yaygın bir algı söz Bussolo vd. (2018), (i) kurumlara duyulan güvenin konusudur. Gürcistan, Kazakistan, Kosova ve Mol- düşük olduğunu (Life in Transition Anketi’nin son dova gibi ülkelerde fırsat eşitsizliği,b toplam gelir turuna katılanların sadece yüzde 11’i ulusal hüku- eşitsizliğinin yüzde 40’ını oluşturmaktadır. Bu oran, metlerine bütünüyle güvendiklerini ifade etmiştir) Özbekistan’da yüzde 25 iken Almanya’da yüzde ve (ii) talebin azaldığı vasıflara sahip işçilerin daha (Sonraki sayfada devam etmektedir) 30 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 KUTU 1 .4 (devamı) ŞEKİL B1.4.2 Varlıklı ve yoksul kesimler arasındaki uçurumun daraltılmasını onaylayan kesimin payı ve gerçek eşitsizlik seviyesi (Gini) 95 Ermenistan 90 Slovenya Litvanya Letonya 85 Estonya Romanya Kosova Hırvatistan İtalya Kazakistan 80 Macaristan Sırbistan Slovakya E itsizlik algıları, 2016 Almanya 75 Polonya Tacikistan Rusya Federasyonu Kırgızistan Gürcistan 70 Kuzey Makedonya Çekya 65 Moldova Ukrayna 60 55 50 Belarus 45 25 27 29 31 33 35 37 39 41 Gini katsayısı, 2015 Kaynaklar: Cojocaru 2021; Dünya Bankası. düzenli olarak ekstremist partilere oy verdiklerini, ülkesinden elde edilen verileri kullanan Winkler daha genç nesillerin ise bütünüyle oy kullanmak- (2019) da Gini yerel eşitsizlik endeksinde 5 puanlık bir tan vazgeçtiklerini bulmuştur. 2002-14 döneminde artışın, bir seçmenin aşırı sağ veya aşırı sol bir partiyi birkaç geçiş ekonomisi dahil olmak üzere 25 Avrupa destekleme ihtimalini yüzde 4 artırdığını bulmuştur. a. Gimpelson ve Treisman (2018), bir dizi veri seti ve ülke genelinde, katılımcıların ülkelerindeki eşitsizlik seviyesinin yanı sıra eşitsizlik trendlerini, en üst yüzde 1’lik kesimin servetteki payını, ülke genelindeki ortalama maaşları veya belirli işleri ya da ülkenin mevcut yoksulluk oranı gibi diğer dağılım istatistiklerini zayıf bir şekilde (şans eseri olmaktan biraz daha yüksek) tahmin ettiklerini bulmuştur. b. Burada, cinsiyet, kırsal alanda veya kentte doğmuş olmak, etnik köken, anne ve babanın eğitim seviyesi ve ebeveynlerin ko- münist parti üyeliği gibi doğum anındaki bireysel koşullara göre tahmin edilen gelirler alanı olarak tanımlanmıştır (ayrıntılar için bk. EBRD 2016). Belarus, Kırgızistan, Moldova ve Tacikistan olmak üzere bölgedeki diğer dört ekonominin de bu yıl daralması beklenirken diğer ekonomiler durgun bir ivmeyle büyüyecektir. Rusya ve Ukrayna’daki durgunluğun yansımaları, Euro bölgesinde beklenenden zayıf büyüme, ticaretteki aksaklıklar ve emtia ve finans piyasalarındaki şoklar nedeniyle tablo genelindeki büyüme beklentileri düşürülmüştür (Şekil 1.6, panel b ve c). Bölgedeki toparlanma, savaş yorgunu Ukrayna’da devam eden zayıflık ve ağır yaptırımlara uğrayan Rusya nedeniyle geride kalırken, 2023 itibarıyla ECA’nın gayri safi yurtiçi hasılasının (GSYH) yüzde 2,5 gibi donuk bir oranda genişlemesi beklenmektedir. Savaş sonucunda, 2022 ve 2023’te GSYH’nin savaş öncesi trendlerin yüzde 6,5 kadar altında kalması Bölüm I: Bölgede Savaş ●  31 ŞEKİL 1.6  ECA görünümü a. Ocak 2022 öngörülerine nispeten 2022 b. 2022 ve 2023 için büyüme görünümü büyüme rakamındaki gerilemeler 0 5 25 0 0 −20 Yüzde Yüzde Yüzde puanları −5 −25 −40 −10 −50 2022 2023 2022 2023 2022 2023 2022 2023 Avrupa ve Rusya Rusya Ukrayna −60 Orta Asya Federasyonu Federasyonu (RHS) Avrupa ve Rusya Rusya Ukrayna Orta Asya Federasyonu Federasyonu ve Ukrayna (RHS) ve Ukrayna hariç Avrupa hariç Avrupa ve ve Orta Asya Orta Asya Güncel Ocak, 2022 c. 2022 ve 2023 için bölgesel görünüm d. Savaş öncesi referans değere nispeten ECA üretimindeki yüzdelik sapma 5 20 0 Savaş öncesi referans değerden 0 0 Yüzde Yüzde −4 yüzdelik sapma −5 −20 −8 −10 −40 2022 2023 2022 2023 2022 2023 2022 2023 2022 2023 2022 2023 Türkiye Orta Orta Doğu Güney Batı Asya Avrupa Avrupa Kafkasya Balkanlar −12 (RHS) 2021 2022 2023 Güncel Ocak, 2022 Referans değeri Olumsuz senaryo Kaynak: Dünya Bankası. a. Şekil, en güncel projeksiyonlar ve Global Economic Prospects raporunun Ocak 2022 basımında yayınlanan öngörüler arasındaki yüzdelik farkı göstermektedir (Dünya Bankası 2022a). b. ve c. Birikimli değerler, ABD doları cinsinden reel gayri safi yurt içi hasıla ağırlıkları kullanılarak hesaplanmıştır. Değerler, öngörüleri gösterir. d. Şekil, Rusya’nın Ukrayna’yı işgali nedeniyle Avrupa ve Orta Asya’daki (ECA) üretimin savaş öncesi referans değerden yüzdelik sapmasını göster- mektedir. Savaş öncesi, Global Economic Prospects raporunun Ocak 2022 basımında yayınlanan projeksiyonlar olarak tanımlanmıştır. “Referans değer”, Tablo 1.1 ve 1.4’te yansıtılan mevcut projeksiyonları içerir. “Olumsuz senaryo”, Tablo 1.2’de belirtildiği üzere, çatışmanın etkisinin çok daha ağır olduğu bir senaryoyu içerir. beklenmektedir (Şekil 1.6, panel d). Önümüzdeki birkaç yılda kişi başı gelirde ortalama artış, gelişmiş ekonomilerle arayı kapatabilmek için yeterli olmayacaktır. Çatışmadan ve yaptırımlardan etkilenen ECA ülkelerinde ilerlemenin tersine döneceği öngörülmektedir. 2022-23 yıllarına ilişkin temel öngörü, çatışmanın kısa vadede devam edeceğini ve yaptırımların incelenen dönem boyunca uygulamada kalacağını esas almaktadır. Savaşın yoğunluğunun büyük ölçüde aynı seviyede kalacağı varsayılarak jeopolitik belirsizlik ve poli- tika belirsizliğinin bölgede yüksek kalması beklenmektedir. Kısa vadeli görünüm, yüksek 32  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 TABLO 1.1  Avrupa ve Orta Asya büyüme tahmini özeti (Aksi belirtilmedikçe gerçek GSYH artışı yüzde cinsinden olup piyasa fiyatlarını temel alır) Ocak 2022 projeksiyonlarından sapmaların yüzde puanı 2020 2021e 2022f 2023f 2022f 2023f EMDE ECA, GSYH a −1,9 6,5 −4,1 2,5 −7,1 −0,4 EMDE ECA, GSYH Türkiye hariç −2,9 5,2 −5,7 2,3 −9,0 −0,6 EMDE ECA, GSYH Rusya −1,4 7,8 2,2 3,5 −1,2 −0,1 Federasyonu ve Ukrayna hariç Orta Avrupab −3,5 6,1 3,5 3,8 −1,2 0,1 Batı Balkanlarc −3,3 7,4 3,2 3,1 −0,9 −0,7 Doğu Avrupad −3,1 3,6 −30,7 1,9 −32,1 −1,3 Güney Kafkasyae −5,3 6,6 2,4 3,3 −1,5 −0,3 Orta Asyaf −1,3 5,1 2,0 4,3 −2,3 −0,8 Rusya Federasyonu −2,7 4,7 −11,2 0,6 −13,6 −1,2 Türkiye 1,8 11,0 1,4 3,2 −0,6 0,2 Polonya −2,5 5,7 3,9 3,6 −0,8 0,2 Kaynak: Dünya Bankası. Not: Dünya Bankası öngörüleri, yeni bilgiler ve değişen (küresel) koşullar temel alınarak sık sık güncellenmektedir. Bunun sonucunda, ülkelere ilişkin beklentilere dair temel değerlendirmeler herhangi bir zamanda değişmese dahi burada sunulan projeksiyonlar diğer Banka dokümanlarında bulunanlardan farklı olabilir. Yeterli nitelikte güvenilir veri bulunmadığından, Dünya Bankası mevcut durumda Türkmenistan’a yönelik ekonomik üretim, gelir veya büyüme verilerini yayınlamamakta olup Türkmenistan, ülkeler arası makroekonomik toplamların dışında tutulmuştur. e = tahmin; ECA = Avrupa ve Orta Asya; EMDE = yükselen pazar ve gelişmekte olan ekonomi; f = öngörü; GSYH = Gayri Safi Yurtiçi Hasıla. a. GSYH ve harcama bileşenleri, 2010-19 ortalama fiyatları ve piyasa kambiyo oranlarına göre ölçülmüştür. b. Bulgaristan, Hırvatistan, Macaristan, Polonya ve Romanya’yı içerir. c. Arnavutluk, Bosna Hersek, Kosova, Karadağ, Kuzey Makedonya ve Sırbistan’ı içerir. d. Belarus, Moldova ve Ukrayna’yı içerir. e. Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan’ı içerir. f. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan’ı içerir. fakat ılımlı bir seviyeye doğru ilerleyen emtia fiyatlarını ve daha sıkı finansman koşulları, yumuşayan dış talep ve devam eden tedarik zinciri sıkıntılarından kaynaklanan daha elverişsiz bir küresel ortamı da varsaymaktadır. Bölgesel görünüm, savaş ve savaşın bölge ekonomisi ve ECA’nın en yakın ekonomik part- neri olan Euro bölgesi üzerindeki etkileri nedeniyle kayda değer bir belirsizliğe tabidir. Rusya, bölge GSYH’sinin yaklaşık yüzde 40’ını karşılasa da ticaret ve finans kanalları üzerinden böl- gesel bağlar Euro bölgesiyle çok daha güçlüdür. Bu nedenle, Euro bölgesinde GSYH artışının 2022’de yüzde 3 oranında daha düşük olduğu, emtia fiyatlarında savaşın tırmanmasından kaynaklanan şokların etkisini yansıtan olumsuz bir senaryo oluşturulmuştur. Bu da ilave yaptırımları tetikleyerek Rusya’nın Euro bölgesine ihracatını azaltır. Olumsuz senaryoda ­finansal güven şoku da varsayılmakta olup Rusya’nın GSYH’si yüzde 20 daralırken Ukrayna’nın GSYH’si yüzde 75 oranında daralmaktadır. Burada tarif edilen simülasyonları gerçekleştirmek için büyük ölçekli, küresel, yarı yapılandırılmış bir projeksiyon modeli olan Oxford Küresel Ekonomik Modeli (GEM) kullanılmıştır (Oxford Economics 2020). Bu olumsuz senaryoda, ECA genelinde üretim 2022’de yaklaşık yüzde 9 oranında daralacak olup bu oran, temel öngörüden yaklaşık 5 puan daha sert ve savaş öncesi projeksiyonların neredeyse 12 puan altındadır (Tablo 1.2). Üretimde neredeyse yüzde 9 oranında bir daralma, 2009’daki küresel kriz sırasında yaşanan daralmadan 5 puan ve 2020’de pandemi kaynaklı durgunluktan 2 puan daha yüksek olacaktır. Bölüm I: Bölgede Savaş ●  33 TABLO 1.2  Olumsuz Senaryo Emtia fiyat şokları dahil olmak üzere Rusya’nın GSYH’sinin yüzde 20 azaldığı, Ukrayna’nın GSYH’sinin yüzde 75 azaldığı ve Euro bölgesinin GSYH büyüme hızının 2022’de yüzde 3 puan aşağı revize edildiği yıllık GSYH etkisi Referans öngörülerden Ocak 2022 sapmaların yüzde projeksiyonlarından puanı sapmaların yüzde puanı 2022f 2023f 2022f 2023f 2022f 2023f EMDE ECA –8,7 2,1 –4,6 –0,4 –11,7 –0,8 EMDE ECA Türkiye hariç –11,3 2,0 –5,6 –0,3 –14,6 –0,9 EMDE ECA Rusya Federasyonu 1,5 2,9 –0,7 –0,6 –1,9 –0,7 ve Ukrayna hariç Kaynaklar: Oxford Economics (2020); Dünya Bankası. Not: ECA = Avrupa ve Orta Asya; EMDE = yükselen pazar ve gelişmekte olan ekonomi; f = öngörü; GSYH = gayri safi yurtiçi hasıla. Tablo 1.2’de sunulan sonuçlar, 120 ülkenin verilerini içeren Oxford GEM kullanılarak oluşturulmuş olup bu verilerin çoğu, yurtiçi ekonomik faaliyeti düzenleyen davranış denkl- emleri, para ve maliye politikası, küresel ticaret ve emtia fiyatlarıyla birlikte üç aylık sıklıkla sunulmaktadır. Para ve finans piyasalarının karmaşık modellemesini içeren Oxford GEM, ekonomik şokların ülkeler arasında yalnızca tipik reel kanallardan değil, aynı zamanda fi- nansal dalgalanma, kredi notları, farklı bono getirileri ve ilgili değişkenlerdeki değişiklikler vasıtasıyla da aktarılmasına olanak sağlar. Savaşın Bölge Ekonomisine Yansımaları Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, ECA ekonomisinde emtia piyasaları, ticaret bağlantıları, turist akışları ve para transferlerinden kaynaklanan doğrudan maruziyetler dahil olmak üzere birden fazla kanalda etkili olmuştur (Tablo 1.3).18 Önemli yansımalar, bölgenin enerji ithalatına bağlılığı ve küresel gıda fiyatlarına hassasiyet nedeniyle ortaya çıkmakta olup bunların dış hesapları zayıflatarak yüksek enflasyonu tetiklemesi muhtemeldir. Turist sayısında öngörülen düşüş, bölge ekonomisinde ağırlığını daha da hissettirecektir. Rusya ve Ukrayna’dan gelen turistler, Gürcistan, Karadağ ve Türkiye gibi turizme bağlı ekonomiler dahil olmak üzere ECA ekonomilerine gelen ziyaretçilerin yüzde 10’undan fazlasını oluşturmaktadır. Bununla birlikte, savaştan etkilenen ülkelerden gelen mülteci akışı ve yaptırımlar, darbe alan turizmi kısmen dengelemeye yardımcı olabilir. Bölgede gıda fiyatları da muhtemelen yükselmeye devam ederek enflasyon üzerinde daha fazla baskı oluşturacaktır. ECA, buğdayının yaklaşık yüzde 40’ını Rusya ve Ukrayna’dan ithal etmekte olup bu rakam Orta Asya ve Güney Kafkasya’da yüzde 75’i aşmaktadır. Bu durum, başta Karadeniz ülkeleri olmak üzere bölgeyi savaş kaynaklı ticaret aksamalarına karşı kırılganlaştırmaktadır. Beş ECA ekonomisi, dünyada Rusya ve Ukrayna’dan buğday ithalatına en bağımlı ilk on ülke arasında iken dört ekonomi de Rusya’dan en fazla gübre ithal eden ilk on ülke arasındadır (FAO 2022). Rusya’nın Avrasya Ekonomik Birliği’ne (Ermenistan, Belarus, Kazakistan ve Kırgızistan) buğday ve diğer gıda ihracatına yönelik ilan ettiği ­ kısıtlamalar, bölgedeki gıda fiyatlarını daha da yükseltebilir. Bu fiyat baskıları da hassas 18. Isı haritası, bir ülkenin ticaret, emtia, finans, turizm ve para transferi akışları üzerinden Rusya ve Ukrayna’ya maruz kalma durumunu vurgulamaktadır. TABLO 1.3  Isı haritası: Rusya Federasyonu ve Ukrayna’ya yönelik doğrudan ülke maruziyetleri Nüfusun Turizm, 34  ●   yüzdesi olarak Doğal gazda Rusya’dan Rusya’nın Rusya’dan Ukrayna’dan Rusya etkilenen Azotlu Potasyumlu yaşadığı yeri ithalat doğal İhracatc İthalatc aldığı DYY, buğday buğday Bankacılıkf kaynaklı para GSYH gübrei gübrei terk edenler, bağımlılığıa gaz ithalatıb borsad ithalatıe ithalatıe transferlerih yüzdesig varışlar Orta Asya Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Özbekistan Orta Avrupa Bulgaristan Hırvatistan Macaristan Polonya Romanya Doğu Avrupa Belarus Moldova Güney Kafkasya Ermenistan Azerbaycan Gürcistan Batı Balkanlar Arnavutluk Bosna Hersek Kosova Kuzey Makedonya Karadağ Sırbistan Türkiye 3+ 75+ 75+ 20+ 20+ 15+ 75+ 10+ 3+ 3+ 10+ 60+ 60+ 2-3 50-75 50-75 10-20 10-20 5-15 50-75 5-10 2-3 2-3 5-10 40-60 41-60 1-2 25-50 25-50 5-10 5-10 2-5 25-50 2-5 1-2 1-2 2-5 20-40 21-40 0-1 0-25 0-25 0-5 0-5 0-2 0-25 0-2 0-1 0-1 0-2 0-20 0-21 g.d. g.d. g.d. g.d. g.d. g.d. g.d. g.d. g.d. g.d. g.d. g.d. g.d. Kaynaklar: Uluslararası Ödemeler Bankası; Rusya Merkez Bankası; Eurostat; Haver Analytics; Uluslararası Gıda Politikası Araştırmaları Enstitüsü; Uluslararası Para fonu; Birleşmiş Milletler Comtrade; Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Teşkilatı; Dünya Bankası. Not: DYY = doğrudan yabancı yatırım; GSYH = gayri safi yurtiçi hasıla. a. Enerji ithalatına bağımlılık, ithalatla karşılanan enerji ihtiyacının payı olup net ithalatın brüt mevcut enerjiye bölünmesi olarak enerji dengelerinden hesaplanır. b. Rusya Federasyonu’ndan doğal gaz ithalatının toplam doğal gaz ithalatındaki payı. c. Ticaret partnerlerinin GSYH’lerinin yüzdesi olarak Rusya’ya yönelik ihracat ve Rusya’dan yapılan ithalat. d. Yatırım alan ülkenin toplam DYY’sinin yüzdesi olarak Rusya Federasyonu menşeli DYY stoku. e. Toplam buğday ithalatının yüzdesi olarak Rusya Federasyonu’ndan (Ukrayna) buğday ithalatı. f. Rusya Federasyonu’na yönelik banka talepleri, risk transferleri ve taahhütler dahil olmak üzere alacaklı ülkenin GSYH’sinin konsolide pozisyonlarının yüzdesidir. g. GSYH payı olarak, toplam yabancı turist gelişlerinde Rus ve Ukraynalı turist gelişlerinin payıyla düzeltilmiş olan uluslararası turizm gelirlerinin payı. h. GSYH yüzdesi olarak Rusya Federasyonu’ndan yapılan para transferleri. i. Gübre bağımlılığı, ülkelerin 2018-20 döneminde Belarus ve Rusya Federasyonu menşeli azotlu ve potasyumlu gübre ithalatına bağımlılığını ifade etmektedir. IFPRI tarafından raporlanan World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 COMTRADE verileri esas alınmıştır. ­ Bölüm I: Bölgede Savaş ●  35 durumdaki hanehalklarını gıda güvencesizliği ve yoksulluğa maruz bırakabilir. Üstelik, enfla- syonist baskılar, merkez bankalarının para politikasını sıkılaştırma tedbirlerinin ivmesini artırabilir veya bu yönde zorlayabilir. Savaşın doğrudan etkisi, küresel emtia piyasaları ve turizm haricinde çeşitlilik arz etmekte olup Rusya’ya yönelik ticaret ve finansman maruziyetleri Güney Kafkasya ve Orta Asya’da yüksek iken diğer ECA ekonomilerinde nispeten sınırlıdır. Bu ülkelerin çoğu için önemli bir ihracat noktası olan Rusya, Orta Asya ve Güney Kafkasya’daki toplam ihracatın yaklaşık yüzde 10’unu temsil etmektedir. Rusya’dan yapılan para transferleri, bazı Orta Asya eko- nomilerinin (Kırgızistan ve Tacikistan) GSYH’sinin neredeyse yüzde 30’una karşılık gelir ve Rusya, Orta Asya ve Güney Kafkasya’daki pek çok ülke için önemli bir doğrudan yabancı yatırım kaynağıdır (DYY). Bununla birlikte, Rusya’nın sınır komşuları dahil olmak üzere pek çok ECA ekonomisi için Euro bölgesinin yansımaları Rusya’dan daha büyüktür. ECA’nın Rusya’ya yönelik mal ihracatı, Euro bölgesine yapılan ihracatın onda biri kadardır. Benzer şekilde, DYY stokunun yüzde 40’ı Avrupa Birliği kaynaklı iken yalnızca yüzde 7’si Rusya kaynaklıdır. Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, bölgeyi jeopolitik anlamda istikrarsızlaştırmış ve ECA’nın Orta Avrupa ekonomileri dahil olmak üzere özellikle Avrupa Birliği’nde bir mülteci krizini tetiklemiştir. Üç haftalık bir süre zarfında yaklaşık 3 milyon mülteci Ukrayna’yı terk ederek 2 milyondan fazlası Polonya’ya ulaşmıştır. Mart’ın sonundan itibaren 4 milyondan fazla mültecinin Ukrayna’yı terk etmesiyle mülteci sayısı artmaya devam etmektedir. Mültecilerin ­ genel ekonomik etkisi, çok kısa vadenin ötesinde muhtemelen olumlu olacak, başta özel tüketim olmak üzere yurt içi talebi yükseltirken göçmenlerin çalışmasına izin veren mevzuat sayesinde potansiyel iş gücünü de artıracaktır. Ülkeler kapasite artırımına giderek sosyal hizmetler ve sosyal yardımların yanı sıra sağlık ve eğitime erişimi genişletmiş olsalar da muhtemelen daha fazlasına ihtiyaç duyulacak ve bunlar, muhtemelen söz konusu hizmetlerin ve konutların sağlanmasıyla ilgili olarak yükselen mali baskılar pahasına gerçekleşecektir. Hedefli yatırımlar da sosyal gerilimleri ve gelenlere yönelik güçlü tepkileri önlemek için ev sahibi toplulukları destekleyebilir. Avrupa ve Orta Asya’daki Trendler: Büyük ekonomiler ve alt bölgeler Rusya Federasyonu Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin ardından, Rusya ekonomisi derin bir durgunluğa girmiş olup 2022’de yurtiçi talebin çökmesi karşısında üretimin yüzde 11,2 oranında daralması beklen- mektedir (Tablo 1.4). Yaptırımlar, Rusya’nın büyük makroekonomik tamponlarını etkisiz hale getirmiş ve ticaret, finansman ve güven şoklarını tetiklemiştir. İş ve gelir kayıpları, yok- sulluk, enflasyon artışı ve arz aksaklıkları tüketimi azaltırken yurtiçi talebin durgunlaşması beklenmekte, yabancı yatırım kaybı, arz sıkıntıları ve ticaret aksaklıkları, zayıflayan ekonomik beklentiler, azalan yurtiçi kredi kapasitesi ve yüksek faiz oranları karşısında yatırımlar düşmeye devam etmektedir. Rusya’dan çekilen 400’den fazla ABD şirketiyle yabancı firmalar Rusya pazarından çıkmaya devam etmektedir.19 Rusya’ya getirilen ihracat yasakları ve talebin çök- mesi nedeniyle ithalatın sıkışması, dış finansman baskılarını ve yükselen ihracat fiyatlarını geliştirecektir. Bununla birlikte, ithalatın aksaması, otomobil üretimi ve havacılık-uzay gibi bazı yurtiçi sektörleri şimdiden akamete uğratmıştır. 19. Yale, 2022, https://som.yale.edu/story/2022/over-400-companies-have-withdrawn-russia-some​ -­remain. 36  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 TABLO 1.4  Avrupa ve Orta Asya ülke bazında büyüme öngörüleria (Aksi belirtilmedikçe gerçek GSYH artışı yüzde cinsinden olup piyasa fiyatlarını temel alır) Ocak 2022 projeksiyonlarından sapmaların yüzde puanı Ülke 2020 2021e 2022f 2023f 2022f 2023f Arnavutluk −4,0 8,6 3,2 3,4 −0,6 −0,3 Ermenistan −7,4 5,7 1,2 4,6 −3,6 −0,8 Azerbaycan −4,3 5,6 2,7 2,2 −0,4 −0,5 Belarus −0,9 2,3 −6,5 1,5 −3,7 −0,8 Bosna Hersekb −3,1 6,5 2,9 3,1 −0,1 −0,1 Bulgaristan −4,4 4,2 2,6 4,3 −1,2 0,7 Hırvatistan −8,1 10,4 3,8 3,4 −1,6 −1,0 Gürcistan −6,8 10,4 2,5 5,5 −3,0 0,5 Macaristan −4,7 6,8 4,2 4,1 −0,8 −0,2 Kazakistan −2,5 4,0 1,8 4,0 −1,9 −0,8 Kosova −5,3 9,1 3,9 4,3 −0,2 −0,1 Kırgızistan −8,4 3,6 −5,0 3,2 −9,7 −1,1 Moldova −7,4 13,9 −0,4 2,7 −4,3 −1,7 Karadağ −15,3 12,4 3,6 4,7 −2,0 −0,1 Kuzey Makedonya −6,1 4,0 2,7 3,1 −1,0 −0,3 Polonya −2,5 5,7 3,9 3,6 −0,8 0,2 Romanya −3,7 5,9 1,9 4,1 −2,4 0,3 Rusya Federasyonu −2,7 4,7 −11,2 0,6 −13,6 −1,2 Sırbistan −0,9 7,4 3,2 2,7 −1,3 −1,3 Tacikistan 4,5 9,2 −1,8 3,2 −7,3 −1,3 Türkiye 1,8 11,0 1,4 3,2 −0,6 0,2 Ukrayna −3,8 3,4 −45,1 2,1 −48,3 −1,4 Özbekistan 1,9 7,4 3,6 5,3 −2,0 −0,5 Kaynak: Dünya Bankası. Not: Dünya Bankası öngörüleri, yeni bilgiler ve değişen (küresel) koşullar temel alınarak sık sık güncellenmektedir. Bunun sonucunda, ülkelere ilişkin beklentilere dair temel değerlendirmeler herhangi bir zamanda önemli ölçüde değişmese dahi burada sunulan projeksiyonlar diğer Banka dokümanlarında bulunanlardan farklı olabilir. Yeterli nitelikte güvenilir veri bulunmadığından, Dünya Bankası mevcut durumda Türkmenistan’a yönelik ekonomik üretim, gelir veya büyüme verilerini yayınlamamakta olup Türkmenistan, ülkeler arası makroekonomik toplamların dışında tutulmuştur. e = tahmin; f = öngörü; GSYH = Gayri Safi Yurtiçi Hasıla. a. Aksi belirtilmedikçe veriler, 2010-19 ortalama fiyatları ve piyasa kambiyo oranlarına göre ölçülen GSYH’yi temel almaktadır. b. Üretim yaklaşımına dayalı rakamlar. Yıllarca güçlendirilen makroekonomik çerçeveler, biriken politika tamponları ve CBR rezervinin ABD dolarına maruziyetinin koruma altına alınmasına rağmen, finansal isti- krar riskleri belirgin şekilde artmıştır. 20 Yaptırımlar, Rusya’nın uluslararası finansal bağlarını ­kopararak sermaye çıkışını hafifletmek için sermaye kontrollerinin uygulanmasına 20. Ocak 2022 itibarıyla Rusya’nın rezervlerinde 630 milyar dolar (GSYH’nin yaklaşık yüzde 40’ı) bulunuyordu ve bu miktarın 500 milyar doları döviz rezerviydi. ­ Bölüm I: Bölgede Savaş ●  37 yol açmıştır.21,22 Dolar cinsinden tam miktarı ölçmek zor olsa da aktiflerin para birimine göre ayrışmasının kullanıldığı tahminlere göre yaklaşık olarak CBR’nin aktiflerinin yarısı dondurulmuştur. Rublenin değer kaybı dış borç servisi maliyetlerinin yükünü artırmış, döviz likiditesi sıkıntıları ve sermaye kontrolleri, Rusya’nın dış borç yükümlülüklerini yerine getirme kabiliyetine daha da ket vurmuştur.23 CBR’nin bankacılık sistemine ruble likiditesi enjekte etmesine, borç erteleme tedbirleri uygulamasına ve ihtiyati kredi düzen- lemelerini gevşetmesine rağmen, bankacılık sektörünün daha derin bir kredi darlığına karşı kırılganlığı devam etmektedir. Rusya’dan petrol ve gaz alımlarına yönelik yasaklar ve kesintilerin bu yıl sevkiyatlarda ılımlı bir düşüşe yol açması beklenmektedir. Yazılım, yarı iletken ve havacılık ürünleri dahil olmak üzere Rusya’ya yüksek teknoloji ürünlerinin ihracatı yasaklanmıştır. Bu durum, Rusya’nın kritik girdilerini tüketerek Rusya’daki tedarik zinciri aksaklıklarını kötüleştirecek ve ticaret ortaklarına yansıyacaktır. Mevcut yaptırım paketi, yabancı petrol ve petrol hizmetleri şirketlerinin çıkışı nedeniyle petrol üretiminin zayıflaması, yatırımların düşmesi ve yabancı teknolojiye erişimin azalmasıyla Rusya üzerinde kalıcı bir olumsuz etki oluşturacaktır. Ukrayna Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, insani bakımdan bir felaketi ve ağır ekonomik daralmayı tetiklemiştir. Ukrayna’nın yaklaşık 44 milyonluk nüfusunun 4 milyondan fazlası 31 Mart itibarıyla mülteci olarak ülkeyi terk ederek çoğunlukla komşu ülkelere kaçmış, 6,5 milyon civarı kişi de yurt içinde yaşadığı yeri terk etmiştir; savaş devam ettikçe bu rakamların yük- selmesi muhtemeldir (UNDP 2022). Ukrayna’da su, gıda, ısınma, elektrik ve doğal gaza erişim, ağır altyapı hasarı ve güvenlik nedenleriyle azalarak nüfusun yaklaşık üçte birini hayat kurtaran insani yardıma muhtaç olma riskiyle baş başa bırakmıştır (UNOCHA 2022; UNDP 2022). Bu aşamada nicelleştirmek zor olsa da savaşın yoksulluğa etkisi de muhtemelen felaket niteliğinde olacaktır. Günlük 5,50 $ olan uluslararası yoksulluk sınırı temel alınarak, yoksulluğun 2021’e nazaran yüzde 1,8 artarak 2022’de yüzde 19,8’e yükselmesi beklenmekte olup yüzde 59’luk bir kesim daha yoksulluğa düşme riskiyle karşı karşıyadır. Savaş; demiryolları, köprüler, limanlar ve karayolları olmak üzere kritik miktarda üretime dönük altyapıyı yok ederek çok geniş alanlarda ekonomik faaliyeti imkansızlaştırmıştır. Mart başına ait ilk tahminler, altyapı hasarının 100 milyar $ veya 2019 GSYH’sinin yaklaşık üçte ikisine karşılık geldiğine işaret etmektedir; ancak savaş bu dönemden itibaren tırmanarak daha fazla yıkıma neden olmuştur (UNDP 2022). Hasar gören transit güzergahlar malların karayoluyla taşınmasını engellerken mal ticareti de ezici bir durgunluğa ulaşmış, Karadeniz’e erişim kaybı Ukrayna’nın ihracatının yarısını ve tahıl ticaretinin yüzde 90’ını kesintiye uğratmıştır. Ekim ve hasat sezonlarını aksamıştır. Çoğunlukla ekonomik faaliyet için yüksek frekanslı bir temsil göstergesi olarak kullanılan elektrik tüketimi, işgalin ilk iki haftası içinde yüzde 25’ten fazla azalmıştır (Kutu 1.5). Elektrik verileri duraklamış, savaş ise devam etmiştir. 21. Finansal yaptırımlar; (i) CBR ve diğer devlet kurumlarının döviz aktiflerine erişimin kısıtlanması, (ii) Rus bankalarının aktiflerinin dondurulması ve bu bankalarla işlemlerin engellenmesi, (iii) seçilen Rus bankalarının SWIFT ödeme mesajlaşma sisteminden çıkarılması, (iv) büyük Rus kuruluşlarına borç ve öz kaynak kısıtlamalarının uygulanması ve (f) seçilen gerçek kişilere finansal yaptırımların uygulanmasını içermektedir. 22. Rusya’da ikamet etmeyenlerin aktif stokları yüksek olup GSYH’nin yaklaşık yüzde 70’ine karşılık gelmektedir. 23. Vadesi yaklaşan kuponlarla birlikte tahvillerin fiyatı dolar karşısında yaklaşık 20 sentten işlem görmüş, Rusya’nın devlet tahvili puanı ise 1997’de Kore Cumhuriyeti’nden beri yaşanan en büyük düşüşle çabucak çürük tahvil durumuna gelmiştir. 38 ● World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 KUTU 1 .5 Ukrayna’daki savaşın ekonomik koşullarının değerlendirilmesi U k r a y n a ’d a k i s o n s a v a ş , ş ü p h e s i z ü l k e - 2021a, 2021b; Beyer, Franco-Bedoya ve Galdo d e k i mil yo nl a r c a v a t a n d a ş ı n y a ş a mı nı ve 2021; Vagliasindi 2021). Diğer bağlamlarda, eko- geçim kaynaklarını etkilemiştir. Savaşın eko- nomik üretimi ölçmek için gece ışık yoğunluğu nomik sonuçlarının değerlendirilmesi, çatışmanın (Chen ve Nordhaus 2011; Henderson, Storeygard seyrinde bu ülkeyi destekleyebilmek ve düşmanlık ve Weil 2012) ve azot dioksit emisyonları (Morris ve sona erdiğinde durumun iyileşmesi bakımından Zhang 2019) gibi ölçütler kullanılmıştır. çok önemlidir. Çatışma ortamında gecikmeyle İşgalin ilk iki haftasında, ülkedeki elektrik sunulabileceğinden ve sunulduğunda dahi nispi tüketimi yüzde 25’in üzerinde azalmıştır. 20-23 fiyatlardaki dramatik değişiklikler nedeniyle reel Şubat 2022 tarihlerinde ortalama 421 gigawatt üretimin zayıf bir ölçütü olacağından, ekonomik saat (GWh) olan tüketim değer, 27 Şubat-6 Mart faaliyete ilişkin tipik tahminler güvenilir olmaktan 2022 tarihlerinde ortalama 310 GWh değerine çıkabilir. inmiştir (Şekil B1.5.1). 6 Mart 2022 sonrasında bu Geleneksel üretim tahminleri mev- veriler duraklamış olsa da, çatışmanın yıkım getir- cut olmadığında savaşın ekonomik etkisini meye devam ettiği düşünüldüğünde kötüleşmiş değerlendirmenin bir yolu, ekonomik faali- olmaları muhtemeldir. Elektrik tüketimi ve gayri yete ilişkin yüksek frekanslı temsil göstergeleri safi yurtiçi hasıla arasındaki elastisite bir civarında kullanmak tır. Bunlar, genellikle üretimdeki ise kısa vadede Ukrayna’nın üretimi de en az değişiklikleri çok yakından takip eden, parasal aynı ölçüde azalmış olabilir. Ancak yaygın olarak olmayan ölçütlerdir. Yaygın kullanılan bir temsil kullanılan bu elastisite, çoğu akademik çalışmada göstergesi elektrik tüketimi olup ekonomik faa- barış koşullarındaki ekonomik ortamlarda tah- liyetle korelasyonunun çok yüksek ve kısa vadeli min edilmiştir. Dolayısıyla, tüketim örüntüleri elastisitesinin bire yakın olduğu gösterilmiştir (Fer- değiştiğinden, bir çatışma ortamında bu elas- guson, Wilkison ve Hill 2000; Chen, Kuo ve Chen tisiteye yönelik makul bir tahminin ne olacağı net 2007; Arora ve Lieskovsky 2014). COVID-19 pan- değildir; ancak bu tahminlerin 6 Mart 2022’den demisi sırasında birkaç araştırmacı, kapanmaların beri önemli ölçüde kötüleşmiş olmaları muhtemel- ekonomik etkisinin bir temsil göstergesi olarak dir. Çatışma nedeniyle karışıklığa neden olan fak- günlük elektrik tüketimi oranlarındaki değişiklikleri törler vardır; nitekim hanehalkları ve işletmeler, kullanmışlardır (Demirgüç-Kunt, Lokshin ve Torre bombardıman ve saldırıları önlemek amacıyla ŞEKİL B1 .5 .1 Ukrayna’da günlük elektrik tüketimi, Şubat/Mart 2022 500 Günlük tüketim (GWh) 400 300 200 100 Geçerli değil 0 20-Şubat 22-Şubat 24-Şubat 26-Şubat 28-Şubat 2-Mart 4-Mart 6-Mart Kaynaklar: Ukrenergo; Ukrayna Enerji Bakanlığı. Not: GWh = gigawatt saat. (Sonraki sayfada devam etmektedir) Bölüm I: Bölgede Savaş ● 39 KUTU 1 .5 (devamı) ışıklarını söndürdükleri için gece saatlerinde ele- nedeniyle Ukrayna’nın ekonomik üretimindeki ktrik tüketimi azalmıştır. Üstelik, altyapı ve toprak yüzde 26’lık düşüşün asgari bir tahmin olarak görül- kayıpları söz konusu olduğunda elektrik tüketimi mesi gerektiğine ve özellikle çatışmanın süresi dik- ekonomik faaliyeti iyi bir şekilde takip etmeye- kate alındığında üst sınır tahminlerin daha da büyük bilir. Bu olgular, en azından, ilk haftalarda savaş bir düşüş ortaya koyacağına işaret etmektedir. Bu, söz konusu rakamların mevcut durumda çok daha yüksek olabileceğine işaret etmektedir. Savaşın, Ukrayna’daki işletmelerin yarısının tamamen kapanmasına yol açarken diğer yarısının da kapasitenin epey altında faaliyet göstermek zorunda kaldığı tahmin edilmektedir (UNDP 2022). Fiziksel altyapının yıkıma uğraması hariç tutulduğunda dahi 2022 yılında Ukrayna’da üretimin yüzde 45,1 oranında daralması beklenmektedir. Ancak daralmanın büyüklüğü, savaşın süresi ve yoğunluğuyla ilgili yüksek bir belirsizliğe tabidir. Yine de, olumsuz etkilerin kısa vadede iç talebin ve ihracatın çökmesinin ötesine geçmesi beklenmektedir; zira üretim, üretken kapasitenin yıkıma uğraması, tarım arazilerinin zarar görmesi ve iş gücü arzının düşmesi nedeniyle yara almıştır (özellikle mültecilerin Ukrayna’ya geri dönme konusunda yavaş hareket etmeleri veya kalıcı olarak Ukrayna dışında kalmayı tercih etmeleri halinde). Okulların yıkıldığı ve okul faaliyetlerinin akamete uğradığı düşünüldüğünde, pandemi kaynaklı eğitim kayıplarının savaş nedeniyle daha da artması beklenmekte olup bu kayıplar hassas hanehalkları üzerinde orantısız bir etki oluşturabilir. Fiziksel sermaye ve hayati önem taşıyan varlıkların yok olup bozulması savaş ve pandeminin yaralarıyla birleştiğinde, önemli imar çalışmaları ve sermaye akışları olmadıkça toparlanma daha da güçleşecektir. Doğu Avrupa Bu alt bölge, Rusya’nın Ukrayna’yı hedef alan tam teşekküllü işgalinin felakete varan şokundan mustaripken Doğu Avrupa’nın 2022’de yüzde 30,7 oranında daralması beklenme- ktedir. Doğu Avrupa, çatışmanın ekonomik yankısının yanı sıra, savaştaki rolü nedeniyle Belarus’a uygulanan ek yaptırımlardan da etkilenecektir. Fiziksel yakınlığına ilaveten, Ukrayna ve Rusya ile yakın bağları olan küçük ve denize kıyısı olmayan bir ekonomi olarak kırılganlıkları nedeniyle, Moldova’nın en fazla etkilenen ülkelerden biri olması muhtemeldir. Ukrayna dışında, bölgenin ticaret bakımından savaşın doğrudan sonuçlarını yaşayacağı öngörülmektedir.24 Gıda ve enerji ihtiyaçlarını karşılamak üzere yoğun ithalat bağımlılığı, Moldova’yı Ukrayna ve Rusya menşeli gıda, enerji arzı ve emtia ithalatındaki aksaklıklara karşı kırılgan hale getirmiştir; zira ülkenin toplam buğday ithalatının yüzde 40’ından fazlası Ukrayna’dan temin edilmektedir. Ayrıca Doğu Avrupa, enerji ihtiyaçlarını karşılamak için 24. Rusya, Doğu Avrupa’nın mal ihracatında yüzde 20’lik bir paya sahip olup bu rakam Belarus özelinde yüzde 43’e yükselmektedir; ayrıca Doğu Avrupa’nın ithalatının yüzde 25’i Rusya kaynaklıdır ve Belarus, ithalatının yüzde 52’sinde Rusya’ya bağlıdır. 40  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 doğal gaza kritik ölçüde bağımlıdır. Belarus ve Moldova’da toplam enerji arzının yüzde 50’sin- den fazlası doğal gazdan oluşmakta, doğal gazın yüzde 100’ü Rusya’dan ithal edilmektedir. Belarus, Rusya ile çift taraflı anlaşmaları sayesinde korunaklı bir durumda olmakla birlikte, ithalat aksaklıklarının diğer yerlerde fiyatları artırarak firmaların rekabet güçlerini ve özellikle yoksul kesimin hanehalkı gelirlerini aşındırması beklenmektedir. Güven şoku, artan politika belirsizliği ve Rus ekonomisinin bozulan görünümünün Doğu Avrupa’daki iç talep üzerinde olumsuz etkilerinin olması beklenmektedir. Doğu Avrupa için önemli bir finans kaynağı olan Rusya’nın Belarus ve Moldova’daki DYY payı sırasıyla yüzde 31 ve 20 olup Belarus’a yönelik portföy akışlarının yüzde 12’si Rusya kaynaklıdır. Tüketim de ağır darbe alacaktır: Bölgedeki para transferlerinin yaklaşık yüzde 50’si Rusya kaynaklıdır ve Moldova, toplam para transferlerinin yüzde 15’inin gerçekleştirildiği Ukrayna’daki para transferi aksaklıklarına karşı da kırılgandır. Moldova’ya büyük bir mülteci akını olmuştur. Savaşın başlamasından itibaren, Moldova nüfusunun yaklaşık yüzde 15’ine karşılık gelen 390.000 kadar mülteci sınırı geçmiştir. Bu rakamın dörtte üçünden fazlası Avrupa Birliği’ne geçmiş olmasına rağmen, geride kalan mül- teci akını ek maliyetler oluşturarak uzun vadeli kalkınma öncelikleri üzerinde baskı oluşturabilir. Büyük mülteci dalgası, özellikle ülkede kalan çok sayıda mültecinin iş fırsatı bulamaması halinde orta vadede zorlayıcı bir sosyoekonomik ortam oluşturabilir. Türkiye Rusya’dan sonra bölgenin ikinci büyük ekonomisi olan Türkiye’de, 2022 yılında büyümenin yüzde 1,4 olarak sert bir şekilde yavaşlaması beklenmekte olup bu oran potansiyel büyüme ivmesinin epey altındadır (Dünya Bankası 2019d). Ukrayna’daki savaş; arka arkaya gelen politika faizi indirimlerinin enflasyon oranını yüzde 54,4 ile neredeyse 20 yılın en yüksek seviyesine tırmandırmasına ve Türk lirasının ABD dolarına karşı rekor düşük seviyelere inme- sine neden olduktan sonra azalan yatırımlar ve politika belirsizliğindeki sert yükseliş, çatışmanın öncesinden beri devam eden ters rüzgarları şiddetlendirmektedir (Dünya Bankası 2022c). Emtia fiyatlarını yükselten savaşın Türkiye’de ek enflasyonist baskılar oluşturması beklenmekte olup bu durum reel gelirleri daha da aşındırarak tüketimi düşürecektir. Rusya ve Ukrayna’dan gelen turistlerin toplam turist sayısının yaklaşık dörtte birini oluşturduğu düşünüldüğünde, Rusya-Ukrayna savaşı Türk turizmini de olumsuz etkileyebilir. İşgal, poli- tika belirsizliği üzerindeki etkisi vasıtasıyla, güven ve yatırımlara daha fazla ket vurabilir, portföy çıkışlarını hızlandırabilir ve lira üzerinde ek baskılar oluşturabilir. Savaş transit güzergahları bozmaya, ticareti aksatmaya ve nakliye fiyatlarını yükseltmeye devam ettikçe, Türkiye’de değer zinciri bakımından önemli bağlantılar daha da baskı altına girebilir. Savaşın Türkiye üzerinde doğrudan etkisi, büyük ölçüde yükselen emtia fiyatlarının enfla- syona yansıması şeklinde olmuş ve Türkiye’nin makroekonomik dengesizliklerini derinleştirmiştir. Toplam doğal gaz ve petrol ithalatının yaklaşık yüzde 40’ının Rusya kaynaklı olduğu Türkiye, enerji ithalatına bağımlıdır. İthal edilen enerjinin yurt içinde üretilen ener- jiyle kısa vadede ikame edilmesi pek mümkün görünmediğinden, artan enerji fiyatları doğrudan ithalat faturasını kabartacaktır.25 Bu, cari işlem açığını genişleterek liranın değeri üzerinde ağırlığını hissettirecek, halihazırda yüksek enflasyonlu bir ortamda fiyat baskılarını 25. Enerji ithalatının hacmi sabit varsayıldığında, Brent ham petrolün fiyatında 10 $/bbl oranında bir artış, Türkiye’nin enerji ithalatı faturasını 6,5 ila 7,0 milyar $ artırmaktadır. Brent ham petrol Ocak’tan itibaren 20 $/bbl oranında artarak 100 $/bbl seviyesine çıkmakla birlikte fiyatlar son derece dalgalı sey- retmektedir. Bölüm I: Bölgede Savaş ●  41 yoğunlaştıracaktır.26 Türkiye, ithal tarım ürünleri bakımından da Rusya ve Ukrayna’ya önemli ölçüde bağlıdır: İthalatın yaklaşık yüzde 25’i Rusya’dan, yüzde 10’u ise Ukrayna’dan yapılmaktadır. Rusya ve Ukrayna’nın Türkiye’nin buğday ve ayçiçek yağı ithalatındaki payı dörtte üçten fazla olduğundan, Türkiye savaş kaynaklı arz ve ticaret aksaklıklarına ve bunlarla bağlantılı olarak yükselen fiyatlara karşı kırılganlaşmaktadır. Üstelik, enerji ve gübre fiyatlarındaki sert yükselişler, muhtemelen yurtiçi tarım üretiminin maliyeti üzerinde ek baskı oluşturacaktır. Türkiye’nin Tüketici Fiyat Endeksi sepetinde payı yüksek olan ve halihazırda yüzde 50’nin üzerinde enflasyon yaşanan gıda fiyatındaki ek artışlar, özellikle yoksul hanehalklarına büyük bir darbe vuracaktır.27 Orta Asya Doğu Avrupa dışında en zayıf ECA alt bölgesi olan Orta Asya’daki büyümenin, Rus ekono- misiyle sıkı bağları nedeniyle 2021’deki yüzde 5,1 oranının yarısına inerek 2022’de yüzde 2 olması öngörülmektedir. Rusya’daki ağır durgunluğun, Orta Asya ile para transferleri ve ti- caret akışlarına ket vurması beklenirken, Rusya üzerindeki yaptırımlar finansal aracılık ko- nusunda zorluklar oluşturmaktadır. Yüksek küresel emtia fiyatları bazı Orta Asya ülkelerinde (Kazakistan ve Özbekistan) faaliyet ve mali dengelerin desteklenmesine yardım edebilecek olsa da temel bir ticaret partneri olan Rusya’daki zayıflık, büyümeyi yavaşlatacaktır.28 Savaş, Kırgızistan ve Tacikistan’daki yüksek borç sıkıntısı riskleri dahil olmak üzere diğer kırılganlıkları da büyütmektedir. İki ülkenin de bu yıl üretimde daralma, açıklarda genişleme ve döviz kurunda sert bir devalüasyon yaşamaları beklenmektedir. Alt bölgedeki çoğu ülkenin GSYH’sinin yüzde 10’undan fazlasını temsil eden ve Kırgızistan ve Tacikistan’da GSYH’nin yüzde 30’una yaklaşan Rusya kaynaklı para transferl- eri de önemli bir gelir kaynağıdır. 2014 yılında Kırım’ın ilhakından itibaren, Rusya’dan Orta Asya’ya yönelik para transferi çıkışları yüzde 40’tan fazla düşerek ekonomik faaliyet ve hanehalkı gelirlerinde ağırlığını hissettirmiştir. Savaş, 2014-15’teki çatışmayı gölgede bıraktığından, para transferlerinde daha sert ve kalıcı bir düşüşü tetikleyerek Orta Asya’da 2021’de görülmeye başlanan pandemi sonrası toparlanmayı rayından çıkarması muhtemeldir. Yaptırımların dolaylı etkileri, Rus bankalarının önemli bir rol oynadığı veya yurtdışı işlemlerin gerçekleştirilmesinde Rusya’nın kritik bir partner olduğu durumlarda (Tacikistan ve Kırgızistan) önemli bir zarara yol açabilir. Bunun sonucunda, Rusya’nın SWIFT sisteminden engellenmesi ve bunun ardından finans sektörünün uygulamaya başladığı öz yaptırım niteliğindeki tedbirler, sınır ötesi işlemlerin gerçekleştirilmesinde Rusya’ya bağlı olan ülkel- erin ticaret, yatırım ve bu ülkelere yönelik finansman akışı bakımından aksaklıklar yaşamasına yol açacak bir seviyeye tırmanabilir. Güney Kafkasya Ukrayna’daki savaş, ticaret ve para transferi kanallarını akamete uğrattıkça Güney Kafkasya’da büyümenin 2022’de zayıflayarak yüzde 2,4’e inmesi beklenmekte olup bu oran, alt bölgenin 26. Petrol fiyatlarının yakıt fiyatı enflasyonu ve ulaşım enflasyonuna yansıması, sırasıyla yüzde 25 ve 9 civarındadır (Dünya Bankası 2022c). 27. En alt yüzde onluk kesimde bulunan hanehalkları, bütçelerinin yaklaşık yüzde 70’ini gıda ve konut harcamalarına tahsis etmekte olup bu oran en üst yüzde onluk kesimin iki katı ve hanehalkı medyan payı olan yüzde 54’ün epey üzerindedir. 28. İthalatın yüzde 30’undan fazlasını temsil eden Rusya, Orta Asya ülkeleri için önemli bir ticaret part- neriyken Orta Asya’nın Rusya’ya yaptığı ihracat, GSYH’nin yaklaşık yüzde 20’sini oluşturmaktadır. 42  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 2021’deki büyümesinin neredeyse üçte biridir.29 Yansımalar alt bölgeye göre değişecek olsa da Ermenistan, özellikle mal ticareti, para transferleri, DYY, finansal işlemler ve turizm üzeri- nden Rusya ile sıkı bağları nedeniyle olumsuz etkilerle karşılaşmaktadır. Bunun aksine Azer- baycan, küresel ölçekte yüksek enerji fiyatlarından kaynaklanan ters rüzgarlardan fayda sağlayabilir. Ancak Azerbaycan’ın petrol sektörü, petrol üretimi bakımından halihazırda kapasite kısıtlamalarına yakın faaliyet gösterdiği için bu destek sınırlı olabilir. Sert bir şekilde yükselen tarım fiyatları karşısında, para transferleri kayıpları ve enflasyon- ist baskılar nedeniyle tüketimin düşmesi beklenmektedir. Rusya kaynaklı zayıf talep, savaşın sebep olduğu ticaret aksaklıklarıyla birleşirken mal ihracatı ağır darbe alacaktır.30 Benzer şekilde, hizmet ihracatına da savaş ve takip eden seyahat kısıtlamaları nedeniyle ket vurulması beklenmektedir; Rus turistler Gürcistan’a gelen toplam turist sayısının yüzde 10’undan fazlasını, Ermenistan’a gelen toplam turist sayısının ise yüzde 33’ünü oluşturmaktadır (2018- 21 ortalaması). Ayrıca savaş, önemli ithal mallara erişimi de engellemekte ve Güney Kafkasya’nın başta buğday olmak üzere Rus ithal mallarına bağlılığı düşünüldüğünde kısa vadede arz riskleri oluşturmaktadır. Rusya’nın Ermenistan dahil olmak üzere birkaç ülkeye uygulayacağını duyurduğu (diğer tarım ürünleriyle birlikte) tahıl kısıtlamaları, daha geniş çaplı fiyat baskılarını şiddetlendirebilir. Ancak genele bakıldığında, bu engellerin bir kısmı Rus göçmenlerin, özellikle eğitimli ve vasıflı işçilerin gelişiyle dengelenebilir. Bu durumun kısa vadede özel tüketime olumlu etkileri olabilir ve orta-uzun vadede iş gücü arzını genişleterek fayda sağlayabilir. Orta Avrupa Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin etkilerinin, mülteci akını, emtia fiyatlarının yükselmesi, Euro bölgesi kaynaklı dış talebin düşmesi ve güven zedelenmesi gibi önemli aktarım kanalları üzeri- nden Orta Avrupa’ya önemli ölçüde yansıması beklenmektedir. Enflasyonist baskılar, daha sıkı bir para politikası ve daha yüksek bir politika belirsizliği iç talebe ket vururken, Orta Avrupa’da büyümenin Euro bölgesiyle birlikte yavaşlayarak 2022’de yüzde 3,5’e kayacağı öngörülmektedir. Mültecilerin yüzde 60’a yakınının ulaştığı Polonya başta olmak üzere Ukrayna’yı terk etmek zorunda kalan kişilerin oluşturduğu büyük akın, kamu finansmanına dair sonuçlarıyla beraber, kamu hizmetleri ve konut için önemli bir talep artışına yol açmaktadır. Mülteciler, iç talebi destekleyip çalışma çağındaki kişilerin sayısında süregelen azalmayı kısmen dengeleyerek Orta Avrupa ekonomisini canlandırabilirler. Ekonominin, AB Gelecek Nesil fonlarının en büyük bileşeni olan “EU Recovery and Resilience Facility” kaynaklı finansmandan da faydalanması beklenmektedir.31 Euro bölgesindeki yavaşlamadan kaynaklanan, savaşın dolaylı yansımaları, Rusya ve Ukrayna’dan gelen doğrudan şoklara kıyasla Orta Avrupa’nın ekonomisinde daha belirgin bir etkiye sahiptir. Euro bölgesinin Orta Avrupa’nın ticaretindeki payı Rusya ve Ukrayna’dan çok daha yüksek olup bu iki ülke, söz konusu alt bölgenin toplam mal ihracatının sırasıyla sadece yüzde 1,9 ve yüzde 1,4’ünü temsil etmektedir. Başta Almanya olmak üzere (alt bölgenin mal ihracatının ortalama yüzde 27’sini almaktadır), bölgenin Euro bölgesindeki en büyük ticaret 29. Rusya ve Ukrayna birlikte Güney Kafkasya’ya gönderilen para transferlerinin üçte ikisinden fazlasını veya sırasıyla yüzde 60 ve 7’sini oluşturmaktadır. 30. Güney Kafkasya ülkeleri için önemli bir ihracat noktası olan Rusya, Ermenistan’ın toplam ihracatının yaklaşık yüzde 25’ini ve Gürcistan’ın toplam ihracatının yüzde 10’dan fazlasını temsil eder. 31. Planlandığı üzere 2026 sonuna kadar tamamen uygulanabildiği takdirde, bu reformlar ve yatırımlar dijital bölünmeyi daraltarak ve yeni teknolojilerin benimsenmesini hızlandırarak üretkenliğin yükselme- sine yardımcı olabilir (Hallward-Driemeier vd. 2020). Bölüm I: Bölgede Savaş ●  43 partnerlerinin büyümesindeki yavaşlama, Orta Avrupa’daki büyüme üzerinde önemli bir etki oluşturacaktır. Euro bölgesine yönelik enerji arzında yaşanabilecek herhangi bir aksama, fiyat baskılarını yoğunlaştırarak reel gelirleri ve işletme karlılığını aşındırabilir.32 Buna ilaveten, Euro bölgesindeki bir yavaşlama, DYY’sinin yüzde 63’ü, portföy akışlarının yüzde 63’ü ve toplam banka taleplerinin yüzde 87’sinde Euro bölgesine bağlı olan Orta Avrupa’da yatırımı zayıflatabilir. Enerji sektörü dışında doğrudan ekonomik bağlantılar sınırlı olmakla beraber,33 Orta Avrupa’da büyüme, enerji dahil olmak üzere yüksek emtia fiyatları, artan belirsizlik ve otomo- tiv sektöründe kullanılan değerli metallerin arzında yaşanan aksaklıklar nedeniyle düşük kalacaktır. Yükselen enerji fiyatları üretimde ve hanehalkı alım gücünde ağırlığını hissettirme- ktedir. Başta enerji olmak üzere emtia fiyatlarındaki artışın cari işlem açığını geçmişte bekle- nenden daha büyük ölçüde genişletmesi beklenmektedir.34 Bölgedeki enflasyonun halihazırda birkaç yılın en yüksek seviyesinde olduğu ve hedefleri aştığı düşünüldüğünde, yükselen emtia fiyatları para politikasını zorlaştırmıştır. Bu enflasyonist baskılar, merkez bankalarını para politikasını sıkılaştırma tedbirlerinin ivmesini artırmaya yöneltmiştir (Macaristan, Polonya ve Romanya). Batı Balkanlar Batı Balkanlar’da büyümenin 2022’de yüzde 3,2’ye düşeceği öngörülmekte olup savaşın yansımaları, bu alt bölgeyi özellikle emtia kanallarından etkilemektedir. Orta vadede, alt bölgenin, Avrupa’nın kısa bir süre önce kabul ettiği Batı Balkanlar Ekonomik ve Yatırım Planı’ndan fayda sağlaması beklenmekte olup bu plan kapsamında, rekabet gücü ve kapsayıcı büyümenin yanı sıra yeşil ve dijital geçiş süreçlerini desteklemek için kaynaklar seferber edilecektir. Doğrudan Rusya ve Ukrayna’ya bağlı ekonomik üretimin payı, bir bütün olarak Batı Balkanlar için nispeten küçük olsa da Karadağ (DYY’sinin yüzde 11’i) ve Sırbistan (2021 ihracatının yüzde 5’i ve ithalatının yüzde 5,4’ü) gibi az sayıda ülke Rusya’dan gelen şoklara karşı kırılgan olmaya devam etmektedir. Bununla birlikte, Batı Balkanlar’ın maruz kaldığı daha şiddetli riskler, doğal gaz ve petrol arzında yaşanabilecek aksaklıklardan doğmaktadır. Bu alt bölgenin doğal gaz ithalatının yüzde 67’si Rusya kaynaklı olup Bosna Hersek, Kuzey Makedonya (Bulgaristan boru hattı üzerinden) ve Sırbistan, doğal gaz temininde tamamen Rusya’ya bağlıdır. Bununla birlikte, mevcut stok, Bosna Hersek gibi daha küçük ülkelerde arz bakımından kısıtlayıcı bir faktör olan sınırlı depolama kapasitesiyle değişkenlik göstermekte olup Sırbistan’ın depolama kapasitesi, kısa vadede arz şokunun hafifletilmesine yardımcı olmaktadır. Rusya’nın gaz arzında devamlı bir düşüş, hem fiyatların hem de endüstriyel kısıtlamaların sert şekilde artmasına neden olacaktır. Doğal gaz aksaklıklarına dair endişeler, halihazırda toptan elektrik fiyatlarında artışlara yol açmış, Avrupa genelinde elektrik fiyatlarıyla birlikte önemli ölçüde yükselmiştir. Orta Avrupa’ya çok benzer şekilde, Rusya-Ukrayna çatışmasının dolaylı yansımaları, özel- likle çatışmanın Euro bölgesinde bir yavaşlamayı tetiklemesi halinde Batı Balkanlar için ciddi 32. Kurumsal sektöre yönelik doğal gaz dağıtımında farazi olarak yüzde 10’luk bir kısıtlama şoku, Euro bölgesinin üretimini yüzde 0,7 kadar düşürebilir (ECB 2022). 33. Orta Avrupa, doğal gaz ithalatının dörtte üçünü Rusya’dan almakta olup bu rakam Macaristan’da yüzde 100’e çıkmaktadır. 34. Ancak cari işlem açığındaki kötüleşme, Orta Avrupa’da faaliyet gösteren yabancı şirketlerin karlılığının düşmesi nedeniyle faiz dışı bütçe dengesindeki açığın azalması sayesinde kısmen ­dengelenebilir. 44  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 bir risk oluşturmaktadır. Batı Balkanlar, ihracatının yüzde 63’ünün varış noktası olarak Euro bölgesine ciddi ölçüde bağlıdır; bu alt bölgenin DYY’sinin yarısından fazlası ve para transfer- lerinin yaklaşık üçte ikisi Euro bölgesinden gelmektedir. Rusya’nın Ukrayna’yı İşgalinin Bölgesel ve Küresel Görünüm Açısından Oluşturduğu Riskler Savaş, küresel büyümede çok daha sert bir yavaşlamanın ortamını hazırlayabilir. Büyük ölçüde aşağı yönlü olan riskler, yükselen enflasyonist baskılar, sıkılaşan makroekonomi politikası ve yavaşlayan ticari büyüme nedeniyle artmaktadır. Bir ihtimalle çatışmanın uzaması veya yoğunlaşması nedeniyle negatif risklerin gerçekleşmesi durumunda, görünüm öngörülenden önemli ölçüde zayıf olabilir, ekonomik yaralar derinleşebilir ve ticaret ve yatırımın parçalanması olasılığı yükselebilir. Enerji ambargoları, özellikle ECA’nın en büyük ticaret partneri olan Euro bölgesi ve Rusya için olmak üzere görünümü maddi anlamda boz- abilir ve bu durum ECA ekonomisine daha da zarar verebilir. Yükselen emtia fiyatları, milyonları yoksulluğa sürükleme, gıda güvencesizliğini kötüleştirme ihtimali taşımakta olup toplumsal huzursuzluğu tetikleyebilir. Finansal stres karşısında devam eden mevcut görünü- mün kırılganlığı, güven şokları, artan jeopolitik çalkantılar ve politika belirsizliğinin sürme- siyle tetiklenebilir. Avrupa’daki gelişmiş ekonomilere nispeten geride kalan aşılama oranları göz önüne alındığında, pandemi de bölgesel görünüme ilişkin ciddi olumsuz riskler oluşturmaya devam etmektedir. Bu nedenle, yeni COVID-19 varyantlarının yayılmasından en olumsuz şekilde etkilenebilecek olan mülteciler dahil olmak üzere özellikle hassas gruplara yönelik aşı kampanyası çalışmalarının yenilenmesi kritiktir. Halihazırda bir güven şoku yaratan savaş, yükselen politika belirsizliğinin söz konusu olduğu uzun bir döneme yol açabilir. Firmalar olumsuz sonuçlardan korunmaya çalışırken çatışmanın sürmesi, potansiyel büyümenin önemli bir faktörü olan ticari güven ve yatırımı azaltabilir.35 Çatışma, bölge genelinde istikrarı zayıflatarak olası bir tırmanmaya dair belirsizliği, ekonomik ve politik streslerin diğer ülkelere yansımalarını ve yaptırımlar veya diğer yanıtları tetikleyebilir. Siber saldırılar, kamu altyapısı veya finans sistemlerine zarar verebilir. Jeopolitik gerilimler dağılmadığı takdirde, tedarik zincirleri ve ticaret koridorlarındaki kopmalar yüksek kalabilir. Savaş, kurallara dayalı mevcut uluslararası ekonomik sistemde bir kaymaya neden olarak, ticaret, yatırım ve finans ağlarını parçalayarak ekonomik tabloda kalıcı bir iz bırakabilir. Bölge ekonomisine yönelik önemli bir risk, finansal stresin gerçekleşmesi olup üretimdeki düşüşü kötüleştirebilir ve müteakip toparlanmayı zorlaştırabilir. Çatışmanın daha da yoğunlaşması, yükselen enflasyonist baskılar ve yüksek borç seviyeleri karşısında mali stresi tetikleyebilir. Ayrıca, Rus ekonomisine ek yaptırımlar uygulanmasına da yol açabilir; bu du- rum, iç finans piyasalarında daha yüksek işlev kaybına veya makroekonomik istikrarın daha da bozulmasına neden olabilir. Üstelik, finans sisteminde gerçekleşebilecek bilinmeyen riskler de bulunmakta olup bu riskler, potansiyel olarak bağlı bulundukları Rus varlıklarını temel alan kaldıraçlı borsa dışı ürünlere yönelik yeterince değerlendirilmeyen maruziyetlerden or- taya çıkmaktadır. Aşınan tamponların yanı sıra şirketler ve bankalar üzerinde devam eden baskı, banka iflasları ve sistem krizi riskini artırabilir. Bu da özellikle Rus finans sistemine daha fazla maruz kalan ECA ekonomilerinde, yatırımcıların riskten kaçınması nedeniyle 35. Örneğin, küresel politika belirsizliğinde bir puanlık standart sapma, küresel sanayi üretiminde yüzde 0,4 puanlık bir düşüşle ilişkilendirilmektedir (Dünya Bankası 2017). Bölüm I: Bölgede Savaş ●  45 kayıplara yol açabilir. Bu durum, sermaye çıkışlarını, para biriminde değer kaybı baskılarını ve hisse senedi piyasalarında kayıpları yenileyebilir ve tahvil piyasalarında risk primlerini artırabilir. Çatışmanın emtia ve finans piyasalarında ve ticarette yol açtığı aksaklıklar, mevcut arz zinciri sıkıntılarıyla beraber enflasyon üzerinde daha fazla baskı oluşturabilir ve enflasyon beklentilerini çıpasından çıkarabilir. Para politikası yetkililerinin yükselen enflasyon beklen- tilerine karşı para politikasını beklenenden daha yüksek bir ivmeyle sıkılaştırmaktan başka bir seçeneği olmadığından, bu durum halihazırda yüksek makroekonomik kırılganlıklar karşısında finans piyasaları tarafından riskin yeniden fiyatlandırılmasını şiddetlendirmektedir. Küresel finansman koşullarının daha da sıkılaşması, yüksek döviz borcu ve dış borca sahip ECA ekonomileri üzerinde, özellikle kısa vadede borç çevirmeye ihtiyaç duyan ekonomilerde baskı oluşturacaktır. Rekor seviyede yüksek gıda fiyatları, önemli ölçüde daha fazla kişinin aşırı yoksulluğa it- ilmesine ve gıda güvencesizliğinin kötüleşmesine neden olabilir. ECA açısından pandemi kaynaklı yoksulluk artışları; mülteci krizi, etkilenen pek çok ekonomide ağır daralma ve bu- nunla bağlantılı iş kayıpları nedeniyle çatışmaya bağlı olarak kötüleşecektir. Bağlam oluşturması açısından, 2020’de yüzde 2 civarındaki pandemi kaynaklı üretim daralması, ECA’da 4 milyondan fazla insanı yoksulluğa (günlük 5,50 $ eşiği) itmiştir; mevcut kriz ise üretim düşüşü bakımından iki kat daha kötüdür ve 2020’nin aksine enflasyonist baskılar artmaya devam edecektir. Bu nedenle, yoksulluk üzerindeki etkisi de daha kötü olabilir. Ayrıca savaş, emtia ticaretini aksatarak, nakliye maliyetlerini ve sigorta primlerini artırarak ve tarım üretimine yönelik girdi maliyetlerini yukarı çekerek gıda güvencesizliğini de kötüleştirebilir. En fazla maruz kalan ülkeler, özellikle Rusya ve Ukrayna menşeli tahıl ithalatına büyük ölçüde bağlı olan ülkelerdir. Birlikte, Rusya ve Ukrayna’nın 2021/22’deki buğday ihracatının yüzde 20’sinden fazlası ve mısır ihracatının yüzde 40’ından fazlası çatışma nedeniyle durmuş olup bu durum kapatılan limanları, yaptırımları ve nakliye hatları arasında faaliyetlerin askıya alınmasını yansıtmaktadır (WFP 2022). Emtia fiyatlarındaki ani yükseliş ve bunu takip eden yüksek enflasyon da ECA ülkeleri dahil olmak üzere bazı ülkelerde toplumsal huzursuzluğa katkıda bulunabilir (Kammer vd. 2015). Genel itibarıyla kırılgan ülkelerin yönetişim ve sosyal güvenlik ağları daha zayıf, iş fırsatları daha düşük, mali olanakları daha az ve yurtiçi politik gerilimleri yüksektir. Uzun Vadeli Zorluklar ve Politikalar Olumsuz olaylar bir kez daha göstermiştir ki krizler, yıllarca sağlanan kişi başı gelir artışlarını geri alabilir ve işgücünün yerinden edilmesi, kredilerin sıkılaşması, değer zincirlerinin akamete uğraması ve inovasyonun azalmasıyla üretkenlik üzerinde büyük olumsuz etkiler oluşturabilir. Ukrayna’daki savaş, Ukraynalı çocukların yarısından fazlasının evini terk etmesine yol açarak pandemi sırasında yaşanan eğitim kayıplarını şiddetlendirmiştir. Savaş, ekonomik toparlanmasının pandeminin açtığı yaralar ve devam eden yapısal zayıflık nedeniyle düşük ­ seviyede kalmasının beklendiği ECA için bilhassa hassas bir dönemde yaşanmaktadır. Savaştan önce, yatırım bakımından bölgesel toparlanmanın, yükselen politika belirsizliği ve artan jeop- olitik gerilimler karşısında diğer EMDE bölgelerinin gerisinde kalması bekleniyordu. Olumsuz şokların negatif sonuçlarını karşılamaya yönelik politikalar arasında istikrarı güçlendiren, kapsayıcılığı destekleyen ve dayanıklı ve sürdürülebilir bir toparlanmayı güvence altına alan politikalar bulunmaktadır. 46  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 Ekonomik Dayanıklılığı Desteklemek için İstikrarın Güçlendirilmesi Orta vadede makroekonomi tamponlarının ve çerçevelerinin güçlendirilmesi, gerçekleşen jeopolitik risklerle yüzleşmek ve yatırım ve ticaret üzerindeki olumsuz etkilerini karşılamak açısından kritik olacaktır. ECA ülkeleri, küresel ve bölgesel ekonomilere iyi bir şekilde entegre olmalarına rağmen, diğer bağlantıları desteklemeye yönelik politikalar uzayan bir savaş nedeniyle ortaya çıkabilecek parçalanmanın kısmen dengelenmesine yardımcı olabilir. Kon- jonktürel dalgalanmaları yatıştırmayı hedefleyen politikaların güçlendirilmesi, bölgesel toparlanmanın desteklenebilmesi için büyümeyi artırmaya yönelik bir politikanın önemli bileşenlerinden biri olmaya devam etmektedir. Bu politikaların etkili olması için sağlam ve güvenilir çerçevelere dayanmaları gerekir. Küresel ve bölgesel entegrasyonun devamlılığının desteklenmesi. Bölgesel karayolu ve demiryolu koridorlarında planlı altyapı yatırımları, ticari serbestleşmenin devamı ve iş ortamlarının iyileştirilmesiyle beraber, bölgenin ticaret partnerlerini ve finans kaynaklarını çeşitlendirmesine yardımcı olabilir. Açık pazarlar karşısındaki engeller, özellikle Orta Asya’da belirgin olmaya devam etmektedir. Bu engellerin azaltılması üretkenliğe ivme kazandıracak ve dış şoklara karşı dayanıklılığı artıracaktır. Gümrük tarifeleri, ECA’nın EMDE’lerinin yaklaşık üçte ikisinde AB ortalamasından yüksektir; tarife dışı engellerin standartlaştırılması gerekir ve bölge genelinde ticaret kolaylığı daha da iyileştirilebilir. Pandemi, özellikle ulaşım ve dijital bağlantı yatırımlarıyla desteklendiği takdirde, küresel değer zincirlerinde daha yüksek üretkenlik arz eden faaliyetlere kaymayı daha da destekleye- bilecek otomasyon ve dijitalleşme süreçlerine ivme kazandırmıştır.36 Küresel değer zincirine katılımın meyvelerini toplamak isteyen ülkeler, tarife dışı engelleri düşürebilir, ulaştırma, internet ve iletişim hizmetlerini serbestleştirebilir, gümrük verimliliğini artırabilir, hizmet ti- caretine ilişkin engelleri azaltabilir ve kaynakların farklı sektörler arasında yeniden tahsisini kolaylaştırabilirler (Dünya Bankası 2020d; Brenton, Ferrantino ve Maliszewska 2022). Makroekonomik istikrarın güçlendirilmesi. Dayanıklı para politikası çerçeveleri, politika belirleyenlerin proaktif bir para politikası oluşturmalarına daha fazla olanak sağlar. Para politikası ve banka denetimine ilişkin mevzuatın güçlendirilmesi, makroekonomik çerçevel- erin güvenilirliğini artıracak ve enflasyonu düşürmeye ve para birimi istikrarını korumaya yönelik politikaların maliyetini düşürecektir (Gill ve Ruta 2022b). Değer kaybından enfla- syona doğru döviz kuru geçişi, merkez bankaları daha güvenilir, şeffaf ve bağımsız olan, en- flasyon hedeflemesinin yapıldığı para politikası rejimleri bulunan ve enflasyon beklentileri daha iyi çıpalanmış ülkelerde daha küçük çaplı olma eğilimindedir (Ha, Stocker ve Yılmazkuday 2019; Köse vd. 2019). Dayanıklı para politikası çerçevelerinin oluşturulup sürdürülmesi, bazı ECA merkez bankaları tarafından geleneksel olmayan para politikası araçlarının (bilhassa varlık satın alımları) kullanılması bağlamında özellikle önemlidir. Pandemiyle mücadele etmek için mali kuralların askıya alınmasından sonra mali patinajları önlemek için ülkelerin mali kural çerçevesine dönmeleri kritik olacaktır. Bunun yapılması, özellikle Türkiye ve Orta Avrupa’da olmak üzere pandemi nedeniyle sert şekilde artan risklerin sınırlandırılması ve yönetilmesine de yardımcı olabilir. Verimsiz kamu harcamalarının tespit edilmesi, mali pozisyonları iyileştirebilir ve daha yüksek büyüme 36. Küresel değer zincirine katılımın artırılması, son on yıllarda büyüme ve yeni iş alanlarının açılmasında kritik bir faktör olmuştur. Küresel değer zincirine katılımda yüzde 1 puanlık artışın kişi başı geliri yüzde 1 puandan fazla artırdığı tahmin edilmektedir; bu, standart ticaretten elde edilen yüzde 0,2’lik gelir artışından çok daha yüksektir (Dünya Bankası 2020d). Bölüm I: Bölgede Savaş ●  47 temettüleri sağlayan daha etkili harcamalar için kaynakları serbest bırakabilir; ECA’da altyapı harcamaları verimlilik eşiğine henüz yaklaşmamıştır (IMF 2021). Güçlü mali çerçeveler de daha düşük enflasyon ve enflasyon dalgalanmasıyla ilişkilendirilmekte olup merkez bankasının görevini yerine getirmesini destekleme eğiliminde olduklarına işaret etmektedir (Ha, Köse ve Ohnsorge 2019). Kamu borcu yönetiminde iyileştirmeler, devletlerin adil bir toparlanmayı destekleme kabiliyetlerini korumalarına yardımcı olacaktır. Pandemi sırasında, bazı ülkelerdeki yetkililer düzenleyici gereklilikleri gevşeterek müsa- maha yoluna gitmişlerdir. Zombi firmaların ortaya çıkışını engellemek için bu tedbirlerin rahatlatılmasını devam ettirmeye yönelik çabaların sarf edilmesi gerekecektir (Dünya Bankası 2021a). Farklı senaryolara stres testi yapılması da politika belirleyicilerin likidite sorunlarından kaçınmak üzere söz konusu tedbirlerin geçici olarak genişletilmesi gerektiği noktaları tespit etmelerine yardımcı olabilir. Finans sektörünün sağlam bir şekilde düzenlenmesi ve denetlen- mesi, güçlü bir finans sistemi sağlamak açısından kritik olmaya devam etmektedir ve daha güçlü bankacılık sistemleri, uzun vadede daha güçlü bir büyüme ile ilişkilendirilmektedir (Reinhart ve Reinhart 2015). Dikkatli bir şekilde uygulanan yurtiçi finans reformları ve ser- maye hesabının serbestleştirilmesi, daha güçlü büyüme ve işgücünün sektörlere daha hızlı bir şekilde yeniden tahsisi ile ilişkilendirilmektedir (ElFayoumi vd. 2018; Prati, Onorato ve Pa- pageorgiou 2013). Konjonktüre karşı makro ihtiyat politikaları, bazı ülkelerde varlık fiyatlarının düzgün bir şekilde yön değiştirmesine yardımcı olmuştur (Bruno, Shim ve Shin 2017; Claessens 2015). Kısa vadede, yerli bankaların küresel finansman koşullarının sert bir şekilde sıkılaşmasına dayanıp dayanamayacaklarının ve Rusya kaynaklı maruziyet risklerini yönetip yönetemeyeceklerinin değerlendirilmesi kritiktir. Bu amaçla, çoğu ECA ülkesi Rusya’ya yönelik bankacılık maruziyetini sınırlandırmışken Orta Asya’daki ülkeler bir finans- man kaynağı olarak Rusya’ya bağlıdır. Özellikle kırılgan ülkeler, ihtiyati kredi hatları, nakit ve döviz tamponları oluşturabilirler. Kurumların güçlendirilmesi. Pandemi kaynaklı küresel durgunluktan sağlam ve sürekli bir toparlanmanın temelini oluşturabilmek ve savaşın olumsuz şoklarını karşılayabilmek için ku- rumsal reformlara öncelik verilmelidir (Dünya Bankası 2021c). Güçlü kurumlar ve kolaylaştırıcı ticari iklimler, güvenli ve uygulanabilir mülkiyet hakları oluşturmak, istimlak riskini en aza indirmek, istikrarlı ve güven veren bir politika ortamı oluşturmak, iş yapma maliyetlerini azaltmak ve üretkenliğin daha yüksek olma eğilimi sergilediği formel sektöre katılımı teşvik etmek suretiyle özel sektör yatırımlarını ve inovasyonu teşvik eder (Dünya Bankası 2018, 2019a, 2021c). İyi yönetişim de sınırlı piyasa temerküzü, etkin regülasyon ve sağlık, eğitim gibi kamu hizmetlerinin ve kamu altyapısının verimli ve adil bir şekilde sunulmasını sağlayarak rekabetçi ve esnek piyasalar oluşturur (Acemoğlu ve Johnson 2005; Dort, Méon ve Sekkat 2014; Gwartney, Holcombe ve Lawson 2006). ECA hükumetlerinin kurumları güçlendirmek, yolsuzluğu azaltmak, ticaret ve girişimciliğin önündeki düzenleyici engelleri kaldırmak ve rekabetçi piyasaların verimli çalışmasını kolaylaştıracak etkin regülasyon sağlamak suretiyle üretkenlik ve potansiyel büyüme oluşturmak veya bunlardaki yavaşlamayı tersine çevirmek için kayda değer bir kapsamları bulunmaktadır (Kılıç Çelik, Köse ve Ohnsorge 2020). Tarife dışı engeller ve karmaşık ticaret kuralları kaynaklı eksiklikler dahil olmak üzere uluslararası rekabete maruz kalma konusunda eksikliğin yanı sıra kısıtlayıcı ürün piyasası ve hizmet regülasyonu, b ­ ölgedeki yapısal sıkıntılar olmaya devam ederek yurtiçi ve yabancı yatırım çekme kabiliyetini zorlaştırmaktadır. Dijitalleşme ve bilgi teknolojilerinin kamu sektöründe daha geniş çaplı kullanımı, devletin verimliliğini, hesap verebilirliği, yolsuzluk kontrolünü ve hizmet sunu- munu iyileştirmeye yönelik en etkili ve pratik yaklaşımlar arasındadır (Dünya Bankası 2021b). 48  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 Kapsayıcı Büyümenin Desteklenmesi Güçlü sosyal güvenlik ağları, çalışanların daha üretken işlere geçişini ve yeni ekonomik fırsatları yakalamak için gereken riskleri almalarını teşvik edebildikleri takdirde, ­ pandemiden üretkenlik odaklı bir toparlanmayı destekleyebilir. Politika belirleyiciler, toplumun en yoksul ve en hassas kesimlerini desteklemek üzere iyi tasarlanmış sosyal güvenlik ağlarını ve konjonktüre karşı tamponları uygulayarak ülkelerin krizlerle başa çıkma kabiliyetini iyileştirebilir. Kapsayıcı bir toparlanma sağlamak için okul bırakma sayılarını azaltan, sağlık ve eğitime evrensel erişimi destekleyen ve ihtiyaç duyanlara öğrenim desteği sağlayan politikalar gereklidir; bu tedbirler, savaş kaynaklı büyük Ukraynalı mülteci akınları karşısında daha da kritiktir (Dünya Bankası 2020a). Kapsayıcı finans sistemleri, bireylerin emeklilik için tasarruf yapma, eğitime yatırım yapma, iş fırsatlarını yakalama ve şoklara karşı koyma gibi finansal ihtiyaçlarını karşılayacak kaynaklara daha fazla erişmelerini sağlar. Gelişmiş ve iyi işleyen kapsayıcı finans sistemleri, gelir eşitsizliğinin azaltılmasına katkıda bulunabilir ve ekonomik büyümeyi destekler. Bu nitelikteki sistem- ler, büyük sayılardaki Ukraynalı mültecilerin bölge ekonomisine daha hızlı entegrasyonu için çok önemli olabilir (Dünya Bankası 2019b). Sosyal koruma faaliyetlerine yatırım. Kamu tarafından finanse edilen temel bir sistemi merkeze alan, felaket niteliğindeki kayıplara karşı güvence sağlayan bir sosyal koruma çerçevesi, devletlerin yüksek asgari ücret veya sert işgücü piyasası kısıtlamaları gibi saptırıcı politikalara daha az bağlı kalmalarına olanak tanıyabilir (Packard vd. 2019). Kadınların ve düşük vasıflı işçilerin işgücü piyasasına yeniden girişini hedef alan aktif işgücü piyasası politikaları, daha tam ve kapsayıcı bir toparlanmayı destekleyebilir. Adap- tasyona imkan veren sosyal koruma sistemleri ve nakit transferi programları, olumsuz şoklar karşısında tüketimin düzgün seyretmesi bakımından kritik olmuştur (Bowen vd. 2020). Krizlere karşı dayanıklılık da özellikle hassas kesimlere ve temel sosyal imkanlar- dan mahrum olan öğrencilere hizmet veren alanlarda güçlendirilmiş sağlık ve eğitim sistemleriyle desteklenebilir. Krizler sırasında iş olanaklarına, finansmana ve okul faaliy- etlerine daha iyi erişim sağladığından, dijital altyapı ve teknolojinin yaygınlaştırılmasına yönelik yatırımlar da çok önemlidir. Bu amaçla, küçük firmalara eğitim sağlanması ve e- ticaret, finans teknolojileri ve işletmeler arası dijital teknolojileri destekleyen politikalar dahil olmak üzere firmaların COVID-19’un dijital kârından pay alabilmelerini sağlamaya yönelik politikaların oluşturulması gerekmektedir. Telekomünikasyon piyasasında ino- vasyon ve rekabeti teşvik eden düzenleyici çerçevelerin geliştirilmesi de önemlidir (Dünya Bankası 2021b). Mültecilerin korunması. Bu yıl Ukrayna’dan komşu ECA ülkelerine yönelik mülteci dalgasının önceki krizleri gölgede bırakması beklenmektedir. Bunun sonucunda, ev sahibi ülkelerin kamu hizmetlerinin sunulmasını ve göçmenlerin etkili katılımını sağlamak üzere kaynakları seferber etmeleri kritik olacaktır. Başlıca zorluk, mültecilerin ev sahibi ülkelerin ekonomisine sorunsuz entegrasyonuna olanak tanıyacak ve ECA bölgesinin işgücü hareketliliğinin ortaya çıkardığı kazançlardan faydalanmasına ve masrafları karşılamasına im- kan verecek politikaların tasarlanmasıdır (Dünya Bankası 2019c). Örneğin, Polonya’ya yöne- lik önceki Ukraynalı mülteci dalgası, demografik baskıların hafiflemesine yardımcı olarak Polonya’nın büyüme hızını yıllık yüzde 0,3 ila 0,5 puan artırmıştır (Kammer vd. 2022; Strzelecki, Growiec ve Wyszyński 2021). Bölüm I: Bölgede Savaş ●  49 Sürdürülebilir Bir Geleceğin Güvence Altına Alınması İklim değişikliğinin olumsuz sonuçlarının ele alınması, zamanımızın en acil sorunlarından biridir. Düşük karbonlu ekonomiye yöneliş veya yeşil geçiş süreci, muazzam teknoloji ve altyapı yatırımları, üretim modellerinde inovasyon ve işgücü piyasalarında buna karşılık gelen değişiklikleri gerektirmekte olup bu değişikliklerin sonucunda yeni işler ortaya çıkarken diğer işler bu koşullara uyum sağlayacak ya da ikame edilecektir (ILO 2016). Ukrayna’daki savaş ve konvansiyonel enerji fiyatlarındaki yükseliş, yenilenebilir enerjilerin cazipliğini ve enerji sistemlerini daha ucuz, temiz ve güvenilir enerjiye geçirmenin önemini bir kez daha ortaya koymaktadır. Enerji verimliliğinin artırılması, enerji tüketiminde israfın azaltılması ve teknolojik inovasyonların kullanılması, bölgedeki ekonomilerin savaşın ekonomik büyüme üzerindeki etkisini hafifletmelerine olanak sağlayabilir. Ukrayna’daki savaşın şiddetini düşürme çabaları, karbon emisyonlarının hızlı bir şekilde azaltılmasına yönelik stratejiler ve yeşil geçiş sürecini destekleyen politikalarla entegre edilmelidir. ECA devletleri, örneğin kömür ve doğal gaz kullanılan üretimden yenilenebilir enerjiyi de içeren daha çeşitli bir karışıma geçerek enerji arzını artırıp çeşitlendirmek suretiyle, enerji güvenliğini artırmayı hedefleyen adımlarla enerji geçişini destekleyebilir. Şebeke stabilitesinin artırılması ve enerji talebinin yönetilmesi de kritik olacaktır. Bu ikinci nokta, talebin konvan- siyonel enerjiden uzaklaştırılırken daha yeşil kaynaklara teşvik edilmesini içerir. Fosil yakıt sübvansiyonları veya doğal gazda vergi kesintileri, tüketicilerin üzerindeki yükü azaltmak bakımından cazip görünebilse de sapmalara yol açar ve konvansiyonel enerji talebini değiştirmek açısından faydasızdır. Regresiflik endişeleri, hassas hanehalklarına destek sağlayan hedefli sosyal koruma politikalarıyla daha iyi ele alınabilir (OECD 2022). Üstelik, fosil yakıt sübvansiyonlarının terk edilmesi politik anlamda zorlu bir iş olabilir ve yakınlarda Kazakistan’da görüldüğü üzere toplumsal huzursuzluğu tetikleyebilir (Guénette 2020; Wheeler vd. 2020). Veri Eki ve Tahmin Yöntemleri Bu raporda sunulan makroekonomik öngörüler, Dünya Bankası Adil Büyüme, Finans ve Kurumlar Başkan Yardımcılığı bünyesindeki Beklentiler Grubu personelini, ülke ekiplerini, bölge ve ülke ofislerini ve Avrupa ve Orta Asya Baş Ekonomi Ofisi’ni içeren tekrarlı bir süre- cin sonucudur. Bu süreçte verilere, makroekonomik modellere ve muhakemeye yer verilmiştir. Veri Ülke öngörülerini hazırlamak için kullanılan veriler çeşitli kaynaklardan alınmıştır. Milli gelir hesapları, ödemeler dengesi ve mali veriler Haver Analytics, Dünya Bankası’nın Dünya Kalkınma Göstergeleri ve Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) Dünya Ekonomik Görünümü, Ödemeler Dengesi İstatistikleri ve Uluslararası Finans İstatistiklerinden alınmıştır. Nüfus ver- ileri ve öngörüler, Birleşmiş Milletler’in Dünya Nüfus Beklentileri çalışmasından alınmıştır. Ülke ve kredi grubu sınıflandırmaları Dünya Bankası’ndan alınmıştır. Kurum içi veritabanları arasında emtia fiyatları, geçmişe dönük öngörü değerleri ve ülke sınıflandırmaları yer alır. Diğer veri tabanları arasında sanayi üretimi, Tüketici Fiyat Endeksleri, konut fiyatları, döviz 50  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 kurları, ihracat, ithalat ve borsa endeksleri gibi yüksek frekanslı göstergeler bulunmakta olup bunlar Bloomberg, Haver Analytics, Uluslararası Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’nün analitik konut fiyatı göstergeleri, IMF’nin Ödemeler Dengesi İstatistikleri ve IMF’nin Uluslararası Finans İstatistikleri verilerini temel almaktadır. Dünya ve tüm ülke alt gruplarına (ör. bölgeler ve gelir grupları) ilişkin toplam büyüme, ülkelere özel büyüme oranlarının gayri safi yurtiçi hasıla ağırlıklı ortalaması olarak (2010-19 fiyatları üzerinden) hesaplanır. Gelir grupları, Dünya Bankası’nın ülke grupları sınıflandırmasında olduğu şekilde tanımlanır. Öngörü Süreci Süreç, gelişmiş ekonomilere yönelik büyüme ve emtia fiyatı öngörülerine dair ilk varsayımlarla başlar. Makroekonomik modeller, milli hesap özdeşliklerini ve küresel tutarlılığı sağlamaya yönelik muhasebe çerçeveleri, büyük ekonomilerin yansımalarına ilişkin tahminler ve yüksek frekanslı göstergeler kullanılarak oluşturulan bu varsayımlar, yükselen piyasalar ve gelişmekte olan eko- nomilere ilişkin ilk büyüme öngörülerinin koşulları olarak kullanılır. Ardından, benzer ekonomil- erde muamele tutarlılığını sağlamak üzere bu öngörüler değerlendirilir. Bu süreci, sürekli mak- roekonomik izleme ve ülke yetkilileriyle diyalog gerçekleştiren Dünya Bankası ülke ekipleriyle yapılan kapsamlı tartışmalar takip eder. Öngörü sürecinde personel, muhakemelerle model temelli kavrayışların tutarlılığını bir araya getirmeye olanak sağlayan makroekonomik modelleri kullanır. Referanslar Economy Acemoglu, D. ve S. Johnson. 2005. “Unbundling Institutions.” Journal of Political ­ 113 (5): 949–95. Alderman, L. ve J. Gross. 2022. “Russian Sanctions Snarl Shipping Even as Pandemic ­ Pressure Eases.” The New York Times, 11 Mart. https://www.nytimes.com/2022/03/11​ /business/russia-ukraine-shipping-cargo.html. Arora, V. ve J. Lieskovsky. 2014. “Electricity Use as an Indicator of U.S. Economic Activity.” Working Paper Series, U. S. Energy Information Administration, Washington, DC. Artuc, E., G. Falcone, G. Porto ve B. Rijkers. 2022. “War-Induced Food Price Inflation ­ Imperils the Poor.” VoxEU.org, CEPR Policy Portal, 1 Nisan. https://voxeu.org/article​ /war-induced-food-price-inflation-imperils-poor. Azevedo, J. P., A. Hasan, D. Goldemberg, S. A. Iqbal ve K. Geven. 2020. “Simulating the Potential Impacts of the COVID-19 School Closures on Schooling and Learning Out- comes: A Set of Global Estimates.” Policy Research Working Paper 9284, Dünya Bankası, Washington, DC. Beyer, R. C., S. Franco-Bedoya ve V. Galdo. 2021. “Examining the Economic Impact of COVID-19 in India through Daily Electricity Consumption and Nighttime Light Intensi- ty.” World Development 140: 105287. Bidani, B., R. Menon, S. N. Nguyen, R. Vakis ve Z. Afif. 2022. “Vaccine Hesitancy: 10 Les- sons from Chatbotting about COVID-19 in 17 Countries.” World Bank Blogs, 17 Mart 2022, https://blogs.worldbank.org/health/vaccine-hesitancy-10-lessons-chatbotting​ -about-covid-19-17-countries. Bowen, T., C. del Ninno, C. Andrews, S. Coll-Black, U. Gentilini, K. Johnson, Y. Kawasoe vd. 2020. Adaptive Social Protection: Building Resilience to Shocks. Washington, DC: Dünya Bankası. Bown, C. P. 2022. “Russia’s War on Ukraine: A Sanctions Timeline.” Peterson Institute for International Economics, Washington, DC. Bölüm I: Bölgede Savaş ●  51 Brenton, P.; M. J. Ferrantino, M. Maliszewska. 2022. Reshaping Global Value Chains in Light of COVID-19: Implications for Trade and Poverty Reduction in Developing Countries. Washington, DC: Dünya Bankası. ­ Bruno, V., I. Shim ve H. S. Shin. 2017. “Comparative Assessment of Macroprudential ­ Policies.” Journal of Financial Stability 28: 183–202. Bussolo, M., M. E. Davalos, V. Peragine ve R. Sundaram. 2018. Toward a New Social Contract: Taking on Distributional Tensions in Europe and Central Asia. Europe and ­ Central Asia Studies. Washington, DC: Dünya Bankası. Campos-Mercade, P., A. Meier, F. Schneider, S. Meier, D. Pope ve E. Wengström. 2021. “Monetary Incentives Increase COVID-19 Vaccinations, Nudges Do Not.” VoxEU.org, CEPR Policy Portal, 19 Kasım. https://voxeu.org/article/monetary-incentives-increase- covid-19-vaccinations-nudges-do-not. Chang, T., M. Jacobson, M. Shah, R. Pramanik ve S. Shah. 2021. “Financial Incentives and Other Nudges Do Not Increase COVID-19 Vaccinations among the Hesitant.” VOXEU. org, CEPR Policy Portal, 8 Aralık. https://voxeu.org/article/financial-incentives-and​ -other-nudges-do-not-increase-covid-19-vaccinations-among-hesitant. Chen, S., H. Kuo ve C. Chen. 2007. “The Relationship between GDP and Electricity Consumption in 10 Asian Countries.” Energy Policy 35 (4): 2611–21. ­ Chen, X. ve W. D. Nordhaus. 2011. “Using Luminosity Data as a Proxy for Economic Statistics.” Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (21): 8589–94. ­ Claessens, S. 2015. “An Overview of Macroprudential Policy Tools.” Annual Review of ­ Financial Economics 7: 397–422. Transition Cojocaru, A. 2014a. “Fairness and Inequality Tolerance: Evidence from the Life in ­ Survey.” Journal of Comparative Economics 42 (3): 590–608. ———. 2014b. “Prospects of Upward Mobility and Preferences for Redistribution: Evi- dence from the Life in Transition Survey.” European Journal of Political Economy 34 (C): 300–14. ———. 2019. “Inequality of Access to Opportunities and Socioeconomic Mobility: ­ Evidence from the Life in Transition Survey.” Policy Research Working Paper 8725, Dünya Bankası, Washington, DC. ———. 2021. “Inequality and Well-Being in Transition: Linking Experience and Perception to Policy Preferences.” The Palgrave Handbook of Comparative Economics, ed. E. Douarin ve O. Havrylyshyn. Palgrave Macmillan. COVID Behaviors Dashboard: S. Babalola, S. Krenn, J. G. Rosen, E. Serlemitsos, M. Shaivitz, D. Storey, S. Tsang, T. Y. Tseng ve D. Shattuck. 2022. “COVID Behaviors Dashboard.” Johns Hopkins Center for Communication Programs, Baltimore, MD (erişim tarihi: 31 Mart 2022), https://covidbehaviors.org/. Damgaard, M. ve C. Gravert. 2018. “The Hidden Costs of Nudging: Experimental Evidence from Reminders in Fundraising.” Journal of Public Economics 157: 15–26. ­ De Hoyos, R. ve D. Medvedev. 2011. “Poverty Effects of Higher Food Prices: A Global Perspective.” Review of Development Economics 15 (3): 387–402. Demirgüç-Kunt, A., M. Lokshin ve I. Torre. 2021a. “The Sooner, the Better: The Economic Impact of Non-Pharmaceutical Interventions during the Early Stage of the COVID-19 Pandemic.” Economics of Transition 29 (4). ———. 2021b. “Opening-up Trajectories and Economic Recovery: Lessons after the First Wave of the COVID-19 Pandemic.” CESifo Economic Studies 67 (3). Dort, T., P. Méon ve K. Sekkat. 2014. “Does Investment Spur Growth Everywhere? Not Where Institutions Are Weak.” Kyklos 67 (4): 482–505. 52  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 EBRD (Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası). 2016. “Inequality of Opportunity.” Transition Report 2016-2017: Transition for All: Equal Opportunities in an Unequal World, bölüm 3. Londra: EBRD. ECB (Avrupa Merkez Bankası). 2022. “Update on Economic, Financial and Monetary ­ Developments.” ECB Economic Bulletin 1/2022, ECB, Frankfurt. ECDC (Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi). 2021. “Facilitating COVID-19 Vaccination Acceptance and Uptake in the EU/EEA.” 15 Ekim. UCDC, Stockholm. ­ ElFayoumi, K., A. Ndoye, S. Nadeem ve G. Auclair. 2018. “Structural Reforms and Labor Reallocation: A Cross-Country Analysis.” IMF Working Paper 18/64, Uluslararası Para Fonu, Washington, DC. Avrupa Komisyonu. 2022. “Security of Supply and Affordable Energy Prices: Options for Immediate Measures and Preparing for Next Winter.” COM (2022) 138 final, Avrupa Komisyonu Bildirimi, Brüksel. FAO (Gıda ve Tarım Örgütü). 2021a. Food Outlook: Biannual Report on Global Food ­Markets. Kasım. Roma: Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü. FAO (Gıda ve Tarım Örgütü). 2021b. The State of Food Security and Nutrition in the World. Roma: Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü. ———. 2022. “The Importance of Ukraine and the Russian Federation for Global Agricultural Markets and the Risks Associated with the Current Conflict.” FAO Bilgi ­ Notu, 25 Mart, FAO, Roma. Ferguson, R., W. Wilkinson ve R. Hill. 2000. “Electricity Use and Economic Development.” Energy Policy 28 (13): 923–34. Gill, I. ve M. Ruta. 2022a. “Why Global Vaccine Equity Is the Prescription for a Full ­ Recovery.” Brookings Institution Blog: Future Development, 11 Şubat 2022. https:// www.brookings.edu/blog/future-development/2022/02/11/why-global-vaccine​ -equity-is-the-prescription-for-a-full-recovery/. ———. 2022b. “Developing Economies Face a Rough Ride as Global Interest Rates Rise.” Brookings Institution Blog: Future Development, 28 Şubat 2022. https://www.brook- ings.edu/blog/future-development/2022/02/28/developing-economies-face-a-rough​ -ride-as-global-interest-rates-rise/. Gimpelson, V. ve D. Treisman. 2018. “Misperceiving Inequality.” Economics & Politics 30 (1): 27–54. Guénette, J.-D. 2020. “Price Controls: Good Intentions, Bad Outcomes.” Policy Research Working Paper 9212, Dünya Bankası, Washington, DC. Gwartney, D., R. Holcombe ve R. Lawson. 2006. “Institutions and the Impact of Investment on Growth.” Kyklos 59 (2): 255–73. Ha, J., M. A. Köse ve F. Ohnsorge, ed. 2019. Inflation in Emerging and Developing ­ Economies: Evolution, Drivers and Policies. Washington, DC: Dünya Bankası. Ha, J., M. Stocker ve H. Yılmazkuday. 2019. “Inflation and Exchange Rate Pass-Through.” Policy Research Working Paper 8780, Dünya Bankası, Washington, DC. Hallward-Driemeier, M., G. Nayyar, W. Fengler, A. Aridi ve I. Gill. 2020. Europe 4.0: Ad- dressing the Digital Dilemma. Washington, DC: Dünya Bankası. Henderson, J. V., A. Storeygard ve D. Weil. 2012. “Measuring Economic Growth from Outer Space.” American Economic Review 102 (2): 994–1028. IEA (Uluslararası Enerji Ajansı). 2022. Oil Market Report, Mart. Paris: IEA. ILO (Uluslararası Çalışma Örgütü). 2016. World Employment and Social Outlook: Trends 2016. Cenevre: ILO. IMF (Uluslararası Para Fonu). 2021. Fiscal Monitor: Strengthening the Credibility of Public Finances. Ekim. Washington, DC: IMF. Bölüm I: Bölgede Savaş ●  53 Ivanic, M., W. Martin ve H. Zaman. 2011. “Estimating the Short-Run Poverty Impacts of the 2010–11 Surge in Food Prices.” Policy Research Working Paper 5633, Dünya Bankası, Washington, DC. Kammer, A., J. Azour, A. A. Selassie, I. Goldfajn ve C. Rhee. 2022. “How War in Ukraine Is Reverberating across World’s Regions.” IMF Blog, 15 Mart 2021. https://blogs.imf​ .org/2022/03/15/how-war-in-ukraine-is-reverberating-across-worlds-regions/. Khemani, S. 2020. “An Opportunity to Build Legitimacy and Trust in Public Institutions in the Time of COVID-19.” Research & Policy Brief No. 32, Dünya Bankası, Washington, DC. Kılıç Çelik, S., M. A. Köse ve F. Ohnsorge. 2020. “Subdued Potential Growth: Sources and Remedies.” Growth in a Time of Change: Global and Country Perspectives on a New Agenda, ed. H.-W. Kim ve Z. Qureshi. Washington, DC: Brookings Institution. Köse, M. A., S. Kurlat, F. Ohnsorge ve N. Sugawara. 2017. “A Cross-Country Database of Fiscal Space.” Policy Research Working Paper 8157, Dünya Bankası, Washington, DC. Köse, M. A., H. Matsuoka, U. Panizza ve D. Vorisek. 2019. “Inflation Expectations: Review and Evidence.” Policy Research Working Paper 8785, Dünya Bankası, Washington, DC. Köse, M. A, P. Nagle, F. Ohnsorge ve N. Sugawara. 2021. Global Waves of Debt: Causes and Consequences. Washington, DC: Dünya Bankası. Köse, M. A., N. Sugawara ve M. Terrones. 2021. What Happens during Global Recessions? Washington, DC: Dünya Bankası. Laborde, D., C. Lakatos ve W. Martin. 2019. “Poverty Impact of Food Price Shocks and Policies.” Policy Research Working Paper 8724, Dünya Bankası, Washington, DC. Laeven, L. ve F. Valencia. 2018. “Systemic Banking Crises Revisited.” IMF Working Paper 18/206, Uluslararası Para Fonu, Washington, DC. Mitchell, I., S. Hughes ve S. Huckstep. 2022. “Price Spike Caused by Ukraine War Will Push Over 40 Million into Poverty: How Should We Respond?” Center for Global ­ Development Blog, 18 Mart. https://www.cgdev.org/blog/price-spike-caused-ukraine-war-will-push​ -over-40-million-poverty-how-should-we-respond. Modéer, U. ve T. Lemma. 2022. “The War in Ukraine: A Call for Investment in Global Peace and Development.” UNDP Blog , 21 Mart 2022. https://www.undp.org/blog​ /war-ukraine-call-investment-global-peace-and-development. Morris, S. ve J. Zhang. 2019. “Validating China’s Output Data Using Satellite ­ Observations.” Macroeconomic Dynamics 23: 3327–54. Nafziger, J. 2020. “Spillover Effects of Nudges.” Economics Letters 190: 109086. Narayan, A., A. Cojocaru, S. Agrawal, T. Bundervoet, M. Davalos, N. Garcia, C. Lakner, D. G. Mahler, T. Montalva Talledo, A. Ten ve N. Yonzan. 2022. “COVID-19 and Economic Inequality: Short-Term Impacts with Long-Term Consequences.” Policy Research Work- ing Paper 9902, Dünya Bankası, Washington, DC. Neidhoefer, G., N. Lustig ve M. Tommasi. 2021. “Intergenerational Transmission of Lock- down Consequences: Prognosis of the Longer-Run Persistence of COVID-19 in Latin America.” CEQ Working Paper 99, Commitment to Equity Institute, Tulane University, New Orleans, LA. OECD (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü). 2022. “OECD Economic Outlook, Interim Report March 2022: Economic and Social Impacts and Policy Implications of the War in Ukraine.” OECD, Paris. Our World in Data: H. Ritchie, E. Mathieu, L. Rodés-Guirao, C. Appel, C. Giattino, E. Ortiz- Ospina, J. Hasell, B. Macdonald, D. Beltekian ve M. Roser. 2020. “Coronavirus Pandemic (COVID-19)” (erişim tarihi: 29 Mart 2022),  https://ourworldindata.org​ ­ /coronavirus. Oxford Economics. 2020. “Global Economic Model.” Oxford Economics, Oxford, U.K. 54  ●   World Bank ECA Güncel Ekonomik Gelişmeler: İlkbahar 2022 Packard, T., U. Gentilini, M. Grosh, P. O’Keefe, R. Palacios, D. Robalino ve I. Santos. 2019. Protecting All: Risk Sharing for a Diverse and Diversifying World of Work. Washington, DC: Dünya Bankası. Prati, A., M. G. Onorato ve C. Papageorgiou. 2013. “Which Reforms Work and under What Institutional Environment?” Review of Economics and Statistics 95 (3): 946–68. Reinhart, C. M. ve V. R. Reinhart. 2015. “Financial Crises, Development, and Growth: A Long-Term Perspective.” World Bank Economic Review 29 (Ek): S53–S76. Sasaki S., T. Saito ve F. Ohtake. 2021a. “How to Nudge COVID-19 Vaccination While Respecting Autonomous Decision Making.” VOXEU.org, CEPR Policy Portal, 13 Aralık. ­ https://voxeu.org/article/how-nudge-covid-19-vaccination-while-respecting​ -­autonomous-decision-making. ———. 2021b. “Nudges for COVID-19 Voluntary Vaccination: How to Explain Peer Information?” Social Science & Medicine 292: 114561. ­ Strzelecki, P., J. Growiec ve R. Wyszyński. 2021. “The Contribution of Immigration from Ukraine to Economic Growth in Poland.” Review of World Economics. 20 Eylül. Stubbington, T., A. Klasa, J. Cumbo ve L. Fletcher. 2022. “Investors Face Deep Losses on $170bn in Russian Assets.” Financial Times, 4 Mart. https://www.ft.com/content​ /dca77dfb-f5a8-4e99-a53f-a2778d115410. UNDP (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı). 2022. “The Development Impact of the War in Ukraine: Initial Projections.” 16 Mart. https://www.undp.org/publications​ /development-impact-war-ukraine-initial-projections. UNHCR (Mültecilerden Sorumlu Birleşmiş Milletler Yüksek Komiseri). 2021. “Global Trends—Forced Displacement in 2020.” UNHCR Global Data Service, Kopenhag, ­Danimarka. ———. 2022. “Ukraine Situation: Flash Update #5.” UNHCR Avrupa Bölge Bürosu. 24 Mart. https://data2.unhcr.org/en/documents/details/91589. UNICEF (Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu). 2022a. “One Month of War Leaves More Than Half of Ukraine’s Children Displaced.” UNICEF Basın Bülteni, 24 Mart. https://www​ .unicef.org/press-releases/more-half-ukraines-children-displaced-after-one-month-war. ———. 2022b. “Two Million Refugee Children Flee War in Ukraine in Search of Safety across Borders.” UNICEF Basın Bülteni, 30 Mart. https://www.unicef.org/press​ -releases/two-million-refugee-children-flee-war-ukraine-search-safety-across-borders. UNOCHA (Birleşmiş Milletler İnsani İşler Koordinasyon Dairesi). 2022. “Ukraine: Humani- tarian Impact Situation Report.” 30 Mart. https://reliefweb.int/report/ukraine/ukraine​ -humanitarian-impact-situation-report-1200-pm-eet-30-march-2022. UNWTO (Dünya Turizm Örgütü). 2021. Yearbook of Tourism Statistics, Data 2015 – 2019, 2021 Edition. Madrid: UNWTO. Vagliasindi, M. 2021. “Measuring the Economic Impact of COVID-19 with Real-Time ­ Washington, Electricity Indicators.” Policy Research Working Paper 9806, Dünya Bankası, ­ DC. Wadhams, N. 2022. “Russia Is Now the World’s Most-Sanctioned Nation.” Bloomberg, 7 Mart. https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-03-07/russia-surges-past​ -iran-to-become-world-s-most-sanctioned-nation. WFP (Dünya Gıda Programı). 2022. “Food Security Implications of the Ukraine Conflict,” WFP, Roma. WHO (Dünya Sağlık Örgütü). 2020. “Survey Tool and Guidance: Behavioural Insights on COVID-19.” WHO, Kopenhag, Danimarka. https://www.euro.who.int/en/health-topics​ /health-emergencies/coronavirus-covid-19/publications-and-technical-guidance/risk​ -communication-and-community-engagement/who-tool-for-behavioural-insights-on​ -covid-19. Bölüm I: Bölgede Savaş ●  55 Winkler, H. 2019. “The Effect of Income Inequality on Political Polarization: Evidence from European Regions, 2002–2014.” Economics & Politics 31 (2). Winkler, D., L. Wuester ve D. Knight. 2022a. “Russia’s global value chain participation: Implications of Russia’s invasion of Ukraine for its trade partners and key value chains,” Dünya Bankası, Washington, DC. Winkler, D., L. Wuester ve D. Knight. 2022b. “Russia’s Global Value Chain Participation: Possible Implications of the Ukraine War for its Trade Partners and Key Value Chains.” Updates from Trade, Investment and Competitiveness, Washington, DC, Dünya Bankası. ­ ashington, Dünya Bankası. 2017. Global Economic Prospects: A Fragile Recovery, Haziran. W DC: Dünya Bankası. ———. 2018. Global Economic Prospects: Broad-based Upturn, but for How Long? Ocak. Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2019a. Global Economic Prospects, Ocak. Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2019b. “Financial Inclusion.” Europe and Central Asia Economic Update (İlkbahar). Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2019c. “Migration and Brain Drain.” Europe and Central Asia Economic Update (Sonbahar). Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2019d. Turkey Economic Monitor: Charting a New Course, Ekim. Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2020a. “COVID-19 and Human Capital.” Europe and Central Asia Economic ­Update (Sonbahar). Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2020b. Global Economic Prospects, Ocak. Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2020c. Global Economic Prospects, Haziran. Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2020d. World Development Report: Trading for Development in the Age of Global Value Chains. Washington, DC: Dünya Bankası. ­ ———. 2021a. “Competition and Firm Recovery Post-COVID-19.” Europe and Central Asia Economic Update (Sonbahar). Washington, DC: Dünya Bankası. Economic ———. 2021b. “Data, Digitalization, and Governance.” Europe and Central Asia ­ Update (İlkbahar). Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2021c. Global Economic Prospects, Ocak. Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2022a. Global Economic Prospects, Ocak. Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2022b. “Impact of COVID-19 on Global Income Inequality.” Global Economic Prospects içinde, Ocak. Washington, DC: Dünya Bankası. ———. 2022c. Turkey Economic Monitor: Sailing Against the Tide, Şubat. Washington, DC: Dünya Bankası. DÜNYA BANKASI ECA GÜNCEL EKONOMİK GELİŞMELER İlkbahar 2022  Bölgede Savaş Şubat 2022’de dünya, Rusya Federasyonu’nun Ukrayna’yı işgaliyle sarsıldı. İnsan yaşamı üzerinde yıkıcı etkileri olan ve her iki ülkede ekonomik yıkıma neden olan bu savaş, Avrupa ve Orta Asya (ECA) bölgesinin yanı sıra dünyanın geri kalanında da önemli ekonomik kayıplara yol açacaktır. Bu durum, ekonomik toparlanmasının pandeminin açtığı yaralar ve devam eden yapısal zayıflıklar nedeniyle düşük seviyede kalmasının beklendiği ECA için bilhassa hassas bir dönemde yaşanmaktadır. Çatışmanın ekonomik etkisi; emtia ve finans piyasaları, ticaret ve göç bağlantılarının yanı sıra güveni sarsan etkisi de dahil olmak üzere birden fazla kanaldan yankılanmaktadır. Üstelik savaş; sert küresel durgunluk, tırmanan enflasyon ve borçlanma ile yoksulluk seviyelerinde ani yükselişe ilişkin artan kaygılara bir yenisini eklemiştir. Rusya ve Ukrayna ile güçlü ticaret, finans ve göç bağlantıları nedeniyle, komşu ECA ülkelerinin kayda değer ekonomik zarar görmeleri muhtemeldir. Ayrıca savaş, istikrarı olumsuz etkileyen bir mülteci akınına, hassas ülkelerde finansal baskılara, enflasyon beklentilerinin kontrolden çıkmasına ve gıda güvencesizliğine de neden olmaktadır. Çatışmanın uzaması, politika belirsizliğini daha da yükselterek kritik ticaret ve yatırım ağlarını parçalayabilir. Politika belirleyenler, bu zorlu zamanlarda istikrarı güçlendirmek üzere makroekonomik politika tamponlarını ve kurumları sağlamlaştırmalı; mülteciler dahil olmak üzere en hassas grupları korumak için sosyal koruma sistemlerini güçlendirerek daha kapsayıcı ve eşitlikçi bir toparlanmayı desteklemeli ve sürdürülebilir bir geleceği güvence altına almak için enerji verimliliğini iyileştirmeye ve yeşil ekonomiye geçiş adımlarına odaklanmaya devam etmelidirler. ISBN (elektronik): 978-1-4648-1866-0 © 2022 International Bank of Reconstruction and Development / The World Bank Bazı hakları saklıdır 1818 H Street NW, Washington, DC 20433 Telefon: 202-473-1000 İnternet: www.worldbank.org